NOTATKI do LEKCJI

starożytność

TEMAT 1 - POCZĄTKI LUDZKOŚCI

ANTROPOGENEZA

Najważniejsze etapy ewolucji człowieka dokonały się na terenie Afryki. Tam pojawił się, przed ok. 2 mln lat, przedstawiciel rodzaju homo, czyli nasz ludzki praprzodek. Rozpoczęła się wówczas epoka zlodowacenia, którą nazywamy plejstocenem. W tym czasie północną część globu ziemskiego pokrywała gruba warstwa lodu. W tej sytuacji najkorzystniejsza warunki egzystencji istniały na terenie nietkniętej zlodowaceniami Afryki, która stała się kolebką człowieka. W ostatniej fazie ewolucji pojawił się człowiek rozumny właściwy (Homo sapiens sapiens). Był to już człowiek współczesny, a więc nasz bezpośredni przodek, narodził się również w Afryce. Ewolucja człowieka dokonała się w paleolicie, czyli starszej epoce kamienia. Różnica w stosunku do istot człekokształtnych sprowadza się do poziomu inteligencji i umiejętności jej pogłębiania. Suma poprzedniej i nowej wiedzy oznacza postęp, czyli kolejny krok do przodu, co znalazło wyraz w m.in. w świadomym wytwarzaniu narzędzi. Surowcem podstawowym był kamień, a pierwszym narzędziem - pięściak. Najważniejszą jednak cechą człowieka jest zdolność abstrakcyjnego myślenia, poruszania się w świecie idei i symboli, czyli tworzenie kultury duchowej (symbolicznej).

SPOŁECZNOŚĆ PALEOLITU

Paleolit określa się jako epokę społeczności łowiecko - zbierackich. Człowiek bytował wówczas w niewielkich grupach, przemieszczając się z miejsca na miejsce. Przenoszenie się człowieka na coraz rozleglejsze obszary i poprawę warunków życia umożliwiały zdobywanie stopniowo umiejętności. Należy do nich zaliczyć obróbkę skór i stosowanie kości jako surowca.

CZŁOWIEK PALEOLITU W EUROPIE

W Europie człowiek pojawił się ok. 1 mln lat temu. Współcześni ludzie, czyli Homo sapiens sapiens, dotarli na nasz kontynent około 40 tys. Lat temu. Charakterystyczną cechą ostatniej fazy paleolitu było zakładanie zarówno stałych baz łowieckich, jak i krótkotrwałych obozowisk. Powstawały one na szlakach migracji zwierząt, często obok przepraw rzecznych. Po ustąpieniu lodowca, a więc u schyłku paleolitu, nastąpiło wyraźne przesunięcie grup ludności na wybrzeża Atlantyku i do południowej Skandynawii. Dotychczasowe obozowiska zaczęły się stopniowo przekształcać w osady stałe.

TEMAT 2 - REWOLUCJA NEOLITYCZNA

Neolit to ostatnia (młodsza) faza epoki kamiennej. Zajmuje on w dziejach ludzkości miejsce szczególne. Jego początek na terenach Bliskiego Wschodu przypada na czas ustąpienia ostatniego zlodowacenia. W ciągu tych kilku tysięcy lat dokonały się tak znaczące zmiany i nastąpiło tak wyraźne przyspieszenie rozwoju ludzkości, iż ten okres określa się mianem rewolucji neolitycznej. Rewolucja neolityczna dokonywała się przez tysiąclecia. W tym przypadku słowo rewolucja oznacza nie gwałtowność zmian, ale ich jakość i znaczenie. Człowiek starszej epoki kamienia (paleolitu) był przede wszystkim wędrowcem, myśliwym i zbieraczem. Ten typ gospodarki skłaniał do bytowania w niewielkich grupach. Wędrowcy zaczęli stopniowo przechodzić do osiadłego trybu życia, co wiązało się z podjęciem świadomej rolniczej produkcji żywności oraz udomowienia niektórych zwierząt. Rewolucja neolityczna dokonała się na Bliskim Wschodzie, na obszarze Żyznego Półksiężyca. W doskonale nawodnionych dolinach, zaistniały najlepsze warunki pod osadnictwo. Występowały tam obficie dziko rosnące zboża: pszenica i jęczmień. Również bytowały tam kozy i owce, najwcześniej oswojone zwierzęta. Z chwilą pojawienia się określonych zdobyczy technicznych zasięg osadnictwa przesunął się w doliny wielkich rzek w południowej części Żyznego Półksiężyca - Tygrysu i Eufratu. Zdobycze te to m.in. opanowanie sztuki irygacji, czyli umiejętności nawadniania i ochrony pól uprawnych przed skutkami powodzi. Obszar między Eufratem, a Tygrysem nazywamy Mezopotamią, często też Dwurzeczem lub Międzyrzeczem. Z rolnictwem wiąże się seria wynalazków. Należą do nich przede wszystkim radło i pług - efekt długiej ewolucji od zwykłego patyka, którym wzruszano glebę. To także wynalezienie ceramiki i pojawienie się koła garncarskiego, to pierwsze prymitywne żarna do zwierząt pociągowych, wynalezienie żagla i obróbka rud metali. Ostatnie doprowadziło do wyodrębnienia się rzemiosła jako osobnej gałęzi działania ludzkiej.

POCZĄTKI MIAST - OSIEDLA PROMIEJSKIE (JERYCHO, ÇATAL HÛYÛK):

Jeżeli w osadzie, mimo jej wielkości, mieszkają wyłącznie rolnicy, to nie jest ona miastem. Wówczas określamy ją jako osadę protomiejską, a przedrostek proto - wskazuje, że jest ona dopiero prototypem miasta. Pierwsze miasta w dziejach ludzkości powstały na Bliskim Wschodzie. Za najstarsze osiedle protomiejskie uważane jest bi­blijne Jerycho (dziś Tell es-Sultan), położone w Pale­stynie, na północ od Morza Martwego, w dolinie rzeki Jordan, czyli na obszarze Żyznego Półksiężyca. Chaty w Jerychu wznoszone były z suszonej cegły. Zamieszkująca je społeczność musiała być, jak na owe czasy, dosyć liczna. Szacuje się, że mogła wynosić od 2 do 3,5 tys. osób. Jerycho jest zjawiskiem unikatowym. Niewątpliwie mieszkańcom Jerycha musiały zagrażać różne grupy nomadów (wędrow­ców), ponieważ przez Palestynę przebiegał ważny szlak komunikacyjny. Być może kon­trola tego szlaku i ściąganie opłat (danin) za korzystanie z niego były jednym ze źródeł utrzymania jerychończyków. Reprezentatywnym neolitycznym osiedlem proto - miejskim, oprócz Jerycha, jest Çatal Hüyük. Leży ono w południowej Anatolii, na płasko­wyżu Konya (dziś Turcja). Miało bardzo zwartą i regularną zabudowę. Domy, najczęściej o powierzchni 25 m², ściśle do siebie przylegały. Wchodziło się do nich po drabinach, przez otwory w dachu. Çatal Hüyük zajmowało powierzchnię około 13 ha i jest największym znanym nam neolitycznym osiedlem protomiejskim. Mieszkańcy trudnili się głównie rolnictwem i hodowlą bydła, ale też i myślistwem. Na wysokim poziomie stało rzemiosło. Doskonale rozwijała się produkcja narzędzi, wcześnie pojawiła się ceramika, tkaniny, a nawet wyroby metalowe - z miedzi i ołowiu. Interesujący jest obrządek grzebalny mieszkańców Çatal Hüyük. Grzebano ciała wówczas, gdy pozostawały już tylko szkielety. W jednym z pomieszczeń osiedla zachowało się malowidło ścienne (fresk), na którym widnieją sępy krążące nad porzuconymi ciałami. Sęp dla mieszkańców Çatal Hüyük był prawdopodobnie symbolem śmierci. Jerycho i Çatal Hüyük stanowiły zapowiedź kolejnej fazy rewolucji neolitycznej na Bliskim Wschodzie - powstania miast w pełnym znaczeniu tego słowa.

JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO W PRADZIEJACH:

Silniejszy i sprawniejszy myśliwy - wojownik narzucał swoje przywództwo pozostałym. Czynnikiem spajającym grupę było pokrewieństwo, czyli związek krwi. Wyraźna hierarchizacja w obrębie poszczególnych społeczności rozpoczęła się wraz przejściem do życia osiadłego i podziałem pracy. W czasach neolitycznych ukształtowały się wyraźne więzi społeczne. Wraz z zajęciem określonego terytorium związki krwi stopniowo zaczęły odchodzić na plan dalszy. Uformowały się grupy wspólnotowe.

NEOLITYZACJA KONTYNENTU EUROPEJSKIEGO:

Wraz z ocieplaniem się klimatu i poprawą warunków naturalnych rozpoczęła s:e neolityzacja Europy. Proces ten zapoczątkowany został na Bałkanach. Oznaczał on nie tylko adaptację nowego sposobu gospodarowania i przejścia do życia osiadłego, ale też przyczynił się - podobnie jak na Bliskim Wschodzie - do wewnętrznego rozwarstwiania społeczeństwa. Osady neolityczne nie były z reguły zbyt duże. Typowym budynkiem był długi dom drewniany, w którym mieszkali razem ludzie i zwierzęta.

PRADZIEJE ZIEM POLSKICH:

Dopiero w najmłodszej fazie paleolitu, po ustąpieniu lodowca, rozpoczęło się zasiedlanie obszarów nad dolną Wisłą i Odrą. Pojawiły się grupy myśliwych polujących na renifery przy użyciu łuków i harpunów. Neolityzacja ziem polskich zapoczątkowana została stosunkowo późno. Efektem było nie tylko upowszechnienie się rolniczych technologii zdobywania pożywienia, ale także szersze przemiany o charakterze światopoglądowym i polityczno - społecznym.

TEMAT 3 - PIERWSZE CYWILIZACJE

PROBLEMY ETNICZNE BILSKIEGO WSCHODU W STAROŻYTNOŚCI

Podstawą określenia przynależności etnicznej danego ludu jest język. Rozpoznajemy go dzięki źródłom pisanym i dlatego dopiero od momentu ich pojawienia się możemy rozstrzygać, z jaką grupą etniczną mamy do czynienia. Obszar Bliskiego Wschodu w przeważającej masie zamieszkiwały ludy semickie: Akadowie, Amoryci i Aramejczycy. Wybrzeże śródziemnomorskie między Azją Mniejszą i Egiptem zamieszkiwali Fenicjanie. Również ludność Egiptu, pochodzenia afroazjatyckiego, posługiwała się językiem z rodziny semickich. Sumerowie, którzy od począt­ku epoki historycznej wraz z Semitami zamieszkiwali południową Mezopotamię. Mówili językiem, którego nie udało się powiązać z żadną znaną rodziną językową. W początkach II tys. przed Chr. pojawiły się nowe ludy - Indoeuropejczycy. Są oni protoplastami prawie wszystkich współczesnych narodów europejskich. Oznacza to, że w większość języków europej­skich wywodzi się ze wspólnego pnia, z jednego prajęzyka. W Iranie, między Morzem Kaspijskim a Zatoką Perską, osiedliły się inne ple­miona indoeuropejskie - Medowie i Persowie. Natomiast północną Syrię w początkach II tys. przed Chr. najechali Hetyci. Pojawienie się ludów morskich wywołało głęboki wstrząs i doprowadziło do poważnych zmian etnicznych i politycznych.

CYWILIZACJA

Bez miasta nie byłoby postępu i nie byłoby cywilizacji. Termin ten wywodzi się zresztą od łacińskiej nazwy miasta - civitas. A więc wraz z miastem rodzi się cywilizacja rozumiana jako suma osiągnięć technicznych i kulturowych. W IV tys. przed Chr. dokonała się rewolucja urbanistyczna. Wówczas to bowiem w południowej Mezopotamii w pobliżu Zatoki Perskiej powstało kilkanaście miast. Były to pierwsze miasta w skali całego globu, a zarazem pierwsze państwa.

POSWSTANIE PIERWSZYCH PAŃSTW

Państwo powstało w wyniku potrzeb, jakie niosło ze sobą życie osiadłe. Ktoś musiał zająć się planowaniem i koordynacją, ustaleniem zakresu obowiązków i odpowiedzialności - przejąć na siebie rolę organizatora. Wykształciło się pojęcie władzy i znaczenia pewnych osób. Dokonała się w ten sposób hierarchizacja społeczeństwa. Zjawiskom tym towarzyszyły pogłębiające się podziały majątkowe. Ponadto rozwój rzemiosła i handlu różnicował społeczeństwa według kryterium zawodowego. Władza wymaga uzasadnienia. Podwładnym wpajano, że sprawujący ją obdarzeni zostali szczególnymi cechami, które dawały im prawo do zajmowania w społeczeństwie lepszej pozycji. Tłumaczono najczęściej, że władza pochodzi od bogów, a więc ma charakter nadprzyrodzony. Stojący zaś na czele państwa król - z reguły jednocześnie najwyższy kapłan - jest pośrednikiem między światem boskim a ziemskim. Porządek w pań­stwie był równoznaczny z porządkiem boskim. Nazywamy to ideologią władzy.

PISMO

Powstanie państw zbieżne jest z wynalezieniem pisma. Najwcześniej pojawiło się ono w Mezopotamii. Zachowane pierwsze pismo nazywamy obrazkowym lub piktograficznym bo każdy obrazek oznacza słowo. Pismo piktograficzne nie dawało możliwości pełnego wyrażania myśli, ponieważ nie było w nim znaków na zapisanie czasowników i przymiotników. Potrzeby te legły u podstaw powstania pisma ideograficznego czyli pojęciowego, np.: trójkąt połączony z symbolem gór oznaczał, kobietę zza gór", a więc niewolnicę. Później poszczególnym znakom zaczęto nada­wać wartości fonetyczne, czyli dźwiękowe. Aby się nie pomylić dodawano do znaków determinatywy, czyli elementy graficzne wyraźnie określające jego znaczenie. Stopniowo znaki sta­wały się coraz prostsze w zapisie i jednocześnie oddalały się od swojego pierwotnego wyglądu.

ROLA WIELKICH RZEK

Najstarsze wielkie cywilizacje świata powstały w dorzeczach wielkich rzek. W Mezo­potamii nad Eufratem i Tygrysem, w Egipcie nad Nilem, w Azji Południowej nad Indusem oraz na Dalekim Wschodzie nad Huang-ho (Żółta Rzeka) w Chinach. Grecki historyk Herodot (V w. przed Chr.) pisał, że w Mezopotamii zasiane ziarno przynosiło plon kilkusetkrotny. Opowiadał też o łatwości upraw w dolinie Nilu. Nie należy więc się dziwić, że rzeki jak magnes przyciągały osadników. Żeby jednak gospodarować w ich dolinach, ludzie musieli nauczyć się zaradzić niebezpie­czeństwu, jakie niosła powódź. Najwcześniej nauczyli się tego neolityczni rolnicy w górskich dolinach Żyznego Półksię­życa. Dzięki umiejętności budowania systemu irygacyjnego, a zatem skutecznej walce z żywiołem, południowa Mezopotamia w stosunko­wo krótkim czasie, bo w trakcie V i w początkach IV tys. przed Chr. została gęsto zaludniona, powstała najstarsza cywilizacja świata. Od jej twórców - Sumerów - nazywamy ją cywilizacją sumeryjską. Zasiedlanie doliny Nilu rozpoczęło się niemal równocześnie z osadnictwem w Mezo­potamii. Podstawą gospodarowania był system irygacyjny. Nil jednak w prze­ciwieństwie do Tygrysu i Eufratu wylewał niezwykle regularnie, a przybór wód następował powoli. Pora powodziowa w Mezopotamii przypadała na wiosnę, na czas zbiorów, a w Egipcie na lato. Poziom rzeki opadał w najkorzystniejszym momencie, gdy nadchodził czas siewu. W dolinie Indusu cywilizacja ukształtowała się około połowy III tys. przed Chr. Znamy ją tylko z zabytków archeologicznych. Nie wiemy, jaki lud był jej twórcą. Najstarsze z nich - Mohendżo Daro i Harappa. Upadek tej pierwszej cywilizacji Indusu nastąpił ok. 1500 r. przed Chr. w wyniku najazdu indoeuropejskich Ariów. Przybysze masowo zasiedlili podbite tereny. Pokonanej ludności narzucili własny język i obyczaje. Pierwsza cywilizacja na Dalekim Wschodzie uformowała się w dolinie Huang-ho (Żółtej Rzeki) w XVIII w. przed Chr. Ramy organizacyjne nadało jej państwo stworzone przez dyna­stię Szang. Cywilizacja okresu Szang objęła swo­imi wpływami prawie całe północne Chiny, na południu zaś sięgnęła rzeki Jangcy. Jej upadek w XII w. przed Chr. nie oznaczał przerwania dotychczasowego rozwoju. Przeciwnie - Chiny weszły w nowy - złoty - okres, który stanowił twórczą kontynuację dotychczasowego dorobku.

TEMAT 4 - MEZOPOTAMIA

CYWILIZACJA SUMERÓW

Sumerowie przywędrowali na południe Mezopotamii z górskich obszarów Żyznego Półksiężyca. Są twórcami oryginalnej cywilizacji, pierwszej w dziejach ludzkości. Sumerowie nie stworzyli jednego państwa. Cechą charakterystyczną ich świata było rozbicie polityczne. Utworzyli kilkanaście małych organizmów, które określamy mianem miast - państw: Ur, Uruk, Lagasz, Eridu i Nippur. Granice między państwami sumeryjskimi wyznaczał zasięg sieci irygacyjnej, linia rzek, bagna lub pasma ziemi nieuprawnej. Jedna trzecia obszaru to miasto, jedna trzecia to obszar ogrodów, jedna trzecia jest pól zatapianych i ziemi, która należy do Isztar. Razem trzy części i jeszcze ich obwód ogarną warowne mury Uruku - czytamy w najstarszym poemacie epicznym świata pt. Gilgamesz. Z opisu tego wynika, iż miasto dzieliło się na trzy części, z których jedna była poświęcona patronce miasta bogini Inanie (babilońska Isztar), drugą zajmowały domy mieszkalne, a trzecią ogrody. Na czele sumeryjskiego miasta-państwa stał król. Był on najwyższym kapłanem, skupiał też w swoim ręku władzę sądowniczą, administracyjną i wojskową. Oprócz niego działała rada starszych, będąca organem arystokracji. Jeżeli zdania króla nie podzielała rada, wówczas monarcha mógł odwołać się do wiecu wojowników - zgromadzenia obywateli mężczyzn). Uprawiano głównie zboża, daktyle i oliwki. Rozwinięta była hodowla zwierząt.

KULTURA

Sumerom przypisujemy autorstwo oraz udoskonalenie wielu wynalazków. Przede wszystkim zawdzięczamy im znaczący postęp w metalurgii miedzi, a następnie wynalezienie brązu. Jego upowszechnienie położyło kres epoce kamienia. Najbardziej spektakularnym wynalazkiem Sumerów było pismo. Było to pismo obrazkowe (piktograficzne), trudne do nauki, ponieważ początkowo posługiwano się kilkoma tysiącami znaków. Sumerowie stworzyli podstawy astronomii, matematyki i geometrii. Znali system dziesiętny i sześćdziesiętny. Opracowali też kalendarz księżycowy - rok liczył 354 dni i dzielił się na 12 miesięcy. Zapoczątkowali także rozwój geografii, botaniki i zoologii. Im też zawdzięczamy narodziny medycyny. Sumerowie jako pierwsi stworzyli literaturę. Niezwykle popularny był epos o Gilgameszu, królu miasta - państwa Uruk. Był bohaterem na miarę Heraklesa i Achillesa. Religia Sumerów miała charakter politeistyczny. Każde miasto - państwo miało własny panteon bogów i swojego patrona. Na przykład patronką Uruku była Inana (w języku semickim zwana Isztar), bogini miłości, płodności i urodzaju; miastem Nippur opiekował się Enlil, pan ziemi; miastem Ur - Nanna, pan księżyca. Istniał także panteon odnoszący się do całej Mezopotamii. Na jego czele stał An - pan niebios. Mieszkańcy Mezopotamii wierzyli, że bogowie są zazdrośni o nieśmiertelność, że zarezerwowali ją tylko dla siebie. Ludzie natomiast muszą umierać. Po śmierci duch zmarłego schodził do ciemnych podziemi -„krainy bez powrotu". Cywilizacja sumeryjska uległa semickiemu plemieniu Akadów, którzy najprawdopodobniej już w VI tys. przed Chr. przywędrowali na Bliski Wschód z Afryki. Akadowie z Sumerami współtworzyli Mezopotamię, ale pozostawali w ich cieniu. W roku 2340 przed Chr. król akadyjski Sargon Wielki podbił całą Mezopotamię. Powstało państwo, pierwsze imperium w dziejach, które sięgało od Zatoki Perskiej po wybrzeże Morza Śródziemnego. Po podboju zasymilowali się z kulturą pokonanych, stali się jej obrońcami i krzewicielami. Do dorobku Sumerów wnieśli tak wiele nowych wartości, że państwo Sargona Wielkiego zaczęto nazywać państwem Sumero - Akadu.

BABILONIA

Po upadku Sumerów czołową rolę w Mezopotamii odgrywać zaczął Babilon, semickie miasto - państwo. Jego najwybitniejszym władcą był Hammurabi (1792-1750 r. przed Chr.), który zjednoczył Międzyrzecze. Okres panowania Hammurabiego okazał się w dziejach tak ważny, iż od tego czasu Mezopotamię zaczęto zamiennie określać Babilonią. Władca znany jest przede wszystkim z zachowanego niemal w całości Kodeksu Hammurabiego. Na uwagę zasługuje podmiotowość prawna kobiety, która w wielu przypadkach mogła samodzielnie decydować o swoim majątku i losie. Babilonia po śmierci Hammurabiego przechodziła zmienne koleje losu. Utraciła swoją mocarstwowość, ulegając wielokrotnie sąsiadom. W pierwszej połowie I tys. przed Chr. podporządkowali ją sobie Asyryjczycy. Dopiero u schyłku VII w. przed Chr., na krótki co prawda czas, Babilończycy nawiązali do tradycji poprzedniego tysiąclecia. Utworzyli wówczas państwo nazywane nowobabilońskim, które pod rządami króla Nabuchodonozora II stało się jednym z najważniejszych państw - kolejnym wielkim imperium. Samo miasto Babilon stało się wówczas największym miastem świata starożytnego. Jednak w roku 539 przed Chr. Babilonia uległa nowej wielkiej potędze - Persji.

ASYRIA

Hammurabi w czasach swojego panowania podporządkował sobie Asyrię położoną na północ od Babilonu. Pełny triumf Asyrii przypada na VIII w. przed Chr. i wiąże się z niezwykle zdolnym władcą reformatorem o imieniu Tiglatpilezar III (744-727 r. przed Chr.). Zreformował on przede wszystkim armię. Utworzył stały zawodowy korpus. Tiglatpilezar III w krótkim czasie opanował północną Syrię oraz wybrzeże śródziemnomorskie aż do Gazy. Zajął także Babilonię i wyniósł się na jej tron. Jego następcy dopełnili dzieła podboju, zdobywając także Egipt w 671 r. przed Chr. Asyria stała się największym państwem, jakie starożytność wówczas znała. Jej obszar rozciągał się od Zatoki Perskiej po wschodnie obrzeże Azji Mniejszej i od pogórza Kaukazu aż po dolinę Nilu. Olbrzymie imperium asyryjskie okazało się organizmem nietrwałym, ponieważ nie wytworzyło struktury wewnętrznej, spajającej różnorodne części państwa. Już u schyłku VII w. przed Chr. Asyria przestała istnieć - stała się łupem Babilonii, Egiptu i Medów. Asyryjczycy stali się też zaprzeczeniem kultury i synonimem barbarzyństwa. Jest to opinia z całą pewnością krzywdząca, ponieważ twórczo kontynuowali tradycje mezopotamskie, rozwijali sztukę i naukę. Ostatni z nich, Aszurbanipal opanował sztukę czytania i pisania! W swoim pałacu w Niniwie stworzył ogromną bibliotekę, w której zgromadził całość literatury mezopotamskiej.

TEMAT 5 - STAROŻYTNY EGIPT

WARUNKI NATURALNE

W tym samym czasie co państwa nad Eufratem i Tygrysem, w dolinie Nilu rozwijał się Egipt. W naturalny sposób Egipt dzieli się na Egipt Górny, mierzony od pierwszej katarakty do początków delty, i na Egipt Dolny, który tworzy delta Nilu. Bogactwem rodzimym była nadzwyczaj żyzna ziemia oraz papirus porastający brzegi Nilu - prawdziwy symbol Egiptu. Używano go jako materiału budowlanego (w połączeniu z gliną), a także jako surowca do produkcji łodzi. W Egipcie, w odróżnieniu od Mezopotamii, występują duże ilości kamienia i dlatego surowiec ten stał się głównym materiałem.

ZARYS DZIEJÓW

Wykopaliska w delcie Nilu świadczą o istnieniu budownictwa już u schyłku IV tys. Przed Chr., wzorowanego na budownictwie południowej Mezopotamii. Prawdopodobnie pod wpływem Sumerów powstało też pismo egipskie. Stamtąd też przejęto znajmość brązu. Wydłużony i wąski kształt Egiptu, rzeka będąca głównym szlakiem komunikacyjnym, a także konieczność stworzenia jednolitego systemu irygacyjnego wymusiły zjednoczenie Egiptu Górnego z Dolnym znacznie szybciej niż Mezopotamii. Symbolem zjednoczonego Egiptu stała się podwójna korona faraonów, złożona z białej korony Egiptu Górnego i czerwonej Egiptu Dolnego. Dzieje Egiptu dzielimy na trzydzieści dynastii. Poza tym uczeni wyodrębniają cztery epoki: Stare, Średnie i Nowe Państwo oraz Epokę Późną, przedzielone latami kryzysu, które nazywamy okresami przejściowymi. Szczególne miejsce w dziejach Egiptu zajmuje Stare Państwo, obejmujące mniej więcej lata 2700- -2200 przed Chr. Na ten okres przypadają najważniejsze osiągnięcia Egipcjan w zakresie stworzenia koncepcji państwa, zorganizowania administracji i uformowania struktury społecznej. Największe osiągnięcia Starego Państwa związane są z władcami III i IV dynastii. W tym czasie nastąpiła konsolidacja wewnętrzna państwa i powstał centralny aparat administracyjny, skupiony wokół faraona i jego dworu. Dokonano wówczas podziału państwa na okręgi (powiaty), które za Grekami określamy terminem nom (nomos). Symbolem pozycji faraona, a zarazem dowodem niezwykłych możliwości ekonomicznych i organizacyjnych państwa było wznoszenie, poczynając od III dynastii, piramid - ogromnych grobowców władców. Wierzono, że jest on synem boga - słońca Re, wykonawcą jego woli na ziemi, a po śmierci sam staje się bogiem. Piramida była nie tylko grobowcem, ale też świątynią, w której mieszka bóg. Zwyczaj wznoszenia piramid przetrwał do czasów Średniego Państwa. Nigdy jednak nie były one tak monumentalne, jak w okresie panowania IV dynastii. Największą, o wysokości ok. 150 m, wzniósł faraon Chufu (po grecku Cheops). Stare Państwo upadło w wyniku pojawienia się silnych tendencji odśrodkowych, które nasiliły się wraz ze wzrostem znaczenia i bogactwa nomarchów (zarządców nomów) i kapłanów. Elita społeczeństwa coraz bardziej starała się uniezależnić od faraonów. Dążenia te zbiegły się z wieloletnią klęską suszy. Doszło do zamieszek, które trwały ponad sto lat i doprowadziły do zaniku władzy centralnej. Największy triumf Egipt przeżył w okresie Nowego Państwa (ok. 1550-1070 r. przed Chr.). Wówczas to władcy XVIII dynastii pochodzącej z Teb, najświetniejszej w historii Egiptu, podjęli serię wypraw i podbojów skierowanych na północny wschód, tj. na tereny Palestyny i Syrii, docierając aż do Eufratu. Egipt stał się głównym mocarstwem ówczesnego świata. Od XIV w. przed Chr. jedyną przeciwwagę stanowiło państwo Hetytów, które powstało we wschodniej części półwyspu Azji Mniejszej. U schyłku XIII w. przed Chr. Egiptowi zagroziła inwazja ludów morskich. Mianem tym określa się wielki zlepek różnych plemion, wśród nich indoeuropejskich, które przybyły znad dolnego Dunaju i północnych wybrzeży Morza Czarnego i zaatakowały Bliski Wschód. Egipt z trudem odparł ich najazd, ale już nigdy nie odzyskał swojej poprzedniej potęgi.

SPOŁECZEŃSTWO

Najważniejszą postacią społeczeństwa egipskiego był faraon, któremu Egipcjanie oddawali boską cześć. Całe państwo należało do niego. Jego władza była absolutna (despotyczna). Rządy sprawował za pośrednictwem „zastępców", którzy stanowili arystokrację urzędniczą. Ważną rolę w otoczeniu króla i w społeczeństwie odgrywali kapłani. Uważano ich za pośredników między ludźmi a bogami w zastępstwie faraona. Średnią warstwę społeczeństwa egipskiego stanowili rzemieślnicy, kupcy, właściciele zakładów rzemieślniczych i przedstawiciele różnych wolnych zawodów, jak np. lekarze i pisarze. Rzemieślnicy zatrudnieni przy wznoszeniu wielkich budowli zorganizowani byli we wspólnoty. Warstwę najniższą i zarazem najliczniejszą tworzyli chłopi. Przywiązani byli do ziemi, którą uprawiali. Zajmowali się również hodowlą i łowieniem ryb. Niezależnie od pracy na roli chłopi musieli wykonywać bezpłatne prace na rzecz państwa, np. przy budowie i konserwacji dróg i kanałów czy przy wznoszeniu piramid. Niewolników w Egipcie nie było zbyt wielu. Byli to najczęściej jeńcy wojenni. Wykorzystywano ich głównie jako służbę w pałacach i w świątyniach.

TEMAT 6 - KULTURA EGIPTU

PISMO

Egipcjanie stworzyli oryginalne pismo. Opracowali aż trzy jego odmiany: hieroglificzne, hieratyczne i demotyczne. Pismo hieroglificzne, najbardziej kojarzące się z Egiptem. Jego odmianą, stosowaną przez kapłanów do pisania na papirusie, było pismo hieratyczne. Najprostsze było natomiast pismo demotyczne. Niebywale rozwinęła się literatura. Bogactwem jej form Egipcjanie prześcignęli do­robek Mezopotamii. Zapoczątkowali takie gatunki literackie, jak pieśń miłosna i biesiadna, bajka, przysłowia i przypowieści, opowiadania historyczne i fanta­styczne.

NAUKA

Egipcjanie zapisali na swoim koncie znaczne osiągnięcia naukowe, zwłaszcza zaś w astronomii, matematyce, geometrii i medycynie - mumifikowanie zwłok. Potrafili dokonywać trepanacji czaszki, orientowali się w budowie serca i jego funkcjach biologicznych. Nasz kalendarz w prostej linii wywodzi się z tradycji egipskiej.

RELIGIA

Religia Egipcjan miała charakter politeistyczny. W swojej istocie była to religia solarna, a więc oparta na kulcie boga słońca, który występował pod wieloma imionami: Re, Amon, Atum, Aton. Często bóstwa te przedstawiano jako zwierzęta lub postacie ludzkie z głową zwierząt. Hathor, boginię świata zmarłych, a zarazem opiekunkę miłości i tańca, przedstawiano jako kobietę z głową krowy, bóg - stwórca Ptah wcielał się w czarnego byka Apisa z białym trójkątem na czole. Szczególną czcią darzyli Egipcjanie boską parę - Izydę i Ozyrysa, symbolizujących witalne siły przyrody. Ozyrys był bogiem państwa umarłych, który po śmierci zmartwychwstał. Izyda była jego małżonką. Wierzono, że życie doczesne stanowi tylko część pełnej egzystencji. Jej drugi etap to przejście Tam, czyli do świata zmarłych. Aby zmarły mógł przejść „na drugą stronę", czyli do krainy śmierci, i kiedyś odnaleźć drogę powrotu, należało zapewnić mu trwanie jego materialnego kształtu, czyli ciała. Stąd wziął się, zwyczaj mumifikowania zwłok.

TEMAT 7 - FENICJA, IZREAEL I PERSJA

FENICJA

Na Bliskim Wschodzie Fenicjanie zamieszkiwali od dawien dawna. Założyli szereg miast-państw, takich jak Tyr, Sydon, Byblos, Ugarit i Arados. Byli znakomitymi żeglarzami i obrotnymi kupcami, którzy docierali do najdalszych zakątków Morza Śródziemnego. To właśnie w Fenicji dopełniła się ewolucja pisma - powstał alfabet. U schyłku XIII w. przed Chr. ogromnych spustoszeń dokonały ludy morskie. Jeden z nich - Filistyni - osiedlił się w Kanaanie, leżącym na wybrzeżu śródziemnomorskim na południe od Fenicji. Od nich pochodzi nazwa tego terytorium, używana do dziś - Palestyna.

IZRAEL

Tereny okalające Filistynów z czasem zasiedlili Hebrajczycy (Żydzi) - lud semicki tworzony przez 12 plemion. Hebrajczycy nazywali siebie Izraelitami. W Palestynie musieli stawić czoła Filistynom i plemionom kananejskim, które potraktowały Hebrajczyków jak intruzów. W XI w. przed Chr. luźny związek Hebrajczyków uległ konsolidacji. Powstała wówczas monarchia, której pierwszym królem został Saul, po nim zaś Dawid (ok. 1000-965 r. przed Chr.). Za jego panowania zagrożenie ze strony Filistynów zostało raz na zawsze zażegnane. Stolicą Izraela stała się Jerozolima. Syn i następca Dawida - Salomon (965-932 r. przed Chr.) symbolizuje okres największego powodzenia państwa izraelskiego. Jego wpływy sięgały szeroko zarówno w obrębie Syrii i Palestyny, jak i poza nimi. Na okres panowania Salomona przypada budowa słynnej Świątyni Jerozolimskiej. Po śmierci Salomona Izrael rozpadł się na dwie części: Królestwo Izraela na północy i Królestwo Judy na południu, odpowiednio ze stolicami w Samarii i Jerozolimie. Asyryjczycy zlikwidowali Królestwo Izraela w 721 r. przed Chr. upadła Samaria. Królestwo Judy przetrwało zostało zredukowane do niewielkiego państwa wokół Jerozolimy. Dwukrotnie, w 597 i 587 r. przed Chr., Nabuchodonozor II, król babiloński, zdobywał Jerozolimę i przeprowadzał deportacje ludności żydowskiej do Babilonii („niewola babilońska"). Jerozolima wraz ze świątynią Salomona została zniszczona. Oznaczało to kres istnienia Królestwa Judy. Izraelici odróżniali się od innych ludów Bliskiego Wschodu przede wszystkim religią. Była to bowiem religia monoteistyczna. Zasady jej ustalił Mojżesz. Przykazania, wykute na kamiennych tablicach, Żydzi przechowywali w skrzyni nazywanej Arką Przymierza. Religia Izraelitów, do której w późniejszych czasach przylgnęła nazwa judaizm, ostatecznego kształtu nabrała dopiero po tysiącletniej ewolucji. Jej świętą księgą stała się Biblia. Najważniejszą jej częścią jest pierwszych pięć ksiąg nazywanych Prawem (Tora), których autorem miał być Mojżesz.

IMPERIUM PERSKIE

Medowie odegrali, obok Babilonii, główną rolę w zniszczeniu Asyrii. Jednak już pół wieku później uległo Persom. Król Cyrus II (Wielki) z dynastii Achemenidów zdołał w ciągu zaledwie kilku lat zjednoczyć pod swoją władzą wszystkie plemiona perskie. W roku 550 przed Chr. podbił Medię, a następnie państwo Lidia, które leżało w zachodniej Azji Mniejszej, oraz Babilonię. Jego syn Kambyzes w roku 525 przed Chr. zajął Egipt. Dzieła podboju dokończył Dariusz Wielki, panujący w latach 522-486 przed Chr. W ten sposób państwo perskie sięgnęło od wybrzeży Morza Egejskiego po Indie i od Kaukazu po pierwszą kataraktę na Nilu. Był to największy twór polityczny, jaki dotąd istniał, a zarazem ogromny zlepek różnych ludów i kultur. Państwo perskie przetrwało około dwieście lat - do podboju przez Aleksandra Wielkiego w roku 330 przed Chr. Król w Persji miał władzę absolutną. Nosił tytuły: wielki król i król królów. Tron był dziedziczny. Administracyjną stolicą państwa stała się Suza. Państwo podzielone zostało na wielkie okręgi administracyjne - satrapie. Na czele każdej z nich stał namiestnik z tytułem satrapa. Podlegał on bezpośrednio królowi. Wszystkie satrapie połączone zostały z Suzą siecią dróg królewskich, co miało przede wszystkim ułatwić przesyłanie wiadomości.

TEMAT 9 - POCZĄTKI DZIEJÓW GRECJI

NAJWCZEŚNIEJSZE DZIEJE GREKÓW

Ojczyzną starożytnych Greków (Hellenów) była południowa część Półwyspu Bałkańskiego oraz wyspy Morza Egejskiego. Podstawą rolnictwa była uprawa zbóż - pszenicy i jęczmienia, oraz winorośli i oliwek. Ważną rolę w gospodarce pełniła hodowla owiec i kóz. Grecy stanowili część zespołu ludów indoeuropejskich.

KRETA

Na Krecie rozwijała się już od III tys. przed Chr. cywilizacja minojska, która swoje apogeum osiągnęła w latach 1700-1450 przed Chr. Jej nazwa pochodzi od imienia mitycznego władcy Krety - Minosa. W okresie swojego największego rozkwitu Kreta pozostawała zjednoczona. Stolicą państwa było Knossos. Miasta i osiedla kreteńskie nie były wówczas obwarowane. Świadczy to, że Kreteńczycy czuli się bezpiecznie, nie obawiali się najazdu z zewnątrz. Kreta dzięki silnej flocie panowała na morzu i kontrolowała sąsiednie wyspy. Towary kreteńskie docierały do Egiptu i do Mezopotamii, a z kolei wiele importów ze Wschodu pojawiało się na Krecie. Z Egiptu sprowadzano m.in. papirus. Hieroglify legły u podstaw wykształcenia się rodzimego pisma wyspiarzy. Nazywamy je pismem linearnym A. Pozostaje ono do dzisiaj nieodczytane. Minojczycy cześć swoim bogom, symbolizującym przede wszystkim siły przyrody, oddawali głównie w grotach górskich i gajach. Władca był centralną postacią życia religijnego. Cywilizacja minojska upadła około roku 1450 przed Chr. Możliwe, że stało się tak za sprawą potężnego wybuchu wulkanu na wyspie Thera (dzisiejszy Santoryn), leżącej na północ od Krety. Później wyspę zajęli przybysze z lądu - Grecy.

GRECJA MYKEŃSKA

Twórcą cywilizacji mykeńskiej było greckie plemię Achajów. Nazwa tej kultury pochodzi od miejscowości Mykeny. Były najznaczniejszym i najbardziej wpływowym państwem achajskim. Achajowie nie stworzyli jednego dużego państwa. Cechowało ich rozbicie polityczne na wiele drobnych królestw, często się zwalczających. Potrafili jednak tworzyć luźne federacje. Władcy achajscy rezydowali w potężnych silnie ufortyfikowanych zamczyskach. Najlepszym przykładem tak potężnej fortecy są Mykeny, ze słynną Bramą Lwic. Twarze zmarłych przykrywały maski o cechach zindywidualizowanych, wykonane ze złotej cienkiej blachy. W czasach późniejszych, w XIV-XIII w. przed Chr., budowano monumentalne grobowce na planie koła ze sklepieniem w kształcie kopuły. Twierdza była ośrodkiem życia politycznego, społecznego i gospodarczego - stanowiła centrum magazynowania i dystrybucji wszelkich dóbr i surowców, siedzibę władcy. Potrzebne stało się pismo. Achajowie przejęli kreteńskie pismo linearne A, dostosowując je do potrzeb własnego języka. W ten sposób powstało pismo linearne B. Jest to pismo sylabiczne, składające się z 88 znaków. Po upadku cywilizacji minojskiej na Krecie Achajowie zajęli wyspę.

WOJNA TROJAŃSKA

Ważne miejsce w tradycji greckiej zajmuje woj­na trojańska, czyli wielka, wspólna wyprawa Greków przeciwko miastu Troja (gr. Ilion). Leżało ono na wybrzeżu Azji Mniejszej, tuż przy wejściu do cieśni­ny Hellespont. Do wojny doszło ok, roku 1200 przed Chr. Wyprawa stanowi kanwę słynnego poematu Homera pt Iliada, czyli Pieśń o Troi. Królewicz trojański Parys, zwany też Aleksandrem, uprowadził ze Sparty piękną Helenę, żonę króla Menelaosa. Pod Troję ruszyła ogromna armia skonfederowanych Greków. Wyprawa trwała aż dziesięć lat i zakoń­czyła się pełnym sukcesem. Troja przestała istnieć. W roku 1870 Troja Homerowa odkryta została przez Niemca Henryka Schliemanna. Jeśli doszło do wojny, to jej przyczyną była chęć pozbawienia Troi panowania nad ważnym szlakiem wiodącym z Morza Egejskiego na Morze Czarne.

UPADKEK CYWILIZACJI MYKEŃSKIEJ

Zniszczenie Troi nieznacznie tylko wyprzedziło upadek świata mykeńskiego. Ich sprawcami były ludy morskie, które uderzyły z terenów naddunajskich. Przesuwając się na południe, ludy morskie uderzyły na Grecję. Większość zamków obró­cona została w gruzy. Oznaczało to kres świata mykeńskiego. Część mieszkańców przeniosła się na drugą stronę Morza Egejskiego, do Azji Mniejszej. Zasiedlony przez nich obszar w środkowej części wybrzeża nazwano Jonią - od Jonów, jednego z plemion greckich. Jej głównym miastem stał się Milet. W tym samym czasie ze środkowych rejonów Półwyspu Bałkańskiego zaczęły przesuwać się na południe kolejne plemiona greckie nazywane Dorami.

WĘDRÓWKI DORÓW

Przed swoją migracją Dorowie zamieszkiwali północne rejony Grecji. W porównaniu do swoich południowych po­bratymców stali na dużo niższym etapie rozwoju. Po zamieszaniu wywołanym przez ludy morskie zaczęli przemiesz­czać się w głąb Grecji. Podbili jej część środkową i południową, zwłaszcza zaś Półwysep Peloponeski. Łupem ich padły Kreta i Rodos, z czasem też południowe rejony zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej. Przed swoją migracją Dorowie zamieszkiwali północne rejony Grecji. W porównaniu do swoich południowych po­bratymców stali na dużo niższym etapie rozwoju. Po zamieszaniu wywołanym przez ludy morskie zaczęli przemiesz­czać się w głąb Grecji. Podbili jej część środkową i południową, zwłaszcza zaś Półwysep Peloponeski. Miało to kolosalne znaczenie dla późniejszego oblicza Grecji. U schyłku X w. przed Chr. do Grecji przestały napływać nowe masy ludności. To Grecy staną się teraz tymi, którzy rozpoczną wędrówki po świecie śródziem­nomorskim. Wielka kultura odeszła w przeszłość, znajomość pisma na kilka wieków uległa całkowitemu zapomnieniu.

ZNACZNIE OKRESU MYKEŃSKIEGO W DZIEJACH GRECJI

Czas inwazji Dorów często określa się terminem „wieki ciemne". Kultura mykeńskich pałaców w znacznej mierze przetrwała wśród Greków małoazjatyckich. Przechowana została w tradycji ustnej.

TEMAT 10 - ŚWIT EUROPY (IX-VI W. PRZED CHR.)

GRACY A WSCHÓD - PRZEBUDZENIE

W Grecji pojawiły się luksusowe przedmioty pochodzenia wschodniego, w Syrii powstały pierwsze greckie faktorie (osady handlowe). Jedna z nich - Al Mina, zlokalizowana była tuż przy ujściu rzeki Orontes do Morza Śródziemnego.

ALFABET GRECKI

Największym dobrodziejstwem, ja­kie ze Wschodu dotarło do Grecji, było pismo. Do wymo­gów języka greckiego dostosowano go przez wprowadzenie znaków samogłosek - a, e, i, o, u - oraz spółgłosek nie istniejących w języku semickim. Pismo przestało być tajemnicą zastrzeżoną dla grona nielicznych jego znawców. Dzięki Grekom alfabet zawędrował do wszystkich części Morza Śródziemnego. W południowej Italii przejęli go Etruskowie, od nich zaś Rzymianie, a ci przekazali go Europie średniowiecznej.

ŻELAZO

Ze Wschodu do Grecji przywędrowała znajomość żelaza. Jego upowszechnienie nastąpiło w wiekach IX i VIII przed Chr., przy czym ważną rolę spełniła wyspa Cypr, znana w starożytności z wielkich tradycji metalurgicznych.

WIELKA KOLONIZACJA: KULTURA GRECKA KULTURĄ ŚWIATOWĄ

W początkach VIII w. przed Chr. rozpoczął się w świecie greckim proces, który zadecydował o jego ostatecznym kształcie. Polegał on na ekspansji Greków we wszystkie rejony basenu Morza Śródziemnego. Zjawisko to określamy mianem wielkiej kolonizacji. Jej przyczyną był przede wszystkim brak wolnej ziemi uprawnej, której większość zagarnęła arystokracja. W obrębie Morza Śródziemnego nie istniały żadne silniejsze struktury polityczne, które mogłyby przeciwstawić się osadnictwu greckiemu. Na zachodzie Grecy zasiedlili południową Italię, Sycylię, południową Francję i wybrzeża Hiszpanii. Na północy Trację, okolice cieśnin prowadzących do Morza Czarnego i jego wybrzeża. Na zachodzie konkurentem Greków stali się Etruskowie w Italii oraz Kartagina w północnej Afryce i w Hiszpanii. Całemu aktowi kolonizacyjnemu Grecy nadali charakter prawny i religijny. Miasto założyciel wyposażało wędrowców w podstawowe narzędzia i produkty po­trzebne na najtrudniejszy okres. Kolonistów prowadził oikistes, czyli założyciel. Udział w wyprawie kolonizacyjnej był w zasadzie dobrowolny, ale znane są przypadki przymusowego „wyjazdu" obywateli na emigrację. Założona kolonia była wierną kopią me­tropolii i przez długi czas po­zostawała z nią w ścisłym kontakcie. Była wygodnym rynkiem zbytu. Kolonie stały się też szybko ważnym pośredni­kiem w handlu między światem greckim a ludnością miejsco­wą. Grecy określali ją mianem barbarzyńców (gr. barbaros - mówiący niezrozumiale, obcy). Następstwem wielkiej kolonizacji było przede wszystkim rozpowszechnienie kultury greckiej na wszystkie wybrzeża Morza Śródziemnego, a także całkowita zmiana mentalności Greków.

MIASTO - PAŃSTWO (POLIS)

Podobnie jak w czasach mykeńskich, również i teraz Grecy nie stworzyli jednolitego państwa. Politycznej izolacji sprzyjały również warunki geograficzne - pasma górskie przecinające ląd były trudnymi do pokonania barierami. Swoje państwa okresu archaicznego i klasycznego Grecy określali terminem polis - miasto - państwo. Początki polis sięgają wieków ciemnych. Termin polis stał się synonimem wła­dzy sprawowanej wspólnie. Określał państwo, w którym wszyscy obywatele mężczyźni stanowili wspólnotę. Kobiety praw politycznych nie miały, ale pod względem prawnym, społecznymi religijnym traktowane były jako w pełni należące do wspólnoty. W po­lis, oprócz obywateli, mogli mieszkać także „obcy", czyli ludność nie mająca praw obywatelskich, ale ob­łożona różnymi powinnościami. Nazywano ich metojkami (czyli w sensie prawnym mieszkającymi poza gminą) lub periojkami (wokół gminy). Monarchie wschod­nie i państwa plemienne graniczące z Grekami od północy traktowane były jako wytwory barbarzyństwa.

MIĘDZY OLIGARCHIĄ A TYRANIĄ

W większości państw greckich władzę przechwyciła arystokracja czyli przedstawiciele dawnej elity plemiennej, która zagarnęła większość ziemi uprawnej. Pojawiła się niewola za długi. Każdy obywatel mężczyzna polis był zarazem żoł­nierzem, ale musiał zbroić się na własny koszt. Do począt­ków VII w. przed Chr. najważniejszą formacją bojową Greków była jazda, co wiązało się z wysoką ceną kupna i utrzymania rumaka bojowego. Na przełomie VIII i VII w. przed Chr. zmieniła się struktura wojsk greckich. Pojawiła się ciężkozbrojna piechota, którą nazywamy falangą hoplitów. Nazwa „hoplita" oznaczała opancerzo­nego żołnierza, wyposażonego w krótki miecz, oszczep (włócznię), dużą okrągłą tarczę, która w języku greckim nazywała się hoplon, stąd określenie żołnierza. Falanga natomiast to sposób ustawienia (szyk) żołnierzy na polu walki. Hoplici stali zwarci jeden przy drugim, a każdy osłaniał tarczą swój lewy bok oraz prawy sąsiada. Głębokość szyku wynosiła co najmniej trzy szeregi, a nierzadko i więcej. Podstawą takiej organizacji było gruntowne wyszkolenie, ponieważ akcja falangi na polu bitwy uzależniona była od ścisłego współdziałania hoplitów. Błąd jednego mógł kosztować życie drugiego, a na­wet załamanie szyku, czyli klęskę. W pojedynkę byli mało sprawni, a ich uzbrojenie okazywało się niezbyt prak­tyczne. Aby ułatwić utrzymanie równego kroku i współpracę w szy­ku, falandze towarzyszył flecista, który szedł z tyłu i wygrywał na swoim instrumencie rytm. Wyposażenie hoplity stało się do­stępne dla średnio zamożnych obywateli polis, którzy przejmowali na siebie ciężar obrony oj­czyzny. Konsekwentnie też zaczęli domagać się zrównania w prawach z arystokratami i ogra­niczenia samowoli tych ostatnich. Dlatego też w polis najważniejszą rolę zaczęło odgrywać zgro­madzenie ludowe. W polis greckich pojawiła się w VII w. przed Chr. nowa forma rządów, którą nazywamy tyranią. Tyranów do władzy wynosił lud, żądający zmian, reform. Chodziło przede wszystkich o ukrócenie samowoli arystokratów, których rządy zaczęto nazywać oligarchią. Rządy były przejściowe, nie trwały z reguły dłużej niż jedno lub dwa pokolenia. W wielu polis oligarchowie, chcąc uniknąć tyranii, zgadzali się na częściowe reformy. Ich nieodłącznym elementem było spisanie praw.

TEMAT 11 - SPARTA I ATENY - DWA ODMIENNE MODELE MIASTA - PAŃSTWA

Polis spartańska powstała w wyniku podboju. Założyli ją Dorowie. Ateny zaś były tworem Jonów. Sami o sobie mówili, iż „wyrośli z tej ziemi”. Każde z tych państw wytworzyło zupełnie odmienny system społeczny i polityczny.

SPARTA

Jej rdzenne terytorium stanowiła Lakonia. Spartanie podbili południowo - zachodnią część Peloponezu - Mesenię. Miejscową ludność, zarówno w Lakonii jak i w Mesenii, przekształcili w poddanych chłopów - helotów. W Sparcie istniała jeszcze jedna kategoria ludności niepełnosprawnej - periojków. Ich podstawowym zajęciem był handel i rzemiosło. Pełnoprawnych obywateli, potomków Dorów - zdobywców, nazywamy spartiatami. W stosunku do pozostałych grup stanowili oni zdecydowaną mniejszość. Spartiata nie zajmował się pracą na roli, jego obowiązkiem - jako żołnierza hoplity - była służba wojskowa. Każdy spartiata przechodził specyficzne wychowanie. Jego celem było wykreowanie obywatela całkowicie uległego i w każdej sytuacji akceptującego płynące z góry polecenia. Dlatego od siódmego roku życia chłopcy przechodzili pod kuratelę opiekunów. Trwało to aż do osiemnastego roku życia. Dopiero jako trzydziestolatek spartiata mógł zamieszkać z własną rodziną. Niemowlęta ułomne bądź słabe fizycznie wyrokiem specjalnej komisji skazywano na śmierć poprzez pozostawienie w górach Tajget. Państwem rządzili dwaj dziedziczni królowie. Byli oni przede wszystkim wodzami, ale czuwali także nad życiem religijnym. Przy swoim boku mieli ciało doradcze - radę starszych - geruzję, składającą się z 28 członków. Formalnie władza należała do zgromadzenia ludowego. Znaczenie zgromadzenia było jednak niewielkie, sprowadzone do minimum. Najbardziej kontrowersyjną instytucją w państwie był efora. Eforów było pięciu. Kontrolowali oni wszystkie instytucje i całość życia publicznego w Sparcie. Sparta była państwem oligarchicznym. Sami spartanie wierzyli, że ustój ich państwa ustanowił Likurg. Jednak był on efektem długiej ewolucji. Przyjmuje się, że helotów było siedem razy więcej niż spartiatów. Zapewnienie całkowitej władzy można było osiągnąć tylko przez terror i zmilitaryzowanie społeczeństwa. Aby tego dokonać, konieczna była pełna kontrola państwa nad obywatelem. System taki nazywamy systemem totalitarnym.

ATENY

Attyka zdołała uniknąć inwazji Dorów. U schyłku okresu ciemnego władzę w państwie przechwyciła arystokracja, która zlikwidowała monarchię i ustanowiła system rządów oligarchicznych. Jej zewnętrznym wyrazem stał się kolegialny urząd archontów, których było dziesięciu. Instytucjonalnym zapleczem arystokracji była rada starszych, zwana w Atenach areopagiem. W okresie wielkiej kolonizacji Ateny pogrążyły się w głębokim kryzysie gospodarczym i społecznym. Efektem była ostra walka polityczna, dzięki której Ateny weszły na drogę rozwoju, prowadzącą do ustanowienia demokracji. Chcąc uniknąć tyranii, arystokraci zgodzili się na połowiczne reformy, polegające na spisaniu prawa zwyczajowego. Dokonał tego Drakon w 621 r. przed Chr. Za wiele przestępstw przewidziano w nich karę śmierci. Zlikwidował obowiązującą wcześniej zasadę prywatnego ścigania zabójcy. Szybko okazało się, że jest to ustępstwo zbyt małe. W tej sytuacji w 594 r. przed Chr. Zadanie przeprowadzenia reform powierzono Solonowi. Zniósł niewolę za długi i zakazał stosowania takich praktyk w przyszłości. Wyodrębnił cztery klasy majątkowe. Na wypadek wojny od teraz obywatel musiał uzbroić się zgodnie z przynależnością do klasy majątkowej. Solon nadał obywatelstwo znacznej grupie „obcych”, to jest metojkom, którzy już od pokoleń zamieszkiwali Attykę. Po zakończeniu działalności Solona sytuacja w Atenach uległa, paradoksalnie, zaostrzeniu. Doprowadziło to do ustanowienia w państwie tyranii Pizystrata. Rządy jego i jego synów trwały z przerwami od 561 do 510 r. przed Chr. Pizystrat ustabilizował sytuację wewnętrzną, przeprowadził też reformę rolną, co rozładowało napięcia. Tyrania upadła w wyniku interwencji spartańskiej. Wówczas Ateńczycy zdobyli się na reformy. Te były dziełem Klejstenesa, W 508 r. przed Chr. wprowadził nowy podział administracyjny Attyki, ustanawiając dziesięć okręgów (fyle) w miejsce dotychczasowych czterech. W ten sposób Klejstenes doprowadził do całkowitego wymieszania obywateli na wszelkiego rodzaju zgromadzeniach. Każda fyla reprezentowana była przez pięćdziesięciu przedstawicieli w nowo utworzonej radzie pięciuset. Klejstenes ustanowił ostracyzm. Na podstawie odrębnego wniosku obywatele rozstrzygali, w tajnym głosowaniu, czy któryś z nich zagraża interesom ludu ateńskiego. Imiona osób „podejrzanych” wydrapywano na skorupach naczyń, stąd nazwa owego sądu - sąd skorupkowy. Skazany zostawał wygnany na dziesięć lat. To wszystko legło o podstaw przyszłego systemu demokratycznego.

TEMAT 12 - ŚWIAT GRECKI WOBEC ZAGROŻENIA PERSKIEGO

Na początku drugiej połowy VI w. przed Chr. Grecy z wybrzeża małoazjatyckiego stali się częścią monarchii perskiej. Persowie po podboju Lidii przez pe­wien czas kontynuowali politykę poprzedników. Po zakończeniu jednak podbojów przy­stąpili do organizacji wewnętrznej państwa. Greków potraktowali jak jeden z wielu ludów pozostających pod ich panowaniem, a ich miasta podporządkowali administracyjnie satra­pie małoazjatyckiemu i nakazali im płacić podatki - daniny. Dla Greków, kultywujących idee wolności, było to upokarzające. Po zachodniej stronie Hellespontu, na terenie Tracji, powstała europejska satrapia - Skudra. Stało się jasne, że prędzej czy później Persowie będą dążyć do poddania swojej władzy całego świata greckiego. Do bezpośredniego starcia doszło w 500 r. przed Chr. Najpierw bunt przeciwko pano­waniu perskiemu podniosły miasta jońskie. Początkowo powstańcy odnieśli szereg spektakularnych sukcesów, ze zdobyciem i spaleniem stolicy satrapii, Sardes, włącznie. Większość państw greckich, nie wierząc w możliwość zwycięstwa, wolała nie ryzy­kować. Wyjątkiem okazały się dwie polis - Ateny i Eretria na wyspie Eubei. Powstanie jońskie, jak je nazwano w 494 r. przed Chr. zostało zdławione. Oba miasta - państwa, które udzieliły pomocy, miały jednak za swój gest zapłacić wysoką cenę. W 490 r. przed Chr. do Grecji skiero­wana została wielka ekspedycja perska. Eretria po krótkim oblężeniu została zdo­byta i zniszczona Po tym sukcesie Persowie ruszyli na Attykę. Do starcia Ateńczyków z Persami doszło 11 września 490 r. przed Chr. na równinie pod Maratonem. Ateńska armia liczyła 9 tys. hoplitów, wspo­maganych przez korpus przysłany z miasta Plateje, leżącego w Beocji w pobliżu Attyki, w sile 1000 ciężkozbrojnych. Spartanie obiecali pomoc, ale w przybyciu na czas na pole walki przeszkodziły im uroczystości religijne ku czci boga Apollona. Mimo miażdżącej przewagi Persów, Grecy, dowodzeni przez Miltiadesa, odnieśli spektakularny sukces. Było natomiast pewne, że Persowie nie puszczą tego płazem i będą dążyć do ostatecznego rozprawienia się z Gre­kami. Na szczęście dla Greków w Persji nastąpiła zmiana tronu, co opóźniło realizację planu podboju Grecji. Nowy perski król królów - Kserkses - musiał najpierw umocnić się na tronie. W Atenach starły się dwie koncepcje obro­ny. Według jednej wierzono, że uda się Persów powstrzymać na lądzie. Odmienny pogląd głosił natomiast, że skutecznie da się powstrzymać Persów tylko na morzu. Jego zwolennikom przewodził wybitny polityk - Temistokles. Powstała flota, która zadecydo­wała o losach Hellady. W czerwcu 480 r. przed Chr. armia perska, pod osobistym dowództwem króla Kserksesa przekroczyła Hellespont. Do pierwszego starcia ze zjednoczonymi siłami greckimi doszło pod Termopilami w środku lata 480 r. przed Chr. Opór złamany został po trzech dniach. Termopile owiane zostały legendą ze względu na bohaterską postawę króla spartańskiego Leonidasa. Przybył on z 300 - osobowym oddziałem doborowych hoplitów. Przej­ście było jednak bardzo wąskie, co umożliwiało jego skuteczną obronę. Dopiero odkrycie mało uczęszczanej ścieżki górskiej umożliwiło obejście wąwozu i zadecydowało o ich sukcesie. Gdy stało się jasne, że Persowie lada moment otoczą oddziały grec­kie, Leonidas rozkazał sprzymierzonym się wycofać, a sam ze swoimi hoplitami pozostał do końca. Wszy­scy zginęli. Rozstrzygnięcie pierwszej fazy wojny nastąpiło w bitwie morskiej u wybrzeży Salaminy, w wąskiej cieśninie oddzielającej ją od lądu stałego, w dniu 29 września 480 r. przed Chr. Kserkses był tak bardzo pewny swojego zwycięstwa, iż na wysokim brzegu Attyki kazał ustawić tron, z którego chciał dokład­nie widzieć klęskę Greków. Na własne oczy zobaczył jednak całkowitą katastrofę swojej floty mimo jej dwukrotnej przewagi liczebnej. Kserkses, obawiając się, że flota grecka przerwie połączenia z Azją Mniejszą, pospiesznie opuścił Grecję. We wrześniu 479 r. przed Chr. sprzymierzeni, dowodzeni przez spartiatę Pauzaniasza, odnieśli świetne zwycięstwo nad armią perską w bitwie pod Platejami. Rolę koordynatora dalszych działali wojennych przejęły Ateny. Pod ich przywództwem powstał Związek Morski - sojusz państw greckich leżących wokół Morza Egejskiego. Dopiero w 449 r. przed Chr. walczące strony zdecydowały się zawrzeć pokój. Na jego mocy Persowie uznali wolność wszystkich miast greckich leżących na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. Grecy odnieśli pełen sukces.

TEMAT 13 - DEMOKRACJA ATEŃSKA

Wojny z Persami przyczyniły się w znacznym stopniu do zwycięstwa w Atenach ustroju, który sami Grecy nazywali demokracją, czyli władzą ludu. Program morski Temistoklesa, czyli demokratów, był zgodny z ich oczekiwa­niami ekonomicznymi, a bardzo prędko okazało się, że i politycznymi. Dotąd bowiem teci, jako nie po­siadający majątku, nie podlegali służbie wojskowej. Zaangażowanie we flocie tę sytuację radykalnie zmieniło. Teci zaczęli domagać się praw na równi z innymi obywatelami. A przede wszystkim stali się zagorzałymi zwolennikami de­mokracji. Demokracja ateńska swój triumf święciła w okre­sie rządów Peryklesa. Najważniejszym organem państwa stało się zgromadzenie ludowe - eklezja. W przeciwieństwie do zgromadzenia spar­tańskiego eklezja w Atenach zachowała w peł­ni swoją podmiotowość. Przyjęto też zasadę, że w sprawach najważniejszych, a przede wszystkim w personalnych, głosowano tajnie. Z czasem też uznano, że wszyscy obywatele, bez względu na przynależność do klasy majątkowej, mogą piastować większość urzędów państwowych. Demokracja w Atenach ograniczona więc była wyłącznie do dorosłych mężczyzn, to jest tych, którzy skończyli dwudziesty rok życia. Pozostali mieszkańcy polis, a więc metojkowie i inni obcy. Ponadto poza nawiasem życia politycznego pozostawały również kobiety. Posiedzenia odbywały się dosyć często, w IV w. przed Chr. około 40 razy w roku, i trwały cały dzień. Wielu obywateli, zwłaszcza rolni­ków mieszkających z dala od miasta, nie mogło sobie na to pozwolić. W IV w. przed Chr. zaś pojawiły się „diety poselskie" - czyli czę­ściowy zwrot kosztów za udział w zgro­madzeniu. Odrzucano ingerencję państwa w prywatne życie obywatela. Uważano, że oceniać należy go nie ze względu na jego pochodzenie, lecz talent i zasługi, jakie położył na rzecz wspólnoty. A przede wszystkim, że człowiek jest najważniej­szy - „państwo tworzą bowiem ludzie, a nie mury czy pozbawione załogi okrę­ty" (Tukidydes).

TEMAT 14 - KULTURA GRECKA

LITERATURA I TEATR

Przejęcie przez Greków alfabetu zaowocowało bardzo szybko narodzinami literatury w pełnym tego słowa znaczeniu. U jej zarania stoją dwa wielkie pomniki: Iliada i Odyseja. Ich twórcą był Homer, genialny ślepy poeta, aojdos (pieśniarz), który wędrował od dworu do dworu, recytując swoje pieśni. Innym wielkim poetą greckim epoki wczesnej był Hezjod, pochodzący z Beocji w środkowej Grecji. Zapi­sał się przede wszystkim jako autor głośnego po­ematu pod tytułem Teogonia. Jest to utwór kosmogoniczny, to znaczy o stworzeniu wszechświata. Teogonia, na równi z po­ematami Homera, weszła do kanonu lektur wy­kształconego Greka. Prawdziwym symbolem kultury greckiej stał się teatr. Nasz dzisiejszy teatr jest w prostej linii jego kon­tynuacją. Narodził się w Atenach, w czasach tyra­nii Pizystrata. Jego geneza wiąże się z ob­rzędami kultowymi ku czci boga wina Dionizosa. Szczytowe osiągnięcia sztuki teatralnej przypa­dają na V w. przed Chr., gdy tworzyli trzej znako­mici dramatopisarze: Ajschylos, Sofokles i Eury­pides. Udział w przedstawieniu traktowa­no jako przeżycie religijne, element kultu Dio­nizosa. Na V w. przed Chr. przypadają narodziny histo­riografii, czyli pisarstwa historycznego. Wiąże się je z imieniem Herodota z Halikarnasu. Potomność określiła go zaszczytnym mianem „ojca historii". W swoich Dziejach przedstawił historię zmagań Greków z Persami do bitwy pod Platejami w 479 r. przed Chr. Drugim wielkim historykiem, który znacznie przerósł Herodota, był Tukidydes z Aten. Jest on autorem znakomi­tego dzieła Wojna peloponeska, w którym opisał wielki konflikt Aten i Sparty w latach 431-404 przed Chr.

FILOZOFIA

Niezwykłym wprost osiągnięciem duchowym Greków była filozofia. Filozofowie odrzucili religijne, mityczne inter­pretowanie świata i jako pierwsi zaczęli stawiać pytania o istotę bytu. Jednym z pierwszych jońskich filozofów, a zarazem najwybitniejszym z nich i chyba najbardziej znanym, był Tales z Miletu (ok. 640-546 r. przed Chr.). Uważał on, że substancją, z której wytworzyły się wszystkie postacie bytu, była woda. Pojawiła się również teoria atomistyczna, której czołowym przedsta­wicielem był Demokryt z Abdery (ok. 460-370 r. przed Chr.). Snuto również rozważania dotyczące teorii poznania. Najważniejsza z nich, głoszona przez Parmenidesa z Elei w Italii zakładała, iż istnieją dwa źródła poznawania otaczającego nas świata - rozum i doświadczenie. Sokratesa interesowała przede wszyst­kim etyka. Jego uczeń Platon był twórcą teorii świata idei: jeśli istnieją rzeczy piękne, to musi istnieć samo piękno, którego one są odbiciem. Teorię tę odrzucił Arystoteles, najwybitniejszy umysł wszech czasów, uczeń Platona. Uważał, iż istnieją tylko rzeczy jednostkowe. Wszechświat natomiast jest łańcuchem przyczynowo i celowo ze sobą powiązanych zjawisk. Arystoteles głosił, że świat jest wieczny, ośrodkiem jego jest płaska ziemia, wokół której krążą sfery gwiezdne poruszane przez istoty boskie.

SZTUKI PLASTYCZNE

Klasyczną postać osiągnęły one w czasach, gdy czołowym poli­tykiem w Atenach był Perykles (461-429 r. przed Chr.) Zdobienie waz osiągnęło niezwykły poziom, dzięki angażowaniu się artystów najwyższej klasy. Motywy brano z mitologii i życia codziennego, ze świata zwierząt i roślin. Wspaniale rozwijała się rzeźba. W V w. przed Chr. artyści potrafili już znakomicie oddać dynamizm ciała ludzkiego, z za­chowaniem jego proporcji. Do najwybitniejszych rzeźbiarzy tego okresu należeli Fidiasz, Myron i Poliklet. Szczególnym osiągnięciem Greków była archi­tektura świątynna. Na przestrzeni wieków ukształ­towały się trzy style (porządki) architektoniczne - dorycki, joński i koryncki. Klasycznym przykładem budownictwa świątynnego, a zarazem niedościgłym wzorem, stał się Akropol w Atenach, religijne centrum polis. Plan jego zabudowy opra­cował Fidiasz, znakomity rzeźbiarz współpracujący z Peryklesem.

RELIGIA GRECKA

Ich religia była politeistyczna, czyli przyjmowała istnienie wielu bogów. Ci zaś swoim wyglądem, a często także przywarami i zachowaniem, niczym nie różnili się od ludzi. Była więc religią antropomorficzną. Kultem zajmowali się urzędnicy polis, w rodzinie zaś obowiązek ten spadał na ojca. Spośród wszystkich bogów najważniejsza była dwunastka bogów olimpijskich, na czele z Zeusem. Ich siedzibą była, jak wie­rzono, góra Olimp w północnej Grecji. Bogowie mieli podzielone między siebie zadania. Polis obierały sobie za patronów różne bóstwa, np. Atenom patro­nowała Atena, w Sparcie szczególną cześć oddawano Apollonowi i Artemidzie, na Samos i w Argos Herze, małżonce Zeusa. Specyficznymi postaciami w religii greckiej byli herosi - półbogowie. Najsłynniejszym herosem był Herakles.

PRZESŁANKI JEDNOŚCI, PRZYCZYNY POLITYCZNEJ DEZINTEGRACJI

Zewnętrznym i spektakularnym przejawem jedności były ogólnogreckie imprezy sportowo - religijne. Do najbardziej znanych należą igrzyska olimpijskie, które odbywały się co 4 lata w miejscowości Olimpia w Elidzie na Półwyspie Peloponeskim. Na czas ich trwania ogłaszano święty pokój. Pierwsze igrzyska odbyły się w roku 776 przed Chr. Na zawodach rozgrywano szereg różnych konkurencji: biegi, rzut dyskiem, skoki, zapasy, boks, a także wyścigi dwu i czterokonnych zaprzęgów. Arystokrata uwa­żał pracę za rzecz hańbiącą, sport natomiast przysparzał mu prestiżu. Sport stał się szybko własnością ogółu i wszedł do kanonu wykształcenia młodego Greka. Służyły temu gimnazjony. W ten spo­sób realizował się ideał greckiego wychowania w wy­daniu ateńskim, zakładający równomierny rozwój ducha i ciała. Mimo tych niewątpliwych elementów scalają­cych świat grecki podziały polityczne okazały się silniejsze. Również z faktu, że powstałe w obcym środowisku kolonie tworzyły rodzaj enklaw otoczonych przez ludność niegrecką. Zwycięstwo w konflikcie z Persami umocniło poza tym przeko­nanie, że niewielkie miasto-państwo jest najlepszą formą organizacji społeczno - politycznej.

TEMAT 15 - MACEDONIA A ŚWIAT GRECKI

KRYZYS POLIS

U schyłku V i w IV w. przed Chr. świat grecki pogrążył się w głębokim kryzysie. Zewnętrznym przejawem kryzysu polis stała się wojna peloponeska. Rozegrała się ona w latach 431 - 404 przed Chr. między Atenami i Związkiem Morskim z jednej strony, a Spartą i jej sojusznikami, skupionymi w Związku Peloponeskim z drugiej. W różny sposób w wojnę uwikłane zostały również ludy ościenne, zwłaszcza Trakowie i Macedończycy, oraz - chociaż nie militarnie - Persja, tradycyjny wróg Greków. Obie strony posuwały się do niewyobrażalnych wręcz czynów barbarzyń­stwa, które dziś określilibyśmy mianem ludobój­stwa. Grecja wyszła z niej niewiarygodnie wy­niszczona. Świat polis zaczął odchodzić w przeszłość. Z wojny zwycięsko wyszła Sparta, ale Grecja na kilkadziesiąt lat pogrążyła się głębokim cha­osie. Sparta nie potrafiła bowiem narzucić swo­jego zwierzchnictwa (hegemonii) pozostałym polis. Ujawnienie faktu, iż sukces swój Spartanie zawdzięczali finanso­wemu wsparciu Persów, w zamian za oddanie im, po zakończeniu wojny, miast małoazjatyckich wywo­łało ogromne wzburzenie w Grecji. Najbardziej nawet światłe umysły tych czasów, jak Platon i Arystoteles, nie potrafiły dostrzec, że miasto-państwo przeżyło się, że jego czas minął nie­odwracalnie. Jak zwykle w takich sytuacjach, rozwiązanie na­deszło z zewnątrz. Stało się tak za sprawą Macedo­nii. Było to państwo o charakterze naro­dowym. Tworzyły je cztery plemiona mówiące tym samym językiem. Grecy uważali Macedończyków za barbarzyńców (to jest nie-Greków). W V i IV w. przed Chr. Macedonia pozostawała bądź to w cieniu. W latach pięćdziesiątych IV w. przed Chr. zapoczątkowany został proces głębokich przemian, który szybko zmienił jej oblicze. Pole­gał on z jednej strony na gruntownej reformie armii, która upodobniła ją do greckiej falangi, z drugiej zaś na pobudzeniu procesów miastotwórczych. Twórcą tych przekształceń był młody, wykształcony w Tebach, i niezwykle energiczny władca Filip II. Prędko też zaczął dążyć do podporządkowania sobie wszystkich polis, aby wraz z Grekami zrealizować cel nad­rzędny - wyprawę przeciwko Persom. W 338 r. przed Chr. Filip pokonał w bitwie pod Cheroneją w Beocji sprzymierzoną armię Aten i Teb. Polis jako niezależne państwo odeszła w przeszłość. W 337 r. przed Chr. odbył się w Koryncie, zwołany przez Filipa, zjazd przedstawicieli wszystkich —poza Spartą - państw greckich. Utworzono wówczas Związek Koryncki, a przewodniczenie mu oddano w ręce Filipa. Podjęto także decyzję o zorganizowaniu wspólnej wyprawy przeciwko Persji. Oficjalnym jej uzasad­nieniem była chęć ukarania Persów za zniszczenie świątyń greckich w 480 r. przed Chr.

TEMAT 16 - ALEKSANDER WIELKI I JEGO PAŃSTWO - NARODZINY NOWEGO ŚWIATA

WYPRAWA ALEKSANDRA WIELKIEGO NA WSCHÓD

Wyprawę przeciw Persom poprowadził nie Filip II, który został zamordowany przed planowanym jej rozpoczęciem, ale jego syn Aleksander, któremu potomni nadali przydomek Wielki. W 334 r. przed Chr. wylądował on ze swoją armią, w skład której wchodził również kontyngent państw greckich, na wybrzeżu Azji Mniejszej. Aleksander okazał się niezrównanym wodzem i organizatorem. Król perski Dariusz III Kodoman przychylił się jednak do zdania tych doradców, którzy parli do szybkiego rozstrzygnięcia. Za tę pomyłkę przyszło Persom drogo zapłacić. Już w pierwszym starciu w 334 r. przed Chr. nad rzeką Granikos w Azji Mniejszej Aleksander odniósł bezapelacyjne zwycięstwo nad perskimi satrapami i zapanował nad całą Azją Mniejszą. W 333 r. przed Chr. Aleksander starł się bezpośrednio z królem królów - Dariuszem III. Bitwa rozegrana została pod miejscowością Issos. Zwycięzcą był znów Macedończyk, a Dariusz zbiegł z pola bitwy. Dramat Dariusza dopełnił się w 331 r. przed Chr. pod Gaugamelą w północnej Mezopotamii. Starcie to z całą pewnością było jedną z największych bitew w dziejach antycznych. Zakończyło się całkowitym sukcesem Aleksandra, a Dariusz ponownie ratował się ucieczką. Wkrótce został zamordowany przez osoby z najbliższego otoczenia. Władca dotarł aż do Indii i dopiero tam, pod presją swoich żołnierzy, marzących o powrocie do ojczyzny, zdecydował się na powrót. Zmarł w czerwcu 323 r. przed Chr. w Babilonie, podczas przygotowań do nowej wyprawy.

ORGANIZACJA PAŃSTWA ALEKSANDRA WIELKIEGO

Efektem podboju Persji było powstanie ogromnego państwa, sięgającego od Adriatyku aż po rzekę Indus i od gór Kaukazu po południową granicę Egiptu. Aleksander stanął przed trudnym zadaniem administrowania tym wiel­kim państwem. Aleksander nie miał wyboru i sięgnął do trady­cji perskiej, wciągając do współpracy arystokra­cję pokonanego państwa. Popierał też zawieranie mieszanych małżeństw przez Macedończyków i Greków z Persjankami. Sam również poślubił Roksanę - córkę jednego z perskich arystokratów. Aleksandra ogłoszono również bogiem, a kult jego osoby miał być ele­mentem scalającym państwo. Zapytany na łożu śmier­ci, komu pozostawia dziedzictwo, miał odpo­wiedzieć: „Najsilniejszemu". Przewidywał najwyraźniej, że po jego zgonie rozpocznie się walka o spadek po nim. Macedończycy i Grecy nie akceptowali „dzi­wactw" Aleksandra, zwłaszcza przyjęcia ceremoniału perskiego. Z ich perspektywy państwem była tylko Macedonia, a podbite kraje łupem. Wodzowie Aleksandra, nazywani diadochami, po jego śmierci odstąpili od idei jedności, dążąc do utworzenia własnych niezależnych królestw.

TEMAT 17 - ŚWIAT HELLENISTYCZNY

NOWA ORGANIZACJA ŚWIATA GRECKIEGO

Panowanie Aleksandra Wielkiego zapoczątkowało nową epokę, którą umownie nazy­wamy hellenizmem lub epoką hellenistyczną. Uformowały się trzy królestwa: Macedonia, której podlegała Grecja kontynentalna i część wysp, monarchia Seleukidów na Wschodzie oraz Egipt z dynastią Lagidów.

MIEJSCE POLIS W NOWEJ RZECZYWISTOŚCI

Miasta - państwa zatraciły swoją autonomię, czyli suwerenność. Stały się częścią wielkich monarchii. Musiały płacić im podatki, podporządkowywać się ich dyrektywom, słuchać ich urzędników. Stały się one jednostkami administracyjnymi, miastami z mniej lub bardziej rozwiniętymi samorządami.

HELLENIZM I JEGO KULTURA - NOWA WIZJA ŚWIATA

W sferze kultury hellenizm oznacza ekspansję kultury greckiej poza jej trady­cyjny zasięg, a zwłaszcza na obszar kul­tur wschodnich. Z wy­mieszania się obu składników i wzajem­nej inspiracji powstała niezwykle cieka­wa kultura, którą określamy hellenizmem. Głównymi jej ośrodkami stały się stolice wielkich monarchii. Wśród nich czołową rolę pełniła Aleksandria w Egipcie. Założył ją Aleksander Wielki w 332 r. przed Chr. Stała się szybko największym i najbogatszym miastem ówczesnego świata. W mieście powstała znakomita bibliote­ka, największa w starożytności. Zgromadzono w niej cały dorobek literacki Greków, ok. 700 tys. dzieł. Wybudowano także specjalny instytut badawczy - Museion. Hellenizm był kulturą zarówno literacką, jak i na­ukową. Na wy­żyny wyniosła się komedia z jej głównym przedsta­wicielem Menandrem z Attyki. Na czasy hellenizmu przypadają znaczące osiągnięcia w naukach przyrodniczych i matematyce, co wiąże się z tak wybitnymi postaciami jak Archimedes (prawo Archimedesa), Euklides (geometria euklidesowa), Eratostenes (geografia, obliczenie obwodu Ziemi, wprowadzenie siatki południków i równoleżników) i Arystarch (astronomia, „Ziemia krąży wokół Słońca"). Gwałtowna zmienność cechująca epokę helleni­styczną sprawiała, iż częściej stawiano sobie pytania o sens życia i możliwości przetrwania. Naprzeciw tym rozterkom wychodziła filo­zofia, której głównym ośrodkiem pozostały Ateny. Do najważniejszych jej nurtów zaliczyć należy epikureizm i stoicyzm. Pierwszy z nich nazwę swoją wziął od imienia jej twórcy - Epikura. Tezy epikureizmu sprowadzały się do zalecenia życia dniem dzisiejszym. Stoicyzm nazwę otrzymał od Portyku Wzorzy­stego, znajdującego się w Atenach przy agorze. Gromadzili się w nim zwolennicy Zenona z Kition - twórcy filozofii stoickiej. Nakazywała ona żyć w zgodzie z naturą. Jej przesłaniem było zało­żenie, że wszyscy ludzie są sobie z natury równi. Szły z tym w parze poważne zmiany w świadomo­ści religijnej. Najbar­dziej skrajną ich postacią było pojawienie się poglą­du, głoszonego przez pisarza i filozofa Euhemera, iż bogowie nie istnieją, że zostali stworzeni przez ludzi. Pogląd ten nazywamy euhemeryzmem. Ogromną za to popularnością zaczęła cieszyć się bogini losu - Tyche. Najciekawszym zjawiskiem religijnym epoki było powstanie kultu panującego, zapoczątkowanego już przez Aleksandra Wielkiego.

UNIWERSALIZM KULTURY HELLENISTYCZNEJ

Kultura hellenistyczna rozprzestrzeniła się na niebywale rozległym obszarze - od zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego po Indie. Język grecki, a ściślej jego dialekt attycki, stał się językiem powszechnej komunikacji. Obyczaje greckie zaczęto powszechnie naśladować, gdyż kultura zdobywców okazała się niezwy­kle atrakcyjna. Hellenem, czyli Grekiem, można było zostać nie przez urodzenie, ale z racji uzyskanego wykształcenia. Jednym słowem kultura hellenistyczna nabrała charakteru uniwersalnego, to znaczy stała się kulturą powszechną, akceptowaną na całym obszarze świata hellenistycznego. Ujednolicała go i zespalała zarazem.

TEMAT 19 - POCZĄTKI DZIEJÓW RZYMU - MIĘDZY ETRURIĄ A GREKAMI

ITALIA - WARUNKI NATURALNE I MIESZKAŃCY

Półwysep Apeniński, zwany inaczej Italskim, już z racji położenia predestynowany był do odegrania w dziejach istotnej roli. prędzej czy później musiało uczynić go pod każdym względem centrum ówczesnego świata. Rzymianie stanowili część ludów indoeuropejskich, wchodzili w skład zespołu plemiennego Latynów, któ­rzy zasiedlili Lacjum (łac. Latium), położone w dolnym biegu rzeki Tyber.

ZAŁOŻENIE RZYMU

Według tradycji Rzym (łac. Roma) założony został w 753 r. przed Chr. Grecy swoją historię liczyli według kolejnych olimpiad, a Rzymianie swoją „od założenia Miasta [Rzymu]". Legendarnym założycielem Rzymu i jego pierw­szym królem był Romulus. Między braćmi doszło do konfliktu, który zakończył się tragicznie - Romulus zabił Remusa. Jemu też przypadła rola założenia Rzymu.

RYWALIZACJA ETRUSKO - GRECKA A RZYM

W pierwszej połowie I tys. przed Chr. histo­rię Półwyspu Apenińskiego kształtowali Grecy i Etruskowie, którzy rywalizowali między sobą. Grecy na południowym wybrzeżu Italii założyli szereg znaczących miast (polis). Ziemie te nabrały tak jednoznacznie greckiego charakteru, iż nazwano je Wielką Grecją (łac. Magna Graecia). W środkowej i północnej części półwyspu Grecy natrafili na poważnego konkurenta - Etrusków. Nie stworzyli jednolitego pańs­twa, lecz - podobnie jak Grecy - szereg miast - państw. Zgodnie z tradycją było ich dwanaście, a na czele każdego z nich stał władca (król) z tytułem lukomo. Mimo rozbicia politycznego potra­fili stworzyć federację, głównie o podłożu reli­gijnym, którą nazywamy lukumonią etruską. Nieodłącznym elementem religii etruskiej było wróżbiarstwo, nazywane przez Rzymian „wiedzą etruską". Etruskowie rywalizowali z Grekami, ale mimo to byli ich dłużnikami. Od Greków bowiem wiele się nauczyli. Dotyczy to cho­ciażby pisma (alfabetu), który następnie przejęli od nich Rzymianie, oraz modelu cywilizacji miej­skiej, czyli miasta- państwa. Ze względu na swoje położenie Rzymianie znajdowali się dosłownie między młotem i kowadłem. Strategiczna rola Lacjum spowodowała, że stało się ono polem otwartej rywa­lizacji grecko — etruskiej, a nawet konfrontacji zbrojnej. U schyłku VII w. przed Chr., na ponad 100 lat, w Rzymie zainstalowała się dynastia pochodzenia etruskiego.

SPOŁECZESŃSTWO, GOSPODARKA I USTRÓJ RZYMU KRÓLEWSKIEGO

Panowanie Romulusa zapoczątkowało w dziejach Rzymu epokę, którą nazywamy kró­lewską. Trwała ona do 509 r. przed Chr. Zgodnie z tradycją w tym czasie panowało siedmiu królów, którzy nadali państwu jego właściwy kształt organizacyjny i religijny. Cechą charak­terystyczną była niezwykle silna pozycja ojca - głowy rodziny. Podstawą gospodarki było rolnictwo oraz ho­dowla zwierząt, zwłaszcza trzody chlewnej. Na czele państwa stał król, wybierany na zgroma­dzeniu wszystkich kurii. Dzierżył on władzę najwyż­szą, którą Rzymianie określali terminem imperium. Był najwyższym sędzią i wodzem armii. Posiadał również kompetencje religijne, na królu bowiem spoczywał obowiązek dbania o sprawy kultowe. Przy królu funkcjonował organ doradczy - senat, czyli rada starszych. W momencie śmierci władcy senatorowie wyłaniali ze swojego grona króla tymczasowego. Sprawował on władzę do momentu wyboru nowego monarchy. Okres ten, trwający pięć dni, nazywano bezkrólewiem (łac. interregnum). Dolina między Palatynem a Kapitolem została odwodniona i wysuszona i powstał tu główny plac miasta - Forum Romanum. Aby osuszyć podmokłe tereny, zbudowano słynny kanał Cloaca Maxima, którym odprowadzano wodę i nieczystości do Tybru. Na Kapitolu wzniesiono wielką świątynię ku czci Jowisza. Miasto liczące kilkaset hektarów powierzchni otoczone zostało murem obronnym. W VI w. przed Chr. prze­prowadzona została w Rzy­mie reforma społeczno - polityczna. W miejsce dotychczasowego i podziału według przynależ­ności rodowej wprowadzono kryterium majątkowe. Obywateli skla­syfikowano według osiąganego docho­du na pięć klas i przyjęto zasadę, iż każda z nich będzie wystawiała okre­śloną ilość wojska odpowiednio uzbro­jonego. Odtąd obywatele zbierali się w nowych okręgach wyborczych - cen­turiach. Zgromadzenia takie zaczęto nazywać zgromadzeniami centurialnymi. Dotychczasowe zgromadzenia kurialne zachowały jedynie swoje znaczenie religijne. Przeprowadzenie tej reformy przypisywano Serwiuszowi Tuliuszowi, królowi pochodzenia etruskiego. Nie ma wątpliwości, iż Rzym odgrywał wówczas przodującą rolę w Lacjum. Zamieszkujące je plemiona Latynów utworzyły najpóźniej w VI w. przed Chr. wspólną organizację - Związek Latyński. Hegemonia w związku należała wówczas do Rzymu. Wszystkie te osiągnięcia przypadają na czas panowania trzech królów pocho­dzenia etruskiego, tj. na VI w. przed Chr. W 509 r. przed Chr. doszło do buntu arystokracji i wygnania ostatniego kró­la - Tarkwiniusza Pysznego. Swój udział w tym mieli Grecy. W 504 r. przed Chr. razem z Latynami pokonali wojska etruskie w bitwie pod Arycją. Położyło to kres panowaniu etruskiemu nad Lacjum. W Rzymie usta­nowiono nową formę rządów - repu­blikę arystokratyczną.

TEMAT 20 - REPUBLIKA RZYMSKA

Antytezą rządów monarchicznych jest republika - ustrój polityczny oparty na szer­szym zapleczu społecznym. W miejsce urzędników mianowanych przez władcę pojawili się pochodzący z wyboru. Republika oznaczała też sprawowanie kontroli nad osobami posiadający­mi władzę i ich odpowiedzialność przed ciałami ustawodawczymi.

WPROWADZENIE USTROJU REPUBLIKAŃSKIEGO W RZYMIE

Rzymianie po wypędzeniu Etrusków nie powołali nowego króla, lecz oddali władzę w ręce dwóch urzędników - konsulów. Wybierano ich na zgromadzeniach ludowych na okres jednego roku. Wraz z ustanowieniem republiki doszło w Rzymie do wybuchu poważ­nego konfliktu społecznego między patrycjuszami i plebejuszami. Patrycjusze tworzyli elitę państwa, czyli arystokrację. Przeciwieństwem patrycjuszy byli plebejusze (łac. plebs - lud, ogół obywateli), to jest pozostali mieszkańcy państwa rzymskiego. Ten stan rzeczy oraz nadużycia ze strony arystokracji i jej pycha doprowadziły do otwartego buntu. W 494 r. przed Chr. plebejusze opuścili Rzym i przenieśli się na wzgórze Awentyn, leżące na połu­dnie od Palatynu. Tam ogłosili utworzenie własnego niezależnego państwa plebejskiego. Moment wybrany został znakomicie, ponieważ Rzym znajdował się wówczas w stanie wojny z sąsiednimi plemionami, a to przecież plebejusze tworzyli armię. Za powrót do wspólnoty plebejusze uzyskali prawo zbiera­nia się na własnym odrębnym zgromadzeniu - zgromadzeniu plebejskim (łac. concilium plebis). Powołano też specjalnych przedstawicieli ludu rzymskiego - trybunów ludo­wych, którzy mieli chronić interesy plebsu. Walka stanów miała ogromne znaczenie dla nadania ostatecznego kształtu ustrojowe­go państwu rzymskiemu. Metodą rozładowywania napięć w sporze o ziemię, główną kość niezgody, była eks­pansja. Konflikt stanów przyczynił się do uformowania nowej elity politycznej, która w III-II w. przed Chr. zadecydowała o losach Rzymu. Elita, nazywana nobilitas To ona popro­wadziła lud rzymski do podboju Italii i to ona zadecy­dowała o ekspansji Rzymu poza Półwysep Apeniński.

PRAWO XII TABLIC

Z walką patrycjuszy z plebejuszami wiąże się ogłoszenie prawa XII tablic. Terminem tym określa się kodyfikację, czyli spisanie obowiązującego prawa zwyczajowego, czego dokonano w roku 450 przed Chr. Jego ogłoszenie zapoczątkowało bowiem burzliwy rozwój tej dziedziny, a zarazem stało się źródłem i wzorem dla późniejszych pokoleń. Jeśli Greków postrzegano jako niedościgłych twórców kultury, to mieszkańców znad Tybru podziwiano za ich dokonania w zakresie stanowienia i rozwoju prawa.

LUDY ITALII A RZYM

Po obaleniu monarchii Rzymianie przez jakiś czas walczyli z plemionami latyńskimi, zrzeszonymi w Związku Latyńskim. Najpoważniejszym przeciwnikiem Rzymu aż do początków IV w. przed Chr. byli Etrus­kowie. Punktem zwrotnym w tym konflikcie okazała się dziesięcioletnia (405-396 r. przed Chr.) wojna z miastem — państwem Weje. Ekspansję na jakiś czas zahamował najazd bitnego ludu Galów, który zza Alp zaatakował Półwysep Apeniński. W roku 390 przed Chr. Galowie pokonali Rzymian i zdobyli miasto Rzym. Po ich ustąpieniu, za cenę hańbiącego okupu, podjęto szereg działań zmierzających do odbudowy państwa rzymskiego i jego znaczenia. Bezpośrednio po najeździe Galów Rzymianie wznieśli potężne mury obronne, których resztki zachowały się do dzisiaj. Świetną bazę do ponownego podjęcia ekspansji Rzymianie utworzyli na skutek roz­wiązania Związku Latyńskiego (338 r. przed Chr.). Większość jego terytorium włączyli bezpośrednio do swojego państwa. Rzym urósł wówczas do roli największego państwa Półwyspu Apenińskiego. Swoje dalsze zakusy skoncentrował na żyznej Kampanii, ale tu doszło do zderzenia z interesami Samnitów. Wojny z Samnitami w latach 343-290 przed Chr. przekształciły się w konflikt nie tylko o panowanie nad Kampanią, ale wręcz nad całą Italią. Udało się jed­nak w decydującej bitwie pod Sentinum (w Umbrii) w 295 r. przed Chr. rozbić armię sprzymierzonych. W 290 r. przed Chr. Samnici uznali się za poko­nanych i zawarli z Rzymem traktat, który na zawsze likwidował ich niepodległość. Jedynym poważniejszym przeciwnikiem Rzymu pozostały miasta greckie, wśród których czołową rolę odgrywał Tarent. Zwróciły się o pomoc do Pyrrusa, króla Epiru. Pyrrus był ostatnim żyjącym kuzynem Aleksandra Wielkiego i chciał mu dorów­nać podbojami na Zachodzie. Wykorzystał więc nada­rzającą się okazję i przeprawił się do Italii. Wojna trwała w latach 280-275 przed Chr. Tarent dostał się w ręce Rzymu. Zajęciem w 264 r. przed Chr. etruskiego centrum religijnego Wolsynie, Rzym zakończył praktycznie podbój Półwyspu Apenińskiego. Rzym stał się największym państwem pół­wyspu. Państwa sojusznicze nie mogły zawierać między sobą żadnych porozumień, chyba że za pośrednic­twem Rzymu.

GŁOWNE CECHY USTROJU RZYMSKIEJ REPUBLIKI

Formalnie suwerenną władzę w republice sprawo­wał lud rzymski, wyrażając swoją wolę na zgromadzeniach ludowych. Na zgromadzeniach wybierano naj­wyższych urzędników państwowych, m.in. konsulów, pretorów, trybunów ludowych, przyjmowano najważniejsze akta państwowe, zatwierdzano także uchwały senatu. Przy obsadzaniu urzędów kierowano się dwiema kardynalnymi zasadami: kolegialnością i jednorocznością. Oznaczało to, iż wszystkie urzędy miały charakter zespołowy, z reguły były dwuosobowe (cenzorzy, konsulowie, pretorzy). Rzymianie bali się powrotu monarchii, która kojarzyła się im z brakiem wolności. Sądzili, że kolegialność urzędów oraz krótkie kadencje skutecznie ochronią przed tendencjami do jedynowładztwa. Wyjątkiem była jednoosobowa funkcja dyktatora, ale był to urząd nadzwyczajny. Na okres sześciu miesięcy przejmował on całą władzę w państwie. Nieco odmiennie wyglądała też funkcja cenzorów. Było ich dwóch. Wybierani byli na pięcioletnią kadencję, ale w rzeczywistości swoje obowiązki wypełniali w jej ostatnich osiemnastu miesiącach. Do nich należało sporządzanie spisu obywateli według klas majątkowych, listy senatorów oraz czuwanie nad moralnością obywateli. Konsulowie byli w normalnej sytuacji urzędnikami najwyższymi. Skupiali w swoich rękach pełnię władzy wykonawczej, w tym również władzę wojskową. W chwilach wojny przeistaczali się w wodzów i prowadzili armię rzymską do boju. Ich zastępcami byli pretorzy. Podstawowym zadaniem pretorów było czuwanie nad porząd­kiem prawnym w państwie. Kluczem do zrozumienia istoty ustroju rzymskiego jest senat, składający się z trzystu członków. Był to jedyny organ, który przy jednoroczności prawie wszystkich urzędów w państwie zapewniał ciągłość władzy. W jego skład wchodzili byli urzędnicy, a przynależność do senatu była dożywotnia. Formalnie senat był tylko ciałem doradczym. Konsul zwracał się do niego o radę, jak postąpić w konkretnej sytuacji. Senat decydował m.in. o wojnie i pokoju, o sprawach międzynarodowych i budżecie państwa. Mimo więc pozorów demokracji, takich jak zgromadzenia ludowe i wybory urzędników, rzymska republika była w rzeczywistości państwem oligarchicznym. Władza należała bowiem do kręgu najbardziej wpływowych rodów arystokratycznych.

TEMAT 21 - POWSTANIE IMPERIUM RZYMSKIEGO

RZYM A ŚWIAT ŚRÓDZIEMNOMORSKI

Rok 264 przed Chr. - rozpoczęła się walka o pa­nowanie nad światem, z czego nikt, łącznie z Rzy­mianami, początkowo nie zdawał sobie sprawy. Głów­nym przeciwnikiem Rzymu była Kartagina, do niedawna sojusznik. Kartagina była państwem założonym przez Feni­cjan z Tyru. Bardzo szybko Kartagina stała się, głównie dzięki handlowi, pań­stwem przodującym w tamtej części Morza Śródziem­nego. Jedynym poważnym konkurentem, z jakim mu­siała się liczyć, byli Grecy. Z nimi też rywalizowała przez długie stulecia o panowanie nad Sycylią. Kartagina była republiką arystokratyczną. Na czele państwa stało dwóch corocznie wy­bieranych urzędników - sufetów, czyli sę­dziów. W ich rękach spoczywała władza wy­konawcza. Faktycznym organem kierującym państwem była rada trzystu, która decydo­wała o wszystkich najważniejszych sprawach, w tym o wojnie i pokoju. Ze swojego grona corocznie wyłaniała ona trzydziestoosobo­we kolegium - świętą radę. Specyficzną funkcję w państwie spełniała rada stu czterech - rodzaj sądu, przed którym kartagińscy wodzowie składać musieli sprawozdania z kampanii wojennych.

WOJNA Z KARTAGINĄ (WOJNY PUNICKIE)

Rzym zajęty był sprawami Italii. Wraz z zakończe­niem podboju półwyspu obiektem jego za­interesowań stała się Sycylia, co wywołało konflikt, który zadecydował o losach oby­dwu państw. Rzymianie nazywali Kartagińczyków Punijczykami i dlatego konflikt ten nazywamy wojnami punickimi. Były one dla Rzymu okresem niezwykłej próby, który uczynił go mocarstwem światowym, imperium w pełnym znaczeniu tego słowa. Pierwsza wojna punicka w latach 264 - 241 przed Chr. rozgrywała się o Sycylię i pano­wanie na morzu. W jej wyniku Rzymianie osiągnęli jedno i drugie. Cały zachodni basen Morza Śródziemnego znalazł się pod jego kontrolą. Szczególnym okresem próby była dla Rzymian druga wojna punicka, w latach 218 - 201 przed Chr., ponieważ Kartagińczycy przenieśli działania na teren Italii. W czasie podboju Hiszpanii wyszkolili też znako­mitą, zaprawioną w boju armię. W 218 r. przed Chr. kartagiński wódz Hannibal poprowadził wojska drogą lądo­wą - z Hiszpanii przez południową Francję i Alpy - do Italii. W kilku bitwach rozbił kolejne armie rzymskie. Naj­większe znaczenie miała bitwa pod Kanna­mi w Apulii w południowo - wschodniej Italii, która rozegrała się 2 sierpnia 216 r. przed Chr. Rzymianie ponieśli klęskę. Rzym przetrwał i dalej prowadził wojnę dzięki sprzymierzeńcom, którzy Rzymianie zrozumieli, że nie pokonają Hannibala w starciu bezpośrednim i dlatego przeszli do wojny podjazdowej. Przerzucili także swoje wojska do Hiszpanii, a więc na rzeczywiste zaplecze Hannibala, a potem do Afryki. To zmusiło niepokonanego dotąd kartagińskiego wodza do ewakuacji z Italii, by bronić ojczyzny. W 202 r. przed Chr. doszło do decydującego starcia pod miejscowością Zama Regia w odległości 5 dni marszu na południe od Kartaginy. Po raz pierwszy Hannibal poniósł klęskę. Pogromcą jego był Publiusz Korneliusz Scypion, który za to zwycięstwo otrzymał przydomek Afrykański. Pierwsza i druga wojna punicka były walką dwóch równorzędnych potęg o panowanie nad światem, o bogactwa i wpływy. Trzecia wojna punicka (149-146 r. przed Chr.) była natomiast ze strony Rzymian już tylko aktem zwykłego barbarzyństwa, zemstą za Hanni­bala. Po trzyletnim oblężeniu Kartaginę zrównano z ziemią, a ludność w większości wymordo­wano. Po dumnym mieście Fenicjan pozostały tylko ruiny, a jego teren obłożono klątwą.

RZYM A PAŃSTWA HELLENISTYCZNE

Głównym przeciwnikiem Rzymu po wojnach punickich stała się Macedonia. Jej król Filip V zawarł z Hannibalem, po jego zwycięstwie pod Kannami, układ skierowany prze­ciwko Rzymowi. Nie spowodowało to jednak włączenia się Macedonii do działań zbroj­nych w Italii. Mimo to Rzymianie potraktowali ją jak śmiertelnego wroga. Macedonię pokonali w 197 r. przed Chr. Jedna bitwa wystarczyła, aby złamać najsilniejsze państwo hellenistyczne! Filip V musiał przyjąć upokarzające warunki pokojo­we, przede wszystkim wycofać wszystkie swoje siły zbrojne z terytorium państw greckich. Wkrótce, bo już w 190 r. przed Chr., na kolana powalone zostało drugie mocarstwo helleni­styczne - monarchia Seleukidów. Gdy Rzymianie uznali, że Macedonia zbyt szybko odzy­skuje swoje siły, doprowadzili do nowej wojny. Jednodniowa bitwa pod miejscowością Pydna, 21 czerwca 168 r. przed Chr., przyniosła Rzymianom całkowity triumf. Oznaczała zarazem koniec państwa macedońskiego. Rzym nie miał już żadnej przeciwwagi. Symboliczną i zarazem tragiczną datą w dzie­jach antycznych okazał się 146 r. przed Chr. Rzy­mianie dwukrotnie wówczas uświadomili światu, na co ich stać i co czeka wszystkich opornych. Na zachodzie z ziemią zrównali Kartaginę. W Grecji natomiast krwawo stłumili powstanie i barbarzyń­sko zniszczyli Korynt - ośrodek buntu. Rzym był niepodziel­nym panem całego obszaru śródziemnomorskiego.

RZYM IMPERIUM ŚWIATOWYM

W wyniku półwiecza podbojów od zakończenia w 201 r. przed Chr. drugiej wojny punickiej Rzym urósł do rangi wszechogarniającego mocarstwa. Termin ten zaczął się teraz kojarzyć z państwem rzymskim, czyli Imperium Romanum. Przez długi czas Rzym nie miał żadnego liczącego się rywala. Dopiero zagarnięcie Wschodu w I w. przed Chr. stworzyło mu przeciwwag w postaci państwa Partów. Nie wpłynęło to jednak w niczym ani na pozycję Rzymu, ani na jego postrzeganie przez współczesnych.

PRZESŁANKI JEDNOŚCI ŚWIATA ANTYCZNEGO

Imperium Rzymskie powstało w wyniku brutalnych podbojów. Rzymianie siłą narzucili światu panowanie i porządek. Swoich sprzymierzeńców często nagra­dzali przyznaniem im statusu Rzymianina. Bycie obywatelem rzymskim dawało im szereg wymiernych korzyści. Własna niezależność i własny byt państwowy traciły w tej sytuacji na znaczeniu. Cenniejsze było rzymskie obywatelstwo. Wiele kultów włączyli do własnych wierzeń, a wiele bóstw z różnych religii zidentyfikowali z własnymi. Na przykład wszyscy bogowie i boginie greccy utożsamieni zostali z rzymski­mi, m.in. Zeus z Jowiszem, Atena z Minerwą, Artemida z Dianą, Hefajstos z Wulkanem. Cały świat śródziemnomorski znalazł się w granicach Rzymu, co spowodowało rów­nież, że łacina stała się językiem powszechnej komunikacji.

SZYK MANIPUŁOWY

Początkowo Rzymianie walczyli w szyku falangi, takim samym jak grecki. Okazało się jednak podczas walk w terenach gór­skich, że jej atak można łatwo zatrzymać na przeszkodach terenowych, trudno też było nią manewrować. Dlatego falangę zastąpiono na przełomie IV i III w. przed Chr. szykiem manipułowym. Ciężkozbroj­na piechota ustawiała się w 3 szeregach, w formacji przypominającej szachownicę. W każdym szeregu stawało 10 manipułów. Każdy z nich złożony był z 2 centurii. W pierwszych dwóch rzutach stawali mło­dzi żołnierze, nazywani hastati i principes, uzbrojeni w oszczepy. W trzeciej linii sta­wali najbardziej doświadczeni wojownicy - triarii, mający powyżej 30 lat. W czasie walki najpierw atakowali hastati, potem principes. Każdy z nich wyposażony był w dwa oszczepy (pila) o długości 2 m i wa­dze 1,2 kg. Najpierw rzucali jednym z nich na odległość do 60 m. Wbijały się one najczęściej w tarcze przeciwników. Były na tyle ciężkie, iż nieprzyjacielscy żołnierze opuszczali swoje tarcze. Wówczas na od­słoniętego wroga szybowały następne oszczepy legionistów. Potem przystępowano do walki wręcz. Rzymianie walczyli mieczami. Jeżeli ataki żołnierzy dwóch pierw­szych szeregów zawiodły, do ataku ruszali triarii. Zamiast oszczepów mieli oni dłu­gie włócznie. Nie rzucali nimi, ale używali ich do walki wręcz. Kawaleria i lekka pie­chota wykonywała zadania rozpoznawcze, a w czasie bitew najczęściej osłaniała skrzydła ciężkozbrojnej piechoty.

TEMAT 22 - CESARSTWO RZYMSKIE

PRZEMIANY SPOŁECZNE I POLITYCZNE U SCHYŁKU REPUBLIKI

W II w. przed Chr. rzymska republika pogrążyła się w poważnym kryzysie społeczno - politycznym, który był wynikiem gwałtownego rozwoju terytorialnego. Italia stała się centrum gospodarczym ówczesnego świata. Gwałtownie rozwinęły się handel i rzemiosło, a pie­niądz wyparł wszelkie pozostałości gospodarki naturalnej. Rolnictwo Italii w okresie najazdu Hannibala uległo całkowitej dewastacji. Bezrolni obywatele rzymscy stali się prędko, ze względu na gwałtownie rosnącą ich liczbę, przyczyną pojawienia się poważnych problemów społecznych i poli­tycznych. Obywateli tych zaczęto nazywać proletariuszami (łac. proies - potomstwo), ponieważ poza licznym potomstwem nic nie posiadali. Łatwo można było nimi manipulować, z czego korzystali różni politycy w walce o stanowiska i władzę. Obywatel rzymski tracąc ziemię, pozbywał się też obowiązku służenia w wojsku. Rzym pa­nował nad światem, ale głównie dzięki swoim ital­skim sprzymierzeńcom. Było to na dłuższą metę nie do utrzymania. Dlatego w 133 r. przed Chr. podjęto w Rzymie, z inicjatywy trybuna ludowego Tyberiusza Grakcha, próbę przeprowadzenia reformy agrarnej. Reforma nie miała jednak szans powodzenia z dwóch powodów. Po pierwsze, Tyberiusz Grakchus pro­ponował podzielić ziemię, która znajdowała się od dawien dawna w rękach arystokratów. Musiało to wywołać sprzeciw najbogatszej warstwy obywateli. Po drugie, reforma zakładała powrót do stosunków własności i systemu gospodarowania, które były właściwe czasom o wiele wcześniejszym. Do fiaska reform bezpośrednio przyczynili się arystokraci. Doprowadzili oni do zabójstwa Tyberiusza Grakcha, a następnie jego brata Gajusza, w 122 r. przed Chr. Po śmierci braci Grakchów zarzucono ideę nowego podziału ziemi. Problem naboru do armii rozwią­zano, tworząc armię zawodową. Próba przeprowadzenia reform podjęta przez braci Grakchów (133-122 r. przed Chr.) stała się początkiem poważnych wstrząsów. Otworzyła okres zwany rewolucją rzymską, której efektem było odejście od systemu republikańskiego na rzecz monarchicznego. Federacja italska przestała istnieć, a półwysep stał się państwem rzymskim. Najważniejszą zmianą był jednak upadek znaczenia senatu. W 82 r. przed Chr. władzę w Rzymie zdobył Lucjusz Korne­liusz Sulla i ogłosił się dyktatorem. Był on zwolen­nikiem senatu i swoimi działaniami próbował wzmoc­nić jego pozycję, m.in. zwiększając liczbę senatorów do 600 osób. Po jego śmierci w 78 r. przed Chr. większość wprowadzonych przez niego zarządzeń cofnięto, a rzymska republika stała się widownią zaciętej walki między zwolennikami senatu a jego przeciwnikami. Do przeciwników należał m.in. Gajusz Juliusz Cezar, który wyszedł zwycię­sko z wojny domowej lat 49-45 przed Chr. i podob­nie jak Sulla ogłosił się dyktatorem. W przeciwieństwie jednak do swojego poprzednika dążył wyraźnie do ograniczenia roli senatu. Arystokraci nie mogli zaakceptować takiej polityki. Zawiązali więc spisek i doprowadzili do zabójstwa Juliusza Cezara w dniu 15 marca 44 r. przed Chr. („idy marcowe"). Śmierć Cezara dała początek nowej wojnie domowej, która z przerwa­mi trwała aż do 30 r. przed Chr. Zwycięzcą okazał się wnuk siostry Cezara - Gajusz Oktawiusz, adoptowany przez niego i w testamencie wyznaczony na głównego spadko­biercę. Przybrał on imiona Gajusz Juliusz Cezar Oktawianus. Po dojściu zaś do jedynowładztwa zaczęto nazywać go Augustem.

WCZESNE CESARSTWO - PRYNCYPAT

Państwo rzymskie wraz z dojściem do władzy Augusta weszło w nową fazę dziejów, którą określamy cesarstwem. Rok 27 przed Chr. jest datą oficjalnego ogłoszenia przez Oktawiana Augusta nowego ustroju, natomiast 476 r. to upadek rzymskiego cesarstwa na Zachodzie. Epo­kę tę dzielimy na dwa etapy: pryncypat - do schył­ku III w., dominat - IV-V w.

ZAŁOŻENIA USTROJOWE

August ogłosił powrót systemu republikańskiego i w oficjalnej propagandzie posługiwał się hasłem „odrodzenia republiki". For­malnie więc władza wróciła w ręce senatu. Nazwa tego okresu - pryncypat - wzięła się stąd, iż August kazał wypisać swoje imiona na pierwszym miejscu listy senatorów. Osoba taka nazywała się princeps senatus (z łac. pierwszy w senacie) i cieszyła się naj­większym autorytetem. August usilnie dbał o pozory i konsultował z senatem każdą decyzję. Do senatorów odnosił się z wielkim szacunkiem. W rzeczywistości gwarantem jego władzy była całkowicie mu oddana armia. System wprowadzony przez Augusta możemy określić jako jedynowładztwo ukryte pod fasadą republiki. Czasami mówi się, że była to „komedia republiki". System stworzony przez Augusta okazał się roz­wiązaniem genialnym. Zagwarantował on rzymskie­mu cesarstwu bez mała trzy wieki równomiernego roz­woju, pokoju wewnętrznego i względnego dobrobytu.

ORGANIZACJA PAŃSTWA RZYMSKIEGO W I - III W.

Cesarstwo w trzech pierwszych wiekach swojego istnienia, a więc w okresie pryncypatu, osiągnęło największy zasięg terytorialny. W ten sposób granice Imperium Romanum przybrały ogromny zasięg - od Wysp Brytyjskich po linię Sahary w północnej Afryce i od wybrzeża Atlantyku po górny bieg Eufratu. Wielkie terytorium państwa rzymskiego podzielone zostało na prowincje. Prowincjami zarządzali namiestnicy o róż­nej randze. Urzęd­nicy do spraw finansowych w prowincjach pozostawali niezależni od administracji miejscowej. Podporządkowani byli bezpośrednio cesarzowi. Zasadniczy ciężar zarządzania prowincjami spoczywał na lokalnych samorządach, bowiem Rzymianie nie stworzyli rozbudowanego systemu biurokratycznego. System samorządowy okazał się niezwykle trwały i skuteczny, bo zaowocował wyraźnym rozwojem gospodarczym i akty­wizacją społeczności lokalnych.

ARMIA

Nieodłącznym elementem świata rzymskiego była armia. Od czasów republikańskich po schyłek cesarstwa przeszła ona głęboką ewolucję. W toku wojen domowych w I w. przed Chr. osiągnęła ona, jak na warunki rzymskie, niebotyczne rozmiary. Wojska osadzone zostały w prowincjach pogranicznych, by bronić integralności Rzymu. Obozy wojskowe (łac. castra), zakładane dotychczas doraźnie na potrzeby wojska marszowego, przekształciły się w stałe twierdze. Stały się częścią limesu, czyli zaopatrzonej w system fortyfikacyjny granicy państwa. Podstawową jednostką wojskową był legion. Na czele legionu stał dowódca ze stanu sena­torskiego. Nazywano go legatem Augusta (łac. legatus Augusti). Oprócz legionów istniały jeszcze oddziały wojsk pomocniczych. Wojska pomocnicze miały charakter narodowy, a ich uzbrojenie i sposób walki odpowiadały często tradycji danego ludu. W odległych prowincjach żołnierze rozpowszechniali język łaciński i rzym­skie kulty, brali też udział w różnego rodzaju pracach budowlanych, np. przy budowie większości dróg rzymskich w prowincjach.

TEMAT 23 - SPOŁECZEŃSTWO STAROŻYTNEGO RZYMU

SPOŁECZEŃSTWO CZASÓW REPUBLIKI

Społeczeństwo rzymskie okresu republiki dzieliło się początkowo na dwa stany: patrycjuszy i plebejuszy. W II w. przed Chr. ukonstytuował się nowy stan - ekwici. W hierarchii znajdował się on na drugim miejscu. Termi­nem ekwici określano początkowo najbogatszą część pierwszej klasy majątkowej według podziału Serwiusza Tuliusza. Ich bogactwo pochodziło z działalności pozarolniczej, pogardzanej przez arystokratów. W II w. przed Chr. doszło do poważnego konflik­tu między ekwitami a arystokracją. Ukształtowanie się stanu ekwickiego było następstwem poważnych przemian społecznych i gospodarczych w państwie. Obrazu dopełniają niewolnicy, których po­czątkowo było niewielu. Rzymianie zamieniali w niewolników mieszkańców zdoby­tych miast, a nieraz i całe plemiona. Rzymski polityk i pisarz Katon Star­szy w swoim dziele O rolnictwie udzielał rad właścicielom go­spodarstw, jak postępować z niewolnikami. Należało ich maksymalnie eksploatować, za­kuwać w łańcuchy, a starych sprzedawać jak bezużyteczne woły. Doprowadziło to u schył­ku republiki do kilku krwawych powstań nie­wolniczych. Najbardziej znanym było powstanie Spartakusa (74-71 r. przed Chr.), nazwane tak od imienia jego wodza. Obawiano się nawet, że ich armia, licząca w pewnym momencie ponad 60 tys. żołnie­rzy, zaatakuje miasto Rzym. Ostatecznie nie­wolnicy zostali rozbici w 71 r. przed. Chr. Fala niewolniczych powstań spowodowała jednak, że Rzymianie zaczęli zmieniać system pracy na roli, stopniowo przechodząc na kolonat. Polegał on na oddawaniu w użytkowanie zie­mi drobnym dzierżawcom, nazywanych ko­lonami. System ten zdał egzamin i rozprzestrzenił się szeroko w Italii i w prowincjach.

SPOŁECZEŃSTWO OKRESU CESARSTWA

Na szczycie społecznej piramidy znajdował się cesarz z najbliższą rodziną, poniżej trzy stany wyższe - senatorów, ekwitów i dekurionów. Stan dekurionów, nazywany także stanem kuriałów, był nową warstwą, którą tworzyły elity miast prowincjonalnych. Trzy stany wyższe określano terminem honestiores. Warstwy niższe nazywano natomiast humiliores. Do humiliores zaliczano plebs z miast i wsi, niewolników i zwykłych wyzwoleńców. Bogaci wyzwoleńcy, z racji swojego majątku, mieli szansę przeniknąć do najniższych kręgów honestiores. Cechą społeczeństwa doby ce­sarstwa była jego mobilność piono­wa, to znaczy możliwość awansu z warstw niższych do wyższych. Przykładem może być cesarz Pertinaks (193 r.), syn zwykłego wyzwo­leńca, który mimo to zdobył cesar­ską purpurę. Społeczeństwo państwa rzyms­kiego przez długi czas dzielono tak­że według kryterium obywatelskiego. W roku 212 jednak cesarz Karakalla (211-217 r.) nadał wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium Romanum prawa obywatelskie.

TEMAT 24 - KULTURA RZYMU

Zetknięcie się z miastami greckimi na południu Italii dało początek ich fascynacji kulturą grecką. Rzymianie zaczęli zajmować się twórczością literacką. Interesujące jest, że często pisali w języku greckim, uważając łacinę za język niedoskonały. Najwybitniejszą postacią tych czasów był Cyceron (Marcus Tullius Cicero), znakomity filozof, pisarz, mówca, mąż stanu i prawnik. Łacina Cycerona okazała się dla późniejszych pokoleń wzorem niedościgłym. Na początek cesarstwa przypada twórczość poetów Wergiliusza (Publius Vergilius Maro) i Horacego (Quintus Horatius Flaccus). Wergiliusz jest autorem największego rzymskiego poematu epickiego pt. Eneida, wzorowanego na Iliadzie i Odysei Homera. W tym czasie tworzył także najwybitniejszy historyk rzymski czasów republikańskich - Liwiusz (Titus Livius). Spisał on dzieje Rzymu od jego początków („od założenia Miasta") do czasów sobie współczesnych. Szczyt pisarstwa historycznego Rzy­mianie osiągnęli w osobie Tacyta (P. Cor­nélius Tacitus), historyka doby cesarstwa. W swoich Rocznikach i Dziejach przedsta­wił dzieje dwóch pierwszych dynastii pa­nujących w Rzymie. Rzymianie okazali się prawdziwymi mistrzami budownictwa, zdecydowanie prześci­gając Greków. Udoskonalili i zastosowali na wielką skalę konstrukcje łukowe i sklepienia kopułowe. Najbardziej charakterystycznym przykładem rzymskiego budownictwa są akwe­dukty, czyli wodociągi. Wszystkie miasta, a także twierdze wojskowe, wyposażone były w publiczne łaźnie (termy), amfiteatry i teatry. Rzymianie zasłynęli także jako budowniczowie dróg.

ROMANIZACJA

Niezwykle ciekawym zjawiskiem w świecie rzymskim była romanizacja. Był to wynik wielkiej atrakcyjności kultury rzymskiej i faktu, że identyfikacja z nią mogła ułatwić karierę urzędniczą, wojskową i polityczną. Romanizacja była przez Rzymian wspierana, ale nigdy narzucana siłą. Jej ważnym elementem była urbanizacja, czyli polityka zakładania i rozwijania miast. Miasta w prowincjach upodabniały się wizualnie do miast italskich, a zwłaszcza do Rzymu. Elementem wspól­nym, niwelującym przy okazji różnice etniczne, był język łaciński. Podobną rolę spełniały rzymskie kulty państwowe. Na Wschodzie dominowała jednak greka, a rzymscy osadnicy prędko ulegali hellenizacji. Elementem romanizacji była również polityka nadawania praw obywatelskich. Otrzymanie statusu obywatela rzymskiego dawało możliwość awansu społecznego do stanu ekwickiego, a następnie senatorskiego. Kulminacją tego procesu było nadanie w 212 r. przez cesarza Karakallę obywatel­stwa rzymskiego wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium Romanum.

RELIGIA

Kulty pogańskie

Jej istotą było wielobóstwo. Głównymi bóstwami rzymskimi byli Jowisz, Junona i Minerwa, tworzą­ce trójcę kapitolińską. Najważniejszym miejscem kultu państwowego stała się świątynia Jowisza Naj­lepszego i Największego, znajdująca się na Kapitolu w Rzymie. Szczególną rolę odgrywał kult bo­gini Westy - patronki domowego ogniska. Nabrał on charakteru ogólnopaństwowego, ponieważ We­sta stała się także opiekunką świętego ognia, symbo­lizującego państwo rzymskie. Nad kultem Westy i świętym ogniem czuwały kapłanki - westalki, pochodzące z najlepszych rodów rzymskich. Nieodłącznym ele­mentem religii rzymskiej było wróżbiarstwo, prze­jęte od Etrusków. Rzymian charakteryzowała duża tolerancja wo­bec kultów obcych. Chętnie też utożsamiali swoich bogów np. z greckimi. Wyrazem takiej postawy było zbudowanie Panteonu - świątyni wszystkich bo­gów. Wzniesiono ją w Rzymie w czasach Augusta i umieszczono w niej pomniki wszystkich bóstw. Roz­powszechniły się kulty wschodnie, a szczególną czcią darzono np. egipską parę, Izydę i Ozyrysa, bądź też Izydę i Sarapisa. Już od czasów republikańskich znany był kult Kybele - małoazjatyckiej Wielkiej Macierzy, bogini płod­ności i urodzaju. Niezwykłą karierę zrobił w Rzymie Mitra, irańsko - babiloński bóg słońca i światłości. W religii rzymskiej w dobie cesarstwa wprowadzono kult panującego i członków jego najbliższej rodziny. Traktowanie panującego jako syna boga lub wprost boga odegrało istotną rolę w kształtowaniu się religii państwowej Rzymu. Właśnie obowiązek oddawania czci religijnej cesa­rzom doprowadził do konfliktu z wyznawcami monoteizmu - Żydami. Zorganizowali oni dwa powstania przeciwko rzymskiej władzy. Po pierwszym buncie w latach 66-73 n.e. Rzymianie zburzyli Świątynię Jerozolimską, a po klęsce kolejnego powstania (132-135 n.e.) wypędzili całą ludność żydowską z Judei. Rozpoczął się wówczas dla Żydów okres „wielkiego rozproszenia" zwany też diasporą.

Chrześcijaństwo

Powstanie chrześcijaństwa wiąże się z nauczaniem Jezusa Chrystusa. Przez swoich uczniów uznany został za oczekiwanego Zbawiciela - Mesjasza, pomazańca i Syna Bożego. Data ukrzyżowania nie jest dokładnie znana. Pewne jest tylko, że Poncjusz Piłat zarządzał Palestyną w latach 26-36 po Chr. Działalność Nauczyciela kontynuowali jego uczniowie. Nazwano ich apostołami, to znaczy wysłannikami (Chrystusa). Ogłosili Jezusa Chrystusa Zbawi­cielem - Mesjaszem, który swoją śmiercią na krzyżu zbawił ludzkość, odkupił wszystkie jej grzechy. Zwolenników Chrystusa i Jego nauki zaczęto nazy­wać chrześcijanami. Przełomowa okazała się działalność św. Pawła z Tarsu. Nowa religia dla ogółu mieszkańców Imperium Romanum była mało zrozumiała, zwłasz­cza że przez dłuższy czas chrześcijan uważano za sektę żydowską. Na tym tle doszło do pierwszych prześladowań chrześcijan w czasach Nerona. Uznano ich za winnych podpalenia Rzymu w 64 r. i z rozkazu Nerona dokonano masowych aresztowań. Dopiero w połowie III w. rozpoczęły się prześladowania nakazane odgórnie. Władcy Imperium Romanum dostrzegli bowiem w re­ligii chrześcijańskiej zagrożenie dla ustalonego ładu państwowego. Kulmi­nacja prześladowań przypadła na lata 303 i 304, na rządy cesarza Dioklecjana. W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki (306-337 r.) ogłosił w Mediolanie akt tole­rancji, nazwany edyktem mediolańskim. Na jego mocy chrześcijaństwo uzyskało prawa równorzędne z innymi religiami. Sam Konstantyn był pierwszym cesarzem chrześcijańskim, mimo że chrzest przyjął dopiero na łożu śmierci. Panowanie Juliana Apostaty (361-363 r.), który pragnął przywrócić religiom pogańskim ich poprzednie miejsce, nie było już w stanie tego procesu zatrzymać. W 392 r. cesarz Teodozjusz Wielki, który panował w latach 378-395, zakazał wszelkich form kultu pogańskiego. Triumf chrześcijaństwa był pełny. Na czele wspólnot stali biskupi. Oprócz nich wyłaniano prezbiterów, starszych, którzy peł­nili różne funkcje kapłańskie. Ich pomocnikami byli diakoni. Z czasem za najważniejszych w hierarchii zaczęto uważać biskupów Rzymu, ponieważ tutaj męczeńską śmierć ponieśli apostołowie Piotr i Paweł. Od momentu powstania Konstantynopola w 330 r. i przejęcia przez niego funkcji stolicy państwa, najważniejsza rola przypadła rezydującym w nim biskupom. W ten sposób ukształtował się Kościół.

TEMAT 25 - KONIEC IMPERIUM RZYMSKIEGO

PÓŻNE CESARSTWO - DOMINAT

Państwo rzymskie w kształcie nadanym przez Augusta przetrwało do lat trzydziestych III w. Wtedy pogrążyło się w głębokim kryzysie, wywołanym zarówno pogarszającą się sytuacją wewnętrzną, jak i zmasowanymi najazdami obcych plemion, głównie germań­skich. Z wieloma Rzymianie utrzymywali pokojowe, a nawet dobrosą­siedzkie stosunki. Ich aktywizacja i nacisk na granicę rzymską spowodowany został wę­drówką Gotów, również plemion germańskich. W latach trzydziestych III w. Goci zagrozili bezpośrednio cesarstwu. W obawie przed atakiem miasto Rzym otoczo­ne zostało potężnymi murami, zachowanymi w znacz­nej mierze do dzisiaj. Na Wschodzie sytuację cesarstwa skomplikowa­ło odrodzenie się państwa perskiego. Persowie dążyli do odzyskania swoich dawnych terytoriów - Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny i Egiptu, które znajdowały się w rękach Rzymian. Stało się to przyczyną wojen z państwem perskim. W jednej z nich do niewoli, z której nigdy już nie powrócił, dostał się nawet cesarz rzymski Walerian (panował w latach 253-260). Najazdom towarzyszyła niestabilna sytuacja wewnętrzna, co przejawiało się przede wszystkim częstą zmianą panującego. Powszechnym zjawiskiem stały się uzurpacje, czy­li nielegalne sięganie po władzę cesarską. Prowadziło to do wojen domowych, których prowadzenie uniemożliwiało z kolei skutecz­ną obronę przed najazdami.

PRZEMIANY POLITYCZNE I USTROJOWE

Cesarz Dioklecjan (284 - 305 r.) wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowa­dził gruntowną reformę pań­stwa rzymskiego. Wprowa­dził system, który nazwano tetrarchią (gr. - rządy czte­rech, czwórwładza). Cesarz wyznaczył współrządcę z ty­tułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa. Dioklecjan pozo­stał na Wschodzie, ale zacho­wał władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara. Zmianom tym towarzyszyły reformy administracyjne i wojskowe. Dioklecjan podzielił prowincje na mniejsze, podwajając ich liczbę, z ok. 50 do ok. 100. Kilka prowincji tworzyło jednostkę nadrzędną - diecezję. Panowanie Dioklecjana rozpoczęło nową epokę - dominat. Nazwa ta pochodzi od łaciń­skiego słowa dominus, tzn. pan. Dioklecjan ze­rwał bowiem całkowicie z pozorami republiki i kazał się tytułować dominus ac deus - pan i bóg. Cesarz przestał być „pierwszym obywa­telem" i otwarcie stał się władcą absolutnym. System tetrarchii nie przetrwał co prawda jego twórcy, ale reformy Dioklecjana wzmoc­niły państwo rzymskie na prawie dwieście lat. Następca Dioklecjana - Konstantyn Wielki (306-337 r.) - na powrót skupił władzę nad ca­łym państwem w swoich rękach. Przeniósł też stolicę z Rzymu do nowo wybudowanego mia­sta, które powstało nad Bosforem w miejscu starej kolonii greckiej Bizancjum. Otrzymało ono nazwę Konstantynopol, czyli miasto Kon­stantyna. Po śmierci cesarza tendencje po­działowe uległy jednak nasileniu. W roku 395 cesarz Teodozjusz Wielki, panujący w latach 379-395, podzielił cesarstwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Podział ten okazał się trwały.

ZAGROŻENIE ZEWNĘTRZNE

Dioklecjan oraz jego następcy na pewien czas opanowali sytuację na granicach pań­stwa. Jednak już w dru­giej połowie IV w. nad światem rzymskim zawisła groźba nowej wędrówki ludów. Tym razem sprowokowali ją Hunowie. Przywędrowali oni z Azji, wywierając ogromny nacisk na ludy zamieszkujące wschodnią i środkową część Europy. W 376 r. Goci i inne plemiona wschodniogermańskie przekroczyły dolny Dunaj. Tutaj miały otrzymać przydział ziemi wraz z prawem osiedlenia się. Jednak trudności w zaopatrzeniu w żywność, a także nadużycia i korupcja urzęd­ników rzymskich doprowadziły do rewolty przybyszów. Zakończyła się ona wielką bitwą w 378 r. pod Adrianopolem w południowej Tracji na Bałkanach. Armia rzymska została całko­wicie zniszczona, a na polu walki poległ cesarz Walens. Barbaryzacja Imperium Rzymskiego zataczała coraz szersze kręgi. W 410 r. germańskie plemio­na Wizygotów, zachodniego odłamu Gotów, pod wodzą Alaryka zdobyły Rzym. Miasto zostało dotkliwie splądrowane, co wywarło ogromne przerażenie mieszkańców państwa.

UPADEK RZYMU

W 476 r. wódz germański Odoaker pozbawił władzy ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa. Nowego władcy nie powołano, a insygnia cesarskie Odoaker odesłał do Konstantynopola. Cesarstwo rzymskie przestało istnieć. Państwa barbarzyńskie, powstające na terytorium Imperium Romanum, przyczyniały się do jego dezintegracji. Powodowały barbaryzację zarówno społeczeństwa, jak i jego elit. Mówiąc o jego upadku, mamy na uwadze cesarstwo zachodniorzymskie. Część wschodnia wyszła z tych przemian obronną ręką. Od podziału w 395 r. nazywamy ją wschodniorzymskim lub cesarstwem bizantyńskim. Władcy bizantyńscy nie zrezygnowali z pretensji do odzyskania władzy nad częścią zachodnią imperium. W początkach VI w. Justynian Wielki (527-561 r.) podjął próbę odbudowania państwa rzymskiego na Zachodzie. Zakończyła się ona jednak, po paru spektakularnych sukcesach, ostatecznie fiaskiem. Cesarstwo bizantyńskie przetrwało aż do 1453 r., do momentu ostatecznego podboju przez Turków.

---