Historia ustroju i prawa polskiego - zagadnienia egzaminacyjne dr hab. A. Szymański
Uniwersytet Opolski

Opole 2012

1. Zarząd lokalny w Polsce w okresie monarchii patrymonialnej.

W okresie monarchii wczesnofeudalnej występował podział na prowincje. Nawiązywał on do dawnych państewek, wielkoplemiennych:

- poznańsko- gnieźnieńska

- krakowska

- sandomierska

- śląska

- mazowiecka

- kujawska

- łęczycko- sieradzka.

Na czele prowincji stał namiestnik, który mianowany był przez monarchę. Podział ten znikł w okresie rozdrobnienia.

Podstawową jednostką podziału terytorialnego był jednakże okręg grodowy zwany od XII wieku kasztelanią.

Władza należała tutaj komesa grodowego, apotem kasztelana.

Centrum zarządu był gród, który pełnił funkcje:

- administracyjne

- wojskowe

- skarbowe

- sądowe.

W okresie rozdrobnienia, rozbudowując lokalny aparat władzy kasztelanie dzielono. W połowie XIII wieku było ich prawie 100.

Lokalnymi urzędnikami w kasztelani byli:

- wojski (bezpieczeństwo)

- chorąży (zbieranie rycerstwa)

- sędzia grodowy (lokalne sądownictwo)

- włodarz (sprawy gospodarcze).

Uposażenie urzędników lokalnych pochodziło z dochodów kasztelanii.

Starosta

Urząd starosty - koniec XIII wieku. Wprowadził go król Wacław II opierając się na wzorcu czeskim. Powoływany był przez króla dla poszczególnych ziem. Jako urzędnik mianowany mógł być odwołany w każdym momencie. Najczęściej pochodził z drobnego rycerstwa. Reprezentuje króla przeciwko możnowładztwu. Do starosty należała władza administracyjna i wojskowa. Urząd utrwalił Władysław Łokietek powołując starostów dla wszystkich dawniejszych dzielnic z wyjątkiem Małopolski.

Ustrój miast

Na czele miasta stał dziedziczny wójt. Z reguły zostawał nim zasadźca, który otrzymywał wójtostwo jako rekompensata za poniesiony trud i nakłady. Wójtostwo można było nabyć na drodze sprzedaży- kupna. Stosunek pana miasta do wójta miało charakter prywatno- prawny jak też publiczno- prawny. Z aspektu prywatno- prawnego wynikało uposażenie w ziemię i inne pożytki z tytułu wynagrodzenia. Z aspektu publiczno- prawnego wynikała władza wójta.

Wójt pełnił funkcje:

- reprezentacyjno- administracyjne

- sądowe (przewodniczenie ławie miejskiej i jurysdykcja w sprawach karnych)

- policyjne (ściganie przestępców i prowadzenie śledztwa)

- wojskowe (osobista służba konna i obrona miasta).

Ze względów na bogactwo i znaczenie wójtów pojawiła się tendencja do likwidacji urzędu wójtowskiego - najczęściej odbywało się to przez wykup. Miejsce wójta zajęły organy samorządu miejskiego:

- rada (w skład rady wchodziło w zależności od wielkości miasta od 4 do 12 rajców. Na czele rady stanął burmistrz, który przewodniczył radzie i reprezentował miasto natomiast niemiał prawa do samodzielnego decydowania w sprawach miejskich. W niewielkim zakresie należało do niego też sądownictwo. Do kompetencji rady należało ustawodawstwo miejskiej, zatwierdzanie statutów cechowych, zapewnienie bezpieczeństwa i obrony, sądownictwo w sprawach karno- administracyjnych i targowych),

- ława (- sprawowała władzę nad wymiarem sprawiedliwości. W okresie wójtostwa ławę mianował wójt a potem rada. Składała się ona z 7 do 11 ławników).

2. Przywileje szlacheckie w Polsce
Uformowanie się stanu szlacheckiego spowodowało, że od drugiej poł. XIV w. szlachta uzyskała przywileje ogólne. Jak wiemy rozróżnia się:
1. Przywileje generalne- rozciągające się na cały kraj 
2. Przywileje prowincjonalne lub ziemskie- obejmujące szlachtę jednej prowincji lub ziemi.
Pierwszy przywilej ogólnopaństwowy został wydany w Budzie w 1355r. 
Ludwik Węgierski nadał ten przywilej w zamian za obietnicę szlachty, że w przypadku, gdyby Kazimierz Wielki nie miał legalnego męskiego potomka, to szlachta wyrazi zgodę na to, że Ludwik Węgierski koronuje się na króla Polski.
W przywileju tym król zobowiązywał się do nienakładania nowych podatków i pokrywania strat, które szlachta ponosiła w wyprawach zagranicznych. Ponadto Ludwik Węgierski zobowiązał się, że w czasie podróży będzie utrzymywał się ze środków własnych.
Kolejny to przywilej (generalny) koszycki, wydany przez Ludwika Węgierskiego w 1374 r. w Koszycach. Stanowił, że król nie będzie nakładał arbitralnie podatków, ograniczy się do sumy 2 groszy z łanu kmiecego rocznie. (ok.1/6 części pieniężnego czynszu, ale nie więcej niż ½ całości dochodu pana z łanu) Ponadto przywilej zastrzegał wykup przez panującego szlachcica z niewoli, jeśli dostał się do niej podczas wyprawy zagranicznej. Przywilej zobowiązywał monarchę do utrzymania jedności państwa, regulował zasady obsadzania urzędów przez króla oraz zawierał ogólne potwierdzenie praw wszystkich stanów. 
Ważny był punkt o poradlnym-oznaczał całkowitą wolność podatkową szlachty. Król nakładał podatki tylko za zgodą ogółu szlachty, co umożliwiało wywieranie wpływu na politykę. 
XV w- przywilej czerwiński z 1422r- król nie mógł konfiskować ani zajmować majątku szlachcica bez wyroku sądowego, że sądy będą sądziły według prawa pisanego oraz, że nikt nie będzie łączył w jednej osobie urzędu ziemskiego i starosty. 
1423-Statut warcki- prawo nadane przez Władysława II Jagiełłę w 28 października 1423 roku w Warcie, był kolejnym prawem modernizującym ówczesną gospodarkę i nadawał prawną podstawę do przejmowania gospodarstw sołtysich na zasadzie wykupu. Przepis pozwalał na likwidowanie sołectw przez szlachtę na własnych włościach. Statut nadawał również obowiązek kontroli miar i wag w miastach oraz nadawanie cen na artykuły rzemieślnicze.
Inne prawa i konsekwencje wynikające ze statutu:
• prawo rugowania krnąbrnych sołtysów
• ograniczał w dalszym stopniu władzę sądową starostów (mieli oni sądzić tylko zbrodnie obejmujące gwałt, rozbój, podpalenie i najście na dom);
• nadawał większe kompetencje wojewodom w ustalaniu miar i cen w miastach na wyroby rzemieślnicze (tzw. taksy wojewodzińskie), co było ograniczeniem samorządności miejskiej;
• ograniczenie prawa chłopów do opuszczania wsi;
• zezwolenie na tworzenie dogodnych podstaw prawnych dla folwarków szlacheckich;
• ograniczał rozwój miast;
• wysokie kary za ukrywanie zbiegłych z majątków szlacheckich chłopów.
1425-przywilej brzeski-(wydany w Brześciu Kujawskim) Władysław Jagiełło. Król potwierdza dotychczasowe przywileje szlacheckie i rozciąga je na szlachtę ziem, które dotychczas z pełni przywilejów nie korzystały (kujawska, dobrzyńska i ruska). Okoliczności; W zamian za uznanie syna Jagiełły, Władysława, następcą tronu.
Następnie przywilej jedleński (1430) i krakowski (1433) stanowiły kodyfikację zdobyczy stanu szlacheckiego, ustalając zasadę nietykalności osobistej szlachty. Odtąd nie można było ani uwięzić osiadłego szlachcica, ani go ukarać bez wyroku sądowego. Uprawnienia szlachty koronnej rozciągnięto w 1434 na Ruś Halicką. 
1454r. -pospolite ruszenie pod Cerekwicą- szlachta wielkopolska wymogła na królu nowy przywilej.
Nieco później w Opokach szlachta małopolska sformułowała tzw. Petyta opockie.
Listopad 1454r. -król wydaje przywileje nieszawskie, różniące się dla poszczególnych prowincji i ziem. 
Wielkopolska- nie wolno królowi wydawać nowych praw, ani też zwoływać pospolitego ruszenia bez uzyskania zgody sejmików ziemskich. Cofnięto przywileje żydowski, pogorszono stanowisko mieszczan, ograniczono prawa chłopów- wszystko w interesie szlachty. 
1486, Jan Olbracht- Statuty piotrkowskie polepszały położenie prawne szlachty w Polsce, nadając jej rozliczne przywileje. Zabraniały m.in. mieszczanom obejmowania urzędów i nadawania dóbr, zezwalały szlachcie na wywożenie i sprowadzanie towarów bez cła, zabraniały chłopom opuszczać wsi. Odtąd tylko jeden chłop w roku mógł opuścić wieś oraz tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i przenieść się do miasta
Przekazanie decyzji w najważniejszych sprawach w państwie oznaczało wzrost znaczenia średniej szlachty. A przywileje z 1454 stały się początkiem dla demokracji szlacheckiej.

3. Cechy monarchii stanowej
Monarchia stanowa, która zastąpiła monarchię patrymonialną to forma ustroju politycznego, która rozwinęła się w okresie schyłku średniowiecza, a dokładnie po rozbiciu dzielnicowym. Jej powstanie związane było z wyodrębnieniem się tzw. stanów, czyli grup społecznych. W wyniku powstania tej formy ustrojowej, władza królewska uległa ograniczeniu, właśnie na rzecz wspomnianych stanów - szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa. Udział tych grup w rządach był realizowany poprzez reprezentację w stanowych zgromadzeniach, z których później wyłoniły się parlamenty. Istota tej przemiany polegała na tym, że państwo przestało być traktowane jako prywatna własność dynastii panującej, a stało się instytucją oddzieloną od osoby władcy.
W monarchii stanowej władzę sprawował król wraz z reprezentacją stanu szlacheckiego i duchownego, skupioną w radzie królewskiej. Tworzyli ją najwyżsi dostojnicy: arcybiskup gnieźnieński, biskupi krakowski, poznański i włocławski, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi, marszałek, wojewodowie, kasztelanowie oraz starostowie generalni. Do użycia weszło (spotykane już w dokumentach z czasów Ludwika Andegaweńskiego) określenie Corona Regni Poloniae - Korona Królestwa Polskiego na określenie państwa polskiego jako instytucji, jako najwyższego dobra społecznego.
Monarcha zwoływał w miarę potrzeb sejmy walne, które wyrażały opinie możnowładztwa w sprawach ustawodawstwa, administracji i polityki zagranicznej. Miały one początkowo, do XV wieku, charakter wyłącznie doradczy, to znaczy ich zdanie nie było wiążące dla króla. W obradach zjazdów walnych mogła uczestniczyć także szlachta, jednak odgrywała na nich na ogół bierną rolę. 
W XV wieku ukształtował się zwyczaj, iż sejm walny zbierał się raz w roku i obradował około dwóch tygodni. Miejscem obrad był Piotrków. Do kompetencji sejmu walnego zaliczano wypowiadanie wojny, zwoływanie pospolitego ruszenia, uchwalanie nowych podatków, a także przyjmowanie statutów, czyli zbiorów przepisów prawnych.
Funkcjonowały także zgromadzenia szlachty w poszczególnych prowincjach, zwane sejmami prowincjonalnymi lub generalnymi. Szczególne znaczenie odgrywały zgromadzenia szlachty małopolskiej i wielkopolskiej. 
Za panowania Władysława Jagiełły uformowały się sejmiki ziemskie - były to zgromadzenia szlachty z danej ziemi, podejmujące decyzje w dziedzinie samorządu i lokalnego prawodawstwa, a także w kwestii udzielenia zgody na podatki wyższe niż ustalone w przywileju koszyckim. 
Cechą charakterystyczną ustroju Polski w XV wieku było współistnienie sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Nie były one podporządkowane hierarchicznie, działały równolegle. 
Urzędy ziemskie - Powstały one z przekształcenia się dawnych dzielnicowych urzędów dworskich. Należały do nich urzędy wojewody, kasztelana, sędziego ziemskiego, podkomorzego oraz inne o znaczeniu wyłącznie honorowym.
Wojewoda stał na czele szlachty danej ziemi (województwa), dowodził pospolitym ruszeniem z tego obszaru, przewodniczył sejmikom ziemskim, nadzorował sądy ziemskie, sprawował wymiar sprawiedliwości wobec Żydów, kontrolował miary i wagi oraz określał tak zwane taksy wojewodzińskie. 
Kasztelan prowadził na miejsce koncentracji pospolitego ruszenia szlachtę z danego okręgu, miał także kompetencje sądownicze w niektórych sprawach. 
Sędzia ziemski rozstrzygał wszystkie sprawy cywilne szlachty i niektóre kryminalne, prowadził także akta zwane księgami ziemskimi. Pomagali mu podsędek i pisarz ziemski.
Podkomorzy rozstrzygał spory graniczne między właścicielami majątków szlacheckich.
Uprawnienia stanów wobec monarchii znajdowały wyraz w przywilejach stanowych, których ta i duchowieństwo. Jeśli chodzi o miasta, to stan mieszczański nie zdobył się na jednolitą reprezentację. Stąd przywileje królewskie wydawano dla każdego miasta z osobna. 
Szlachta
Warunkiem przynależności do stanu szlacheckiego było posiadanie ziemi na prawie rycerskim. Własność szlachecka opierała się do XIV wieku na dobrach odziedziczonych lub uzyskanych jako nadanie, przy czym nadania ograniczały się do pojedynczych wsi. Dopiero Kazimierz Wielki zaczął nadawać klucze majątkowe, obejmujące wiele wsi. Władysław Jagiełło zapoczątkował zjawisko masowego zastawiania dóbr królewskich, by w ten sposób pozyskać środki finansowe na potrzeby państwa. W XV wieku zastawione królewszczyzny stały się podstawą wielu majątków możnowładczych.
Mimo zróżnicowania majątkowego wszyscy należący do stanu szlacheckiego z prawnego punktu widzenia byli sobie równi. Decydowały o tym przywileje szlacheckie, odnoszące się stanu jako całości: koszycki (1374), czerwiński (1422), warcki (1423), jedlneńsko-krakowski (1430-33), nieszawski (1454).
Szlachta stanowiła około 10% społeczeństwa Królestwa Polskiego. 
Duchowieństwo
Duchowni od I połowy XIII wieku podlegali tylko sądom kościelnym. Od przywileju łęczyckiego, wydanego w r. 1180 przez Kazimierza Sprawiedliwego, byli zwolnieni od świadczeń na rzecz państwa. 
Od początku XV wieku biskupem mógł zostać szlachcic lub osoba posiadająca tytuł uniwersytecki, natomiast wśród niższego duchowieństwa dość liczni byli synowie mieszczańscy i chłopscy.
W Królestwie Polskim istniało około 4 tys. parafii i około 200 klasztorów. Duchowieństwo dzieliło się na świeckie, pracujące w parafiach i zakonne. Szczególnie licznie reprezentowane były zakony benedyktynów, cystersów, franciszkanów, dominikanów i bernardynów.
Mieszczaństwo
Uprawnienia mieszczaństwa jako stanu w dziedzinie sądowej, skarbowej i administracyjnej określały przepisy prawa niemieckiego. Poza tym niektóre miasta otrzymały indywidualne przywileje. 
Najwyższą warstwą mieszczaństwa był patrycjat, składający się z kupców i bankierów. Niżej od niego stało pospólstwo, tworzone przez rzemieślników i drobnych handlarzy. Najniższe miejsce w tej hierarchii zajmował plebs, składający się z czeladników, służby, robotników najemnych.
Największym miastem na ziemiach polskich był Gdańsk liczący w XV wieku ponad 30 tys. mieszkańców. Poznań i Kraków miały po około 10 tys. mieszkańców, zdecydowana większość miast na obszarze Królestwa Polskiego liczyła nie więcej niż 3 tys. mieszkańców. 
Mieszczaństwo było słabe i nie mogło stanowić przeciwwagi dla szlachty. Przywileje otrzymywały poszczególne miasta, a nie mieszczanie jako stan.
Chłopi
Najzasobniejszą warstwą chłopstwa byli kmiecie posiadający własne na ogół jednołanowe gospodarstwa. Niżej od nich znajdowali się w hierarchii zagrodnicy, uprawiający niewielkie działki ziemi. Najuboższą warstwą byli komornicy nieposiadający ziemi i wynajmujący się do pracy u bogatszych chłopów. 
Chłopi dysponujący ziemią mieli obowiązek płacenia czynszu na rzecz właściciela ziemi i dziesięciny dla Kościoła. 
Chłopom przysługiwała wolność osobista, z czego wynikało prawo do swobodnego opuszczenia wsi pod warunkiem wywiązania się ze świadczeń wobec pana - dopiero w XV wieku zostało ono uzależnione od zgody dziedzica.
System sądownictwa
Sądownictwo miało charakter stanowy: duchowieństwo odpowiadało przed sądami kościelnymi, szlachta w sprawach cywilnych przed sądami ziemskimi, a w sprawach karnych przed sądami grodzkimi. Mieszczanie odpowiadali przed sądami ławniczymi, orzekającymi według przepisów prawa magdeburskiego. Ludność chłopska we wsiach na prawie niemieckim sądzona była przez sądy ławnicze, którym przewodniczył sołtys, natomiast chłopi ze wsi na prawie polskim sądzeni byli przez pana wsi.
Specjalne miejsce w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości zajmował sąd królewski: król był najwyższym sędzią, przed jego sąd można było wnieść każdą sprawę. Sąd królewski pełnił także funkcję instytucji odwoławczej od wyroków sądów pierwszej instancji.

4. Organy reprezentacji stanowej w Rzeczypospolitej szlacheckiej.
W okresie monarchii stanowej w Polsce, w odróżnieniu od pozostałych państw Europy, brak było jednolitego organu władzy ustawodawczej. Król, skrępowany w praktyce wpływami możnowładztwa, poddawał się ograniczeniom ustawowym w wydawanych przywilejach na rzecz szlachty. Mimo ograniczeń władza monarsza była rozległa. Szczególnie duże kompetencje były w dziedzinie zarządu państwem. Król był zwierzchnikiem całej administracji. Jego namiestnicy - starostowie realizowali politykę władcy w poszczególnych prowincjach i ziemiach, swoboda nominacji urzędników dworskich pozwalała królowi na dobór osób zaufanych. Król był źródłem sprawiedliwości i najwyższym sędzią. Król był naczelnym dowódcą wojska, sam kierował polityką zagraniczną. Jednak przy zawieraniu traktatów międzynarodowych obok króla występowali nieraz przedstawiciele stanów ( szlachty i miast) umacniający zobowiązania monarchy przez wystawienie odrębnych dokumentów. Od I połowy XIV do połowy XV wieku można wyliczyć kilka organów, które spełniały rolę przedstawicielstwa społeczeństwa i z którymi władca musiał się liczyć:
• Rada królewska - polityką państwa kierowała wspólnie z królem rada królewska, ciało o charakterze ogólnopaństwowym. Funkcje rady nie były prawnie unormowane, ale w praktyce miała ona wpływ w ważniejszych sprawach państwa, jak polityka zagraniczna, wojna i pokój, obsadzanie urzędów. Od 1422 roku ustawowo należały do niej decyzje w sprawie bicia monety. Członkowie rady stanowili skład sądu królewskiego, sądzącego pod przewodnictwem króla. W XV wieku w związku ze wzrostem znaczenia i rozszerzenia składu rady królewskiej nazywano ja radą wielką lub najwyższą. 
• Sejm walny i sejmy prowincjonalne
Sejm walny mógł obradować i podejmować decyzje zarówno w obecności, a także nieobecności króla. Do podstawowych kompetencji Sejmu walnego należała obrona praw i przywilejów, uchwalanie podatków, jak również wetowanie decyzji króla jeżeli zaistniałą taka potrzeba. Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych kompetencjach jak sejm walny
• Sejmiki ziemskie
Wraz ze wzrostem znaczenia sejmów walnych rozwijał się samorząd ziem. Dawny wiec dzielnicowy po zjednoczeniu państwa rozbił się na sąd wiecowy - wykonujący sądownictwo w ważniejszych sprawach oraz radę dostojników ziemskich - tzw. rada panów, zajmująca się sprawami administracji lokalnej. Jeszcze w I połowie XV wieku rada panów sama podejmowała uchwały wiążące ogół mieszkańców ziemi. Jednak wzrost znaczenia szlachty zmusił dostojników do odwoływania się do niej. W taki sposób formowały się od końca XIV wieku sejmiki ziemskie, składające się z 2 członów: rady panów ziemi i ogółu szlachty. Sejmiki były forma samorealizacji społeczności szlacheckiej danej ziemi w sprawach publicznych. Szlachta widziała w sejmikach bezpośrednie przedstawicielstwo swych interesów i dążyła do rozszerzenia ich działania.

5. Urzędy centralne w Polsce w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej

-marszałek wielki i jego z-ca marszałek nadworny (rola: zarządzał dworem królewskim, był mistrzem ceremonii na dworze królewskim, dbał o porządek i bezpieczeństwo w sejmie, miał kompetencje sądownicze, uchodził za ważnego urzędnika w kraju)
-kanclerz i podkanclerzy (mieli jednakowe kompetencje- prowadzili politykę zagraniczną, korespondencja zagraniczna, polityka wewnętrzna)
-metryka- spis aktów, które opuściły kancelarię królewską
-kanclerz koronny- prowadził politykę zagraniczną z Europą Zach.
-kanclerz litewski- prowadził politykę ze Wschodem i Rosją
-podskarbi wielki i jego z-ca podskarbi nadworny (zajmowali się finansami państwa, byli kontrolowani, ale i tak łatwo oszukiwali sejm)
-hetman wielki i jego z-ca hetman polny (h.w.-dowodził wojskami zaciężnymi, h.p.- wykonywał polecenia h.w.)
-hetman nadworny
-ministrowie (byli: marszałek wielki i jego z-ca, kanclerz i podkanclerzy, podskarbi wielki)
-regimentarze (urzędnicy powołani w razie dowodzenia wojskiem)

6. Zasady następstwa tronu w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej.

W okresie bezkrólewia na czele państwa stawał prymas (jako interrex) Reprezentował państwo na zewnątrz i kierował administracją. Do niego należalo też przygotowanie tzw. wolnej elekcji. W Jej obrębie można wyodrębnić 3 fazy:

1) konwokację

2) sejm elekcyjny

3) sejm koronacyjny

- Konwokacja była zgromadzeniem, na którym posłowie ziem wiazali sie w konfederację generalną (kaptur), zatwierdzano też skład sądów kapturowych funkcjonyjących w czasie bezkrólewia.

- Sejm elekcyjny wysłuchiwał obcych posłów przedstawiających kandydatów na króla i układał pacta conventa (umowa o charakterze publiczno-prawnym między królem i szlachtą. Zawierała zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron). Odbywał się zwykle na błoniach Woli pod Warszawą; brała w nim udział przybyła na elekcję szlachta oraz delegaci uprzywilejowanych miast. W praktyce o wyobrze króla decydowały najczęsciej koterie magnackie. Wybór miał być w zasadzie jednomyślny. Nad nieznaczną opozycją przechodzono do porządku, jednak poważne rozbicie głosów prowadziło nawet do wojen domowych, których wynik decydował o osobie króla.

- Zakończeniem bezkrólewia był koronacja. Specjalny sejm koronacyjny zbierał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas. Król wydawał generalne potwierdzenie praw, składał przysięgę koronacyjną, a zaraz potem zawiadamiał obce dwory o odbyciu koronacji. Następnie sejm koronacyjny przystępował do zatwierdzenia praw uchwalonych w czasie bezkrólewia.

(przy pactach conventa możecie ewentualnie wspomnieć jeszcze o artykułach henrykowskich, jako podstawowych prawach) ;P

7. Reformy Sejmu Konwokacyjnego z 1764

Obradował w Warszawie, zwołany w celu przygotowania elekcji Stanisława Augusta Poniastowskiego , przeprowadził szered reform ustroju I RP. Obradom przewodniczył marszałek A.K. Czartoryski. 
Reformy: 
-zlikwidowano cła prywatne
- wprowadzono cło generalne skarbu państwowego 
- zniesiono liberum veto w głosowaniu w sprawach skarobwych i wojskowych 
- ujednolicono system miar i wag
- na czas nieokreślony zawiązano konfederację generalną,co pozwalało na skuteczne przeprowadzenie sejmu elekcyjnego i koronacyjnego 
- utworzono osobne dla Polski ( Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego centralne, kolegialne urzędy tj. Komisję Skarbową Koronną, Komisę Skarbową Wielkiego Księstwa Litewskiego i Komisję Wojskową
- ograniczono władzę hetmanów 
- uchwalono lustrację królewszczyzn

8. Komisja Edukacji Narodowej:
Powołana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitów, który skupiał u siebie szkolnictwo RP. Wspólna dla Litwy i Korony. Nie podlegała rządowi centralnemu, Radzie Nieustającej. Komisję kontrolował król, a Sejm - jedynie w zakresie sprawozdań finansowych i linii programowych, Sejm wybierał też członków KEN. Powołana i utrzymywana z kasacji zakonu jezuitów przez papieża.
Kompetencje KEN:
- kształcenie młodzieży szlacheckiej- nadzór nad szkolnictwem (oprócz szkół wojskowych)
Działalność KEN:
1) utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych - powstanie 27 podręczników i pomocy szkolnych
2) ogłoszenie w 1783 ustawę określającą zasady organizacyjne i hierarchii szkół
3) zarząd szkołami głównymi : Kraków, Wilno, 100 szkół średnich

9.Reformy Sejmu Wielkiego
- 1788 - 1792
- pierwsze dwa lata działalności Sejmu przeszły mało produktywnie, mimo że, powołana deputacja, czyli komisja sejmowa do poprawy formy rządu” rozwinęła dość żywą działalność
- jesienią 1790 roku dokonano nowych wyborów i sejm rozpoczął obrady w podwojonym składzie
- III 1791 - ustawa o sejmikach
- IV 1791 - ustawa o miastach królewskich 
- maj - Ustawa Rządowa - Konstytucja 3 maja - dwie poprzednie ustawy również zostały do niej włączone
Ustrój społeczny:
- szlachta: „wszelkie swobody i wolności - niewzruszone”, szlacheckie pełne prawo własności, nietykalność osobista, zwierzchność dominialna szlachty nad chłopami, równość wszystkiej szlachty, odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików, świeża szlachta nie może sprawować wyższych urzędów w 1 i 2 pokoleniu
- mieszczanie: nietykalność bez wyroku sadowego (również dla Żydów w miastach), prawo nabywania dóbr ziemskich, piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych, nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego
- chłopi: opieka prawa i rządu, zachęcenie dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych albo zbiorowych co do rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń, wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP, ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych
- stosunki wyznaniowe: swoboda wyznań, jednakże pierwszeństwo dla religii katolickiej, odstępstwo od tej religii uważane za przestępstwo apostazji, zastrzeżono tron i stanowiska ministerialne dla katolików
- naród i obywatele: naród to nie tylko szlachta, ale także mieszczanie i chłopi
Ustrój polityczny:
- „Wszelka władza społeczności ludzkiej bierze swój początek z woli narodu”
- Sejm: składał się z izby poselskiej i senatu
IZBA POSELSKA: składała się z 204 posłów wybieranych na sejmikach, w jej skład wchodziło też 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe
SENAT: 132 osoby w tym: 102 wojewodowie i kasztelanowie i 30 biskupi diecezjalni i ministrowie Sejm: wydawał ustawy w imieniu króla, mógł się zbierać z mocy prawa, jeśli król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu, mógł się też zbierać na zarządzenie Marszałka Sejmu jeśli król nie zwołał sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby.
Senat: miał prawo weta zawieszającego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych, miał stanowić Radę Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji), brak inicjatywy ustawodawczej.
Organizacja sejmu: zniesienie instrukcji dla posłów, posłowie wybierani na 2 lata
sesje zwyczajne: odbywać się miały co dwa lata, trwały 70 dni 
sesje nadzwyczajne: konflikt króla ze Strażą Praw czy Straży z komisjami, wojna, klęska żywiołowa
obradom sejmu przewodniczy marszałek sejmu wybierany spośród posłów, zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi większość prosta (zwykła), dla innych kwalifikowana (2/3, ¾)

Sejmiki: głos dla szlachty dziedziców i ich synów powyżej 18 lat, zastawnicy, profesorowie dożywotni (jeśli płacili podatek)
Stanowisko króla:dziedziczność tronu (Wettinowie) , utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego władztwa, udział w posiedzeniach Sejmu, posiadał inicjatywę ustawodawczą razem ze Strażą Praw, przewodniczył Senatowi, stosował prawo łaski, powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, zwoływał sejm i sejmiki, nie miał prawa weta zawieszającego
Straż Praw: najwyższa władza wykonawcza, w skład wchodził król jako przewodniczący, prymas jako głowa kościoła i przewodniczący KEN, 5 ministrów (2 kanclerzy - ministrowie sprawiedliwości i spraw zagranicznych, 1 hetman - minister wojny, 1 podskarbi - minister skarbu, 1 marszałek - minister policji, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu bez prawa głosu stanowczego.)
Ministrowie mogli być pociągani do odpowiedzialności naruszyli Konstytucję lub inne prawo - do odpowiedzialności sądowej (konstytucyjnej) przed Sądem Sejmowym lub z tytułu postawionych im zarzutów politycznych do odpowiedzialności parlamentarnej większością 2/3 dwóch izb uchwalano wotum nieufności
Komisje rządowe: Policji, Wojska, Skarbu, Edukacji Narodowej
Komisje porządkowe: powołano je w 1789 roku pod nazwą Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, organ administracji terytorialnej
Ustrój miast: unifikacja miast wolnych - urządzano je w jednakowy sposób, czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatów.
- zreformowano także sądownictwo

10.Ustrój Księstwa Warszawskiego
Ustrój Księstwa Warszawskiego wzorować się miał na Francji napoleońskiej i innych państwach wasalnych, tworzonych przez Napoleona we Włoszech i Niemczech. W Księstwie miał obowiązywać burżuazyjny Kodeks Napoleona. Prawa wyborcze otrzymywała nie tylko szlachta, ale także zamożne i średnie mieszczaństwo oraz niektóre grupy inteligencji zawodowej. Izba poselska składać się miała z 60 posłów obieralnych na sejmikach szlacheckich oraz 40 deputowanych od zgromadzeń gminnych. Większość miejsc jednak pozostawiono szlachcie. Ministrowie byli mianowani przez króla i tylko od niego zależni. Rada Stanu złożona z ministrów miała przygotowywać projekty praw, przyznano jej też niektóre funkcje sądownicze. Sejmowi pozostawiono prawo dyskutowania i uchwalania przełożeń rządowych w zakresie nowych podatków, kodyfikacji i systemu menniczego. Sejm zbierać się miał raz na dwa lata i tylko na dwa tygodnie. Sejm miał się składać z senatu i izby poselskiej. W senacie mieli zasiadać biskupi, wojewodowie i kasztelanowie, dożywotnio mianowani przez króla. Izba poselska otrzymała prawo dyskutowania i krytykowania polityki rządowej.

Polski charakter zapewniały dwa postanowienia:
-wszelkie urzędy mogą sprawować tylko obywatele Księstwa;
-akta urzędowe mają być spisywane w „języku narodowym”. 
Księstwo nie uzyskało pełnej niepodległości. Księstwo Warszawskie podzielone było na 6 departamentów (warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński). Departamenty dzieliły się na powiaty. Na czele departamentu stał prefekt, a powiatu - podprefekt, wszyscy oni byli mianowani przez króla. 
Ustrój społeczno-polityczny:
- równość wobec prawa a pozycja szlachty: Szlacheccy właściciele ziemscy mieli pierwszeństwo w sejmie, samorządzie; obywatele posiadali wolność osobistą, równość wobec prawa i sądu
- szlachta i mieszczaństwo: ustanowiono dla nobilitowanych instytucję munduru obywatelskiego
- Żydzi: ograniczone prawa polityczne, zwolnienie z służby wojskowej

11. USTRÓJ KRÓLESTWA POLSKIEGO DOBY KONSTYTUCYJNEJ:

Kongres, który zebrał się w Wiedniu w 1814 roku dokonał nowego, czwartego rozbioru. Wytoczone wówczas granice miały utrzymać się aż do zakończenia I wojny światowej. Sprawa polska napotkała wielu przeciwników, ale nie można było jej pominąć. Ostatecznie w decyzji z dnia 3 maja 1815 roku zgodzono się, by Austria odzyskała cześć Galicji Wschodniej oraz Zachodniej. Kraków z okręgiem został ogłoszony Wolnym Miastem pod protektoratem trzech mocarstw z konstytucją oktrojowaną (nadaną z góry). Prusy odzyskały zachodnią część Królestwa Warszawskiego nazwaną Wielkim Księstwem Poznańskim, a z pozostałych jego ziem utworzono Królestwo Polskie.

KONSTYTUCJA

Królestwo Polskie miało być złączone razem z Rosją nieodwołalnie przez konstytucję w postaci unii dynastycznej. Każdy kolejny cesarz Rosji miał być jednocześnie królem Polski. Królestwo miało być państwem o ograniczonej suwerenności. Zaznaczono w traktacie możliwość późniejszego przyłączenia do Królestwa niektórych ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Zasady te podpisał w Wiedniu Aleksander I. Ułożone one były przez grono polityków m.in. Adama Jerzego Czartoryskiego i senatora Mikołaja Novosilcowa. Zabezpieczały osobny byt Królestwa, prawa narodowe i wolnościowe. Równocześnie uwydatniano społeczne ograniczenia mającego powstać organizmu państwowego. Aleksander I, z podpuszczenia petersburskich doradców, zawęził postanowienia wolnościowe i wprowadził sformułowania, które miały umożliwić dalsze autokratyczne posunięcia władcy. Konstytucja została podpisana 27.11.1815 roku w Warszawie.

Była to konstytucja bardziej liberalna w zapewnieniu swobód i praw społeczeństwa, w porównaniu z Konstytucją Księstwa Warszawskiego. Wyliczono ich tu więcej i rozszerzono kompetencje sejmu. Nawiązano także w większym stopniu do tradycji Rzeczpospolitej, co znalazło choćby wyraz w nazwie państwa i nazwach instytucji państwowych, czy w kolegialnym systemie organów rządowych. Ordynacja wyborcza była najbardziej liberalna w ówczesnej Europie. W tym czasie Królestwo Polskie było także jednym krajem, w którym parlament był wybierany w wyborach bezpośrednich przez wszystkie warstwy społeczne. Jednocześnie konstytucja Królestwa była mniej demokratyczna. Nie nawiązywano już do zasad i instytucji z 1791 roku. Utrzymano zasadę równości wobec prawa (ale wyłącznie wyznawców chrześcijaństwa)i zasadę wolności osobistej (ale z wyłączeniem Żydów). Uprzywilejowano szlachtę, utrzymując szlachectwo rodowe i nadawane przez króla, jak również podział izby poselskiej na dwie grupy (posłów i deputowanych do gmin). Ustalono także większą liczbę posłów wybieranych na sejmikach niż deputowanych na zgromadzeniach gminnych.

Unia formalnie biorąc dynastyczna w stosunkach pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim, a Królestwem wyrażała się we wspólności monarchy wstępującego na tron polski według porządku następstwa cesarzy Wszechrosji, a także we wspólności polityki zagranicznej, realizowanej przez Petersburg. Cesarz- król miał być monarchą konstytucyjnym. Wiązała go nadana ustawa konstytucyjna. Zastępcą króla był namiestnik, spełniający swe czynności pod nieobecność monarchy w Krakowie. Początkową jawność posiedzeń sejmu, uchylono w 1825 roku. Utrzymano jednak odrębności narodowe, które to wyraziły się w istnieniu wojska Królestwa Polskiego, używaniu języka polskiego jako języka urzędowego, czy obsadzaniu stanowisk przez Polaków. Ustalono także herb Królestwa.

SEJM

W jego skład wchodzili:

Król

Senat

Izba poselska

Do senatu należeli biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie, która miała odpowiadać najwyżej połowie izby poselskiej ( nie więcej niż 64). Izba poselska składała się z 128 członków, w tym z 77 posłów wybieranych na sejmikach i 51 deputowanych gmin.

Na czas obrad gwarantowano posłom i deputowanym nietykalność. Sejm miał się zbierać co dwa lata (1818, 1820, 1823, 1830).Kompetencje sejmu były znacznie szersze niż w Księstwie Warszawskim. Obejmowały one:

Ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego i administracyjnego

Stanowienie o systemie menniczym, podatkach i budżecie

Decydowanie o zaciągu do wojska

Ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych, określających takie instytucje państwowe jak sejm, a wydanych przez króla

Kontrolę rządu o ograniczonym zasięgu

W praktyce sejm zajmował się głównie zmianami w prawie cywilnym i karnym. Sprawy administracyjne i gospodarcze należały do postanowień namiestnika, a później Rady Administracyjnej.

RZĄD I ADMINISTRACJA

Centralnym organem kolegialnym była Rada Stanu. Dzieła się ona na:

Zgromadzenie Ogólne (posiadało te same kompetencje co Rada Stanu w Księstwie)

Radę Administracyjną (w jej skład wchodzili ministrowie oraz inni członkowie powołani przez monarchę; był to organ doradczy wobec króla i namiestnika )

Zarząd kraju należał do komisji rządowych, podporządkowanych Radzie Administracyjnej. Komisjom rządowym podległe były różnego rodzaju dyrekcje generalne. W 8 województwach, na które podzielono Królestwo zarząd spoczywał w rękach komisji wojewódzkich. Organami komisji byli komisarze obwodowi. W miastach organami zarządu byli burmistrzowie z ławnikami, a w paru największych prezydenci z członkami rady, wszyscy mianowani przez sąd. Istniały także rady wojewódzkie, złożone z przedstawicieli sejmików i zgromadzeń gminnych, które miały prawo przedstawiania rządowi ogólnych uwag dotyczących dobra województwa oraz donoszenia w wykroczeniach urzędników.

ORGANIZACJA SĄDÓW:

Konstytucja przewidywała powstanie wielu sądów, jednak te postanowienia nie wyszły w życie. Utrzymywały się dawne sądy. Rada Stanu przestała być sądem kasacyjnym. Odwołania w sprawach cywilnych rozstrzygał nowopowstały Sąd Najwyższej Instancji złożony z 7 sędziów-senatorów i sędziów zawodowych. Sądem kasacyjnym w sprawach karnych stał się Sąd Apelacyjny. Ustanowiono także sąd sejmowy, składający się z całego senatu, który miał sądzić zbrodnie stanu. Przed sądem miała także się realizować przewidywana przez konstytucję odpowiedzialność konstytucyjna ministrów.

12. Rzeczpospolita Krakowska 1815-1846

Rzeczpospolita Krakowska powstała w roku 1815 roku w wyniku uchwały kongresu wiedeńskiego. Inicjatorem jej utworzenia był car Aleksander I, który w toku pertraktacji między trzema mocarstwami rozbiorowymi zaproponował przekształcenie Krakowa i Torunia w wolne miasta. Toruń ostatecznie został przekazany Prusom, zaś Kraków z okolicami przekształcono w "wolne, niepodległe i ściśle neutralne" państwo pod opieką Rosji, Austrii i Prus.

Nowemu państwu nie przyznano prawa prowadzenia własnej polityki zagranicznej - jego interesy miały reprezentować trzy mocarstwa opiekuńcze. Państwa te zobowiązały się do wieczystego szanowania neutralności Wolnego Miasta i nie wprowadzania na jego teren swych wojsk pod żadnym pozorem. W zamian Kraków miał wydawać szpiegów i dezerterów zbiegłych na jego terytorium. Jak miało się później okazać, Wolne Miasto stało się tak naprawdę ostoją dla osób z pozostałych zaborów i powstańczym "korytarzem", aż do momentu wybuchu samego powstania krakowskiego w 1846 roku. Formalną datą ogłoszenia państwa był 18 października 1815 roku, który obchodzono odtąd jako święto państwowe.

Aktem z 3 maja 1815 roku na kongresie wiedeńskim nadano Wolnemu Miastu wstępną konstytucję, którą zredagował książę Adam Jerzy Czartoryski, a gwarantami miały być państwa opiekuńcze. Następnie Komisja Organizacyjna, w której skład weszli komisarze tych państw i senatorowie Wolnego Miasta, miała zająć się rozwinięciem konstytucji i zorganizowaniem administracji. Specjalnie powołana Komisja Włościańska miała uregulować status prawny włościan.

Tekst rozwinięty konstytucji ogłoszony został 11 września 1818 roku. Mocą jej uchwał władza wykonawcza należała do Senatu, złożonego z prezesa i 12 członków, z których 8 wybierała Izba Reprezentantów a po 2 kapitału i uniwersytet. Inicjatywa ustawodawcza i wyłączność w organizowaniu policji i administracji dawała Senatowi przewagę nad Izbą.

Izba Reprezentantów składała się z 41 członków, z których 26 wybierały zgromadzenia gminne, po 3 Senat spośród senatorów, kapituła spośród kanoników i prałatów i uniwersytet pośród profesorów i doktorów. Pozostałe 6 miejsc należało do tzw. sędziów pokoju. Izba posiadała kompetencje ustawodawcze i kontrolujące.

Kontrolę nad wydarzeniami w Wolnym Mieście zapewniły sobie mocarstwa opiekuńcze desygnując swych komisarzy, których uprawnienia i wpływ na bieg wydarzeń w tym formalnie niepodległym państwie rósł z biegiem lat.

W wyniku starań ks. A.J. Czartoryskiego i akceptacji tej kandydatury przez Prusy, Austrię i Rosję, pierwszym prezesem Senatu Wolnego Miasta został Stanisław Wodzicki, szlachcic, były prefekt departamentu krakowskiego.

Po powstaniu listopadowym Rosja i Austria straciły nadzieję na współdziałanie z polską szlachtą na terenie Wolnego Miasta. Odtąd ich polityka wobec Rzeczypospolitej Krakowskiej sprowadzała się do sukcesywnego ograniczania jej swobód w oparciu o elementy, które wykazywały się lojalizmem. Prusy wspierały cicho na terenie krakowskim żywioły liberalne, a około 1840 roku zaczęły traktować Rzeczpospolitą w stosunkach dyplomatycznych jak suwerenne państwo. Jednak zyski, jakie czerpały z handlu i przemytu przez Kraków, nie były warte pogorszenia stosunków z sojusznikami w ramach Świętego Przymierza. Dwory opiekuńcze działały, więc zgodnie, a po powstaniu głównym kandydatem do przejęcia władzy w Krakowie stała się Austria.

30 maja 1833 roku mocarstwa opiekuńcze narzuciły Wolnemu Miastu nową konstytucję. Ten naruszający postanowienia kongresu wiedeńskiego akt wydatnie ograniczył swobody Wolnego Miasta. Konferencja rezydentów mocarstw zyskała rangę instancji rozstrzygającej konflikty między Izbą a Senatem i interpretującej zapisy konstytucyjne. Zatwierdzała wybór prezesa Senatu i otrzymała w praktyce możliwość decydowania o obsadzie urzędów i wpływania na przebieg spraw sądowych. Liczbę Senatorów zmniejszono do 8, a deputowanych Sejmu, który miał odtąd obradować, co 3 lata, do 30. Ograniczono wolność prasy a w dziedzinie ekonomicznej odebrano miastu prawo wolnego handlu w Podgórzu.

14 października 1835 roku w Berlinie Rosja, Austria i Prusy zawarły tajny traktat ustalający okupację Wolnego Miasta w razie podjęcia tam jakiejś akcji niepodległościowej. Na zjeździe w Cieplicach w 1835 roku postanowiono, że okupacji tej dokonają Austriacy. Przewidziano zagarnięcie Rzeczypospolitej przez Austrię, z niewielkimi korektami granicznymi na korzyść Prus. Rządy trzech mocarstw zakładały przeprowadzenie inkorporacji Krakowa stopniowo i "na życzenie mieszkańców". Czekając na sposobność do podjęcia właściwych kroków, rządy mocarstw opiekuńczych uniemożliwiały utworzenie przedstawicielstw dyplomatycznych Krakowa na Zachodzie i obsadzenie biskupstwa krakowskiego. Austria projektowała otoczenie Wolnego Miasta kordonem celnym, który doprowadziłby je do ruiny gospodarczej.

Mocarstwa zrezygnowały z dalszych prób nadania swej agresji pozorów współpracy z miejscowymi władzami. 7 lutego do Krakowa wkroczyły wojska austriackie generała Kauffmana a 20 lutego wojska rosyjskie i pruskie. Wtargnięcie wojsk sąsiadów do Krakowa było naruszeniem uchwał kongresu wiedeńskiego i wywołało energiczną akcję dyplomatyczną we Francji i Anglii. W marcu 1836 roku pięciokrotnie interpelowano w tej sprawie w angielskiej Izbie Gmin, gdzie określono okupację Krakowa jako bezprawną (tłumacząc jednak w liście do Metternicha, że zrobił to pod naciskiem opinii publicznej). We francuskiej Izbie Deputowanych w obronie Krakowa przemawiali m.in. Bignon i hrabia de Mornay. Dla rządów tych państw sprawa ta miała jednak drugorzędne znaczenie, zatem noty do Wiednia, Berlina i Petersburga zredagowano w tonie dość ugodowym. Pod wpływem tej interwencji dyplomatycznej Prusy i Rosja wycofały swe wojska z miasta. Okupacja austriacka trwać jednak miała do 1841 roku.

Pretekstem do obecności wojsk austriackich była reorganizacja policji i milicji krakowskiej. W praktyce okupanci, przy współpracy rezydentów rosyjskiego i pruskiego, rozpoczęli na nowo reorganizację władz Rzeczypospolitej i obsadzanie ich ludźmi posłusznymi ich dyrektywom. Ograniczono liczbę posiedzeń Senatu do 2 w tygodniu i zaczęto wymagać zgody rezydentów na złożenie przez niego jakiegokolwiek wniosku w Sejmie. Nowym prezesem został Józef Haller, do 1839 roku lojalnie współpracujący z Austriakami. Faktyczna władza w państwie-mieście należała do komisarzy mocarstw i przekształconych w narzędzie Austrii policji i milicji.

Po wyjściu Austriaków stosunki w mieście zmieniły się jednak w niewielkim stopniu. Władza pozostawała w rękach rezydentów i opanowanej przez Austriaków policji i milicji. Nowy prezes ksiądz Jan Schindler zyskał reputację dobrego administratora (jego najbardziej spektakularnym sukcesem było uzyskanie koncesji na budowę kolei Kraków - Wiedeń), ale nazbyt ulegał Austrii, z której inspiracji nie odnowił umowy handlowej z Królestwem Polskim.

Ostatni raz Sejm Rzeczypospolitej Krakowskiej zebrał się w 1844 roku. Obradował o naprawie dróg i wprowadzeniu kas oszczędności. Kwestie najistotniejsze dla przyszłości miasta rozstrzygały się już jednak nie w jego ciałach rządzących, a na dworach opiekuńczych i w środowisku polskiej konspiracji demokratycznej, przygotowującej narodowe powstanie.

W 1843 roku emisariusze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego założyli w Krakowie Komitet Rewolucyjny, współpracujący z Centralizacją Poznańską. W styczniu 1846 roku odbyły się w Krakowie rozmowy kierownictwa projektowanego powstania. Pod wpływem Wiktora Heltmana wyznaczono datę początku powstania na noc z 21 na 22 lutego. W Krakowie utworzono Rząd Narodowy, w składzie: Tyssowski - przedstawiciel Galicji, Jan Alcyato - emisariusz TDP i Ludwik Gorzkowski - przedstawiciel Krakowa.

18 lutego, pod presją rezydentów, Senat wezwał do Krakowa wojska austriackie. Miasto obsadził korpus generała Collina. Na zebraniu Rządu Narodowego padło tego dnia postanowienie odwołania powstania (zrobili to już wcześniej działacze w innych zaborach). Alcyato wyjechał z Krakowa. Gorzkowski przeforsował jednak cofnięcie decyzji odwołania powstania. W mieście rosły nastroje rewolucyjne. W nocy z 20 a 21 lutego doszło do pierwszej strzelaniny pod restauracją Fochta na Sławkowskiej, a na ulicach pojawiły się złożone z chłopów oddziały powstańcze. Collin był jednak dobrze przygotowany i opanował sytuację. 23 lutego wycofał się jednak do Podgórza w obawie przed rozruchami i atakiem z zewnątrz. Z Collinem miasto opuścili senatorowie, rezydenci i policja.

Po tarciach w łonie rządu, 24 lutego Tyssowski ogłosił się dyktatorem i powołał nowy rząd pod kierownictwem Gorzkowskiego (zasiedli w nim m.in. Kasper Wielogłowski i Wincenty Wolff). Sekretarzem Tyssowskiego został Edward Dembowski, który nadał powstaniu bardziej radykalny społecznie charakter. Dembowski założył w Krakowie klub rewolucyjny, wydawał liczne manifesty i tworzył komitety obywatelskie. W nocy z 25 na 26 lutego miał miejsce konserwatywny zamach stanu. Jego przywódca - Michał Wiszniewski aresztował Tyssowskiego i ogłosił się dyktatorem, ale szybka kontrakcja Dembowskiego doprowadziła do ucieczki zamachowców i przywrócenia władzy Tyssowskiego.

Na wieść o zbliżającej się do Krakowa armii złożonej z żołnierzy austriackich i chłopów, Dembowski zorganizował 27 lutego pokojową procesję, której zadaniem miało być zneutralizowanie chłopów. Na Podgórzu doszło do spotkania z wojskami austriackimi, które otworzyły ogień. Jako jeden z pierwszych padł od kuli karabinowej kroczący na czele Dembowski. Austriacy pojmali ok. 30 księży i ok. 100 innych uczestników. Nie odważyli się jednak wkroczyć do Krakowa. Żądali poddania się miasta i wydania przedstawicieli Rządu Narodowego.

3 marca siły powstańcze pod wodzą Tyssowskiego opuściły Kraków i następnego dnia w liczbie ok. 1000 ludzi złożyły broń na granicy pruskiej. 15 kwietnia, po przełamaniu oporu Prus, przedstawiciele mocarstw opiekuńczych podpisali w Wiedniu konwencję o inkorporacji Wolnego Miasta do Austrii (formalnie jako Wielkie Księstwo Krakowskie nie będące częścią Galicji). 16 listopada odbyła się w Krakowie uroczystość przejęcia władzy przez cesarza austriackiego.

W Anglii i Francji likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej wywołała poruszenie, ale ostatecznie rządy tych państw ograniczyły się tylko do formalnego protestu. Przez następne 72 lata Kraków pozostawał miastem austriackim.

13. Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich

Państwa, które dokonały rozbiorów, prowadziły na ziemiach polskich politykę mającą na celu maksymalizowanie przede wszystkim korzyści własnych. Efektem tego typu działań było rozbieżne podejście również do kwestii chłopskiej.
Zaborcy pruscy, reprezentujący wysoki poziom rozwoju przemysłowego, dążyli do forsowania zmian jakościowych polskiego, nierentownego rolnictwa. Społeczeństwo stanowe, jakie ukształtowało się na przestrzeni wieków w Polsce, zobowiązywało chłopa do darmowej pracy na polu pana, nie dając możliwości posiadania własności prywatnej ani zmieniania miejsca pobytu. Tego typu reguły nie były do zaakceptowania w systemie kapitalistycznym, gdzie liczy się przede wszystkim wydajność pracy. Planem rządu pruskiego na wyjście z zacofania było szybki uwłaszczenie chłopów oraz doprowadzenie do powstania wielkich gospodarstw rolniczych. W tym celu podjęto szereg zmian w prawie. 
w 1808 chłopi, użytkownicy gospodarstw w dobrach państwowych, otrzymali możliwość wykupu gruntów. W 1811 podobną możliwość otrzymali chłopi w dobrach prywatnych, gdzie mogli otrzymać gospodarstwo rolne na własność w zamian za zwrot na rzecz dotychczasowego właściciela 1/2 powierzchni gospodarstwa w przypadku, gdy chłop nie posiadał prawa dziedziczenia, bądź 1/3 powierzchni gospodarstwa w przypadku posiadania prawa dziedziczenia. 1816 ograniczono uwłaszczanie do gospodarstw sprzężajnych. 1821 rząd rozpoczął likwidację serwitutów w drodze wypłaty odszkodowań dziedzicom.
W 1823 na takich samych zasadach przeprowadzono uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim. W połowie XIX w. nadano ziemię także drobnym rolnikom.
Uwłaszczenie w Galicji przeprowadzono pod wpływem ruchów rewolucyjnych 1846 i 1848. Pozostawiono chłopom całość uprawianej ziemi, przy czym rząd zobowiązał się do zapłaty odszkodowań dotychczasowym właścicielom. W praktyce za ziemię zapłacili chłopi, obciążeni przez państwo specjalnym podatkiem. Proces uwłaszczenia w zaborze austriackim prowadzono przez 10 lat.
Na ziemiach polskich włączonych bezpośrednio do państwa rosyjskiego uwłaszczenie wprowadzono ukazem carskim z 1861, który nadawał ziemię chłopom pod warunkiem jej wykupu. Z otrzymanego nadziału chłop miał płacić czynsz lub odrabiać pańszczyznę, przy czym miały zostać ustalone warunki wykupu. Utrzymanie pańszczyzny przez dwa lata od ogłoszenia ukazu i nieuregulowanie sprawy wysokości odszkodowań budziły powszechne niezadowolenie.
Ukaz carski z 1861 nie obejmował ziem Królestwa Polskiego, gdzie uwłaszczenie chłopów ogłosił Tymczasowy Rząd Narodowy w dniu wybuchu powstania styczniowego (22 stycznia 1863) w manifeście, który nadawał ziemię chłopom, obiecując wypłacenie odszkodowań dotychczasowym właścicielom. Zagwarantowano chłopom uprawnienia z tytułu serwitutów oraz nadania dla bezrolnych, którzy wezmą udział w powstaniu. 
Rząd carski dążąc do odciągnięcia ludności wiejskiej od powstania przeprowadził uwłaszczenie w Królestwie Polskim w marcu 1863 na zasadach bardzo zbliżonych do gwarantowanych w manifeście Tymczasowego Rządu Narodowego.
Dekrety uwłaszczeniowe 1863, 2 dekrety ogłoszone w dniu wybuchu powstania 22 stycznia 1863, wraz z manifestem Tymczasowego Rządu Narodowego. Ogłaszały natychmiastowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi, które miało być wypłacane z funduszów państwowych. Bezrolnym biorącym udział w powstaniu gwarantowały trzymorgowe nadziały ziemi z dóbr narodowych. Chłopi zachowywali swoje prawa serwitutowe do lasów.
Rząd Narodowy nakazywał dowódcom oddziałów powstańczych odczytywanie dekretów uwłaszczeniowych w każdej wsi. Protokoły nadania ziemi chłopom miały być wciągane do ksiąg gminnych i podpisywane przez dziedzica, proboszcza, wójta i sołtysa. Opierających się wykonaniu dekretów nakazywano karać śmiercią.
W celu odciągnięcia chłopów od powstania, 2 marca 1864 rząd carski ogłosił 4 ukazy uwłaszczeniowe, które wprowadzały uwłaszczenie na zasadach zbliżonych do rozwiązań przyjętych w dekretach Tymczasowego Rządu Narodowego.

14. AUTONOMIA GALICJI W 2 POŁ. XIX w.

Przedłużanie się feudalizmu: 
Ustrój Galicji do Wiosny Ludów opierał się na systemie stanowym, z ograniczoną i rzadko zwoływaną reprezentacją interesów ziemiaństwa z postaci tzw. sejmu postulatowego we Lwowie. 

Pierwsza fala reform:
Działania liberalnych i demokratycznych ziemiańskich i mieszczańskich w Galicji a 1848r. nie wyszły poza obszar gwardii narodowej. Niemniej Wiosna Ludów przyniosła dość duże, choć krótkotrwałe ożywienie polityczne. Elity Galicji nawiązały kontakt z politykami innych krajów (Austrii, Węgier, Czech), a co najistotniejsze definitywnie zlikwidowano wszelkie formy poddaństwa, nastąpiło uwłaszczenie chłopów. 
Po upadku ruchów rewolucyjnych w 1848r. nastąpiła reakcja absolutystyczna w monarchii austriackiej. Miasteczka galicyjskie pozostały w znacznej zależności od dworów w okresie "ery Bacha" (minister spraw wewnętrznych). Dzięki liberalizacji stosunków politycznych w większości krajów należących do Austrii (tzw. koronnych, jak Galicja) rozwinął się chłopski ruch ludowy.

Zabiegi o autonomię i lojalizm:
Lata sześćdziesiąte XIX w. przyniosły w monarchii Habsburgów ostre starcia pomiędzy dążeniami centralistycznymi, a federalistycznymi. Również w Galicji pojawiły się dążenia do utrwalenia autonomii z 1860/1861r. i chęć uzyskania pozycji równej Królestwu Węgier. Był to postulat przekształcenia dualistycznej monarchii austro- węgierskiej w trialistyczną austro-węgiersko-galicyjską pod berłem Habsburgów. Zrodził się adres galicyjskiego sejmu krajowego z 1866r. zapewniający cesarza Franciszka Józefa I o wiernopoddańczych uczuciach Polaków. 

Instytucje autonomiczne:
Galicja, jak i inne kraje koronne otrzymała Sejm Krajowy, a zatem autonomię dyplomem cesarskim z 1860r. i patentem z 1861r. 

- Sejm Krajowy
- Wydział Krajowy
- Rada Szkolna Krajowa
- Minister do spraw Galicji

Autonomia i prawa wolnościowe Galicji:
- dość długo hamowano rozwój szkolnictwa (duży odsetek analfabetyzmu)
- ponowne spolonizowanie UJ i Uniwersytetu Lwowskiego (później Jana Kazimierza)
- jawne polskie życie polityczne
- j. polski językiem wykładowym w szkołach elementarnych, średnich i wyższych

15. . Sprawa polska w okresie I wojny światowej.

Wybuch wojny światowej zastał naród polski w trakcie przebudowy wewnętrznej. Chociaż sytuacja międzynarodowa zmierzała do konfliktu powszechnego od dawna, to tylko nieliczne środowiska polityczne miały w 1914 r. gotowy scenariusz wydarzeń wojennych.

Orientacja polityczna na państwa centralne (początkowo proaustriacka)

Lata 1914-1916

W Galicji powszechne było przekonanie, że liberalnie postępujący z Polakami zaborca austriacki skłonny będzie rozszerzyć zakres i terytorium autonomii polskiej. Niektóre ugrupowania wysuwały nawet projekt austro - węgiersko - polskiej monarchii, mankamentem tej koncepcji był jednak ścisły sojusz Wiednia z Berlinem.

Wszystkie ugrupowania galicyjskie poparły monarchię habsburską w walce z carską Rosją (założenie Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie). Zamierzano organizować polskie siły zbrojne u boku armii austriackiej, na co uzyskano zgodę rządu wiedeńskiego.

Kluczową rolę w formowaniu legionów polskich odegrał Józef Piłsudski. W 1914 r. sformowano aż 3 brygady. Piłsudski na początku wojny przedsięwziął nieudaną próbę wywołania narodowego powstania antyrosyjskiego (wyprawa 1 Kompanii Kadrowej do Królestwa Polskiego). Mimo niepowodzenia, misja doprowadziła do zawiązania ściśle zakonspirowanych struktur Polskiej Organizacji Wojskowej - pierwszej prawdziwie niezależnej od zaborców armii narodowej.

Polskie brygady zostały znacznie przetrzebione w walkach z Rosjanami w 1914 i 1915 r., stąd też w 1916 scalono je w Polski Korpus Posiłkowy. Sukcesy państw centralnych na froncie wschodnim w 1915 r., a przede wszystkim wkroczenie do Królestwa Polskiego, poważnie naruszyły koncepcję proaustriacką. Władze niemieckie i austriackie podzieliły między siebie władzę wojskową nad zdobytym Królestwem. Piłsudski rozbudował w tym czasie istniejące w podziemiu struktury Polskiej Organizacji Wojskowej.

Lata 1916-1918

W większym stopniu liczyły się teraz wydarzenia mające miejsce w Królestwie Polskim, a nie w Galicji, i w większym stopniu sprawa polska zależała od Niemiec.

5 XI 1916 r. cesarze Niemiec i Austro - Węgier wydali akt powołujący do życia namiastkę państwa polskiego - Królestwo Polskie. Zaborcy powołali w nim polską władzę cywilną - Tymczasową Radę Stanu - i wyznaczyły jej granicę jurysdykcji.

W VII 1917 r. miał miejsce tak zwany kryzys przysięgowy. Dwie z trzech brygad legionowych odmówiły przysięgi na wierność cesarzowi austriackiemu. Wynikiem czego były restrykcje oraz wcielenie resztek polskich sil zbrojnych do armii niemieckiej (Polnische Wehrmacht)

Kryzys przysięgowy wywołał również zmiany polityczne:

- w miejsce Tymczasowej Rady Stanu powołano Radę Regencyjną (abp. Aleksander Kakowski na czele)

Kompetencje Rady:

- możliwość powołania rządu polskiego i określenia przez niego narodowego stanowiska w polityce międzynarodowej

- przejęcie zwierzchnictwa nad oświatą, finansami publicznymi, częściowo gospodarką

Chociaż państwa te zakończyły wojnę na froncie wschodnim sukcesem, nie można było liczyć, że akt dwóch cesarzy będzie realnym kamieniem węgielnym pod przyszłą Polskę.

Orientacja polityczna na państwa Ententy (początkowo prorosyjska)

Lata 1914-1916

Drugi „scenariusz dla Polski” w związku z wojną światową posiadali politycy Narodowej Demokracji. Dmowski uważał, że realnym zagrożeniem mogącym spowodować utratę tożsamości narodowej jest germanizacja, stąd oparł swoje działania na przekonaniu, że tylko we współpracy z Rosją uda się pokonać Niemcy i doprowadzić do zjednoczenia narodu Polskiego pod berłem cara.

Pomimo jasnej koncepcji współpraca z Rosją nie układała się dobrze. Wprawdzie stworzono w Warszawie endeckie przedstawicielstwo (Komitet Narodowy Polski XI 1914), ale nie zmusiło to strony Rosyjskiej do żadnych konkretnych deklaracji w sprawie polskiej.

Koncepcja prorosyjska zaczęła się załamywać w 1915 r. kiedy Rosjanie utracili Królestwo Polskie i część dawnych polskich ziem kresowych.

Lata 1916-1918

Od 1917 r. sprawę polską endecja zaczęła wiązać ze zwycięstwem mocarstw zachodnich.

Sprzyjały temu okoliczności takie jak:

- obalenie caratu Rosji

- przychylność dla idei powstania państwa polskiego po wojnie rządów zachodnich (zwłaszcza Stanów Zjednoczonych)

W VIII 1917 r. Dmowski odtworzył w Paryżu Polski Komitet Narodowy. Dzięki wsparciu Francji rozpoczęto zaciąg do polskich sił zbrojnych, zakończony sformowaniem tzw. „Błękitnej Armii” (gen. Józef Haller), liczącej pod koniec wojny około 100 tys. Żołnierzy.

Dzięki zwycięstwu koalicji Ententy na zachodzie Polski Komitet Narodowy uzyskał duży wpływ na bieg wydarzeń w Polsce i mógł liczyć, że narodziny niepodległego państwa i jego kształt terytorialny nie będą tworzone bez jego udziału.

16. Konstytucja marcowa 1921, Ustawa z dnia 17 marca 1921 r.

- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, została opublikowana 1 czerwca 1921, lecz wiele z jej ustaw weszło w życie dopiero po wyborach do parlamentu w 1922 roku i wyborze prezydenta. Obowiązywała do 23 kwietnia 1935.

Składała się z siedmiu rozdziałów i zawierała 126 artykułów. Rozpoczynał ją zwrot „W imię Boga Wszechmogącego!”. Rozdział pierwszy dotyczył ustrojowych podstaw państwa polskiego, rozdział drugi mówił o władzy ustawodawczej, rozdział trzeci o władzy wykonawczej i jej kompetencjach, rozdział czwarty dotyczył sądownictwa, rozdział piąty mówił o pozycji jednostki w państwie, o jej prawach i obowiązkach, rozdział szósty poruszał sprawy dotyczące zasad zmian i rewizji tekstu ustawy zasadniczej i rozdział siódmy zawierał przepisy i postanowienie przejściowe.

Zasady ustawy zasadniczej oparto na trzech, fundamentalnych założeniach. Po pierwsze, powojenne państwo polskie miało mieć charakter burżuazyjno-demokratyczny. Po drugie, Konstytucja marcowa gwarantowała wprowadzenie w kraju ustroju republikańskiego. Po trzecie, społeczeństwo uzyskało prawo zwierzchnictwa nad państwem oraz jego działaniami. Naród nie sprawował zwierzchnictwa sam, lecz za pośrednictwem specjalnych organów, zbudowanych zgodnie z monteskiuszowską koncepcją trójpodziału władz.

Do najistotniejszych punktów konstytucji należała likwidacja oraz całkowity zakaz jakichkolwiek przywilejów stanowych i ich oznak czyli herbów.

2. Założenia:

Prezydent:

głowa państwa,

władzę wykonawczą sprawował za pośrednictwem ministrów,

mianował i odwoływał rząd,

miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń,

był zwierzchnikiem sił zbrojnych,

ogłaszał ustawy,

miał prawo rozwiązać Sejm za zgodą 3/5 Senatu,

jego kadencja trwała 7 lat.

Rada Ministrów (Prezes RM + ministrowie):

odpowiedzialność solidarna - cały rząd,

odpowiedzialność indywidualna - każdy minister.

Zgromadzenie Narodowe (Sejm + Senat):

kadencja trwała 5 lat,

Sejm liczył 444 posłów, a Senat 111 senatorów,

kompetencje:

a) ustawodawcze - Sejm uchwalał ustawy, Senat miał prawo wnoszenia poprawek do tych ustaw,

b) kontrolne - prawo interpelacji (wystąpienie w parlamencie deputowanego skierowane pod adresem rządu lub jego członka, domagające się publicznego zajęcia stanowiska w sprawie wskazanej w interpelacji), decyzja o pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu,

c) elekcyjne - wybór prezydenta,

d) prawo zmiany konstytucji,

e) inicjatywa ustawodawcza łącznie z rządem.

Konstytucja marcowa wprowadziła ustrój o znacznej przewadze władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Zgromadzeniu Narodowemu podporządkowany był prezydent oraz rząd. Prezydent miał być wybierany przez Zgromadzenie Narodowe na 7 lat, jego kompetencje były mocno ograniczone: nie posiadał prawa weta w stosunku do ustaw, formalnie stał na czele władzy wykonawczej, lecz nie wchodził w skład Rady Ministrów, działania rządu nie podlegały jego kompetencjom. Natomiast mianował i odwoływał premiera, obsadzał również najwyższe urzędy cywilne i wojskowe w państwie. Sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi.

Kadencja Sejmu i Senatu, wybieranych na podstawie pięcioprzymiotnikowej ordynacji wyborczej, trwała 5 lat, przy czym Sejm był praktycznie nierozwiązywalny. Prezydent chcąc rozwiązać Sejm musiałby uzyskać zgodę kwalifikowanej większości (3/5) Senatu.

Marcowa ustawa zasadnicza wprowadzała zasadę niezawisłości sędziowskiej oraz gwarantowała prawa mniejszości narodowych, zamieszkujących ziemie polskie. Poza tym, wszyscy obywatele państwa mieli zagwarantowane takie wolności jak: wolność słowa, prasy, wyznania oraz sumienia. Wszyscy też mieszkańcy kraju byli wobec siebie równi, niezależnie od tego jakiej byli rasy, narodowości, pochodzenia, czy religii. Konstytucja Marcowa za naturalne uznawała prawo jednostki do posiadania własności prywatnej. Gwarantowała także bezpłatne oraz obowiązkowe nauczanie obywateli na szczeblu podstawowym.

3. Ciekawostki:

Konstytucja marcowa została uchwalona przewagą zaledwie 12 głosów.

Ograniczenie kompetencji prezydenckich na rzecz parlamentarnych, nie było przypadkowe. Prawicowi posłowie Sejmu Ustawodawczego, będąc przekonanymi, że głową państwa zostanie Józef Piłsudski, świadomie przesunęli punkt ciężkości rządów w kraju, z władzy prezydenckiej na sejmową.

W ustawie zasadniczej nie przewidywano instytucji referendum.

Konstytucja mówiła o jednolitości terytorialnej państwa polskiego. Jednak specjalny status otrzymało województwo śląskie, który został mu nadany ustawą z dnia 15 lipca 1921 r. Województwo to mogło między innymi posiadać własny Sejm, a powyższa ustawa zapewniała mu autonomię.

17. Autonomia Śląska w okresie II Rzeczypospolitej

W okresie II Rzeczpospolitej polska część Górnego Śląska korzystała z autonomii, ustanowionej w 1920 r. decyzją Sejmu Ustawodawczego. Nadano ją regionowi w obliczu zbliżającego się plebiscytu, który miał zdecydować o przynależności państwowej Śląska.

15 lipca 1921 r. Nadano Sejmowi Śląskiemu określone kompetencje ustawodawcze, tzn. przyznawała mu prawo do stanowienia prawa w zakresie:

• systemu podatkowego
• podziału administracyjnego województwa
• ochrony zdrowia
• policji i straży pożarnej
• infrastruktury drogowej i kolejowej
• edukacji
• opieki społecznej
• gospodarki rolnej

Autonomia Śląska wynikająca z odmienności narodowościowej, kulturowej i gospodarczej regionu, w zamyśle rządu polskiego miała wspierać walkę propagandową, toczoną pomiędzy Polską a Niemcami w związku z plebiscytem, który miał zdecydować o przynależności Górnego Śląska do któregoś z tych państw.
Autonomia była bardzo szeroka (np. województwo śląskie zaciągnęło w 1931 roku kredyt od Stanów Zjednoczonych w wysokości 11 milionów dolarów bez pośrednictwa Polski). Od reszty ziem II Rzeczypospolitej dzieliły ich także różnice kulturowe oraz językowe uwarunkowane historią tego regionu.

18. Konstytucja kwietniowa

konstytucja kwietniowa - ustawa zasadnicza Rzeczypospolitej Polskiej z okresu międzywojennego uchwalona 23 kwietnia 1935 i tego samego dnia podpisana przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Weszła w życie 24 kwietnia 1935. Zmianę konstytucji zwolennicy marszałka Piłsudskiego planowali już od zamachu majowego (12 maja 1926). Na mocy Konstytucji kwietniowej w Polsce wprowadzono ustrój prezydencki-autorytarny.
Główne postanowieniea: - ukoronowanie budowy systemu autorytarnego w Polsce(po zamachu majowym)
- najwyższą wartością było PAŃSTWO
- na czele państwa stał prezydent(odpowiadał przed „Bogiem i historią”)
- prezydent stanowił władzę nadrzędną wobec sejmu, senatu, sił zbrojnych, sądownictwa, administracji
- oznaczało to zerwanie z zasadą trójpodziału władzy wg Monteskiusza
- prezydent mianował rząd, zwoływał i rozwiązywał sejm i senat, miał veto wobec uchwał sejmu, miał wydawać dekrety, był zwierzchnikiem sił zbrojnych oraz naczelnym wodzem w wypadku wojny
- prezydenta wybierano spośród dwóch kandydatów(jednego wyznaczał urzędujący prezydent, drugiego Zgromadzenie Elektorów=> urzędnicy państwowi, posłowie, senatorowie)
- wybory do parlamentu nie były wolne i demokratyczne, ustalano jedną listę dla okręgu - listę układali urzędnicy państwowi
Przenosiła punkt ciężkości władzy państwowej z Sejmu na prezydenta, którego władzę wzmocniono poprzez przekazanie mu zwierzchnictwa zarówno nad rządem, Sejmem, jak i siłami zbrojnymi. Prezydent odpowiadał za losy państwa tylko "wobec Boga i historii", miał być wybierany przez liczące osiemdziesiąt osób grono elektorów wyłonionych przez obie izby lub referendum narodowe. Prezydent skupiał władzę jednolitą i niepodzielną. Prezydent miał prawo korzystać z uprawnień osobistych, tzw. prerogatyw: mógł m.in. wskazywać kandydata na swego następcę, wyznaczać go w razie wojny, mianować i zwalniać premiera, prezesa Sądu Najwyższego i prezesa Najwyższej Izby Kontroli, naczelnego wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych), powoływać 1/3 Senatu, mianować członków Trybunału Stanu, rozwiązywać Sejm i Senat przed upływem kadencji. Ponadto prezydent miał prawo wydawania dekretów w okresie, gdy Sejm był rozwiązany, a także podczas trwania kadencji Sejmu. Nastąpił wzrost roli władzy wykonawczej. Konstytucja kwietniowa wzmacniała rolę rządu, znacznie uniezależniając go od Sejmu, który zachował wprawdzie prawo kontroli nad rządem. W praktyce Konstytucja kwietniowa utrudniała bieżącą kontrolę władzy wykonawczej przez Sejm. Kosztem Sejmu wzmocniona została także pozycja Senatu: zatwierdzał on uchwały Sejmu, współdecydował o odpowiedzialności rządu, wnosił poprawki do projektów ustaw, w przypadku wakatu na urzędzie prezydenta zastępował go marszałek Senatu, a nie jak dotąd Sejmu. Konstytucja kwietniowa zatwierdziła formalnie istniejący już w praktyce system rządów autorytarnych.

19. Rząd polski na emigracji

Klęska militarna i zajęcie ziem polskich przez wojska niemieckie i radzieckie nie oznaczały upadku państwa polskiego. Po opuszczeniu kraju 17 września 1939 roku prezydent i ministrowie postanowili kontynuować swą działalność na emigracji. Realizację tych zamierzeń utrudniało z jednej strony internowanie Prezydenta RP w Rumunii, a z drugiej niechęć państw koalicji do współpracy z przedstawicielami władz sanacyjnych.

Na swojego zastępcę Ignacy Mościcki desygnował przebywającego we Francji byłego marszałka senatu Władysława Raczkiewicza powiązanego z sanacją. Po złożeniu przysięgi, 30 września 1939 roku W. Raczkiewicz objął stanowisko prezydenta.

Jego pierwszym zadaniem było odwołanie premiera Składkowskiego oraz powołanie nowego rządu z Władysławem Sikorskim na czele.( przeciwnikiem rządów sanacyjnych, cieszący się autorytetem w społeczeństwie polskim oraz sympatią i zaufaniem Francuzów). W skład rządu weszli przedstawiciele partii takich jak: Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Pracy oraz mniej eksponowani politycy sanacji.

Zachowanie ciągłości państwa polskiego miało znaczenie dla międzynarodowej pozycji polskich organów państwowych na emigracji, ponieważ państwa utrzymujące dyplomatyczne stosunki z Polską uznawały przebywających na emigracji prezydenta i rząd jako uprawnionych do reprezentowania państwa polskiego.

Rząd francuski przyznał prawa eksterytorialności budynkom zajmowanym przez urzędy polskie w Angers oraz członkom rządu i personelowi urzędniczemu. Po klęsce militarnej i kapitulacji Francji w czerwcu 1940 roku oraz po przeniesieniu siedziby prezydenta i rządu RP do Londynu władze polskie uzyskały analogiczne przywileje.

W praktyce jednak działalność prezydenta i rządu na obcym terytorium pociągała za sobą ich polityczną zależność najpierw od rządu francuskiego, a następnie angielskiego.

Pod koniec okupacji działało ok. 300 organizacji. Dzieliły się na dwa obozy:

tzw. obóz londyński - ugrupowania polityczne i organizacje wojskowe uznające zwierzchnictwo rządu polskiego na emigracji i podporządkujące się jego dyrektywom

obóz komunistyczny(od 1942r.)

W obozie londyńskim wiodącą rolę odgrywały:

Stronnictwo Ludowe

Polska Partia Socjalistyczna(PPS), która dzieliła się na prawicową Wolność Równość Niepodległość(WRN) i lewicowe: Polscy Socjaliści(PS), Stronnictwo Narodowe i Stronnictwo Pracy

Obóz komunistyczny to Polska Partia Robotnicza i tworzone przez nią lub od niej uzależnione organizacje polityczne i wojskowe. Współpracował ze Stalinem.

Podziemne organy cywilne to: delegat rządu na kraj(pełnomocnik rządu), jego trzej zastępcy oraz podlegli mu delegaci okręgowi i delegaci powiatowi.

26 lipca 1944r. Delegat rządu na kraj powołał Krajową Radę Ministrów, w kład której wchodził on i jego trzech zastępców. Aparatem pomocniczym delegata była Delegatura dzieląca się na departamenty odpowiadające poszczególnym resortom. Delegaci rządu na kraj kolejno: Cyryl Ratajski, Jan Piekałkiewicz, Jan Jankowski.

Departament sprawiedliwości - specjalne sądy karne(działalność przeciw organom władz podziemnych). Mogły orzekać karę śmierci, przekazanie spraw sadom po wojnie i uniewinnienie. Również sądy obywatelskie(sprawy osób współpracujących z okupantem - kara infamii.

Na początku 1940r. Powołanie Politycznego Korpusu Porozumiewawczego(PKP).Skład przedstawiciele: Stronnictwa Ludowego, PPS-WRN), Stronnictwa Narodowego, i później Stronnictwa Pracy. Stosunek do delegata: funkcje opiniodawcze. Kandydata na delegata przedstawiał PKP. 21 marca 1943r. PKP przekształca się w Krajową Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego. 9 stycznia 1944r. powołanie Rady Jedności Narodowej. Przewodniczący Rady: Kazimierz Pużak. Program PKP, a później Rady Jedności Narodowej:

reformy w powojennej Polsce, mające poprawić byt robotników i chłopów

15 marca 1944 - Deklaracja Programowa „O co walczy Naród Polski”:

ustrój demokracji parlamentarnej w powojennej Polsce z silną władzą wykonawczą i szerokimi swobodami obywatelskimi

reformy społeczne: reforma rolna, nacjonalizacja kluczowego przemysłu

powiększenie powojennej Polski o: Prusy Wschodnie, Gdańsk, na zach. Pomorze Zachodnie i Górny Śląsk, granica wsch. tak jak w traktacie ryskim

liczenie na pomoc Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych

Pierwszą organizacją wojskową utworzoną z inicjatywy WP była Służba Zwycięstwu Polski utworzona przez gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. Kontynuacją był Związek Walki Zbrojnej(ZWZ) powołany przez gen. Sikorskiego. Miała to być organizacja apolityczna i ogólnonarodowa. Komendantem został gen. Kazimierz Sosnkowski. W 1940r. Powołano Komendę Główną ZWZ. Komendantem został Rowecki. 14 lutego 1942r. ZWZ przekształcono w Armię Krajową(AK). Dowódcy AK kolejno: gen. Stefan Rowecki(Grot), gen. Tadeusz Komorowski(Bór), gen. Leopold Okulicki(Niedźwiadek). Organ dowodzenia: Komenda Główna.. Były wojskowe sądy specjalne: zdrada, szpiegostwo, denuncjacja, prześladowanie ludności polskiej, czyny godzące w bezpieczeństwo AK. AK: walka z okupantem, akcje bojowe, sabotaż i dywersja, walka partyzancka. Akcja „Burza”: walka zbrojna z Niemcami, zajęcie ważnych ośrodków w kraju i objęcie tam władzy przez administrację Delegatury Rządu. 1 sierpnia 1944r. Powstanie. Cele: opanowanie stolicy, ujawnienie Rady Jedności Narodowej i Krajowej Rady Ministrów. 19 stycznie 1945r. AK rozwiązano.

W obozie komunistycznym, kierownicza rola Polskiej Partii Robotniczej(PPR). Własna organizacja wojskowa: Gwardia Ludowa. Deklaracja programowa „O co walczymy”:

przebudowa ustroju społecznego przez nacjonalizację wielkiego przemysłu, banków i reformę rolną bez odszkodowania

ścisły sojusz ze Związkiem Radzieckim

Powstał Związek Patriotów Polskich w ZSRR miał reprezentować interesy Polaków. Kwestionował on tak jak PPR prawo rządu londyńskiego do reprezentowania Polaków. 1 stycznia 1944r. PPR utworzyła Krajową Radę Narodową. Przewodniczącym Bolesław Bierut. KRN była wymierzona przeciw organom polskim w kraju i na emigracji. Nawiązywała do konstytucji marcowej. KRN był uznawany przez ZSRR za oficjalne przedstawicielstwo społeczeństwa polskiego. W 1944r. KRN powołał Armię Ludową. Dowódca Naczelny: Michał Żymierski(Rola).

20. Manifest PKWN (manifest lipcowy)
Manifest PKWN został opublikowany 22 lipca 1944 roku w Chełmnie. W rzeczywistości został wydany w Moskwie i ogłoszony w audycji radiowej Związku Patriotów Polskich. Manifest podpisali członkowie PKWN z przewodniczącym Edwardem Osóbką-Morawskim i wiceprzewodniczącymi Wandą Wasilewską i Andrzejem Witosem na czele.Zawarte w nim było wezwanie do walki z hitlerowskim okupantem. Ustanowił on KRN jako jedyną legalną władzę w Polsce. Zapowiadał powołanie Milicji Obywatelskiej i niezawisłych sądów. Obiecywał przywrócenie swobód demokratycznych, reformę rolną oraz przekształcenia własnościowe w przemyśle. Zapewniał o bezpłatnej edukacji, jak również zwrocie zagrabionego przez Niemców majątku. Zapewniał przyłączenie do Polski Pomorza i Śląska Opolskiego. Granica wschodnia miała być oparta o kryteria etniczne. Sojusz z ZSRR i Czechosłowacją oraz współpracę ze wzystkimi demokratycznymi państwami świata. Odmawiał legitymizacji rządu RP w Londynie. Miał on charakter propagandowo-dezinformacyjny. Manifest zawierał jedynie cele taktyczne, nie strategiczne komunistów w Polsce. Oczywiście praktyczna realizacja postanowień (obietnic) Manifestu przez powojenną „władzę ludową”, mówiąc delikatnie, w sposób znaczący odbiegała od jego szczytnych haseł. Przykładem może być obietnica reformy rolnej, tj. likwidacji majątków obszarniczych i nadania ziemi małorolnym i bezrolnym chłopom. Wkrótce tę ziemię próbowano im odebrać w ramach brutalnie prowadzonej akcji kolektywizacji rolnictwa.

21. Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja)

-uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją.

Została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana by zlikwidować obecne od dawna wady systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak liberum veto, które przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało sejm na łasce każdego posła, który, jeśli zechciał - z własnej inicjatywy, lub przekupiony przez zagraniczne siły - mógł unieważnić wszystkie podjęte przez sejm uchwały. Konstytucja 3 maja miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych wstecznych magnatów, na rzecz egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.

Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadów Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II i pokonana przez Imperium Rosyjskie Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z Konfederacją targowicką: spiskiem polskich magnatów przeciwnych reformom, które mogły osłabić ich wpływy. Pomimo tej klęski i późniejszego II rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne w świecie. Po utracie niepodległości w 1795, przez 123 lata rozbiorów, przypominała o walce o niepodległość

Konstytucja 3 Maja ujęta była w 11 artykułów. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości (dla szlachty i mieszczaństwa) oraz trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą.

Konstytucja ograniczała nadmierne immunitety prawne i polityczne przywileje szlachty zagrodowej. Ograniczała również demokrację pozbawiając część społeczeństwa (szlachtę gołotę, tzn. nie posiadającą dóbr ziemskich) praw politycznych. We wcześniejszym ( 18 kwietnia 1791r.) akcie prawnym "Miasta Nasze Królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej" prawa te nadano mieszczaństwu. W jego artykule III zastrzeżono, że będzie on integralną częścią Konstytucji. Akt ten nadawał mieszczaństwu prawo do bezpieczeństwa osobistego, prawo do posiadania majątków ziemskich, prawo zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji państwowej, prawo nabywania szlachectwa. W akcie tym obejmowano pospólstwo opieką "prawa i administracji rządowej". Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia poddaństwa chłopów i nadania praw wyborczych tej największej, a zarazem najbardziej wyzyskiwanej klasie społecznej.

Konstytucja przewidywała zebrania sejmu zwyczajne - co dwa lata oraz nadzwyczajne w razie narodowej potrzeby. Izba niższa (Izba Poselska) składała się z 204 posłów oraz 24 przedstawicieli miast królewskich. Izba wyższa (Izba Senacka) składała się z 132 członków: senatorów, wojewodów, kasztelanów, ministrów oraz biskupów.

22. Podział przestępstw w prawie karnym I RP.
Przestępstwa publiczne i prywatne. W średniowiecznym prawie polski podział przestępstw opierał się na kryterium ścigania przestępstwa bądź z urzędu, bądź na podstawie skargi osoby prywatnej, co wiązało się z charakterem kary. W dobie Rzeczypospolitej szlacheckiej prawo ziemskie przyjęło podział na przestępstwa publiczne i prywatne.
Przestępstwa publiczne były to czyny skierowane przeciw panującemu, państwu, instytucjom publicznym i religii; przestępstwa prywatne- przeciw osobom prywatnym.
Podobnie w prawie wiejskim przestępstwa publiczne były to przestępstwa skierowane przeciwko władzy, jak bunt, zbójnictwo, przeciw dworowi pana i jego interesom, przeciwko religii (zaliczano tu również czary), przeciwko moralności i dobrym obyczajom, przeciwko interesom gromady. Przestępstwa te były ścigane z inicjatywy władzy dominalnej, gdy pozostałe przestępstwa- prywatne z inicjatywy pokrzywdzonego.
W prawie miejskim kryterium podziału była kara. Do przestępstw publicznych zaliczano te, które pociągały za sobą karę publiczną, do prywatnych te, których winnego skazywano na karę prywatną plus grzywnę sądową zwaną mulkta.

23. Okoliczności wyłączające przestępność lub karalność czynu w prawie karnym I RP.
a) początek. Statuty Kazimierza Wielkiego przewidywały, że zranienie nie stanowiło przestępstwa, gdy zostało dokonane w wypadku tzw. początku. Praktyka rozszerzyła to i na zabójstwo. Początek była to zaczepka słowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komuś z jej bliskich lub poddanych, która powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw zaczepiającemu. Konstrukcja prawna początku była szersza niż konstrukcja obrony koniecznej, gdyż na początku nie musiała istnieć równowaga między zagrożeniem a środkami podjętymi dla jego odparcia. Dla uwolnienia się od winy i kary wystarczyło wykazać, że pokrzywdzony dał początek i że odpór nastąpił bezpośrednio po ataku.
b) wykonanie odwetu (zemsty) z zachowaniem form przepisanych wyłączało przestępczość i karalność czynu (z reguły zabójstwa)
c) wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z odpowiedzialności umownej, umocnionej prawami osobistymi dłużnika: życiem, zdrowiem, czcią, nie było przestępne ani karalne, służyło bowiem realizacji umowy.
d) nie było przestępstwem i nie podlegało karze- według statutu małopolskiego- zabicie polnego złodzieja schwytanego nocą na gorącym uczynku kradzieży zboża. Społeczny sens przepisu chroniącego własność jest oczywisty.

24. Koncepcje kary w prawie karnym I RP

1. Wróżda, odwet i pokora
Zabójstwo szlachcica powodowało powstanie stanu wróżdy pomiędzy rodziną zmarłego a rodziną zabójcy i uprawniało do odwetu. Prawo uznawało wojny między rodami, dążąc jedynie do ich ograniczenia. 
Ograniczeniem odwetu był (ustalający się w XVw.) obowiązek uprzedniego formalnego zapowiedzenia odwetu (nazywane odpowiedzią). Strona, która chciała go dokonać powinna publicznie obwołać zabójcę na pogrzebie albo w ciągu 6 tygodni po nim wobec władzy. „Odpowiedź” miała być wpisana do ksiąg sądowych i przez woźnego trzykrotnie ogłoszona na rynku. Zakazano odwetu wobec zabójcy, który chciał stanąć przed sądem - nie uchylał się od odpowiedzialności.
Chcąc ograniczać, władza popierała pojednanie (jednanie). Aby dokonać pojednania winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory. Pokora miała stanowy charakter - dopełniano jej tylko między równymi stopniem w hierarchii społecznej. 
Pokory dopełniano w następujący sposób: zabójca z towarzyszącym mu orszakiem, obnażony do pasa, z mieczem wydobytym do połowy przystępował do krewnych zabitego i prosił o wybaczenie.
2. Zasady wymiaru kary
Rozwój kary zmierzał do dostosowania jej do przestępstwa i w tym sensie odrywała się od zemsty, choć elementy tej ostatniej pozostały m.in. w arbitralnym sądownictwie panującego (gdzie oskarżony zdany był na jego łaskę i niełaskę). Dostosowywanie kary występowało pierwotnie w postaci talionu (wyrządzenie przestępcy taki samej szkody, jakiej poddany był poszkodowany). W systemie polskim były one jednak rzadkie. Szerzej natomiast występowały kary odzwierciedlające - dostosowane do charakteru czynu (talion symboliczny; stosował Bolesław Chrobry). 
Okolicznościami zaostrzającymi represję była recydywa (3-krotne skazanie za ten sam czyn; Statut wielkopolski za 3-krotną kradzież/rabunek przewidywał infamię) i gorący uczynek (często stosowano w takich wypadkach karę śmierci/okaleczającą).
Pozostawienie na łasce było karą fakultatywną - jej wykonanie zależało od uznania osoby uprawnionej do wymierzenia kary.
Przy zbiegu przestępstw, następowała kumulacja kar.
3. Rodzaje kar
Ogólny podział:
a) publiczne i prywatne
b) zwykłe i kwalifikowane
kwalifikowane - kary połączone ze szczególnymi udręczeniami
c) indywidualne i zbiorowe
d) większe i mniejsze
e) hańbiące i niehańbiące
1) kara śmierci: 
-ukamienowanie (najdawniejsza forma), 
-ścięcie, powieszenie (kary zwykłe) 
-obcięcie członków (kara kwalifikowana; Bolesław Śmiały na biskupie krakowskim)
-ukrzyżowanie, palenie na stosie, łamanie kołem (przyjęte z Niemiec)
2) kara proskrypcji - wywołanie - ogłaszano o niej publicznie po zapadłym wyroku
wywołanie powodowało fikcyjną śmierć proskrybowanego
3) kara niewoli i wygnania
Znane w XI-XIIIw. Były początkowo złagodzeniem kary śmierci. 
-kara wieży, kara więzienia (charakter hańbiący)
4) konfiskata majątku
Początkowo była łączona z karą śmierci/proskrypcji, jednak wynikające z niej korzyści dla władcy spowodowały, że od XIIIw. zaczęła funkcjonować samodzielnie.
5) kara mutylacyjna - okaleczająca 
-piętnowanie, ucięcie ucha 
6)kary pieniężne 
Nabrały większego znaczeniem w XII-XIIIw. Ustalenie stałych kar pieniężnych za określone przestępstwo miało początkowo charakter wykupu od kary śmierci czy mutylacji - dlatego system kar pieniężnych okeślano jako system kompozycyjny - układ/ugoda. Kary były oznaczane w srebnych grzywnach i stąd obecnie nazwa „grzywna”.
Występowały podział na publiczne i prywatne (prywatne były nazywane płatem). Zdarzało się, iż pobierano je jednocześnie jako konsekwencja jednej sprawy. 
System kompozycyjny kar stwarzał uprzywilejowaną sytuację dla bogatych. 
Najwyższą karą była kara siedemdziesiąt - znana też „niemiłościwą” (na Mazowszu odpowiadała jej kara pięćdziesiąt), a najniższą kara trzysta (najstarsza kara pieniężna, która w XIIIw. była już mocno zdewaluowana).
7) kary na czci
-infamia (najdotkliwsza), odwołanie zniewagi (dokonywał oszczerca, wchodząc pod ławę i odszczekując swoje słowa trzykrotnie „psim głosem”), pręgierz
8) zakład
Dla zapobieżenia groźnemu przestępstwu monarcha/starosta ustanawiał dla każdego wypadku specjalny zakład w oznaczonej sumie pieniędzy. Miał go zapłacić winny w razie dokonania czynu zagrożonego zakładem, niezależnie od odpowiedzialności za samo przestępstwo. Zakłady były częste w XIV-XVw.
9) kary kościelne
Orzekane przez sądy duchowne. Najcięższą była ekskomunika - wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej. Powodowało to też konfiskatę przez władzę państwową mienia ekskomunikowanego.
Interdykt miejscowy (najbardziej powszechna) - był to zakaz nabożeństw, udzielania sakramentów i pogrzebów religijnych na terytorium nim objętym. Interdykt był nakładany na dzielnicę książęcą, miasto, włość rycerską.
Obie te kary miały skłonić do podporządkowania się decyzji władzy duchownej i spełnienia orzeczonej przez nią pokuty.

25. Proces petytoryjny i proces posesoryjny.

Posiadanie było od zawsze zagrożone. Istniały dwa rodzaje procesów służące ochronie posiadania:
a. Proces petytoryjny - jeżeli ktoś siłą odebrał posiadaczowi ziemię, sąd sprawdzał zwykle tytuł dzierżenia nowego posiadacza. Jeżeli okazało się, że naruszający gwałtem posiadanie miał lepszy tytuł do prawa poprzedniego posiadacza, utrzymywał się on przy posiadaniu. Pod koniec XIII w. pojawiły się formy ochrony samego stanu posiadania bez badania jego tytułu prawnego. Aby zapobiec stosowaniu samopomocy w sprawach majątkowych, w każdym wypadku, gdy groziło dokonanie najazdu, książę potem król lub w jego zastępstwie starosta, ustanawiał zakład pieniężny w określonej wysokości. Winien był zapłacić go ten, kto dokonał zajazdu. Zajazd polegał na tym, że osoba roszcząca pretensje do danych dóbr zajeżdżała je z krewnymi, przyjaciółmi, sługami i siłą wybijała dotychczasowego dzierżyciela z posiadania. W toku długotrwałego procesu pet. strona zajeżdżająca była w lepszej sytuacji, ponieważ mogła w tym czasie ciągnąć zyski z opanowanych dóbr.
b. Proces posesoryjny - nieskuteczność procesu petytoryjnego przyczyniła się do powstania procesu posesoryjnego, który zabezpieczył ochronę posiadania. Polegał na tym, że posiadacz siłą wyzuty z posiadania mógł żądać w drodze szybkiego procesu przed sądem grodzkim przywrócenia posiadania, bez badania jego prawnego tytułu. To ostatnie wymagało szczegółowego, więc dłuższego procesu petytoryjnego przed sądem ziemskim. W procesie posesoryjnym dowodzono jedynie, że wyzucie z posiadania nastąpiło w sposób gwałtowny. Proces posesoryjny chronił czasowo sam fakt posiadania. Miał on na celu ochronę bezpieczeństwa i porządku prawnego, wyłączenie samopomocy i umocnienie pozycji posiadacza.
W Polsce proces posesoryjny został uregulowany w konstytucji sejmowej "O gwałtownym wybiciu z mienia" z 1543 roku. Osoba mająca zdolność procesową miała prawo w ciągu miesiąca od daty wyzucia do wniesienia skargi posesoryjnej przed sąd grodzki. Sąd przeprowadzał niezwłocznie skrutynium(śledztwo, wizja lokalna). Jeżeli ustalił, że powód był posiadaczem nieruchomości i został wybity z posiadania bez badania tytułu prawnego kończył postępowanie wprowadzeniem powoda w posiadanie.

26. Statut łaskiego:
Powstał z inicjatywy sejmu radomskiego z 1505 roku, był traktowany jako fundamentalny zwód polskiego prawa ziemskiego. Jest to dokument zawierający wszystkie przywileje i statuty obowiązujące w Królestwie Polskim, opracowany przez kanclerza wielkiego koronnego prymasa Jana Łaskiego na zlecenie króla i sejmu. Statut Łaskiego nie obejmował uchwalonego w 1501 przywileju mielnickiego, który powierzał decydującą władzę w państwie senatowi. Był więc wyrazem zwycięstwa nowej magnaterii skupionej wokół Jana Łaskiego i popieranej przez średnią szlachtę nad obozem starego możnowładztwa. Pomijał także tekst unii mielnickiej, która miała wprowadzić między Koroną a Litwą unię realną.
Wydrukowany w 1506 w Drukarni Jana Hallera w Krakowie i rozesłany do wszystkich sądów polskich, przyczynił się do ujednolicenia systemu prawnego i zwiększenia centralizacji państwowej, a także upowszechnienia znajomości prawa wśród szlachty. Egzekucja praw i przywilejów zawartych w Statucie stała się głównym postulatem ruchu egzekucyjnego, rozwijającego się w I połowie XVI wieku. Statut stał się fundamentalnym źródłem prawa aż do rozbiorów. Składał się z dwóch części.
Część pierwsza dotyczyła prawa publicznego i sądowego. Zawierała ułożone chronologicznie przywileje ziemskie i generalne, statuty i edykty królewskie, zbiór praw zwyczajowych ziemi krakowskiej Consuetudines terrae Cracoviensis, konstytucje sejmowe, umowy i traktaty międzynarodowe (w tym m.in. statuty Kazimierza Wielkiego, teksty unii polsko-litewskich i pokojów polsko-krzyżackich) oraz krótki spis "Processus iuris" zawierający przepisy postępowania sądowego i egzekucyjnego. Część ta posiadała charakter urzędowy, gdyż została potwierdzona przez króla Aleksandra Jagiellończyka.
Część druga obejmowała przede wszystkim pomniki prawa niemieckiego, takie jak Zwierciadło saskie (spis prawa zwyczajowego Saksonii), Weichbild Magdeburski (zbiór prawa magdeburskiego) czy prawo lubeckie. Znalazły się w niej również traktaty O wojnie sprawiedliwej i niesprawiedliwej i o prawie rzymskim, obydwa pochodzące z XIV wieku. Nie posiadała mocy formalnoprawnej.

Statut Łaskiego został wydany na widok publiczny. Zbiór liczył prawie 1000 kart i zawierał: 
• Źródła prawa polskiego: statuty i dekrety królewskie, konstytucje z przełomu XV i XVIw., traktaty międzynarodowe oraz dwa spisy prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej.
• Źródła prawa obowiązującego w miastach: Zwierciadło saskie, Prawo miejskie Magdeburga.
• Traktat prawniczy Rajmunda Partenopejczyka pt. „ Summa legis levis, brevis et utilis”.
• Pomniki prawa niemieckiego.
W drugiej części zamieszczony został najdawniejszy, 15-zwrotkowy tekst Bogurodzicy oraz pięć drzeworytów. Dwa ukazują tronującego Aleksandra Jagiellończyka i kanclerza Łaskiego z dyplomem Statutu i pieczęcią, trzeci- przedstawiał patronów królestwa, czwarty natomiast sejm polski. Piąty drzeworyt prezentował drzewo genealogiczne króla Aleksandra Jagiellończyka. 
Statut Jana Łaskiego odegrał ważną rolę jako źródło poznania prawa- był wyrazem potrzeb i aspiracji politycznych szlachty średniej. Był także wykorzystywany jako kodeks w praktyce, a z jego treścią starano się zaznajomić całe społeczeństwo.

27. Correctura iurium (korektura Taszyckiego, Korektura Praw)

Rezultatem prac komisji kodyfikacyjnych działających w latach 1526-1532 był projekt prawa polskiego ogłoszony drukiem w Krakowie w 1532 r. pt. Correctura iurium (Korektura Praw) zwany też Korekturą Taszyckiego (nazwisko sędziego ziemskiego krakowskiego Mikołaja Taszyckiego wymieniono na czele komisji układającej projekt). W 929 artykułach podzielonych na 5 ksiąg obejmowała całość ówczesnego prawa polskiego. Księga pierwsza zawierała przepisy o źródłach prawa, o władzy królewskiej, o prawach Kościoła i urzędach, księga druga normowała proces sądowy wraz z organizacją sądów ziemskich, księga trzecia obejmowała prawo rodzinne, opiekuńcze, spadkowe i częściowo rzeczowe, a także szczegółowe przepisy dotyczące mieszczan, chłopów i innych grup społecznych. W księdze czwartej zamieszczono przede wszystkich zobowiązania oraz prawo karne. Księga piąta stanowiła w całości zbiór formuł wpisów do ksiąg sądowych. Korektura Praw miała być kodeksem ogólnopaństwowy. W całości świadczyła ona o wysokim poziomie ówczesnej polskiej myśli prawniczej. Projekt Korektury Praw został jednak odrzucony przez sejm (1534) na skutek sprzeciwu obozu egzekucyjnego wspieranego przez grupę opozycyjnych wobec dworu Zygmunta I magnatów. Projekt zmierzał bowiem do ograniczenia kompetencji sejmu; w szczególności termin „posłowie ziemscy” zastąpił on przez „przedniejsi”, w czym można było upatrywać zamach na demokrację szlachecką. Przeciw projektowi działał też tradycjonalizm szlachty przywiązanej do istniejących praw, niedawno zebranych w Statucie Łaskiego, który zaspokajał jej potrzeby.

28. Statuty Kazimierza Wielkiego

Statuty Kazimierza Wielkiego były wydawane w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIV w. Ze względu na różnice zwyczajów i silne poczucie odrębności poszczególnych dzielnic, były one wydawane odrębnie dla Wielkopolski i Małopolski. Wcześniejszy z nich, Statut Wielkopolski, złożony był w pierwotnym kształcie z 34 artykułów. Został wydany przy współudziale możnowładców i szlachty. Natomiast Statut Małopolski, składał się ze statutu uchwalonego na wiecu wiślickim oraz dołączonych później ustaw Kazimierza Wielkiego i jego następców, tzw. ekstrawagantów, jak również sporządzanych przez królewskich notariuszy prejudykatów, czyli wyciągów ze spraw sądowych wraz z wyrokami. U schyłku XIV w. pojawiać się zaczęły systematyczne zbiory obejmujące całość Statutów Kazimierza Wielkiego, zwody, z których pewne miały zasięg ogólnopolski. Również najpopularniejsza redakcja Statutów z XV w., tzw. dygesta, obejmowała przepisy statutów małopolskich i wielkopolskich w jednolitym układzie.

Statuty dotyczyły przede wszystkim ustroju politycznego oraz prawa karnego. Ich celem - jak to wyraźnie mówił wstęp do Statutu Małopolskiego - było ujednolicenie prawa i praktyki sądowej. Wprawdzie Kazimierz Wielki uznawał w pełni powagę prawa zwyczajowego i niejednokrotnie powoływał się na zwyczaje, lecz Statuty, poza ujmowaniem w formę ustawy istniejących już norm, zawierały sporo nowych rozwiązań, usuwały przestarzałe oraz te, które wywodziły się ze „złych zwyczajów”.

Istniało wiele redakcji rękopiśmiennych Statutów o różnym układzie i zawartości. Pisane po łacinie, zostały przetłumaczone na język polski. Zostały one po raz pierwszy wydrukowane w prywatnym zbiorze ustaw, tzw. Syntagmatach z 1488r.

29. Statuty litewskie

Wielki Księstwo Litewskie, które prócz Litwy i Żmudzi obejmowało terytoria ruskie, kształtowało własny system prawa. Związek z Polską sprzyjał zbliżeniu prawa litewskiego do polskiego prawa ziemskiego. W efekcie w XVI w. powstały trzy kodyfikacje w postaci Statutow litewskich, które zostały zredagowane w jezyku ruskim. Wobec postępującej polonizacji wyższych warstw społecznych w 1614r. ukazal się polski przekład III Statutu.

Głównym celem statutów było ujednolicenie prawa cywilnego, karnego i procesowego i jego przystosowanie do zmieniających się warunków społeczno-politycznych w Wielkim Księstwie Litewskim.

Statuty dzieliły się na 3 częśći:

Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1529r. (tzw Kodeksem Gasztołda)

-Został zatwierdzony przez Z. Starego 29 września 1529r na sejmie w Wilnie.

-Statut składał się z 13 rozdziałów podzielonych na 282 artykuły.

-Statut był napisany w będącym urzędowym językiem kancelarii litewskiej języku ruskim (starobiałoruskim). W 1530 roku został przełożony na łacinę, a w 1532 roku na język polski.

-Statut obejmował ogół ludności Wielkiego Księstwa.

- Uprawnienia ziem i zobowiązania książęce, ograniczające władzę monarchów, zostały zachowane i stały się jednakowe w całym państwie.

- uregulowano kompetencje organów państwa

- wprowadzono regulacje dla szlachty litewskiej na wzór polski

- Postepowanie sądowe stało się bardziej klarowne

- w procesie karnym wprowadzono zasadę równości

- wprowadzono przedawnienie w niektórych sytuacjach

II. Statut Wielkiego Księstwa z 1566r.

- był poprawką do pierwszego, wynikającą z chęci zdobycia przywilejów wzorowanych na polskich przez szlachtę litewską

- Zygmunt II August podjął reformy związane z mającą nastąpić nową unią z Koroną, powołał około 1558 roku drugą komisję, która rozpoczęła prace.

- Pierwsza wersja nowego statutu powstała w 1561 roku. W 1564 roku projekt został w zasadzie skończony, chociaż później poprawiono jeszcze kilka artykułów. Statut został wprowadzony w życie przywilejem Zygmunta Augusta z dnia 1 lipca 1566 roku.

- zachowywał strukturę pierwszego statutu. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa,

- II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych. Najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę.

- bez zgody sejmu litewskiego nie można było wypowiadać wojny/zawierac pokoju, nakladac podatkow i stanowić prawa.

- Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty>>> Wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów

- wprowadzil na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie>> wladza sądownicza w rękach szlachty

W prawie materialnym: w prawie spadkowym ograniczono prawo kaduka, natomiast w prawie karnym zniesiono zbiorowa odpowiedzialnośc rodziny przestępcy, a osoby poniżej 14 roku zycia nie karano.

Statut Wielkiego Księstwa 1588r.

Powstał z inicjatywy Unii Lubelskiej (1569r), która wysuwała postulaty zbliżenia obu systemów prawnych (Unii i W.K.Litewskiego), w tym celu powołano specjalna komisję. W efekcie prac owej komisji został wydany i zatwierdzony III statut na sejmie koronacyjny w 1588r. Składał się z ponad 480 artykułów. Obowiązywał do roku 1840r.

III statut:

- zachował w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, przejmujący jednoczesnie pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny

- Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców.

Zmiany w prawie sądowym:

upowszechnienie kary śmierci,

zasada odpowiedzialności karnej (na korzyść oskarżonego, ograniczona odpowiedzialność do lat 16),

prawo do wyznaczenia sobie zastępcy procesowego,

przy egzekucji sąd miał być przychylny dla ubogich, sierot,

likwidacja resztek odpowiedzialności karnej,

przewidywał luki w prawie (sąd miał kierować się bliższą sprawiedliwością, własnym sumieniem, przykładem inszych praw chrześcijańskich czyli prawem rzymskim).

30. Kodeks Stanisława Augusta 
Sejm Czteroletni w Ustawie Rządowej z 3 maja przesądził sprawę opracowania kodyfikacji pod nazwą kodeksu Stanisława Augusta. Miał on objąć całość norm prawa cywilnego, karnego i procesu. Pracom w Komisji Koronnej przewodniczył Hugo Kołłątaj. Największą rolę odegrali:
Hieronim Stroynowski
Józef Januszewicz
Józef Szymanowski
Franciszek Barrs.
Krótki czas nie pozwolił na opracowanie całości. Pozostały cenne materiały. Prawem stały się projekty ustawy o sądach ziemiańskich i trybunalskich. Istotne postanowienia projektowanego prawa karnego o charakterze humanitarnym, jak domniemanie niewinności oskarżonego, zasada iż kara i jej wykonanie ma służyć poprawie przestępcy, uzależnienie kar pieniężnych od stanu posiadania skazanego, znalazły się w ustawie o sądach sejmowych, opartej na wcześniejszym projekcie Ignacego Potockiego. W ideach przewodnich kodyfikacji prawa sądowego zawarto zasady: wolności osobistej każdej jednostki ludzkiej, poszanowania własności prywatnej, regulowania stosunków społeczno- ekonomicznych w umowach. Odpowiadało to narastającym w Rzeczypospolitej elementom burżuazyjnym, które formowały się w sojuszu zmierzającej do reformy ustroju i prawa postępowej części szlachty z mieszczaństwem. 

---