• TEORIA PRAWA

Dyżur prof. Czepita, śr. 15 - 16, pok. 106, 108, 200

• MIEJSCE TEORII PRAWA WŚRÓD NAUK PRAWNYCH

Nauki prawne:

W swoim podstawowym rdzeniu odpowiadają na pytanie, jakie normy prawne obowiązują w danym systemie prawnym, w danym momencie. Nauki prawne interesują się tym, jaka jest kwalifikacja prawna czyichś zachowań z punktu widzenia obowiązujących aktualnie norm. Z tego punktu widzenia nauki prawne szczegółowe (np. nauka pr. cywilnego) nazywane są często dogmatykami prawa, jako że bezdyskusyjnie określają, jaka jest treść obowiązujących aktualnie norm.

Teoria prawa:

Odmiennie od nauk prawnych ma być ogólną refleksją nad prawem, syntetycznym spojrzeniem na prawo a nie tym czy innym systemem praw. Wiadomości o poszczególnych systemach są dla teorii prawa jedynie punktem wyjścia do sformułowania prawidłowości ogólnych praw naukowych dotyczących wszelkiego prawa, (nomos - reguła). Przedmiotem jej zainteresowania jest prawo w ogóle, każdy system prawa, nie tylko prawa obowiązującego w danym momencie, czy w danym kraju. Ma być, zatem ona nauką teoretyczną, formułującą tzw. prawa ogólne, czyli generalizacje historyczne. Ma mieć za zadanie sformułowanie teorii.

Teoria prawa zajmuje się także w najogólniejszej perspektywie odniesieniem prawa do wartości. Chodzi tu o to czy system norm, które nie realizują określonych wartości nadal pozostaje prawem, jak i najogólniejsze 3 rozwiązania nad tym, jakie warunki musi spełniać prawo by było sprawnym narzędziem osiągnięcia określonych celów społecznych.

prawo - zespół norm, przepisów, aktów prawnych, zjawisko językowe (które należy

badać w płaszczyźnie logiczno - językowej jako zespół językowy) i pozajęzykowe.

Teoria prawa formułuje wiadomości ogólne dotyczące prawa jako zjawiska językowego oraz jako zjawiska społecznego:

1. jako zjawisko językowe

teoria prawa analizuje formalną stronę przepisów prawnych, norm prawnych, systemów prawnych jako szczególnego rodzaju wypowiedzi lub zespołów wypowiedzi;

2. jako zjawisko społeczne

teoria prawa rozważa społeczne procesy związane z jednej strony z funkcjami prawa w społeczeństwie, z drugiej strony z jego społeczną genezą.

Cel teorii prawa:

Zasadniczym celem teorii prawa, jako dyscypliny naukowej jest zbudowanie wieloaspektowej teorii prawa, w znaczeniu metodologicznym, czyli jako zespół twierdzeń ogólnych o prawie.

W celu formułowania prawidłowości ogólnych, teoria prawa buduje ogólną siatkę pojęciową prawoznawstwa.

• NORMY POSTĘPOWANIA ( rozdz. 1 Zarys teorii prawa)

Norma postępowania:

wypowiedź, która bezpośrednio i jednoznacznie nakazuje lub zakazuje określonej osobie lub osobom, w określonych okolicznościach w taki a taki sposób postąpić bądź postępować.

Ponieważ norma niczego nie stwierdza i nie opisuje - nie jest ani prawdziwa ani fałszywa - nie ma wartości logicznej (inaczej zdanie opisowe).

Wypowiedź formułująca nakaz lub zakaz określonego postępowania (zawierającą elementy treści normy), ale niejednoznaczną, nieprecyzyjną nazywamy wypowiedzią normatywna niezupełną. Wypowiedź taka przekształca się w normę postępowania, jeśli uzupełnimy jej treść tak, aby stała się jednoznaczną wypowiedzią.

Jednoznaczna norma jest potrzebna do rezultatu wykładni. Wymóg jednoznaczności normy prawnej nie jest podkreślany w refleksji etycznej. Normy moralne ujmuje się, jako wypowiedzi wyznaczające powinność w sposób ogólnikowy (generalny). Taka sytuacja jest traktowana przez krytyków, jako przejaw tego, że to, co etycy nazywają normami moralnymi w istocie jest wypowiedziami normatywnymi niezupełnymi i wymaga dopracowania. Inni jednakże wskazują, że nieprecyzyjność (mglistość) norm moralnych jest immanentną cechą powinności moralnej.

W.T. Ross wprowadził obowiązek prima facie (na pierwszy rzut oka).

Funkcja normy:

Podstawową funkcją normy jest funkcja sugestywna - ona wpływa, sugeruje (f. sugestywną mają prośby, błagania).

Prawdziwe albo fałszywe może być natomiast zdanie o normie, czyli o tym jak jakaś norma kwalifikuje czyjeś zachowanie.

Każda norma zawierać musi następujące elementy treściowe:

1. Wskazanie PODMIOTÓW, na które nakłada ona obowiązek, czyli ADRESATA,

2. Wskazanie OKOLICZNOŚCI, w których adresat ma obowiązek w dany sposób się zachować.

3. Wskazanie POSTĘPOWANIA będącego przedmiotem obowiązku, czyli ogólnie - wskazanie, kto i w jakich okolicznościach.

Jeśli brakuje jednego z elementów, to wówczas nie ma pełnej normy a jedynie kawałek.

• RODZAJE NORM

Podział norm:

1. Z punktu widzenia sposobu wskazania adresata wyróżnia się:

1. normy indywidualne

oznaczają adresata za pomocą nazwy indywidualnej, np. Jan Kowalski;

2. normy generalne-

wskazują adresata ze względu na jego cechy, np. każdy, kto jest człowiekiem; każdy obywatel danego państwa; podatnik, który osiągnął takie dochody

2. Z punktu widzenia ilości adresatów wyróżnia się:

1. normy powszechne (ogólne) - mają więcej niż jednego adresata;

2. normy jednostkowe - mają jednego adresata;

3. normy puste - nie mają żadnych adresatów, może się to jednak zmienić.

3. Z punktu widzenia tego czy norma nakazuje adresatowi jednorazowo w pewien sposób postąpić, czy też postępować wielokrotnie w pewien sposób, ilekroć występują dane okoliczności- wyróżnia się:

1. normy konkretne - raz masz tak postąpić, np. decyzja administracyjna, decyzja podatkowa, wyrok sądowy.

2. normy abstrakcyjne - ilekroć tak się stanie, zaistnieje dana sytuacja tak ma się postępować, są wypowiedziami normatywnymi niezupełnymi, utożsamiane z potencjalnością, co należy odróżnić

Niekiedy przeciwstawienie norm konkretnych i norm abstrakcyjnych rozumiane jest w ten sposób, że gdy mówimy o normach konkretnych chodzi nam o normy - jako wypowiedzi precyzyjne i jednoznaczne, zaś gdy mówimy o normach abstrakcyjnych - chodzi właściwie o wypowiedzi normatywne, niezupełne.

Norma autonomiczna - to taka norma, w której normodawca i adresat to jedna i ta sama osoba ( ja nie będę więcej palić papierosów);

Norma heteronomiczna - taka norma, w której normodawca i adresat to inne osoby, np. zakazuje się palenia papierosów.

Bywa jednak tak, że normy są i auto- i heteronomiczne jednocześnie.

• STRUKTURA NORMY POSTĘPOWANIA

• W każdej normie postępowania można wskazać:

a) zakres zastosowania

b) zakres normowania

zakres zastosowania - to klasa wszystkich tych sytuacji scharakteryzowanych zarówno przedmiotowo, jak i podmiotowo, tzn. co do cech adresata, w których to na kimś ciąży pewien obowiązek.

zakres normowania - to klasa czynów będących przedmiotem obowiązku

• ZAKRES ZASTOSOWANIA ZAKRES NORMOWANIA

Każda norma składa się z: hipotezy, dyspozycji i sankcji, są jednak normy niesankcjowane!

Zakres normowania, ze względu na to, iż każdemu aktywnemu działaniu odpowiada jego zaniechania, składa się z 2 części:

1. pozytywnej - obejmującej to, co jest przez normę nakazane;

2. negatywnej - obejmującej to, co jest przez normę zakazane.

Jeśli dana norma nakazuje czynić „C”, to jednocześnie zakazuje zaniechania czynienia „C”.

Jeśli dana norma zakazuje czynić „C”, to jednocześnie nakazuje zaniechanie czynienia „C”.

• Postać słowna normy:

• Każda norma może być wyrażona w postaci wypowiedzi nakazującej lub zakazującej i są to właśnie postacie słowne. Niekiedy normy wyrażone są w innych postaciach słownych, np. zdania oznajmującego: „Prezes RM składa dymisję na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego sejmu.”

Jeżeli ujmujemy normy, jako wypowiedzi nakazująco - zakazujące, to NIE ISTNIEJĄ NORMY ZEZWALAJĄCE!

przepisy zezwalające - mają tę funkcję i z takich lub innych względów formułują wyjątek od nakazów, czy zakazów określonych w innych przepisach.

PRZECIWSTAWIENIE NORM SANKCJONOWANYCH

I SANKCJONUJĄCYCH

We współczesnej teorii prawa przyjmuje się, iż przeciwstawienie norm sankcjonowanych i sankcjonujących dotyczy funkcjonalnego powiązania tych norm.

• Norma N1 i N2 są dla siebie normą sankcjonowaną i sankcjonującą, jeżeli : Norma N1 nakazuje podmiotowi A1 w warunkach W1 wykonać czyn C1, a jednocześnie norma N2 nakazuje podmiotowi A2 (najczęściej organowi państwa) w warunkach W2 polegających na tym, że A1 nie przestrzega normy N1, wykonać czyn C2, który jest tak dobrany, iż jest dolegliwy dla podmiotu A1, np.: „nakazane jest Jackowi, by nie bił kolegów (norma sankcjonowana), a Piotrowi nakazane jest, że jak Jacek będzie bił kolegów to ma dać mu w ucho (norma sankcjonująca)”.

• Powiązania między normą sankcjonowaną a sankcjonującą mogą mieć charakter łańcuchowy, w tym sensie, że kolejne normy nakazują zareagować na nieprzestrzeganie norm innych jako sankcjonowanych.

• NORMA KOMPETENCYJNA

Norma kompetencyjna - polega na tym, że określonemu podmiotowi P przyznaje upoważnienie do dokonania czynności konwencjonalnej K przez to, że nakłada (lub aktualizuje) obowiązek podmiotu A do dokonania czynności C, wtedy gdy podmiot P dokona czynności konwencjonalnej K, która to czynność nie może być sprzeczna z prawem.

Modelowo wyróżniamy dwa rodzaje norm kompetencyjnych:

1. normy kompetencji normodawczej

upoważniają podmiot „P” do stanowienia określonych norm i nakazują podmiotowi „A” przestrzegać tych norm, np.: kompetencja do wydawania aktów prawnych- w konstytucji są przepisy upoważniające sejm do wydania ustaw.

W normach tych treść obowiązku podmiotów podległych kompetencji zostanie określona dopiero w akcie konwencjonalnym wydanym przez upoważnionego odpowiednich norm.

2. normy kompetencji do aktualizacji czyichś obowiązków

upoważniają podmiot kompetentny do aktualizacji obowiązków, których treść już wcześniej została określona, np. powołanie do wojska na określony okres - czynność konwencjonalna podmiotu upoważnionego powoduje, że obowiązek staje się wymagalny.

OBOWIĄZYWANIE NORM

Zwrot „norma obowiązuje”- jest zwrotem wieloznacznym:

1. w rozumieniu behawiorystycznym

norma N obowiązuje, gdy jest przestrzegana. W tym ujęciu obowiązywanie normy jest stopniowane, tzn. że norma może obowiązywać w większym lub mniejszym stopniu.

2. w drugim ujęciu

norma N obowiązuje, znaczy tyle, że norma ta w należyty sposób jest uzasadniona.

Wyróżnia się 2 rodzaje uzasadnienia obowiązywania normy:

1. uzasadnienie aksjologiczne

norma obowiązuje wówczas, gdy czyn przez nią nakazany jest w świetle czyichś ocen dobry- sam przez się lub ze względu na swoje skutki. Typowymi normami aksjologicznymi są normy moralne- nikt ich nie ustanowił (prawnie), ale to co nakazują jest dobre.

Uzasadnienie aksjologiczne jest zrelatywizowane (odniesione) do czyichś ocen.

2. uzasadnienie tetyczne

(od greckiego TITEN- stawiam, stanowię) - norma obowiązuje wówczas, gdy została ustanowiona nie uchylona przez kogoś, kto ma władzę nad adresatem (nie pyta się czy jest to dobre czy złe- przestrzega się bo tak jest nakazane). Typowe normy tetyczne to normy prawne;

W normach uzasadnienia tetycznego wyróżnia się 2 odmiany uzasadnienia:

1. uzasadnienie tetyczne faktyczne

chodzi tu o to, że podmiot stanowiący normę ma władzę faktyczną nad adresatem (i ma faktyczną możliwość wymuszenia)

2. uzasadnienie tetyczne kompetencyjne

chodzi o to, że podmiot stanowiący normę ma do tego kompetencje.

Wskazane sposoby obowiązywania normy NIE WYKLUCZAJĄ SIĘ, np. norma prawna ustalona przez władzę kompetentną i faktycznie silną, może być uważana przez obywateli za dobrą.

NORMA A PRZYMUS

sytuacja przymusowa - z sytuacją przymusową mamy do czynienia wówczas, gdy dana osoba postawiona jest przed wyborem z dwóch lub więcej możliwości postępowania, lecz każda z tych możliwości jest zła w świetle jej ocen, mamy tu mniejsze i większe zło! Sytuacja przymusowa może powstać samoistnie lub być rezultatem czyjegoś celowego działania. Może ona być przez kogoś ukształtowana poprzez zmianę warunków fizycznych funkcjonowania danej osoby albo przez zakazanie lub nakazanie określonego postępowania pod groźbą sankcji.

sankcja - termin w najszerszym (lecz mylącym) znaczeniu, chociaż niewłaściwym, oznacza każdą dolegliwość, która spotyka adresata normy jeśli jej nie przestrzega, np. norma - zakaz kąpieli - sankcja - utopił się, czasami chodzi tu o naturalny skutek postępowania.

Częściej sankcja oznacza tylko taką dolegliwość za nieprzestrzeganie normy, która jest wynikiem czyjegoś działania lub reakcji np. mandat za kąpiel.

W ramach węższego postępowania sankcji odróżnia się:

a) sankcję skupioną,

b) sankcję rozsianą (rozproszoną).

Ad. b)

polega na spontanicznej reakcji negatywnej wobec przekraczającego normę.

Ad. a)

Sankcja skupiona ma ona charakter sformalizowany - wymierzana jest według pewnej procedury i w sposób zinstytucjonalizowany, tzn. wymierzana jest przez określony podmiot (sankcja prawna - wymierzana przez określony podmiot i w określonej procedurze)

W ramach sankcji prawnej - jako sankcji skupionej, wyróżnia się:

1. sankcje karną

polegającą na wymierzeniu określonej dolegliwości pewnemu adresatowi (w sferze majątku, wolności).

2. sankcja egzekucji

polegająca na zmuszeniu nieposłusznego adresata normy do określonego postępowania, bądź zrealizowania tego postępowania za niego i obciążenie go kosztami, np. rozebranie budowy.

3. sankcja nieważności

dotyczy wyłącznie czynności konwencjonalnych, doniosłych prawnie (przeniesienie aktu własności w formie aktu notarialnego). Sankcja ta polega na odmowie zastosowania przymusu w przypadku, gdy zainteresowany podmiot powołuje się na wadliwą czynność konwencjonalną.

• INNE TYPY WYPOWIEDZI DYREKTYWALNYCH

Spośród wypowiedzi dyrektywalnych innych niż normy, szczególnie interesujące są dyrektywy celowościowe i reguły czynności konwencjonalnych.

Dyrektywy celowościowe:

wypowiedzi, które wskazują, co należy czynić (jak należy postąpić), aby osiągnąć określony cel, stan rzeczy (np. jeśli chcesz zapalić światło-włącz ten przełącznik). Dyrektywy celowościowe niczego nie nakazują a jedynie wskazują drogę do celu. Nie wartościują celu. Wskazuje ona powinność tylko warunkowo, dla tych którzy chcą osiągnąć ów cel. Związek pomiędzy działalnością a celem może mieć charakter przyczynowo - skutkowy (dyrektywa celowościowa techniczna) bądź wynikający z czyjegoś ustanowienia (dyrektywa celowościowa tetyczna).

Od dyrektywy celowościowej należy odróżnić normy celowościowe.

Normy celowościowe:

normy wyznaczające obowiązek osiągnięcia pewnego stanu rzeczy, jako celu z domyślnym tylko wskazaniem powinności podjęcia działań zmierzających do osiągnięcia tego celu, nie naruszając innych większych wartości, które można naruszyć osiągając ten cel.

normy sankcjonowane - hipoteza + dyspozycja, (powinność)

normy sankcjonujące - hipoteza + dyspozycja + sankcja ( powinność sankcjonowana)

ius cogens - bezwzględnie obowiązujące (stosowalne)

ius dispositivum - względnie obowiązujące (stosowalne)

Sytuacje związane z obowiązywaniem normy kompetencyjnej:

1) kompetencja powiązana z wolnością czynienia z niej użytku,

nie ma w systemie normy nakładającej na podmiot kompetentny obowiązku

uczynienia z niej (kompetencji) obowiązku, występuje zwłaszcza w prawie

prywatnym

2) kompetencja powiązana z nakazem czynienia z niej użytku, obok normy

kompetencyjnej obowiązuje normatywny nakaz, występuje zwłaszcza w prawie

publicznym

3) kompetencja powiązana z zakazem czynienia z niej użytku

Reguły czynności konwencjonalnych:

w rzeczywistości społecznej oprócz zachowań psychofizycznych, tj. kopnięcie piłki, spacerowanie, które sprawdzają się do pewnych ruchów fizykalnych, wskazać można także pewne czynności (akty), które zrozumiane są inaczej- tj. tak, iż określonym zachowaniom psychofizycznym, dokonanym w szczególny sposób przez określone podmioty przypisuje się sens pewnych aktów kulturowych (np. uchylenie kapelusza, kiwnięcie głową- zgoda, powitanie).

reguły czynności konwencjonalnych - to reguły wskazujące czyjeś i w jakich okolicznościach dokonane zachowanie psychofizyczne liczą się, jako ważne w danym systemie czynności kulturowych, wywołując w nim określone konsekwencje.

Czynności konwencjonalne - mogą być stopniowalne, samo mówienie jest czynnością konwencjonalną; prawo to zbiór czynności konwencjonalnych.

PRAWO A INNE RODZAJE NORM

Prawo a moralność:

moralność - w etyce istnieje zgoda, że moralność jest zespołem ocen i norm uzasadnionych aksjologicznie w tych ocenach swoistego rodzaju, ukształtowanych spontanicznie w danej społeczności i regulujących postępowania indywidualne bądź społeczne. Są to jakieś normy niestanowione.

Moralność można rozpatrywać jako:

a) zjawisko indywidualne - czyjś zespół ocen i norm

b) zjawisko społeczne - zespół norm funkcjonujących w danej społeczności

Dworkin - „istnieje moralność równoległa”, indywidualne normy moralne, które nie pokrywają się z ogólną praktyką.

Moralność można rozpatrywać jako:

a) moralność deklarowaną (zespół norm deklarowanych)

b) moralność akceptowaną (zespół norm akceptowanych)

c) moralność przestrzeganą ( zespół norm przestrzeganych)

Charakterystyka moralności zależy od tego czy ujmiemy ją jako zespół ocen i norm o charakterze:

a) obiektywnym (obiektywizm etyczny)

niezależny od ludzkiej woli, obiektywne wartości moralne i normy, których człowiek nie może zmienić, może je jedynie poznać (często wiąże się ze światopoglądem religijnym, z natury, rozumu).

b) subiektywnym

zależny od ludzkiej woli, ludzkiego punktu widzenia, powinność moralna jest zrelatywizowana do czyichś ocen, oceny moralne są tworzone przez człowieka, który nie poznaje, lecz kreuje (tworzy) moralności, czyli jeśli się podoba to jest dobre, a jeśli nie to nie jest dobre.

Historyczne nurty pojmowania moralności:

Tradycyjnie pierwotnym nurtem ujmowania moralności był nurt nazwany przez M. Ossowską - felicytologiczny. Moralność ujmowana jest w nim, jako zespół wskazań jak postępować by osiągnąć szczęście ( różnie pojmowane, np. hedonistycznie, epikurystycznie, harmonijnie).

Wg nurtu perfekcjonistycznego przedmiotem oceny moralnej jakiegoś postępowania jest to, w jakim stopniu odpowiada ono pewnym wzorcom doskonałości człowieka. Nurt ten jest zespołem wrażeń technicznych, istotą moralności nie jest osiągnięcie celu. Jak postępować, by dobrze było nam i innym.

Nurtem zasad dobrego współżycia społecznego jest nurt solidarnościowy, gdzie przedmiotem oceny moralnej jest to, w jakim stopniu przyczynia się ono do sprawiedliwego dobra innych ludzi.

Kryterium oceny moralnej (Tatarkiewicz):

a) wartość sama przez się (dobre lub złe)

b) wartość skutków (jeśli skutki zachowania są złe, to zachowania są złe)

c) intencja

d) zasługa (pojmowana jako suma wysiłków, by postąpić dobrze, pokonując niezależne od siebie skłonności do zła)

Kryteria bierzemy pod uwagę łącznie.

Podstawowe pojęcie analizy moralnej:

moralność jako pewien zespół ocen i norm funkcjonujący w społeczeństwie jest pojęciem różnym od etyki.

moralność ≠ etyka

Etyka:

a) utożsamiana z moralnością

b) etyka normatywna - jako usystematyzowany i uargumentowany zespół ocen i norm moralnych, który przypisuje się jakiemuś (faktycznemu bądź mitycznemu) pojedynczemu bądź kolektywnemu autorowi

c) etyka opisowa - nauka o moralności, czyli zespół twierdzeń o zjawiskach moralnych w różnych aspektach.

Idea refleksji nad moralnością w sposób naukowy ukształtowała się dopiero w XIX w.

Stosunek między prawem a moralnością może być rozpatrzony w 3 aspektach:

1. aspekt treściowo - zakresowy (pojęciowo - zakresowy): prawo i moralność (jakie cechy mają jedno i drugie, czy mają cechy wspólne),

2. aspekt walidacyjny (obowiązywania, celowości, trafności, ważności), tj. dotyczącym tego, czy aby prawo obowiązywało musi ono pozostawać w jakimś związku z moralnością,

3. aspekt funkcjonalny - jak na siebie oddziaływują prawo i moralność.

Ad. 1) aspekt treściowo - zakresowy

Aspekt ten może dotyczyć:

a) stosunku zakresów nazw prawo i moralność bądź treści tych nazw

b) relacji pomiędzy normą prawną a normą moralną bądź prawem jako systemem a moralnością jako całością

Co do porównania normy prawnej i normy moralnej, niektóre normy prawne są normami moralnymi (mają jednocześnie uzasadnienie tetyczne i aksjologiczne). Co do porównania systemów, żaden system prawny nie pokrywa się z systemem etycznym czy moralnością danej społeczności, chociaż wiele norm prawnych pokrywa się częściowo z normami moralnymi, gdyby tak nie było, rządy wprowadzane byłyby siłą.

W aspekcie treściowym relacje pomiędzy normami prawnymi a moralnymi przedstawiają się następująco:

• odmienność uzasadnienia (tetyczne, aksjologiczne)

możemy mieć na myśli pojedyncze normy albo system norm. Norma moralna i prawna różnią się rodzajem uzasadnienia obowiązywania. Normy moralne obowiązują z uzasadnienia aksjologicznego a normy prawne z uzasadnienia tetycznego. Jedna i ta sama norma może mieć oba uzasadnienia i może być jednocześnie normą moralną i prawną.

• stopień formalizacji i instytucjonalizacji,

normy prawne są dużo bardziej sformalizowane niż normy moralne, są

sformalizowane i precyzyjnie określone (dot. zarówno tworzenia, stosowania jak i

funkcjonowania). Normy moralne kształtują się spontanicznie, gdy ludzie zaczną

tak uważać. To samo dotyczy egzekwowania norm. Normy moralne są często

formułowane w sposób niewyraźny, nieprecyzyjny. Moralność się kształtuje a

prawo się tworzy. Stopień formalizacji i instytucjonalizacji dotyczy w szczególności

sankcjonowania, sankcja za przekroczenie norm moralnych ma charakter rozsiany,

norm prawnych skupiony.

Formalizacja - dotyczy tego, że istnieje precyzyjnie określona procedura

wymierzenia i katalog sankcji.

Zakres podmiotowy (adresaci norm):

Adresatami norm moralnych są tylko i wyłącznie ludzie, ze względu na ich indywidualne cechy bądź ze względu na przynależność do danej grupy.

Adresatami norm prawnych są osoby fizyczne i osoby prawne.

Normy moralne nigdy nie nakładają obowiązku, a normy prawne tak.

Zakres przedmiotowy (co regulują dane normy):

Moralność reguluje wszelkie zachowania, zarówno zachowania zewnętrzne jak i wewnętrzne, jak: myśli, uczucia, stany psychiczne.

Prawo reguluje w zasadzie tylko zachowania zewnętrzne, zwłaszcza społeczne, nie wyznacza obowiązków dotyczących zachowań psychicznych, uczuć. Prawo bierze pod uwagę stany psychiczne w szczególności stany emocjonalne, jako determinanty kwalifikacji prawnej zachowań zewnętrznych.

Chociaż systemy prawne nie nakazują ani nie zakazują nikomu żywić takich czy innych uczuć, to jednak prawo uwzględnia stany psychiczne ludzi przy kwalifikacji ich zachowań zewnętrznych (zabójstwo z premedytacją, nieumyślne itd.)

W społeczności państwowej współcześnie funkcjonuje zwykle jeden system prawny, ale może funkcjonować przy tym wiele systemów moralnych. Natomiast na terenie danego państwa obowiązuje tylko jeden! system prawa.

Ad. 2) aspekt walidacyjny (celowości, trafności)

W aspekcie walidacyjnym chodzi o to, czy normy prawne obowiązują niezależnie od swojego stosunku do moralności, czy odmiennie normy prawne, aby obowiązywać muszą pozostać w pewnym stosunku do norm moralnych.

Tradycyjnie przyjmowano w ujęciu pozytywistycznym, że o ile w społeczeństwie państwowym może funkcjonować wiele systemów moralnych, to życie tego społeczeństwa może regulować tylko jeden system prawny. Współcześnie ta ostatnia sytuacja zdaje się ulegać zmianie ze względu na wzajemne oddziaływanie systemów prawnych krajowego i systemu ponadkrajowego, w szczególności UE.

Tradycyjnie przyjmowano w ujęciu pozytywistycznym, że normy prawne obowiązują niezależnie od swojego stosunku do moralności. Normy ustanowione przez państwo pozostają, zatem prawem i obowiązują nawet wtedy, gdy nakazują coś złego moralnie. Warunki obowiązywania prawa są całkowicie niezależne od jego moralnej oceny.

W ujęciu prawnonaturalnym - normy stanowione przez państwo obowiązują prawnie wtedy tylko, gdy pozostają w zgodzie z podstawowymi zasadami moralnymi. Warunkiem obowiązywania prawa jest jego zgodność z pojmowanymi obiektywistycznie regułami moralnymi (prawa natury, prawa człowieka). Normy prawne naruszające podstawowe wartości moralne nie obowiązują i nie są w ogóle prawem.

Austin - prawo nawet najgorsze pozostanie prawem, ale przysługuje moralne prawo do nieprzestrzegania go.

W wersji umiarkowanego pozytywizmu warunkiem obowiązywania normy prawnej jest zgodność treściowa z moralnością.

Zwolennicy Dworkina uważają, że wymóg zgodności ma charakter konieczny i nie da się pomyśleć systemu prawnego, który byłby oddzielony od moralności.

Ad. 3) aspekt funkcjonalny:

W aspekcie funkcjonalnym moralność oddziałuje na prawo w procesie tworzenia prawa, wykładni, stosowania i przestrzegania prawa. Zagadnienie to, w ujęciu formalnym, dotyczy jak moralność oddziaływuje na prawo i jak prawo oddziaływuje na moralność.

Powyższe kwestie można rozpatrzyć w 4 płaszczyznach:

1. w płaszczyźnie tworzenia prawa - wpływ moralności na prawo występuje tu dwutorowo; na prawo wpływa:

1. moralność faktycznego prawodawcy - wpływa na prawa w ten sposób, iż ci, którzy mają wpływ na treść przepisów (norm) prawnych, zamierzają za pomocą takich czy innych norm prawnych realizować określone wartości, w tym wartości moralne;

2. moralność adresatów norm prawnych - na treść norm prawnych będzie wpływać moralność adresatów norm, jako że regulacje prawne niezgodne z podstawami moralnymi społeczeństwa będą sabotowane;

2. w płaszczyźnie wykładni prawa - moralność wpływa na treść prawa, głównie w tzw. wykładni celowościowej oraz we wnioskowaniach prawniczych, w których odwołujemy się do ocen przypisywanych prawodawcy;

3. w płaszczyźnie przestrzegania prawa - nasze podstawy moralne kształtują naszą podstawę wobec prawa;

4. w płaszczyźnie stosowania prawa- oceny moralne ukierunkowują proces stosowania prawa, w szczególności sposób czynienia użytku z „luzów” w decyzjach pozostawionych, przez przepisy prawne, organom państwa.

Właściwie dobrana sankcja prawna powoduje wzmożenia dezaprobaty moralnej czynów nagannych moralnie, a brak sankcji prawnej- obniżenie dezaprobaty moralnej.

Nadmierna penalizacja prawna czynów nagannych moralnie może jednak doprowadzić do spadku dezaprobaty moralnej ze względu na współczucie dla sprawcy.

Pierwsze sposoby pojmowania sprawiedliwości:

Podstawowe idee pojmowania sprawiedliwości znaleźć można już u Platona i Arystotelesa.

Arystoteles wyróżniał sprawiedliwość:

a) retrybutywną (wyrównawczą)

polegała na tym, że za określone dobro należało się odpowiednie dobro a za zło

odpowiednie zło - uzasadniała karę.

b) dystrybutywną (rozdzielczą)

dotyczyła rozdziału dóbr i polegała na tym, że każdy otrzymuje tyle dóbr ile mu

się należy. Idea sprawiedliwości egalitarnej.

Idee Arystotelesa rozwinął i sprecyzował belgijski filozof Chaim Perelman (Żyd) w swojej pracy „O sprawiedliwości”. Perelman uważał, że sprawiedliwość retrybutywna sprowadza się do jakiejś odmiany sprawiedliwości dystrybutywnej.

Wyróżnił on w ramach sprawiedliwości dystrybutywnej:

• sprawiedliwość blankietową

wskazywała, że każdy powinien otrzymać tyle dóbr ile mu się należy wedle jakiejś cechy istotnej. Cechą tą może być np. praca, pozycja społeczna, potrzeby, czy po prostu bycie człowiekiem.

• sprawiedliwość konkretną

Z blankietowej formuły sprawiedliwości powstają formuły konkretne poprzez wybór określonej cechy istotnej, np. każdemu wg pracy, pozycji społecznej, każdemu równo, każdemu wg potrzeb.

Perelman nie rozstrzygał, która z formuł sprawiedliwości jest słuszna, z założenia chciał sformułować teorię sprawiedliwości a nie doktrynę sprawiedliwości. Nie odpowiadał na pytanie jak powinno się zachowywać, żeby to zachowanie było sprawiedliwe. Formuły te nie są stopniowalne (każdemu równo).

Dwie ostatnie formuły nazwał egalitarnymi - pierwsza to prosta a druga to rozbudowana, pozostałe odwołujące się do cech stopniowalnych formułami merytarnymi.

Konkretne formuły powstawały z formuły blankietowej przez podstawienie za cechę istotną, którejś ze wskazanej wcześniej cechy.

Koncepcję Perelmana uzupełnił Kazimierz Ajdukiewicz. Jego uzupełnienie dotyczyło stosunku sprawiedliwości do miłosierdzia - jak to jest, że Bóg jest dobry i sprawiedliwy? Wyróżnił:

• sprawiedliwość ścisłą

każdy powinien dostać dokładnie tyle dóbr ile mu się należy ze względu na jakąś cechę istotną, ani mniej ani więcej. Formułą sprawiedliwości ścisłą kierować się należy w przypadku szeroko pojętych dóbr powierzonych zarówno materialnych jak i niematerialnych, takich, których jest ograniczona ilość.

• sprawiedliwość miłosierną

każdy powinien dostać, co najmniej tyle dóbr ile mu się należy wg danej cechy istotnej, czyli może otrzymać więcej. Formułą sprawiedliwości miłosiernej możemy się kierować w przypadku dystrybucji dóbr własnych i takich, które są nieograniczone.

Typy sporów o sprawiedliwość:

1) spór może dotyczyć tego, jaką wybrać cechę istotną,

która z konkretnych cech sprawiedliwości podstawiona w formule blankietowej jest

trafna

2) sposób mierzenia cechy istotnej

jak mierzyć pracę w formule każdemu wg pracy

3) dopuszczalne maksimum i minimum przydzielanych dóbr

dotyczyć może modyfikacji określonej formuły konkretnej, jako podstawowej, przez

inną formułę

4) czy konkretną formułę sprawiedliwości realizuje się w praktyce

Relacja sprawiedliwości do prawa:

Perelman wskazał, że relacja ta może być ujęta dwojako:

- prawo realizuje określoną sprawiedliwość materialną

chodzi o to, że system prawny zapewnia realizację, czy też zmierza do realizacji

określonej formuły

konkretnej sprawiedliwości wraz z odpowiednimi modyfikacjami

- prawo jest zawsze sprawiedliwe w sensie formalnym

niezależnie od tego, jaką konkretną formułę sprawiedliwości realizuje prawo ze

względu na to, że zawsze zbudowane jest z norm generalnych i przeprowadza

dystrybucję norm wg jakichś reguł

John Rawls, amerykański etyk, w 1973 r. wydal książkę „Theory of justice”.

Celem Rawls'a nie jest budowa teorii sprawiedliwości, ale budowa doktryny sprawiedliwości, czyli to, jak powinniśmy postępować, aby postępować sprawiedliwie. Jest to bardzo trudne pytanie, ponieważ każdej odpowiedzi można zarzucić arbitralność. W związku z tym proponuje formułę, na którą zgodziliby się wszyscy ludzie, nie wiedząc jaka pozycja przypadnie im w rozdziale dóbr.

Wg Rawls'a taka metodologia prowadziłaby do wyboru doktryny sprawiedliwości, którą określa się hasłem: „justice as fairness”.

Dwie podstawowe zasady sprawiedliwości wg Rawls'a:

1. Każda osoba powinna posiadać równe prawa do jak najszerzej pojmowanej wolności podstawowej, w takim zakresie, w jakim wolność ta da się pogodzić z wolnością innych

2. Nierówności społeczne powinny być tak wyznaczone, aby zarazem można było rozsądnie oczekiwać, że zróżnicowanie to służyć będzie dobru wszystkich, aby nierówności te wiązały się z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich dostępnymi.

Zasadę sprawiedliwości uzupełnił 2 regułami preferencyjnymi dotyczącymi konfliktu dóbr:

1) reguła priorytetu wolności

ograniczenia wolności są dopuszczalne jedynie wtedy, gdy przyczyniają się do

umocnienia całego systemu gwarantującego wolności wszystkim i to w sposób

możliwy do przyjęcia przez tych, których wolność zostaje najsilniej ograniczona.

2) reguła priorytetu sprawiedliwości nad efektywnością i dobrobytem

ewentualna nierówność w zdobywaniu korzyści musi sprzyjać zwiększaniu

zdobywania korzyści tych jednostek, które znajdują się w sytuacji najgorszej, a

nadwyżka korzyści musi być przeznaczona dla tych, którzy ponoszą wysiłek

związany z jej uzyskaniem

Doktryna sprawiedliwości Rawls'a mieści się w nurcie solidaryzmu społecznego. Rawls'a nie interesuje sprawiedliwa czy niesprawiedliwa indywidualna dystrybucja dóbr a jedynie to, czy struktury społeczne są sprawiedliwe w tym sensie, że zapewniają w skali ogólnospołecznej realizację wskazanych zasad i reguł preferencyjnych.

Istotną ideą Rawls'a jest dostrzeżenie, że niesprawiedliwość może nie być wynikiem czyjegoś działania a rezultatem jakichś czynników faktycznych wyznaczających stan wyjściowy poszczególnych osób, np. biedni - bogaci, zdrowi - chorzy.

Sprawiedliwość to znaczy solidarność społeczna. Tak pojmowany solidaryzm zdaniem Rawl'sa ma obejmować także przyszłe pokolenia.

Krytykę koncepcji Rawls'a przeprowadził Robert Nozick w pracy „Anarchia, państwo, utopia”.

Zaatakował przede wszystkim solidaryzm społeczny. Skrytykował koncepcję, bo zakładała, że biedniejsi znajdujący się w gorszej pozycji, mają większą wartość moralną niż zdrowi, silni i bogaci, a zatem ci ostatni mają obowiązek pomagać całemu społeczeństwu, w szczególności tym słabszym. Zdaniem Nozick'a obowiązek taki nie istnieje, a w szczególności nie ma charakteru społecznego, ponieważ zakładałby to, że jednostki maja różną wartość moralną, a korzyści społeczeństwa mogą usprawiedliwiać naruszenie dóbr niektórych jednostek. Jednostki mogą z własnej woli poświęcać swoje dobra dla dobra wspólnego czy dobra innych, ale społeczeństwo nie ma prawa ich do tego zmuszać np. poprzez redystrybucję na podstawie prawa.

Według Nozick'a prawo do dóbr ma ten, które je wypracował bądź ten, który je uczciwie nabył od tego, który je wypracował. Nikt nie ma prawa z tytułu, że jest w gorszej sytuacji, do lepszego traktowania.

Idea sprawiedliwości Nozick'a legła u podstaw doktryny etycznej libertarianizmu, jako nowoczesnej, amerykańskiej wersji liberalizmu.

SYTUACJE WYZNACZONE PRZEZ NORMY PRAWNE

modalność normatywna - to kwalifikacja czynu ze względu na dana normę (jeśli czyn jest nakazany lub zakazany - to ma modalność).

Rodzaje modalności:

1. modalności podstawowe - zawierają wyłącznie odniesienie do zachowania adresata normy, a nie zawierają odniesienia do zachowania innej osoby niż adresat normy - WOLNOŚĆ

2. modalności pochodne - zawierają odniesienie do zachowania osoby innej niż adresat normy - UPRAWNIENIE

Podstawowe modalności normatywne:

1. Obowiązek:

Jest zawsze jednocześnie nakazem określonego postępowania i zakazem zaniechania tego postępowania, bądź odwrotnie.

Wśród obowiązków szczególną odmianą jest tzw. OBOWIĄZEK INSTRUMENTALNY. Mamy z nim do czynienia wówczas, gdy wyraźnie nakazany jest jedynie pewien cel a do realizacji tego celu niezbędne jest określone zachowanie, jako środek - wówczas przyjmuje się, że instrumentalnie obowiązkiem jest także podjęcie tego zachowania (środka), inaczej rzecz ujmując, polega na tym, że jeżeli podmiot P ma obowiązek wykonać czynność C, to zakłada się, że ma instrumentalny obowiązek zrobić wszystko inne, co jest konieczne dla wykonania czynności C, a z drugiej strony, zakazuje mu się czynić czegokolwiek, co by uniemożliwiło wykonanie czynności C, przy milczącym założeniu

2. Dozwolenie:

Jako modalność normatywna występuje w wersji dwustronnej oraz jednostronnej.

W wersji dwustronnej czyn jest dozwolony, gdy nie jest nakazany ani zakazany, czyli inaczej mówiąc, gdy jest indyferentny (nie jest nakazany ani zakazany, ale wywołuje skutki prawne)

W wersji jednostronnej to brak zakazu - choćby istniał nakaz.

Czynem innym niż dozwolenie, w szczególności dozwolenie dwustronne jest PRAWNA OBOJĘTNOŚĆ CZYNU. Czyn jest prawnie obojętny, gdy nie wywołuje konsekwencji prawnych. Dla braku doniosłości prawnej myląco używa się niekiedy terminu „indyferentność”, który właściwie oznacza dwustronne dozwolenie.

UPRAWNIENIE:

nie jest prawem, „A ma prawo”, jest to termin wieloznaczny:

1. jest ono korelatem (współzależność - odpowiednikiem) obowiązku.

W tym znaczeniu mówimy, że A ma prawo do czynu C, w tym sensie, że jakiś B ma obowiązek wykonania (uprawnienie materialnoprawne) czynu C na rzecz A. To zachowanie B nazywane jest świadczeniem a A nazywany jest recypientem świadczenia (przejmującym świadczenie) - na jego rzecz.

Recypientem jest uprawniony, bądź wyjątkowo inna wskazana osoba;

2. uprawnienie utożsamiane jest z dozwoleniem (jako synonim wolności), A ma prawo czynić C, znaczy tyle, co czynienie C nie jest ani nakazane ani zakazane;

3. uprawnienie - jako upoważnienie, czyli kompetencja - w tym znaczeniu mówimy, że ktoś ma prawo do dokonania określonej czynności konwencjonalnej C_K. Chodzi o to, że ma do tej czynności kompetencje, tak iż jeśli dokona tej czynności wywoła to określone konsekwencje prawne, bo dokonana przez niego czynność jest ważna i skuteczna;

Pojęcia te są ze sobą funkcjonalnie powiązane, chociaż prawnicy używają

terminu „uprawnienie” we wszystkich 3 przypadkach, najbardziej pożądaną

byłaby, aby termin ten zarezerwować do uprawnienia w pierwszym znaczeniu

(korelat czyjegoś obowiązku);

4. niekiedy, gdy mówimy o uprawnieniu, chodzi nam o tzw. wolność prawnie chronioną, która wbrew nazwie nie sprowadza się wyłącznie do braku zakazu określonego postępowania danego podmiotu, ale polega przede wszystkim na tym, że innym zakazane jest ingerować w to, jak dany podmiot w określonej sferze postępuje, np. wolność prawnie chroniona do korzystania z rzeczy polega na tym, że korzystanie nie jest właścicielowi ani nakazane ani zakazane, a przede wszystkim na tym, że innym zabrania się przeszkadzać w korzystaniu z rzeczy właścicielowi.

Dla uniknięcia pomieszania znaczeń uprawnienia w tym ostatnim przypadku

najlepiej nie mówić, iż dany podmiot jest uprawniony do czynności

konwencjonalnej, lecz, że jest upoważniony, bądź ma do tego kompetencje.

Faktyczne modalności normatywne są splotem różnych podstaw elementarnych (najprostszych, podstawowych) modalności normatywnych. Gdy mówimy, że „właściciel ma prawo czynić użytek z rzeczy, której jest właścicielem i nią rozporządzać”, chodzi o bardzo wiele rzeczy:

1. wolność dwustronną - nie jest mu zakazane ani nakazane,

2. innym zakazane jest ingerować w zachowanie właściciela,

3. właściciel ma prawo (kompetencje) do dokonania czynności konwencjonalnych, których przedmiotem jest sama rzecz - ze skutkiem prawnym,

4. czynienie użytku z kompetencji nie jest mu nakazane ani zakazane.

ROSZCZENIE:

występuje w dwóch znaczeniach:

1. materialnym

zindywidualizowane i skonkretyzowane uprawnienie, jako korelat obowiązku. A

ma prawo, aby ktoś świadczył na jego rzecz;

2. formalne (procesowe)

oznacza swoistą kompetencję przyznaną obywatelowi, do zwrócenia się do

organów państwa, która aktualizuje obowiązek organu państwa, szczególnie

sądu, rozpatrzenia określonej sprawy i rozstrzygnięcia, ewentualnie zmusił do

określonego postępowania. Roszczenia procesowe służą do zabezpieczenia

roszczeń materialnych, niekiedy jednak występują roszczenia materialne, które

są jednocześnie roszczeniami procesowymi.

Przywilej i immunited:

przywilej - ponadstandardowe uprawnienie w 2 znaczeniach

immunited - polega na wyjątkowym ograniczeniu kompetencji ingerencji państwa w

stosunku do danej osoby - nieodwieszalne

Prawo podmiotowe:

Prawo podmiotowe to funkcjonalnie powiązany zespół wolności w szczególności wolności prawnie chronionych, a uprawnień materialnych, roszczeń i kompetencji przyznany określonemu podmiotowi przez normy prawne danego systemu w celu zabezpieczenia uznanych prawnie interesów tego podmiotu. Klasycznym przykładem prawa podmiotowego jest prawo własności.

nadużycie prawa - czynienie użytku ze swego prawa, przekraczające przeznaczenie tego prawa i zasady współżycia społecznego.

Wyróżniamy:

- zewnętrzne nadużycie prawa

- wewnętrzne nadużycie prawa

Prawa człowieka i obywatela:

Prawa człowieka i obywatela to modalności prawne dotyczące stosunku człowieka i obywatela wobec państwa.

Tradycyjnie w prawie konstytucyjnym wyróżnia się trzy rodzaje praw człowieka i obywatela:

1. prawa wolnościowe, czyli wolności;

2. prawa polityczne;

3. prawa społeczno-ekonomiczne (socjalne).

Ad. a)

wolności sprowadzają się z jednej strony do zakazu ingerencji państwa w określoną sferę działalności człowieka i obywatela, a z drugiej strony połączony z obowiązkiem państwa powstrzymania ingerencji innych.

Ad. b)

polegają na przyznaniu kompetencji obywateli do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji państwowych pośrednio lub bezpośrednio (referendum).

Ad. c)

Sprowadzają się do uprawnienia obywateli czy społeczeństwa, jako całości do określonych świadczeń ze strony państwa. Różnie mogą być uregulowane przy tym kwestie czy uprawnionymi są obywatele czy społeczeństwo, jako całość, a także kwestia czy zobowiązanie państwa jest zobowiązaniem do osiągnięcia określonego stanu rzeczy, czy zobowiązaniem do zrobienia wszystkiego, żeby ten stan rzeczy osiągnąć.

STOSUNEK PRAWNY:

to relacje zachodzące miedzy sytuacjami prawnymi różnych podmiotów. Głównie chodzi o dwa podmioty, ale istnieją stosunki prawne zachodzące pomiędzy większą ilością podmiotów.

Modelowo wyróżnia się dwa typy stosunków prawnych:

1. Zobowiązaniowy stosunek prawny:

Cechą charakterystyczną tych stosunków jest równoważność i równorzędność

pozycji podmiotów.

równorzędność - dotyczy tego, że żadnemu z podmiotów, w szczególności stron nie może jednostronnie kształtować sytuacji prawnej drugiego podmiotu wbrew woli tego podmiotu.

równoważność - dotyczy tego, że sytuacja prawna stron jest porównywalna, co do zakresu ich praw i ciężarów obowiązków

Tego rodzaju stosunki charakteryzujemy ze wskazanych względów, jako poziome. Występuje przede wszystkim w procesie cywilnym, a zwłaszcza w prawie zobowiązań.

2. Stosunek prawny podległości kompetencji:

charakteryzuje się brakiem równorzędności i równoważności. Istotą stosunku jest tu upoważnienie jednej ze stron, najczęściej organu państwa lub samorządu terytorialnego, do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej lub zmiany pozycji drugiej strony, nawet wbrew jej woli. A sfery praw i obowiązków stron nie są równoważne.

Stosunki te określa się, jako pionowe. Stosunki tego typu występują najczęściej między organami państwa, dlatego zwane są także stosunkami administracyjno-prawnymi.

W faktycznie funkcjonujących stosunkach prawnych można zaobserwować uzupełnianie elementów treściowych jednego modelu przez elementy właściwe drugiemu modelowi. Stosunki prawne często zawierają elementy właściwe obydwu typom. Są to niejako typy modelowe. Do stosunków zobowiązaniowych prawa cywilnego materialnego dołączone są niejako stosunki procesowe o charakterze podległości kompetencji.

WYKŁADNIA PRAWA I WNIOSKOWANIE PRAWNICZE

norma prawna - to taka norma postępowania, która została wyinterpretowana z przepisów prawnych.

Norma prawna to reguła postępowania, jednoznacznie wskazująca określonej kategorii adresatów pewien sposób zachowania się we wszystkim lub tylko w określonych sytuacjach, ustanowiona (lub uznana) przez państwo i chroniona środkami przymusu państwowego. Ma ona charakter ogólny - nigdy nie wskazuje indywidualnie określonego adresata.

przepis prawny - to jednostka redakcyjna tekstu prawnego, stanowiącego samodzielne zdanie w sensie gramatycznym. Przepisy prawne są z reguły oznaczone w sposób zindywidualizowany, jako artykuły, paragrafy, ustępy.

Pojęcie wykładni:

Termin ten jest dwuznaczny i występuje w znaczeniu wąskim i szerokim:

a) wykładnia sensu stricto

wykładnia jest procesem przekładu tekstu prawnego czy jego fragmentu (zespołu przepisów) na równoznaczny z tym zespołem przepisów zespół norm postępowania. Dokonywana jest ona w odwołaniu do odpowiednich dyrektyw interpretacyjnych, czyli przepisów wskazujących jak dokonać interpretacji.

Wnioskowanie prawnicze - to czynność myślowa, w której uznając za obowiązujące określone normy wyinterpretowane z przepisów prawnych, dochodzimy na tej podstawie do uznania za obowiązujące jakichś innych norm, jako konsekwencji tych pierwszych. Wnioskowanie prawnicze prowadzone jest wedle dyrektyw interpretacyjnych.

b) wykładnia sensu largo

obejmuje zarówno wykładnię w wąskim znaczeniu, jak i wnioskowanie prawnicze.

Pragmatyczne i apragmatyczne ujęcie wykładni:

a) w ujęciu pragmatycznym

wykładnia jest zespołem czynności przekładu przepisów na normę.

b) w ujęciu apragmatycznym

wykładnia jest rezultatem przekładu przepisów na normę.

ROZCZŁONKOWANIE NORM W PRZEPISACH PRAWNYCH I RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH Z PUNKTU WIDZENIA WYKŁADNI

Teoretycznie możliwa jest sytuacja, że jeden przepis zawiera wszystkie elementy treściowe jednej normy i tylko elementy treściowe tej normy, tj. adresat, okoliczności i nakaz lub zakaz oraz sposób postępowania.

Praktycznie ustawodawca rozczłonkowuje normy w przepisach prawnych.

Wyróżniamy dwie techniki rozczłonkowania norm w przepisach:

1. rozczłonkowanie syntaktyczne (składniowe)

kryterium jest to, jakie elementy treściowe normy zawiera przepis. Rzadko bywa tak, że w jednym przepisie zawarte są wszystkie elementy treściowe normy, czyli wskazanie adresata, okoliczności, wyznaczone zachowanie oraz nakaz i zakaz. Najczęściej elementy te wyrażane są w różnych przepisach.

Z tego punktu widzenia wyróżniamy:

- „przepis zrębowy” (może być zupełny lub niezupełny) zawiera, co najmniej

określenie nakazanego lub zakazanego postępowania,

- „przepisy uzupełniającymi” - zawierają wskazanie adresata i okoliczności, w

których jest adresatowi coś nakazane;

2. rozczłonkowanie treściowe

polega na tym, że jeden przepis zwany „przepisem zasadniczym” zawiera w ogólnych zarysach wskazania wszystkich bądź niektórych elementów treściowych normy (kto, kiedy i co ma do czynić). Natomiast inne przepisy zwane „modyfikującymi” (modyfikatory) - zawierają modyfikacje, doprecyzowanie, objaśnienie i uszczegółowienie elementów treściowych normy, ogólnie zarysowanych w przepisie zasadniczym.

Te wyróżnione 2 sposoby rozczłonkowania norm mogą być stosowane przez ustawodawcę jednocześnie (tj. w jednym przepisie mogą występować przepis zrębowy i przepis zasadniczy).

Jako szczególna odmianę rozczłonkowania treściowego, bądź wręcz trzeci sposób rozczłonkowania derywacyjna koncepcja prawa uważa tzw. rozczłonkowanie objaśniające, polegające na tym, że w określonym przepisie „przepisy objaśniające” zawarte jest objaśnienie sposobu pojmowania wyrażeń, za pomocą których formułujemy wyinterpretowane z przepisów normy, co określa treść i zakres normy.

FAZY - ETAPY WYKŁADNI - 3 fazy:

I FAZA - początkująca

Ma na celu ustalenie, jaki jest aktualny tekst prawny. W tej fazie odwołujemy się przede wszystkim do przepisów derogacyjnych (uchylających), które mówią, jakie przepisy zostały uchylone, a w razie ich braku odwołujemy się do ogólnie przyjętych dyrektyw derogacyjnych, np. lex posterior derogat legi priori - prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze;

II FAZA- rekonstrukcyjna

To faza, w której dokonujemy odtworzenia z przepisów prawnych aktualnego tekstu prawnego wypowiedzi normokształtnych, tzn. na takie, które zawierają już wszystkie elementy treściowe normy postępowania, ale nie są jeszcze jednoznaczne, precyzyjne i wymagają uszczegółowienia czy modyfikacji.

III FAZA- percepcyjna

To faza, w której doprecyzowujemy, ujednoznaczniamy, przekształcamy wyrażenie normokształtne (wypowiedzi normatywne niezupełne), w jednoznaczne normy postępowania.

RODZAJE DYREKTYW WYKŁADNI

Wyróżniamy 2 podstawowe rodzaje dyrektyw wykładni:

1) dyrektywy językowe,

2) dyrektywy pozajęzykowe

a) dyrektywy systemowe

b) dyrektywy funkcjonalne

Ad. 1) dyrektywy językowe

to takie, które wskazują jak odtwarzać normy z przepisów, biorąc pod uwagę jedynie znaczenie językowe przepisów. Są podstawowym typem wykładni. Najczęściej dotyczy to wyboru właściwego znaczenia spośród możliwych znaczeń językowych danego wyrazu bądź wyrażenia.

Ad. 2 a) dyrektywy pozajęzykowe systemowe

wskazują jak dokonać wykładni biorąc pod uwagę fakt, że normy wyinterpretowane w procesie wykładni tworzą system prawny, czyli zespół w pewien sposób uporządkowanych norm, w szczególności zhierarchizowany.

Ad. 2 b) dyrektywy pozajęzykowe funkcjonalne

to dyrektywy wskazujące, jak odtworzyć normy z przepisów prawnych, biorąc pod uwagę inne czynniki niż językowe brzmienie przepisów oraz strukturę systemu prawnego (znaczenie przepisów, np. wartości, które ustawodawca ma chronić, cele prawodawcy).

Wyróżnia się niekiedy (Wróblewski, Zieliński):

a) dyrektywy wykładni I stopnia

wskazują jak rozumieć dany zwrot w określonym kontekście społecznym, językowym, systemowym i funkcjonalnym

b) dyrektywy wykładni II stopnia

dotyczą kolejności stosowania dyrektyw I stopnia ( dyrektywy procedury) bądź wyboru właściwego rezultatu w przypadku, gdy różne dyrektywy I stopnia dadzą różne rezultaty ( reguły preferencji).

Wyróżniamy również:

a) dyrektywy pragmatyczne

wskazują jak należy postępować w trakcie szukania właściwego znaczenia wyrażeń interpretowanych, dotyczą wykładni, jako czynności

b) dyrektywy apragmatyczne

wskazują, jakie znaczenie nadać należy wyrazom ( wyrażeniom) interpretowanym, dotyczą wykładni jako rezultatu

Clara non sunt interpretanda:

„jasne przepisy nie wymagają interpretacji”, w pierwotnym brzmieniu wskazanym przez J. Wróblewskiego w latach '50 zasada ta dotyczyć miała tego, kiedy powstaje sytuacja wykładni. Zdaniem tego autora, jeżeli przepis jest jasny zachodzi tzw. rozumienie bezpośrednie tj. wykładnia w ogóle się nie rozpoczyna. Wróblewski nie wskazywał przy tym, dla kogo przepis ten ma być jasny.

Z. Ziembiński poddając taką interpretację krytyce zaproponował, by zrozumieć ja w ten sposób, że wykładni dokonuje się zawsze, nawet, gdy przepis jest językowo jasny, jednakże jeżeli da się na gruncie dyrektyw językowych niespornie wyprowadzić z przepisów określony zespół norm, to należy na tym poprzestać i nie odwoływać się do innych typów dyrektyw wykładni.

Uważał tę zasadę za równoznaczną z paremią interpretatio cessant in claris („interpretację należy zakończyć, gdy osiągnięto jej jednoznaczny rezultat”).

Obydwa sposoby tej paremii poddał zasadniczej krytyce M. Zieliński:

• wykazał on wbrew Wróblewskiemu, że wykładni poddaje się każdy przepis nawet językowo jasny

• wbrew Ziembińskiemu wykazał, że nawet, jeżeli wykładnia językowa prowadzi do jasnych rezultatów, w każdym wypadku należy przeprowadzić wykładnię systemową i funkcjonalną, choćby rezultaty tych dwóch pozostałych wykładni jedynie potwierdziły rezultaty wykładni językowej

Dyrektywy językowe wykładni:

Językowe dyrektywy wykładni rzadko wskazują, jak należy rozumieć poszczególne słowo, wyraz czy wyrażenie użyte w tekście prawnym. Najczęściej dotyczą one wyboru właściwego znaczenia spośród możliwych znaczeń językowych danego wyrazu czy wyrażenia. Taki charakter mają np. definicje ustawowe. Nie stanowią grupy jednorodnej.

Charakter dyrektyw językowych wykładni można przypisać także dyrektywom znaczeniowym języka, ustalającym znaczenie wyrazu czy wyrażenia definiowanego w danym języku.

W znacznym stopniu dyrektywy językowe są dyrektywami wyboru, czy ustalania kolejności określonego znaczenia na gruncie reguł danego języka. Nie dotyczą zawsze znaczenia poszczególnych wyrazów czy wyrażeń, ale wyboru znaczenia typów wyrażeń.

Szczególną kategorią dyrektyw językowych są dyrektywy ustalania znaczenia językowego w odwołaniu do systematyki aktu normatywnego. Dyrektywy te, które można nazwać systematycznymi tradycyjnie określane były, jako argumentum ad rubrica. Pozwalają wybrać takie czy inne znaczenie językowe, ze względu na systematykę aktu prawnego, w którym dany wyraz (wyrażenie) jest zawarte. Nie należy ich mylić, choć to się powszechnie czyni, z dyrektywami wykładni systemowej.

DYREKTYWY WYBORU ZNACZENIA WYRAŻEŃ WIELOZNACZNYCH W PROCESIE WYKŁADNI JĘZYKOWEJ:

1. jeżeli dla danego wyrażenia sformułowana jest definicja legalna, czyli ustawowa,

należy w procesie wykładni przyjąć takie znaczenie tego wyrażenia, jakie nadała mu owa definicja.

Definicja ustawowa podana w określonej ustawie wiąże zasadniczo jedynie we wszystkich przypadkach użycia tego wyrażenia, w tej właśnie ustawie i ewentualnych aktach wykonawczych do tej ustawy (chyba, ze definicja sama zastrzeże węższy zakres swego zastosowania).

Definicja powinna być podana w przepisach ogólnych ustawy, wiąże ona również w aktach wykonawczych do ustawy. Definicja sformułowana w akcie wykonawczym nie wiąże w ustawie, chyba, że przepis normatywny przewidywał wyraźne upoważnienie do sformułowania definicji.

Definicja sformułowana w ustawie w zasadzie nie wiąże w innych ustawach.

W przypadku ustawy o szczególnej doniosłości w danej gałęzi prawa: (np. KC dla prawa cywilnego, ordynacja podatkowa- dla prawa podatkowego) przyjmuje się, że wiąże w innych ustawach regulujących materiał z tej dziedziny.

Problemem jest to, że ustawodawca nie jest konsekwentny w oznaczaniu ustaw podstawowych dla danej dziedziny spraw, a ponadto w tzw. kompleksowych dziedzin prawa powstaje pytanie - do jakiego typu stosunków regulowanych przez daną ustawę ma się stosować definicję sformułowaną w tej ustawie.

Przyjmuje się także coraz wyraźniej, że termin zdefiniowany w jednej ustawie wiąże w innych ustawach, jeżeli przepisy występujące w tej pierwszej ustawie konstytuują instytucję prawną oznaczoną danym terminem, a przepisy innych ustaw wyznaczają konsekwencję takiej instytucji, na takim czy innym polu.

2. jeśli nie ma definicji ustawowej,

to należy rozważyć czy występuje sytuacja związania interpretatora cudzą decyzją interpretacyjną, np. SN. Jeżeli tak, przyjmujemy znaczenie określone w tej decyzji. Problemem jest to, ze w przypadkach przyznania określonemu podmiotowi kompetencji nadzorczych w danej dziedzinie, organy te uzurpują sobie prawo do ustalenia wiążącego sposobu rozumienia zwrotu występującego w ustawie regulującej tę dziedzinę, kiedy zgodnie z regułami wymagałoby to szczegółowego upoważnienia.

3. jeśli nie zachodzi sytuacja wskazana w punkcie a) i b)

należy ustalić, czy zwrot interpretowany ma ustalone znaczenie w języku prawniczym, jako zwrot języka prawnego. Jeśli tak - to należy przyjąć owo znaczenie (z podręczników, orzecznictwa, judykatury). Dotyczy to tzw. zwrotów quasi-prawnych jak własność czy testament oraz zwrotów faktycznych, których znaczenie zostało w sposób niebudzący wątpliwości określone w nauce, np. zabić czy świadek.

4. dopiero, gdy okaże się, że interpretowane wyrażenie nie ma jednego, ustalonego znaczenia, powszechnie przyjętego w języku prawniczym bądź jest to typowy zwrot faktyczny (w szczególności jest tzw. więzadłem gramatycznym) - to odwołujemy się do języka etnicznego, w którym napisany jest tekst prawny w jego odmianie ogólnej, przy czym w przypadku tekstów prawnych regulujących specjalną materię należy także wziąć pod uwagę znaczenie danego zwrotu w języku występującym w tej materii.

Najistotniejsze jest to, by kryterium rozstrzygania danego wyrażenia nie były intuicje znaczeniowe interpretatora, ale reguły znaczeniowe języka, w którym zwrot ten występuje, zebrane w słowniku danego języka.

Jeżeli słowniki wskazują na jedno tylko znaczenie, należy przyjąć to znaczenie.

5. jeśli w j. polskim interpretowany termin jest wieloznaczny - musimy kontynuować procedurę wyboru, należy najpierw ustalić czy termin ten jest tzw. zwrotem niedookreślonym (nieostrym), czy wieloznacznym, np. „z ważnych powodów”, „niezwłocznie” - wówczas nie dokonujemy doprecyzowania znaczenia tego terminu i przyjmujemy w interpretacji takie znaczenie niedookreślone jakie ten zwrot ma w danym języku, przyjmuje się bowiem, że ustawodawca wprowadził zwroty niedookreślone celowo, w celu pozostawienia organowi stosującemu prawo luzu decyzyjnego.

6. jeśli zwrot wieloznaczny nie ma charakteru zwrotu niedookreślonego i dotychczasowy proces nie przyniósł nam jednego znaczenia jako właściwego, to przystępujemy do ustalenia właściwego znaczenia. W tym celu dokonujemy wstępnej eliminacji niektórych znaczeń wykluczających: znaczenie archaiczne, wulgarne, slangowe.

Ze względu na regułę niepleonastyczności (pleonazm - gdy jedno znaczenie ma znaczenie jak inny wyraz, niepoprawne wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera te same treści, które występują w drugiej części, np. masło maślane). Odrzucamy takie znaczenie danego zwrotu, jako innego zwrotu występującego w tym akcie.

Jeśli po wyeliminowaniu tych znaczeń pozostało jedno - to je przyjmujemy. Jeśli jednak pozostało kilka znaczeń, to należy uwzględnić konteksty użycia danego wyrażenia w tekście aktu prawnego. w tym względzie należy brać pod uwagę:

• makrokontekst - obejmuje miejsce w calym akcie, przy uwzględnieniu tytułu;

• mediakontekst- tzn. miejsce przepisu w jednostce systematyzacyjnej aktu;

• mikrokontekst- tzn. miejsce wyrażenia interpretowanego wśród innych, sąsiednich wyrazów danego przepisu.

Jeśli wskazana procedura wyłoni jedno znaczenie danego wyrazu - należy przyjąć to znaczenie.

Jeśli jednak procedura ta nie pozwoli na eliminacje kilku możliwych znaczeń, wówczas musimy odwołać się do wykładni pozajęzykowej.

DYREKTYWY WYKŁADNI SYSTEMOWEJ:

Wykładnia systemowa dotyczy ustalenia znaczenia treści norm ze względu na inne normy systemu prawnego. Chodzi tutaj zwłaszcza o normy wyższego rzędu oraz normy merytorycznie bardziej doniosłe (normy zasady). Podstawowym wskazaniem wykładni systemowej jest to, że spośród możliwych sposobów interpretacji przepisów należy odrzucić takie, przy których przyjęciu interpretowane z tych przepisów normy byłyby niezgodne:

- z normami wyższego rzędu ( aspekt pionowy ), bądź

- z normami zasadami ( aspekt poziomy )

Wykładnia systemowa ma zatem przede wszystkim walor negatywny, tzn. pozwala na odrzucenie określonych sposobów wykładni jako niewłaściwych.

Wykładni systemowej nie należy mylić z tzw. wykładnią systematyczną, jako szczególnym aspektem wykładni językowej polegającym na odwołaniu się do systematyki aktu normatywnego.

Wykładni systemowej nie należy mylić także z decyzjami walidacyjnymi, stwierdzającymi, że przepis aktu niższego rzędu nie obowiązują, ponieważ we wszystkich możliwych sposobach rozumienia na gruncie wykładni językowej są niezgodne z przepisami aktu hierarchicznie wyższego.

Podobnie wykładni systemowej nie należy mylić z decyzjami o niestosowaniu przepisu aktu hierarchicznie niższego w analogicznej sytuacji.

N_{0 interpretujemy przepisy niższe}

^{/ | \ z przepisami wyższymi}

^{N1 N2 N3}

W aspekcie poziomym chodzi o to, by spośród możliwych na gruncie wykładni językowej sposobów rozumienia danego przepisu odrzucić te, które byłyby niezgodne z zasadami prawa pojętymi jako normy.

Rozstrzygając o odrzuceniu określonego sposobu interpretowania przepisów zawierających szczegółowe normy ze względu na wymóg zgodności z odpowiednią zasadą, należy brać pod uwagę:

• to, że system prawa może przewidywać wyjątki od zasady dla realizacji wartości zabezpieczonych inną zasadą

• system prawa może zakładać realizację zasad przeciwstawnych

WYKŁADNIA POZAJĘZYKOWA

generalnie polega na tym, że dla ustalenia znaczenia norm wyinterpretowanych z przepisów odwołuje się do innych czynników niż językowe brzmienie przepisu. Chodzi tu zwłaszcza o odwołanie do przypisywanych ustawodawcy celów (wykładnia celowościowa, czyli teleologiczna), przy czym chodzić może o ustawodawcę racjonalnego bądź faktycznego do domniemanych bądź rzeczywiście odtworzonych intencji ustawodawcy do (skutków) funkcji społecznych danego uregulowania (wykładnia funkcjonalna).

Sytuacje, w których odwołujemy się do wykładni pozajęzykowej:

Współcześnie przyjmuje się, że do wykładni pozajęzykowej odwołujemy się zarówno wtedy, gdy wykładnia językowa nie daje jednoznacznego rozstrzygnięcia, jak i wtedy gdy takie rozstrzygnięcie daje (czyli gdy przepisy są jasne bądź nie, w każdej sytuacji ).

W wykładni pozajęzykowej odwołujemy się do określonego systemu wartości oraz wiedzy. Chodzi tu o wartości przypisywane prawodawcy, odtwarzane z aktów normatywnych, zwłaszcza Konstytucji oraz preambuł do ustaw. Zakłada się także, że ustawodawca przyjmuje powszechnie akceptowalną w danym społeczeństwie aksjologię.

Rola odwołania się do wykładni pozajęzykowej jest jednak w tych dwóch sytuacjach odmienna:

1. Gdy przepisy wykładni pozajęzykowej są językowo niejasne:

rola wykładni pozajęzykowej polega na uzasadnianiu wyboru tej możliwości interpretacyjnej, za którą przemawiają w największym stopniu argumenty pozajęzykowe, która w szczególności w największym stopniu zabezpiecza przypisywane ustawodawcy wartości.

Należy wówczas odwołać się do pozajęzykowych dyrektyw wykładni

1. z podobieństwa - a simili,

2. z przeciwieństwa - a contrario.

Chodzi tu o sytuacje, że z punktu widzenia wykładni językowej norma wyinterpretowana z przepisu prawnego obarczona jest pase nieostrości. Powstaje pytanie czy normę tę doprecyzować w ten sposób, że obejmuje ona swym zakresem pas nieostrości, czy pozostawia się ją na zewnątrz. Odwołujemy się wówczas do przypisywanych ustawodawcy ocen. Jeżeli uzasadnienie aksjologiczne, które legło u podstaw danej regulacji, co do przepisów językowo wątpliwych, ma zastosowanie także w przypadkach językowo wątpliwych, należy owe wątpliwe językowo przypadki objąć zakresem wyinterpretowanej normy ( wykładnia a simili ).

Jeśli natomiast objęcie owych przypadków wątpliwych nie znalazłoby uzasadnienia w celach i wartościach przypisywanych prawodawcy, należy owe wątpliwe językowo przypadki pozostawić poza zakresem wyinterpretowanej normy (wykładnia a contrario).

2. Gdy przepisy wykładni pozajęzykowej są językowo jasne:

rola odwołania się do wykładni pozajęzykowej kształtuje się różnie, w zależności od tego, czy rezultaty wykładni językowej naruszają radykalnie bądź też wręcz burzą któreś z założeń o racjonalności prawodawcy, w szczególności o konsekwencji jego ocen.

Jeżeli tak się nie dzieje rola wykładni pozajęzykowej sprawdza się do potwierdzenia rezultatów wykładni językowej.

Natomiast, gdy wyinterpretowane w wykładni językowej normy postępowania naruszają takie założenia, to odwołujemy się do pozajęzykowych dyrektyw wykładni zwężającej lub rozszerzającej.

Do dyrektyw wykładni rozszerzającej bądź zwężającej odwołujemy się, gdy przepisy są językowo jasne a wyinterpretowane z nich normy (w drodze wykładni językowej) - jednoznaczne, ale przyjęcie rezultatów wykładni językowej burzyłoby założenie o racjonalności prawodawcy - wtedy, wbrew językowemu brzmieniu przepisu należy dla przywrócenia spójności założeń prawodawcy, stosownie zmodyfikować zakres wyinterpretowanych z przepisów norm, rozszerzających normę wyinterpretowaną na gruncie wykładni językowej lub ją zwężając.

Problem polega na tym, że ponieważ taka modyfikacja może być traktowana, jako działalność prawotwórcza, a tego typu działalność zarezerwowana jest dla prawodawcy, tego rodzaju wykładnia pozajęzykowa (wbrew jasnemu brzmieniu przepisów) podlega w naszej kulturze prawnej daleko idącym ograniczeniom.

Generalnie przyjmuje się, że modyfikacja rezultatów wykładni językowej jasnych językowo przepisów wymaga szczególnie silnego uzasadnienia aksjologicznego i możliwa jest przede wszystkim w sytuacji ewidentnego błędu ustawodawcy bądź w sytuacji, gdy ustawodawca regulując daną sprawę nie przewidział ani nie mógł przewidzieć pewnych sytuacji. Do takiej sytuacji dochodzi w przypadku wykładni rozszerzającej i zwężającej, gdy interpretator ze względu na wskazane wyżej powody, wbrew językowo jasnemu brzmieniu przepisów obejmuje zakresem normy, sytuacje czy zachowania, które z punktu widzenia brzmienia tych przepisów z pewnością zakresem tej normy objęte by nie były (wykładnia rozszerzająca) bądź wyłącza z zakresem normy sytuacje bądź zachowania, które z pewnością zakresem wyinterpretowanej normy na pewno by były (wykładnia zwężająca).

W Polskim systemie prawnym nie ma wyraźnego przepisu, który upoważniałby do wykładni rozszerzającej bądź zwężającej tylko określone podmioty. W praktyce jednak aktów takiej wykładni dokonują przede wszystkim najważniejsze i najwyższe organy rozstrzygające ( SN i NSA ).

Wykładnia rozszerzająca dokonywana jest wbrew brzmieniu przepisów, stosowana jest przede wszystkim dla poprawienia błędów ustawodawcy, a także dostosowania przepisów do zmienionej sytuacji, których to zmian ustawodawca nie przewidział.

W polskim systemie przyjmuje się, że ZABRONIONA JEST wykładnia wbrew jednoznacznemu brzmieniu przepisów:

1. definicji legalnej (ustawowej)

2. dotyczących wolności, praw i obowiązków obywateli;

3. w przypadku przepisów przyznających kompetencje organom władzy publicznej- zakaz wykładni rozszerzającej;

4. utrzymujących czasowo w mocy przepisy uchylonego aktu prawnego - zakaz wykładni rozszerzającej

5. w przypadku przepisów formułujących wyjątki (nawet, jeśli istnieje silne uzasadnienie aksjologiczne) - zakaz wykładni rozszerzającej.

WNIOSKOWANIA PRAWNICZE

Rodzaje wnioskowań prawniczych:

Wyróżnia się wnioskowania prawnicze ze względu na typ związku zachodzącego pomiędzy normami wyinterpretowanymi z przepisów prawnych jako przesłankami a normami dodatkowo zaliczanymi do danego systemu:

1. logiczne

2. instrumentalne

3. aksjologiczne

Ad. a) wnioskowania logiczne

Wnioskowania te, opierają się na założeniu, że jeżeli wyinterpretowaliśmy z przepisów prawnych normę N, to należy uznać za obowiązujące także wszystkie te normy, które wynikają logicznie z normy N.

Z normy N wynika logicznie jakaś inna norma, gdy zakres zastosowania normy przesłanki N jest zamienny lub nadrzędny nad zakresem zastosowania tej drugiej normy, np.

N₁: Zakazuje się zabijać ptaki

N₂: Zakazuje się zabijać wróble zimą

Tego rodzaju wnioskowania prawnicze są przyjęte jako oczywiste i przyjmowane są milcząco w każdej kulturze prawnej, ponieważ ich nieprzyjęcie prowadziłoby do logicznej niekoherencji ( braku spójności ) systemu prawa.

• Ad. b) wnioskowania instrumentalne

Polegają na tym, że jeżeli wyinterpretujemy z przepisów normę nakładającą na kogoś obowiązek określonego postępowania, to należy przyjąć, że obowiązek nakładają także normy wyznaczające obowiązek podjęcia tych wszystkich czynności, które są niezbędne do realizacji tego pierwszego postępowania. Wnioski te przebiegają wg przyjętych reguł instrumentalnego nakazu i zakazu.

Wnioskowania te przebiegają wg dwóch dyrektyw:

1. reguły instrumentalnego nakazu

nakazują przyjąć za obowiązujące normy wyznaczające obowiązek uczynienia wszystkiego co jest konieczne dla realizacji obowiązku wskazanego w normie przesłance;

wskazują, że jeśli nakazane jest czynić C, to należy przyjąć, iż nakazane jest także czynienie wszystkiego, co jest konieczne dla uczynienia C.

2. reguły instrumentalnego zakazu

nakazują przyjąć za obowiązujące normy zakazujące czynienia czegokolwiek, co uniemożliwiłoby realizację obowiązku wyznaczonego w normie przesłance;

wskazują, że jeśli nakazane jest czynienia C, to należy przyjąć, że zakazane jest czynienie czegokolwiek, co uniemożliwiłyby uczynienie C.

Tego rodzaju wnioskowania przyjmowane są milcząco w każdej kulturze prawnej, jako, że bez nich system prawny byłby niefunkcjonalny, ich nieprzyjęcie prowadziłoby do prakseologicznej dysfunkcjonalności systemu prawa.

Ad. c) wnioskowania aksjologiczne

Odwołują się do założenia racjonalności prawodawcy a w szczególności, że prawodawca jest konsekwentny w swoich założeniach i sytuacje podobnie oceniane reguluje podobnie.

W ramach tych wnioskowań wyróżnia się:

1. wnioskowanie z analogii prawa (analogia iuris)

polega na tym, że jeśli w procesie interpretacji wyinterpretujemy z przepisu kilka norm regulujących podobne sytuacje i zachowania (od N₁ do N_k ), które wszystkie znajdują uzasadnienie aksjologiczne w pewnej ocenie lub zespole ocen, i chociaż dla kolejnej sytuacji podobnej nie sposób wyinterpretować z przepisu analogicznej normy, to należy uznać za obowiązującą normę N_k+1, która nie da się co prawda wyinterpretować z przepisów, ale znajduje uzasadnienie w tej samej ocenie lub zespole ocen, które legły u podstaw norm wyinterpretowanych przepisów.

2. wnioskowanie z silniejszego (a fortiori)

bazuje na założeniu, że jeśli ustawodawca chroni pewne dobro przed określonymi zagrożeniami, to tym bardziej będzie chronił przed większymi zagrożeniami.

Wnioskowania te przebiegają wg dwóch dyrektyw:

• dyrektywa z większego na mniejsze (A MAIORI AD MINUS)

- komu nakazane jest czynić więcej, temu jest nakazane czynić mniej - w jej świetle, jeśli wyinterpretujemy normę wskazującą komuś uczynienie czegoś, co jest dla adresata wysoce dolegliwe, to należy przyjąć, że obowiązuje też norma nakazująca mu zamiast owego czynu uczynić coś, co jest mniej dolegliwe, a spowoduje realizację celu ustawodawcy.

- komu wolno uczynić więcej temu wolno czynić mniej - w jej świetle, jeśli normy zezwalają komuś na zachowanie bardziej dolegliwe dla kogoś innego, to należy przyjąć, że dozwolone jest też zachowanie mniej dolegliwe, np. właściciel może przejść na grunt sąsiedni, w celu zebrania owoców z jego drzew, to tym bardziej właściciel może sięgnąć ręką na ten grunt, aby zebrać owoce.

• dyrektywa z mniejszego na większe (A MINORI AD MAIUS)

wskazuje, że jeśli obowiązuje norma wyinterpretowana z przepisów zakazująca naruszania pewnego dobra w pewnym stopniu, to obowiązuje także norma zakazująca naruszania tego samego dobra w stopniu większym (komu zakazane jest czynić mniej, temu zakazane jest czynić więcej), np. komu zakazane jest deptać trawniki, to tym bardziej zabrania się jeżdżenia po nich samochodem.

Wnioskowania oparte na założeniu konsekwencji ocen prawodawcy odwołują się do prawidłowo odtworzonych ocen dotyczących tego, co jest dla kogoś bardziej lub mniej uciążliwe, dlatego ich rezultaty mogą być sporne w konkretnych sytuacjach.

Wszystkie wnioskowania aksjologiczne są wysoce dyskusyjne, jeśli chodzi o zakres ich zastosowania, zwłaszcza ze względu na sporność odtworzonych założeń aksjologicznych. Dotyczy to zwłaszcza stosowalności tego rodzaju wnioskowań w prawie publicznym.

ANALOGIA LEGIS

W ujęciu tradycyjnym (np. J. Nowacki) ujmuje się analogię legis, jako metodę wnioskowania prawniczego, w której na podstawie normy wyinterpretowanej z określonego przepisu, a dotyczącej określonej sytuacji i znajdującej uzasadnienie aksjologiczne w określonej ocenie, uznaje się za obowiązującą także normę, której nie da się wyinterpretować z tekstu prawnego, ale która dotyczy sytuacji i zachowania podobnego i znajduje uzasadnienie aksjologiczne w tej samej ocenie.

W takim ujęciu problemem istotnym jest zakres tego rodzaju wnioskowań. W praktyce są one w większym stopniu dopuszczalne w zakresie prawa prywatnego (w szczególności cywilnego), a w zakresie prawa publicznego doznają poważnych ograniczeń, w szczególności niedopuszczalna jest analogia na niekorzyść obywatela (w pr. Karnym czy finansowym).

NIE JEST TO RODZAJ WNIOSKOWANIA, odnotować należy stanowisko Z. Ziembińskiego, który nie traktuje analogii legis, jako wnioskowania prawniczego, ale jako rodzaj wykładni w ścisłym znaczeniu, utożsamiając ją z wykładnia a simili, czyli „z podobieństwa”.

WNIOSKOWANIA Z ZASAD PRAWA

Ujmowane, jako odmiana wnioskowania z analogii Iris. Polega na tym, że w razie sytuacji braku wyraźnych norm regulujących daną sytuację, czy sytuacje podobne, uznajemy za obowiązującą normę regulującą rozważaną sytuację, która znajdowałaby uzasadnienie aksjologiczne w przypisywanych ustawodawcy ocenach i zasadach prawa, jako ogólnych normach nakazujących dążenie do zabezpieczenia tych ocen.

SYSTEM PRAWNY

System prawny - w podstawowym znaczeniu określany jest, jako uporządkowany zbiór norm prawnych. Elementami systemu prawnego są, jak zwykle się przyjmuje, jedynie normy generalne i zarazem abstrakcyjne. Normy indywidualne i konkretne (komuś konkretnemu i jednorazowo) nie są elementami systemu prawnego (te, co wynikają z decyzji administracyjnych)

Aby zespół norm generalnych i abstrakcyjnych zasługiwał na miano systemu prawa musi on posiadać określone cechy formalne. W szczególności przyjmuje się, że system prawa jest systemem:

1) spójnym

system prawny nie może posiadać niezgodności - czyli mogą to być jedynie normy zharmonizowane

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje niezgodności norm:

a) niezgodności formalne

- sprzeczność norm

- przeciwieństwo norm

dotyczą stosunku pomiędzy zachowaniami nakazanymi a zakazanymi przez określone normy.

b) niezgodności prakseologiczne

dotyczy stosunku pomiędzy skutkami zachowań nakazanych i zakazanych przez określone normy (od teorii sprawnego działania).

sprzeczność norm:

dwie normy są ze sobą sprzeczne, gdy postępowanie nakazane przez jedną normę jest jednocześnie zakazane przez drugą.

Sprzeczność norm może mieć charakter

- całkowity albo

normy są sprzeczne całkowicie, gdy ich zakresy zastosowania są zamienne.

- częściowy

normy są sprzeczne częściowo, gdy ich zakresy są częściowo wspólne, np. w każdy

wtorek x ma stawić się w Krakowie, zaś w każdy parzysty dzień zakazane jest

stawienie się x w Krakowie.

Przy sprzeczności występują tylko dwie normy.

• przeciwieństwo norm:

• jest stosunkiem zachodzącym pomiędzy dwiema lub większą liczbą norm. Polega na tym, że 1 norma nakazuje wykonać czyn C1, a druga czyn C2, przy czym zrealizowanie czynu C1, uniemożliwia zrealizowanie czynu C2, przy czy możliwe jest niezrealizowanie żadnego z tych czynów, np. „w każdy wtorek masz przebywać w Poznaniu; w każdy wtorek masz się stawić w Krakowie”- są to normy przeciwne, a jeśli osoba ta będzie w Szczecinie - nie zrealizuje żadnej z nich.

Przeciwieństwo, podobnie jak sprzeczność, może mieć charakter

- całkowity,

gdy zakresy zastosowania norm przeciwnych się pokrywają; lub

- częściowy,

gdy zakresy zastosowania norm przeciwnych są tylko częściowo wspólne.

• niezgodności prakseologiczne:

Dwie normy są niezgodne ze sobą prakseologiczne, gdy zrealizowanie jednej z nich wywołuje określone skutki, a jednocześnie zrealizowanie drugiej niweczy skutki realizacji pierwszej normy.

Nie dotyczy stosunku między czynami nakazanymi czy zakazanymi przez normy, lecz pomiędzy ich skutkami.

Niezgodność prakseologiczna norm ma charakter stopniowalny:

a) całkowita niezgodność prakseologiczna

gdy realizacja drugiej całkowicie niszczy skutki realizacji pierwszej;

b) częściowa

normy są w mniejszym lub większym stopniu częściowo niezgodne prakseologicznie, gdy realizacja drugiej tylko częściowo niszczy skutki realizacji pierwszej.

Niezgodność prakseologiczna może być:

1. dwustronna

gdy normy są nie zgodne niezależnie od kolejności realizacji,

2. jednostronna

gdy niezgodność występuje tylko wtedy, gdy normy są realizowane w określonej kolejności.

• USUWANIE NIEZGODNOŚCI Z SYSTEMU NORM

Usuwanie niezgodności z systemu norm przybiera różną postać, w zależności od tego, o jaki typ niezgodności chodzi.

W zakresie niezgodności formalnych

doktryna prawnicza przyjmuje za obowiązujące określone dyrektywy zwane dyrektywami kolizyjnymi, które pozwalają tak odtworzyć zakresy norm niezgodnych, iż niezgodność zostaje usunięta. Modyfikacje te kierowane np. zasadą „lex posterior derogat priori” lub „lex specialis derogat legi generali”,

Status tych reguł nie jest jednak jednorodny:

- niektóre z nich można zakwalifikować, jako dyrektywy interpretacyjne nakazujące

tak dokonywać interpretacji niezgodnych formalnie norm, by niezgodność znikła

- w innych przypadkach reguły te mają charakter reguł walidacyjnych, nakazujących

uznać którąś z norm niezgodnych za nieobowiązującą, np. w przypadku

niezgodności pomiędzy normą konstytucyjną a normą ustawową.

Usunięcie niezgodności prakseologicznych jest trudniejsze

W naszej kulturze prawnej przyjmuje się, że organy interpretujące, stosujące prawo - nie są upoważnione do usuwania niezgodności prakseologicznych. W związku z tym usunięcie tych niezgodności możliwe jest jedynie w drodze zmiany przepisów prawnych przez ustawodawcę.

2) zupełność systemu

Zupełność systemu jest różnorodnie pojmowana.

zupełność kwalifikacyjna - polega na tym, że dla dowolnego postępowania można zawsze orzec, że jest z punktu widzenia norm nakazane, zakazane albo obustronnie dozwolone. Współcześnie w europejskich kulturach prawnych przyjmuje się, że jeżeli normy milczą na temat kwalifikacji normatywnej jakiegoś postępowania to jest ono obustronnie dozwolone. Zasadę powyższą nie należy rozumieć w ten sposób, iż brak nakazu i zakazu dokonania określonej czynności konwencjonalnej, jest dorozumianym upoważnieniem do ważnego dokonania tej czynności.

Zupełność koncepcji źródeł prawa - polega na tym, że w świetle przyjętej w systemie koncepcji źródeł prawa, o dowolnej normie sformułowanej w języku danego systemu można orzec, że obowiązuje w systemie bądź też nie.

Zupełność ujmujemy, jako brak luk (wolność od luk). Termin „luka” pojmowany jest różnorodnie:

O luce aksjologicznej mówimy, gdy w świetle czyichś ocen dane postępowanie powinno być w określony sposób prawnie kwalifikowane, a nie jest kwalifikowane.

Szczególną odmianą luki aksjologicznej, a według niektórych odrębną luką jest luka prakseologiczna, polegająca na tym, że zasady systemu deklarują, iż system chronić będzie pewną wartość, a jednocześnie w systemie brak norm wskazujących jakie działania ma ktoś podjąć, aby wartość ta była chroniona.

Luka logiczna polega na tym, że w świetle norm systemu określone postępowanie jest jednocześnie nakazane i zakazane, przy czym brak w systemie reguł kolizyjnych (precyzyjnej reguły usuwania takiej kolizji). Luka logiczna nie jest luką w systemie norm prawnych, lecz luką w systemie reguł kolizyjnych, przyjętych w danej kulturze prawnej.

Luka konstrukcyjna dotyczy czynności konwencjonalnych doniosłych prawnie i polega na tym, że dla danego rodzaju czynności konwencjonalnej brak jest reguł dokonywania tej czynności bądź są na tyle nieprecyzyjne, że w pewnych przypadkach nie można ważnie dokonać owej czynności. Tradycyjne stanowisko wskazywało, że usuwanie luk konstrukcyjnych należy do ustawodawcy. Współcześnie toruje sobie drogę pogląd, że luki te mogą być usunięte w drodze swoistej analogii polegającej na tym, by w przypadku braku reguł dokonania określonych czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie do dokonania tej czynności stosować reguły dokonania innej podobnej czynności konwencjonalnej.

3) otwartość/zamkniętość systemu prawnego

Otwartość/zamkniętość systemu pojmowane są na różne sposoby.

W rozumieniu kwalifikacyjnym system norm jest zamknięty wówczas, gdy normy danego systemu wyznaczają obowiązki jedynie osobom należącym do określonej społeczności lub znajdującym się na danym terytorium. W takim rozumieniu system prawny jest systemem zamkniętym w odróżnieniu od systemu moralnego. Współcześnie wobec obowiązywania norm ponadpaństwowych system prawny, jako system norm obowiązujących w danym państwie, bywa traktowany jako częściowo otwarty.

W drugim rozumieniu otwartość/zamkniętość systemu dotyczy tego, czy przepisy systemu odsyłają do norm pozaprawnych.

W trzecim rozumieniu otwartość/zamkniętość systemu dotyczy tego, czy na gruncie przyjętych w danej kulturze prawnej reguł szeroko pojętej wykładni można, z przepisów danego systemu, wyprowadzić tylko jeden zespół norm- wtedy system jest zamknięty, czy więcej niż jeden system norm- system otwarty. Tak rozumiana otwartość systemu dotyczy w istocie normatywnej koncepcji wykładni i otwartość taka jest przejawem braku precyzji owej koncepcji.

W ostatnim rozumieniu otwartość/zamkniętość systemu dotyczy koncepcji źródeł prawa. Koncepcja ta jest zamknięta wówczas, gdy źródłami prawa są tylko fakty wymienione w tej koncepcji, a otwarta wówczas, gdy źródłami prawa są również fakty niewymienione w danej koncepcji.

Polski system prawny jest systemem zamkniętym, co do źródeł prawa powszechnie obowiązującego. W świetle orzecznictwa TK ma charakter otwarty, co do systemu źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego.

Charakter powiązań pomiędzy normami systemu

Modelowo wyróżnia się dwa sposób powiązania norm:

1. statyczne

Polegają na tym, że na szczycie danego systemu sformułowana jest określona norma lub zespół norm najogólniejszych, a pozostałe normy traktowane są, jako uszczegółowienia owej normy/norm ogólnych. Powiązania te mają zatem charakter treściowy. Normy niższego rzędu wyprowadzane są z norm wyższego rzędu, jako ich treściowe konkretyzacje przy przyjęciu odpowiednich przesłanej entymematycznych (domyślnych)

2. dynamiczne

Polegają na tym, że norma/normy najwyższe systemu nie wyznaczają obowiązków merytorycznych, a upoważniają jedynie do wydawania norm niższego rzędu, a obowiązku merytoryczne wyznaczają dopiero normy najniższe. Powiązania te mają charakter kompetencyjny

Wydaje się, że we współczesnych systemach prawnych powiązania między normami mają zarówno charakter statyczny, jak i dynamiczny. Powiązania dynamiczne przejawiają się w upoważnieniu przez akt wyższego rzędu do wydawania aktów niższego rzędu. Powiązania treściowe przejawiają się w ograniczeniu udzielonego upoważnienia. Ograniczenie to wyznaczone jest przez przedmiot regulacji, wymóg zgodności treściowej norm niższego rzędu z normami merytorycznymi aktu upoważniającego i innych aktów wyższego rzędu oraz przez generalny zakaz subdelegacji.

ZASADY PRAWA

Termin „zasady prawa” ma w polskim języku prawniczym dwa znaczenia:

1. opisowe

2. dyrektywalne

Ad.1) W tym znaczeniu, zasada prawa to wzorzec ukształtowania systemu prawnego, gałęzi prawnej bądź instytucji prawnej (np. zasada trójpodziału władzy).

Ad. 2) W tym znaczeniu, zasada prawa to norma prawna obowiązująca w danym systemie w jakiś sposób nadrzędna wobec innych norm i pełniąca w tym systemie szczególną rolę.

W czym przejawia się nadrzędność zasad prawa nad innymi normami?

Nadrzędność zasad prawa wobec innych norm systemu przejawia się w tym, że formułowane są one w aktach hierarchicznie najwyższych- Konstytucji, ustawach.

Zasady mają wyższą moc prawną niż zwykłe normy i w związku z tym w przypadku kolizji między zasadą prawa a zwykłą normą, zasada w jakiś sposób uchyla kolidującą normę.

Zasady mają szczególnie szeroki zakres zastosowania i normowania.

Szczególna rola konstrukcji systemu czy gałęzi polegająca na tym, że zasady nakazują realizację pewnego stanu rzeczy jako celu, a zwykłe normy wyznaczają obowiązek podjęcia określonych działań jako środków dla realizacji tego celu.

Problem podstaw obowiązywania zasad

Specyfiką zasad prawa jest to, że stosunkowo rzadko bywają one w pełni wysłowione w tekście prawnym. Niekiedy zasady prawa znajdują jedynie fragmentaryczne oparcie w tekście przepisów prawnych, tzn. da się je wyinterpretować z regulacji zawartych w wielu przepisach w pewien sposób zinterpretowanych.

Podstawą uznania obowiązywania określonych zasad jest to, że są one powszechnie przyjmowane w kulturze prawnej, a za ich przyjęciem przemawiają określone argumenty o charakterze historycznym, prakseologicznym, czy aksjologicznym.

Rola zasad prawa w systemie

Zasady pełnią swoistą rolę w systemie prawnym. Funkcjonują one w aspekcie tworzenia prawa, wykładni i przestrzegania prawa.

W aspekcie tworzenia prawa, wyznaczają cele działalności prawodawczej, a także stają się jak gdyby osiami, wokół których grupowane są „zwykłe” normy. Wskazują także ograniczenia swobody ustawodawcy.

W aspekcie wykładni, rola zasad polega na tym, że dostarczają przesłanek ocennych w procesie wykładni pozajęzykowej oraz stanowią kryterium wyboru właściwej wykładni w przypadku wykładni systemowej.

W aspekcie stosowania prawa, zasady wyznaczają sposób czynienia użytku z luzów decyzyjnych w sytuacji, gdy te luzy organowi stosującemu prawo są przyznane.

Doczytać rozdział 10,11,13- książka Wronkowskiej

POSTAWY WOBEC PRAWA

Postawy wobec prawa wyznaczają najogólniej: wiedza na temat obowiązującego prawa i określone motywacje i zwyczaje.

Typologie postaw wobec prawa przedstawiła Maria Borucka-Arztowa. W zmodyfikowanej formie (wg prof. Czepity) można wyróżnić:

1. Postawę konformizmu

2. Postawę oportunizmu

3. Postawę legalizmu

4. Postawę aksjolog izmu

Ad1. Konformizm

Konformizm, jako postawa społeczna przejawia się w tym, że ktoś postępuje tak jak postępują inni członkowie jego grupy odniesienia. W odniesieniu do prawa, konformizm będzie sprzyjał przestrzeganiu prawa tylko niekiedy- wówczas, gdy grupa odniesienia konformisty przestrzega prawa, gdy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że nieprzestrzeganie prawa będzie sankcjonowane i wysoce dolegliwe.

Ad 2. Oportunizm

jako postawa społeczna polega na kierowaniu się w swoim postępowaniu wąsko pojętym rachunkiem korzyści, w szczególności korzyści w zakresie takich dóbr jak pieniądze, władza. Oportunizm, jako postawa wobec prawa prowadzi do przestrzegania prawa tylko wtedy, gdy to się komuś opłaca (w praktyce, gdy państwo jest silne).

Ad. 3 Legalizm

jako postawa wobec prawa polega na przestrzeganiu prawa tylko ze względu na szacunek wobec prawa. W ramach postawy legalistycznej wyróżnić można:

- legalizm trywialny- polegający na uznaniu, ze prawa trzeba przestrzegać bez

wnikania w to, czy osoby stanowiące prawo mają legitymizację do sprawowania

władzy

- legalizm krytyczny- polegający na przyjęciu, że prawa należy przestrzegać

(choćbyśmy dezaprobowali jego treść) ze względu na to, że osoby sprawujące władzę

mają taką czy inną legitymizację do stanowienia prawa (w szczególności legitymizację

demokratyczną).

Ad 4. Aksjologizm

postawa ta polega na tym, że ktoś przestrzega prawa, dlatego, że w świetle swoich ocen aprobuje treść norm prawnych.

PRZESTRZEGANIE PRAWA

realizowanie prawa - jeśli ktoś postępuje tak, jak nakazuje norma to mówimy, że

realizuje normę prawną.

Przestrzeganie prawa posiada 2 znaczenia:

1. szersze

ktoś przestrzega prawa, gdy postępuje tak, jak mu prawo nakazuje wiedząc o owym nakazie,

2. węższe

ktoś przestrzega prawa, gdy postępuje tak, jak mu prawo nakazuje, wiedząc o owym nakazie i właśnie dlatego, że tak mu nakazano.

Czynniki kształtujące przestrzeganie prawa:

Dla przestrzegania prawa niezbędna jest z jednej strony znajomość prawa a z drugiej odpowiednia motywacja.

Aspekty znajomości prawa:

Znajomość prawa rozpatrywać można w aspekcie formalnym i faktycznym.

aspekt formalny - w tym aspekcie chodzi o to czy prawo zostało należycie ogłoszone. Ogłoszenie jest formalną publikacją aktu prawnego w sposób przewidziany w danym systemie prawnym. Dla faktycznej znajomości prawa formalne ogłoszenie nie ma większego znaczenia.

Doniosłość formalnego ogłoszenia przejawia się jednak w tym, że

1. jest często pierwszym podaniem do publicznej wiadomości tekstu aktu prawnego;

2. od momentu ogłoszenia lub momentu późniejszego - akt prawny obowiązuje;

3. akt ogłaszany oficjalnie jest aktem autentycznym, wiążącym w przypadku sporów co do ewentualnych błędów

aspekt faktyczny - dotyczy (rzeczywistej możliwości) zapewniania adresatom norm prawnych faktycznej możliwości zaznajomienia się z treścią przepisów prawnych. Bardzo wiele czynników wpływa na faktyczną znajomość prawa.

Spośród czynników leżących po stronie organów państwa można zwrócić uwagę na:

1. zapewnienie należytego vacatio legis aktu prawnego- z zasady to 14 dni, ale są też inne reguły, np. wypracowane przez TK;

2. komunikatywność tekstu prawnego- im bardziej komunikatywny, tym bardziej przestrzegany, (problem staranności derogacji)

3. faktyczny dostęp do pomocy prawnej.

Rodzaje informacji o prawie:

Wyróżnia się trzy typy informacji o prawie:

1. INFORMACJE PODSTAWOWE - potrzebne i dostarczane każdemu członkowi danej społeczności. Powinny obejmować wiadomości: co to jest prawo, zasady prawa, zasady proceduralne

2. INFORMACJE ZWIĄZANE Z PEŁNIONĄ W DANEJ SPOŁECZNOŚCI FUNKCJĄ - ROLĄ,

3. INFORMACJE AKCYDENTALNE - nabyte przy okazji załatwiania różnych spraw.

Status zasady „INGORANTIA IURIS NOCET”- „nieznajomość prawa szkodzi”

Zasada ta nie jest normą prawną a tzw. „zasadą w sensie opisowym” i polega na takim ukształtowaniu przesłanek odpowiedzialności prawnej, iż nie można się bronić przed odpowiedzialnością wykazując swoją nieznajomość prawa.

Zasada ta jest praktycznie przyjęta we wszystkich ustawodawstwach, gdyż jej nie przyjęcie groziłoby nieefektywnością systemu prawnego.

Niekiedy ustawodawca przewiduje złagodzenie skutków tejże zasady poprzez dopuszczenie od niej wyjątków polegających na przyjęciu, iż niezawiniona nieznajomość prawa skutkuje brakiem odpowiedzialności, np. w przepisach prawnych prawa karnego, cywilnego - o błędzie.

Podobny status ma nałożenie na organy państwa obowiązku informowania obywateli o treści prawa, w szczególności o przysługujących im środkach prawnych.

STOSOWANIE PRAWA

Tradycyjnie „stosowanie prawa” - oznacza ustalanie konsekwencji prawnych na podstawie określonej normy prawnej dla danego stanu faktycznego.

Współcześnie definiuje się „stosowanie prawa” - jako czynienie użytku przez określony podmiot z kompetencji przyznanych mu przez normy kompetencyjne danego systemu prawnego.

Współczesne ujęcie stosowania prawa było rozumiane szeroko bądź wąsko. Dotyczy to zarówno aspektu podmiotowego - kto stosuje prawo; jak i przedmiotowego - w jakiego typu sprawach prawo jest stosowane.

W NAJSZERSZYM ROZUMIENIU

stosowanie prawa jest czynienie użytku przez każdy podmiot w sprawie jakiegokolwiek rodzaju. W tym rozumieniu stosuje się prawo, np. sąd wydaje wyrok w indywidualnej sprawie, organ państwowy lub samorządowy wydaje decyzję w sprawie indywidualnej.

W tym rozumieniu - najszerszym - stosowaniem prawa jest także czynienie przez organ prawodawczy użytku ze swoich kompetencji do wydawania aktu prawnego, np. sejm wydając ustawę czyni użytek z kompetencji, którą przyznaje mu Konstytucja.

W tym rozumieniu stosowaniem prawa jest także czynienie użytku przez obywatela ze swoich kompetencji, np. poprzez udział w wyborach, sprzedaż rzeczy przez właściciela.

Tak szerokie współczesne rozumienie stosowania prawa bywa niekiedy zawężane zarówno w aspekcie podmiotowym, jak i przedmiotowym. W aspekcie podmiotowym - przyjmuje się, iż stosowaniem prawa jest czynienie użytku z kompetencji jedynie przez organy państwa lub samorządu terytorialnego. Dla czynienia użytku z kompetencji przez inne podmioty, zwłaszcza obywateli - używa się terminu „wykonywanie prawa”. W aspekcie przedmiotowym - stosowanie prawa ogranicza się do takiego czynienia użytku z kompetencji, który nie podlega na stanowieniu norm prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym.

W WĄSKIM ROZUMIENIU

współcześnie ujmuje się stosowanie prawa tak, iż oznacza ono czynienie użytku z kompetencji jedynie przez organ państwa lub samorządu terytorialnego, przy czym chodzi wyłącznie o kompetencje do rozstrzygania spraw indywidualnych, tzn. do stanowienia norm o charakterze indywidualnym i konkretnym.

Klasycznym przykładem tak pojmowanego stosowania prawa pozostaje wydanie wyroku przez sąd, czy decyzji przez organ państwowy lub samorządowy.

Typy stosowania prawa:

a) typ sądowy

w aktach stosowania prawa typu sądowego treść aktu organu państwa jest jednoznacznie wyznaczona przez normy prawne (merytoryczne) regulujące dane zagadnienie. Rola organu państwa sprowadza się do autorytatywnego (pewnego, wiarygodnego) wiążącego stwierdzenia, że oto wystąpiły okoliczności, w których znajduje zastosowanie określona norma prawa materialnego i ustanowienia na tej podstawie określonej normy indywidualnej i konkretnej, np. wyrok sądowy nakazujący zapłacić określoną kwotę.

b) typ kierowniczy

w aktach stosowania prawa typu kierowniczego organ państwa w ogólnym zarysie uzyskuje kompetencje do wydawania aktów, których treść jest tylko w ogólnym zarysie wyznaczona przez normy prawa materialnego. Pozycja organu państwa jest tutaj bardziej swobodna.

To on wyznacza dokładną treść ustanowionej przez siebie normy indywidualnej i konkretnej w ramach ogólnych reguł określonych w normach prawa materialnego, np. zlokalizowanie wysypiska - forma decyzji.

Wbrew nazwie akty stosowania prawa typu sądowego dokonywane są nie tylko przez organy sądowe, ale także przez inne organy, zwłaszcza organy administracji. Akty stosowania prawa typu kierowniczego występują także w działalności sądów.

Faktycznie podejmowane przez organy państwa akty stosowania prawa w mniejszym lub większym stopniu zbliżają się do wyróżnionych modelowo typów, najczęściej wykazując jednocześnie cechy właściwe obydwóm typom.

Ustalanie stanu faktycznego i ustalanie podstawy prawnej, jako aspekt procesu stosowania prawa:

Dla ustalenia konsekwencji danej normy prawnej dla danego stanu faktycznego organ stosujący prawo musi z jednej strony ustalić stan faktyczny, a z drugiej - ustalić treść obowiązujących norm prawnych, które to odnoszą się do tego stanu faktycznego.

Jeżeli stosowanie prawa ujmiemy, jako proces - to jednym jego aspektem jest ustalenie faktów, czyli tzw. postępowanie dowodowe, a drugim - ustalenie podstawy prawnej dla rozstrzygnięcia danego stanu faktycznego, co wymaga dokonania wykładni przepisów prawnych.

Finałem procesu stosowania prawa jest stwierdzenie przez organ państwowym, że do takiego oto ustalonego, indywidualnego i konkretnego stanu faktycznego znajdują zastosowanie normy prawne generalne i abstrakcyjne oraz ustanowienie na podstawie tych norm - norm indywidualnych i konkretnych. Akt ten tradycyjnie nazywany jest SUBSUMCJĄ i charakteryzowany jest jako stwierdzenie, że dany stan faktyczny podpada pod określone przepisy, a właściwie normy prawne.

SUBSUMCJA - łac. podporządkowanie pojęcia mniej ogólnego pojęciu bardziej ogólnemu.

Konwencjonalne elementy ustalania faktów w procesie stosowania prawa:

Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa polega z jednej strony regułom poprawnego ustalania faktów, wypracowanym przez naukę, a z drugiej strony charakteryzuje się pewnymi swoistościami. Ogólnie rzecz biorąc - poznanie faktów dokonywane w procesie stosowania prawa, cechuje się wysokim stopniem skonwencjonalizowania, tak, iż jako poznanie poprawne (wiarygodne) liczy się tylko poznanie dokonane zgodnie z pewnymi konwencjonalnymi regułami.

Konwencjonalność poznania faktów:

przejawia się w tym, że jako ważne poznanie traktowane jest tylko poznanie:

1. przez określone podmioty

(sąd, organy administracji) - jako liczące się, ważne przyjmowane są tylko ustalenia określonego podmiotu,

2. dokonane zgodnie z określonymi regułami

(na rozprawie w trakcie postępowania dowodowego) - ustalenia te muszą być dokonane zgodnie z określoną procedurą, choć procedura ta ustanowiona jest w ten sposób, by w zasadzie doprowadzić do wykrycia prawdy.

Niekiedy jednak przyjmuje się od tego wyjątki:

1. dyktowane względami aksjologicznymi lub prakseologicznymi - np. zabrania się korzystania z pewnych środków dowodowych (zeznania duchownych, adwokatów),

2. pewne reguły nakazują uznanie określonych faktów za udowodnione, nawet jeśli nie ma podstaw - dowodów, że miały miejsce. Dotyczy to tzw. domniemań prawnych. Z punktu widzenia teoretycznego - domniemania prawne - są przyjętymi przez prawo nakazami, że miał miejsce określony fakt.

Domniemania prawne:

W ramach domniemań prawnych wyróżnia się:

a) domniemania prawne formalne,

b) domniemania prawne materialne.

Ad. a) domniemania prawne formalne

np. domniemanie dobrej wiary czy też domniemanie, ze dziecko urodziło się żywe (z Kodeksu Cywilnego - art. 9) - nakazują one przyjąć pewien stan rzeczy dopóki nie udowodni się, że nie miał on miejsca (domniemania te przerzucają ciężar dowodu).

Ad. b) domniemania prawne materialne

polegają na nakazie przyjęcia, że jeżeli udowodniony został fakt A to organowi stosującemu prawo nakazane jest automatycznie przyjąć, że miał miejsce fakt B, którego nie udowodniliśmy.

Domniemania materialne mogą nakazać przyjęcie faktu B tak długo, jak długo nie udowodni się, że nie miał miejsca fakt B (domniemanie dopuszczające dowód przeciwny), albo w innych przypadkach nakazują przyjęcie faktu B nawet wówczas, gdy ze zgromadzonego materiału wynika, że fakt B nie miał miejsca.

Inaczej:

1. jeśli ustaliłeś, że fakt A to nakazane jest Ci przyjąć, że i fakt B - chyba że zostanie udowodnione, że nie B,

2. jeśli ustaliłeś, że fakt A to nakazane jest Ci przyjąć, że i fakt B - nawet jeśli zostanie udowodnione, że nie B.

Domniemania, dopuszczając dowód przeciwny, służą przerzuceniu ciężaru dowodu.

Domniemania nie dopuszczające dowodu przeciwnego zwane są także fikcjami prawnymi, np. jeśli spadkobierca odrzucił spadek - nakazuje się go traktować tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.

Funkcja takich domniemań w praktyce sprowadza się do funkcji przepisów odsyłających.

Luzy decyzji w procesie stosowania prawa:

W procesie stosowania prawa praktycznie nigdy nie jest tak, by treść decyzji była jednoznacznie wyznaczona przez prawo (przez normy prawne). Organy stosujące prawa mają zwykle mniejszy lub większy luz decyzji, który ma charakter jawny lub ukryty.

Czynniki dopuszczające luz decyzji organu:

1. LUZ DECYZJI wynika z tego, że reguły wykładni przepisów prawnych nie są w praktyce do końca jednoznaczne;

2. LUZ DECYZJI - może wynikać z niejednoznaczności reguł ustalania faktów (np. jeden świadek mówi tak, a drugi dokładnie odwrotnie);

3. LUZY DECYZJI - biorą się stąd, że ustawodawca określa pewne stany faktyczne (świadomie) za pomocą zwrotów niejednoznacznych, niewyraźnych, niedookreślonych - taki luz decyzji ma charakter ukryty (np. określenie „jeśli wystąpi duża szkoda” - co to jest „duża szkoda”?)

4. niekiedy LUZY DECYZJI organu co do treści jego decyzji formułowane są przez ustawę wyraźnie w postaci tzw. klauzul generalnych.

Klauzula generalna:

jest to przepis, który upoważnia organ do podejmowania decyzji w danego typu sprawach, przy uwzględnieniu kwalifikacji stanu rzeczy w tej sprawie, z punktu widzenia pewnych pozaprawnych ocen lub norm.

Prawnicy mówią, iż klauzula generalna odsyła do pozaprawnych ocen lub norm. Przykładem jest art. 5 KC „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”

Klauzule generalne mogą mieć dwojaki charakter:

1. niektóre z nich, np. klauzula „dobra dziecka”, nakazują w każdym przypadku przy ustalaniu treści decyzji w określonej sytuacji, brać pod uwagę indywidualna ocenę owej sytuacji, w świetle określonych wartości - odsyłają do indywidualnej oceny konkretnego stanu rzeczy;

2. klauzule generalne drugiego typu - odsyłają przy wydawaniu decyzji do reguł pozaprawnych o charakterze generalnym, np. zasad współżycia społecznego

O ile klauzule I typu odsyłają do indywidualnych ocen konkretnego przypadku, to klauzule II typu odsyłają do standardów pozaprawnych o charakterze generalnym, np. podstawowych norm moralnych.

PRAWORZĄDNOŚĆ

praworządność - może być odniesiony do pewnego postulatu (postulat praworządności), albo do pewnej obowiązującej w danym systemie szczególnie doniosłej normy prawnej (zasada praworządności), albo do pewnego rzeczywistego stanu rzeczy (stan praworządności). Stan praworządności może być przy tym realizowany w mniejszym lub większym stopniu.

O praworządności najogólniej mówi się wówczas, gdy organy państwa podejmują swoje działania tylko i wyłącznie na podstawie i w granicach kompetencji przyznanych im przez prawo a czyniąc użytek z tych kompetencji przestrzegają norm regulujących sposób czynienia owego użytku.

Naruszenia praworządności mogą polegać na:

1. działaniu bez upoważnienia lub z przekroczeniem zakresu upoważnienia,

2. przekroczeniu norm nakazujących w pewien sposób czynić użytek z upoważnienia.

W szczególności naruszeniem praworządności jest zaniechanie czynienia użytku z kompetencji w sytuacji, gdy jest to nakazane (np. milczenie organu).

Wbrew utartym przyzwyczajeniom terminologicznym - obywatele postępując inaczej niż nakazuje im prawo - nie naruszają praworządności a jedynie przekraczają prawo.

NARUSZAĆ BĄDŹ PRZESTRZEGAĆ PRAWORZĄDNOŚCI

MOŻE TYLKO ORGAN PAŃSTWA!!!

Rodzaje praworządności:

1. praworządność formalna

polega ona na działaniu na podstawie i w granicach prawa, niezależnie od tego, jak prawo to jest oceniane z punktu widzenia założonego systemu wartości;

2. praworządność materialna

polega ona na działaniu przez organ państwa na podstawie i w granicach prawa w ten sposób, by swoim działaniem realizować wartości, którym z założenia system prawny ma służyć.

Z pojęciem praworządności materialnej wiązane jest pojęcie państwa prawnego. Niekiedy pojęcia te są utożsamiane w ten sposób, że państwo prawne rozumiane jest, jako państwo praworządne.

W dominującym jednak ujęciu, termin państwo prawne traktowane jest, jako bogatszy treściowo, tak iż państwem prawnym jest tylko takie państwo, które:

1. jest praworządne,

2. spełnia pewne dodatkowe warunki. Warunki te dotyczą np. istnienia demokratycznie wybranego parlamentu, przyjęcia zasady trójpodziału władzy, istnienia instytucjonalnych gwarancji praworządności w postaci: Trybunału Konstytucyjnego, sądownictwa administracyjnego itp. Czasami przyjmuje się, że aby państwo zasługiwało na miano państwa prawnego, jego prawo musi zawierać rozwiązania zgodne z przyjętymi standardami i rozwiązania zabezpieczające powszechnie uznane prawa i wolności obywateli.

WYKONYWANIE I NADUŻYCIE PRAWA

Ze względu na wieloznaczność zwrotu „A ma prawo” termin „wykonywanie prawa” przybiera różne znaczenia:

1. w przypadku wolności

mówimy, gdy ktoś wykonuje swoje prawo, że chodzi o to, iż postępuje bądź nie postępuje w określony sposób w sferze przyznanej wolności;

2. w przypadku uprawnień

wykonywanie prawa polega na przyjęciu bądź odmowie przyjęcia czyjegoś świadczenia na naszą rzecz;

3. w przypadku upoważnienia

wykonywanie prawa polega na czynieniu bądź nie - użytku z przyznanych kompetencji.

Wieloznaczność zwrotu „A ma prawo”:

Mówimy, że ktoś „ma prawo tak a tak postąpić” - zwrot ten odnosi się do bardzo różnych sytuacji:

1. dowolności postępowania w określonej sferze;

2. do uprawnienia dla określonego zachowania się na czyjąś rzecz ze strony kogoś innego - w szczególności dowolności prawnie chronionej,

3. ktoś jest upoważniony, bądź ma kompetencje do czynności konwencjonalnych;

4. komuś przysługuje prawo podmiotowe jaką wiązka uprawnień, wolności i upoważnień;

5. immunitet polegający na tym, iż określona osoba nie podlega kompetencji pewnego organu, chociaż inni takiej kompetencji podlegają;

6. przywilej polegający na tym, że dany podmiot jest uprawniony do świadczeń wyższych niż wszystkie inne podmioty danego rodzaju.

43

ZAKAZ NAKAZ

Klasa wszystkich możliwych czynów danej osoby

Klasa wszystkich możliwych sytuacji, w których może się znaleźć adresat normy

---