Wczesny okres dziejów Grecji

• Warunki geograficzne

• górzyste ukształtowanie terenu, brak żyznych gleb

• silnie rozwinięta linia brzegowa - półwyspy, wyspy (Kreta, Rodos, Lesbos, Itaka, Delos i inne),zatoki, Morza: Jońskie, Śródziemne, Egejskie, Kreteńskie

• Grecja Północna - Chalkidike, kraina górzysta, graniczy z Tracją i Macedonią, I Tesalia bogata w zboże równina z Olimpem (2817 m n.p.m.), Epir górzysty i nieurodzajny

• Grecja Środkowa - Beocja z górami Parnasu, Attyka, Etolia, Eubea

• Grecja Południowa (górzysty półwysep Peloponez) - Achaja, Elida, Arkadia, Mesenia, Argolida, Lokonia

• klimat śródziemnomorski - ciepłe i suche lato, łagodna i deszczowa zima

• bogactwa naturalne - srebro w górach Laurion (Attyka), marmury (Attyka), glinka ceramiczna

• -Zajęcia ludności - słabo rozwinięte rolnictwo z wyjątkiem upraw winorośli, oliwek, drzew figowych, jabłoni i grusz, handel, rzemiosło (ceramika), zajęcia związane z pracą na morzu

• Najstarsze cywilizacje ludów przybyłych na tereny greckie

• cywilizacja minojska lub egejska na Krecie (IV/III—II tysiąclecie p.n.e.) - świetni żeglarze, znali pismo; mit o królu Minosie, który rozkazał Dedąlowi zbudować w Knossos labirynt dla swojego syna Minotaura , wodociągi, kanalizacja

• cywilizacja mykeńska - ludy znad Dunaju (Achajowie) mówiące po grecku zajęły Mykeny na Peloponezie (Argolida) i Kretę; przejęli sztukę i cywilizację minojską w II tysiącleciu p.n.e.; opowieść o wojnie trojańskiej, grób Agamemnona (czyli skarbiec Atreusza, legendarnego króla Myken), znali miedz i brąz, powstał ośrodek kultu religijnego w Delach

• cywilizacja dorycka (wieki ciemne) - Dorowie przybyli z północy na przełomie XII/XI w. p.n.e. i zniszczyli miasta Achajów (inna hipoteza mówi, że kultura mykeńska upadła wskutek długotrwałych starć wewnętrznych i konfliktów społecznych), znajomość żelaza

Plemiona greckie:

• Jonowie - wschodnia Grecja, Attyka, wyspy na Morzu Egejskim, Jonia w Azji Mniejszej z Miletem i Efezem

• Dorowie - Peloponez, Kreta, wyspy Sporady, południowo-zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej

• Eolowie - Grecja środkowa i północna, północno-zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej

USTRÓJ PAŃSTW GRECKICH:

• polis - miasto-państwo rządzone przez wszystkich obywateli (nie należeli do niewolnicy, cudzoziemcy, kobiety i dzieci), którzy wybierali na roczną kadencję urzędników, mieli obowiązek walki i obrony państwa; łączyły ich wspólne wierzenia, prawa, obyczaje

• agora- rynek, centrum życia politycznego i religijnego

• demagog - („ten, który prowadzi lud"), mówca, polityk, człowiek odgrywający ważną rolę w przekonywaniu do określonych poglądów

• różne formy ustroju polis

• tyrania - rządy jednego człowieka; tyranami byli arystokraci, dążący do nieograniczonej władzy, kontrolowali wszystkie urzędy

• oligarchia - rządy arystokracji

• demokracja - rządy wszystkich obywateli

Kolonizacja grecka VIII-VI w. p.n.e.

• chęć zdobycia ziemi pod uprawę zbóż, a także złóż surowców mineralnych (miedź, cyna), drewna; warunki geograficzne Grecji sprzyjały żeglarstwu, przyrost naturalny ludności

• kierunki kolonizacji - Sycylia (Syrakuzy), południowa Italia (Tarent, Neapol), południowa Francja (Marsylia), tereny nad Morzem Czarnym, Syria, Fenicja, Egipt; osady zakładane poza macierzystą polis zwano metropoliami

• znaczenie kolonizacji - wpływ kultury i gospodarki greckiej na podbite ziemie, udoskonalenie budowy okrętów, rozwój handlu, upowszechnienie pieniądza, sprowadzanie taniego zboża z kolonii do Grecji

• niewolnicy stają się podstawą systemu produkcji

Sparta

• w I tysiącleciu p.n.e. Dorowie mieszkający w Lakonii założyli Spartę i rozpoczęli podbój półwyspu Peloponez

• zjednoczenie polis w Lakonii na Peloponezie pod wodzą Sparty (w drugiej połowie VI w. p.n.e.), która uzyskała hegemonię, czyli przewodnictwo wśród polis greckich, tworząc Związek Peloponeski (rozpadł się w 366 r. p.n.e. w wyniku klęsk poniesionych przez Spartę z Tebami)

Społeczeństwo Sparty

• Spartanie - pełnoprawni obywatele, tylko oni mieli pełne prawa polityczne, sprawowali urzędy; obowiązywał ich zakaz pracy zarobkowej i posiadania na własność ziemi, stanowili zaledwie 2-3 % ludności; niezwykle odpowiedzialni za losy swojego państwa

• periojkowie - („mieszkający wokoło"), zamieszkiwali tereny podbite, mało urodzajne; zajmowali się rzemiosłem, handlem, żeglugą; cieszyli się wolnością osobistą, mieli własny samorząd ściśle kontrolowany przez Spartę, służyli w wojsku spartańskim

• heloci - ludność podbita, traktowana jak niewolnicy; związani z ziemią, nie można ich było sprzedać, nie mieli żadnych praw

Ustrój Sparty - określony przez legendarnego prawodawcę i reformatora Likurga

(IX/VIII w. p.n.e.)

• dwóch królów - urząd dziedziczny sprawowany przez dwie rodziny (Agiadów i Eurypontydów); pełnili funkcje kapłańskie, dowodzili armią w czasie wypraw wojennych «

• władza ustawodawcza

• Zgromadzenie Ludowe (apella) wszystkich Spartan, którzy ukończyli 30 lat, przegłosowywało przedstawione przez geruzję ustawy, wybierało eforów i gerontów

• geruzja - 30 osobowa rada starszych (2 królów i 28 gerontów - Spartan powyżej 60 roku życia); wybierana dożywotnio przez Zgromadzenie, miała inicjatywę ustawodawczą, wydawała wyroki w ciężkich przestępstwach

Państwo i społeczeństwo spartańskie

• władza wykonawcza - 5 eforów wybieranych na 1 rok przez Zgromadzenie; administracja, kontrola nad urzędnikami i królami, nadzór nad wychowaniem młodzieży, zwoływanie geruzji i Zgromadzenia, kierownictwo finansami i polityką zagraniczną

• Wychowanie spartańskie

„ Wychowanie Spartan trwało aż po wiek dojrzały. Nikt nie mógł postępować jak mu się podobało. Żyli w polis jak w obozie wojskowym, oddając się sprawom publicznym i prowadząc taki rodzaj życia jaki prawo przepisywało ".

(Plutarch)

• rada starszych badała noworodka po urodzeniu i decydowała o jego dalszym losie - zdrowi chłopcy otrzymywali przydział ziemi i prawo do życia, dzieci chore były porzucane w górach Tajgetu

• po ukończeniu 7 lat chłopcy przebywali w ciągu dnia razem w obozie, wspólnie bawiąc się i ucząc; każdy musiał nauczyć się słuchać, znosić zmęczenie, zwyciężać w walce, śpiewać, chodzić boso, znosić niewygody, głód i różnice temperatur (mieli tylko jeden płaszcz) oraz kary cielesne, kraść, kłamać, udzielać krótkich i zwięzłych odpowiedzi (lakonicznych) na pytania dotyczące bohaterów i życia publicznego; uczono się czytania i pisania, dziejów Sparty i jej praw

• w wieku 20-30 lat wszyscy podlegali skoszarowaniu przez cały dzień, doskonaląc się w sztuce wojennej i ucząc pod kierunkiem wychowawców państwowych

• po ukończeniu 30 roku życia młody człowiek stawał się pełnoprawnym obywatelem Sparty - mógł się ożenić, dostawał w dożywotnie użytkowanie od państwa nadział ziemi wraz z przypisanymi doń helotami i do 60 roku życia miał obowiązek uczestniczenia w ćwiczeniach wojskowych, brał udział w Zgromadzeniu Ludowym

• zwracano także uwagę na wychowanie dziewcząt, które miały być wzorowymi matkami i żonami, gotowymi znosić cierpienia i dodawać ducha odwagi idącym na wojnę w myśl hasła „wróć z tarczą lub na tarczy"

Wojna peloponeska 431-104 r. p.n.e.

• wojna Aten i Sparty o hegemonię - Ateny dysponowały silną flotą, Sparta armią lądową, Sparta uzyskała pomoc Persji, po kilkuletniej wojnie Ateny skapitulowały; na mocy pokoju Ateńczycy wydali Sparcie całą flotę z wyjątkiem 12 okrętów, zburzyli fortyfikacje i uznali hegemonię Sparty w Grecji, a także rozwiązali Związek Morski

„ Wojna była długotrwała i tyle cierpień przypadło w udziale Helladzie, ile nigdy przedtem. Nigdy bowiem przedtem nie zdobyli i nie zamienili w pustynię tylu miast ani barbarzyńcy, ani sami Grecy. [...]... za najistotniejszy powód [wojny], chociaż przemilczany, uważam wzrost potęgi ateńskieji strach, jaki to wzbudziło u Lacedemończyków [Spartan] ".

(Tukidydes z Aten)

Wojny perskie

Persja - kolebką Persji był Elam (Iran), w połowie VI w. p.n.e. władca Persów Cyrus Wielki rozszerzył granice państwa w dolinie Eufratu, Tygrysu i Indusu

• potęga państwa za Dariusza (panował 522-186 r. p.n.e.) który dokonał reform administracyjnych - podział na jednostki terytorialne na czele z satrapą satrapa zbierał podatki, czuwał nad spokojem, sprawował sądy; satrapów kontrolowali urzędnicy królewscy podróżujący po kraju („oczy i uszy króla")

• tolerancja dla podbitych ludów, które zachowały religię, obyczaje i rodzimy język

• kodyfikacja prawa przez Dariusza, uporządkowanie systemu danin, opłat i ceł, miar i wag ,

-zajęcie terenów greckich

• Jonii - obciążenie daninami, obowiązek dostarczania oddziałów zbrojnych i okrętów wojennych stało się powodem wybuchu powstania w Jonii w VI w. p.n.e. krwawo stłumionego przez Persów; zburzono Milet

• Tracji, Macedonii - wyprawa Mardoniusza, wodza perskiego w 492 r. p.n.e.

,, Naprzód synowie Hellenów! Za wolność ojczyzny, za żon naszych, dzieci naszych wolność, za bogów, których ojce czcili, domy święte, za groby przodków! Dziś się bój o wszystko toczy!" (Ajschylos z Eleuzis)

-Kampania 490 r. p.n.e.; bitwa pod Maratonem (42 km od Aten) - zwycięstwo ateńskie pod dowództwem Miltiadesa, który pokonał Persów (pod dowództwem Artafernesa i Datysa) na otwartym polu dzięki hoplitom (ciężkozbrojnej piechocie ustawionej w szyk bojowy zwany falangą); rozbita armia perska uciekła na okręty; tradycja biegu maratońskiego

• Miltiades, a po jego śmierci Arystydes, przekonywali Ateńczyków o potrzebie prowadzenia wojny na lądzie, Temistokles zaś wskazywał na konieczność budowy floty - jego plan wygrał, a Arystydes został skazany przez ostracyzm na wygnanie

-Kampania 480 r. p.n.e.

• obrona wąwozu Termopile przez 300 Spartan pod wodzą króla Leonidasa - w wyniku zdrady i otoczenia wąwozu przez Persów pod dowództwem króla Kserksesa wszyscy obrońcy zginęli, a Persowie zajęli Attykę i spalili Ateny

• „ Przechodniu, powiedz Sparcie, że tu spoczywamy wierni jej prawom ".

-Zwycięstwo Greków w bitwie morskiej pod Salaminą w Zatoce Sarońskiej; Temistokles przygotował pułapkę, rozpuszczając plotki, że wśród Greków panuje niezgoda i wciągnął ciężkie okręty perskie do małej zatoki; wola walki Greków, lepsze przygotowanie bojowe i zwrotniejsze okręty zdecydowały o zwycięstwie

-Kserkses musiał wycofać się z Attyki, pospieszył do Babilonii, gdzie wybuchło powstanie antyperskie

- Kampania 479 r. p.n.e.

• zwycięstwo wojsk greckich pod Platejami

• do lat sześćdziesiątych V w. p.n.e. trwało usuwanie wojsk perskich z wysp i polis greckich; ok. 467 r. p.n.e. Ateńczyk Kimon rozbił flotę perską u ujścia rzeki Eurymedon w Azji Mniejszej, a w 449 r. p.n.e. odniósł zwycięstwo na Cyprze; na mocy pokoju Kalliasa podpisanego w stolicy Persji Suzie w 448 r. p.n.e. Persja zrzekła się dążeń do panowania na Morzu Egejskim i uznała niezależność polis greckich w Azji Mniejszej

-Znaczenie wojen perskich:

• wzrost znaczenia politycznego Aten i moralnego Sparty

• skuteczność wychowania spartańskiego

• Ateny i Sparta objęły przewodnictwo (hegemonię) w swoich krainach

• 479 r. p.n.e. - powstanie Związku Morskiego (delijskiego) polis wyspiarskich, Azji Mniejszej i Aten w celu wspólnej budowy floty i walki aż do całkowitego zwycięstwa nad Persami; wspólne władze, skarb na wyspie Delos

• wpływ na rozwój demokracji ateńskiej i kultury helleńskiej

Demokracja ateńska

Reformy Drakona - w 621 r. p.n.e. spisał prawa zwyczajowe, aby uchronić ludność Aten od samowoli arystokracji, która wzmocniła swoją pozycję ekonomiczną, popełniała gwałty i naruszała normy moralne; późniejszym pokoleniom prawa te wydawały się bardzo surowe, stąd powiedzenie „drakońskie prawo"

Reformy Solona (594 r. p.n.e.) - przyczyną reform były napięcia społeczne spowodowane niewolą chłopów za długi i utratą przez nich ziemi

„Bowiem tyle, co trzeba, ludowi władzy przyznałem ani mu czci nie ujmując, ani jej dając zbyt wiele tym zaś, co władze dzierżyli i podziw budzili majątkiem też nakazałem się wyzbyć tego, co z hańby się bierze ". (Solon)

• Zgromadzenie Ludowe tworzyli pełnoletni mężczyźni mający obywatelstwo ateńskie; sprawy wojny i pokoju, wybór urzędników

• Rada Czterystu wybierana z trzech najwyższych klas przygotowywała projekty ustaw; 9 archontów wybieranych z najwyższej klasy; sprawy wojska, religii

• sąd przysięgłych Ateńczyków, którzy ukończyli 30 rok życia apelacje od orzeczeń urzędników; areopag (tworzyli archontowie po odejściu z urzędu) sądził w sprawach o zabójstwo

• inne reformy: podział obywateli na 4 klasy według dochodów, od których zależał dostęp do urzędów, kasata długów i wykup Ateńczyków sprzedanych poza granice Attyki za długi, zakaz pożyczek pod zastaw osoby dłużnika; Solon przeprowadził reformę monetarną

• ustrój oligarchiczny (rządy arystokracji, która posiadała majątek, ponosiła największe świadczenia na rzecz państwa, ale miała też największy wpływ na władzę)

Rządy tyrana Pizystrata (561-527 r. p.n.e.) i jego synów (do 510 r. p.n.e.) - część społeczeństwa, niezadowolona z reform Solona, poparła zamach stanu i rządy tyrana, który m.in. rozdał ziemię ubogiej ludności, popierał rozwój osadnictwa, rzemiosła i handlu, rozpoczął bicie monety, wprowadził podatek dochodowy, był mecenasem kultury - ustanowił święta ku czci Ateny i Dionizosa

Reformy Klejstenesa (508/507 p.n.e.) - ich celem było odebranie arystokracji wpływu na politykę i obalenie tyranii oraz rozciągnięcie obywatelstwa na wszystkich wolnych mieszkańców Attyki

• Zgromadzenie Ludowe (eklezja) - wzrost znaczenia, zgłaszano projekty ustaw, które przechodziły do Rady, a ona przedstawiała je Zgromadzeniu ze swoją opinią Zgromadzenie podejmowało decyzję

• Rada Pięciuset - wybrana z dziesięciu okręgów (fyli) Attyki po 50 osób, które ukończyły 30 lat; 9 archontów - funkcje religijne i administracyjne

• sądownictwo - sąd przysięgłych, areopag, sąd skorupkowy (ostracyzm) - raz do roku zadawano Ateńczykom pytanie, kto zagraża demokracji; obywatele pisali imiona polityków na skorupkach, wskazany większością głosów musiał opuścić Ateny na 10 lat, nie tracąc majątku i obywatelstwa

Rozkwit demokracji za Peryklesa (połowa V w. p.n.e.)

• Zgromadzenie Ludowe wszystkich obywateli (wolni mężczyźni, zapisani na listy obywateli Aten, którzy ukończyli 20 lat) - władza ustawodawcza, zbierało się 3-4 razy w miesiącu

• Rada Pięciuset - 50 prytanów pełniło swój urząd przez 1/10 część roku; przygotowywali obrady Zgromadzenia, sprawowali nadzór nad urzędnikami poprzez powołane specjalne komisje, prowadzili sprawy finansów państwa, kontrolowali stan obronności i działania dyplomatyczne; wylosowany na jeden dzień przewodniczący miał klucze do świątyń, w których przechowywano skarb i dokumenty oraz pieczęć państwa; członkiem Rady można było zostać dwukrotnie

• urzędnicy (według Arystotelesa było ich 700) losowani na roczną kadencję, tylko 10 strategów było wybieranych i kierowało wojskiem (urząd stratega można było sprawować ponownie); archontowie - funkcje religijne

• sądownictwo - sąd przysięgłych; co roku losowano 6000 osób spośród zgłaszających się obywateli i z nich tworzono mniejsze składy sędziowskie w zależności od danej sprawy; sądzono w sprawach prywatnych, publicznych, skargi na urzędników; areopag (sprawy o zabójstwo); sąd skorupkowy (ostracyzm)

* Znaczenie demokracji dla Greków

• wzór demokracji bezpośredniej i jej gwarancji: wolność wypowiedzi, zasada równości w sprawowaniu urzędów, zasada równości wobec prawa

• identyfikownie się ze swoim państwem (polis), wszystkie urzędy za Peryklesa były płatne i losowane (z wyjątkiem strategów)

• rozszerzenie horyzontów myślowych, pobudzanie ciekawości, rola demagogów, wpływ na kulturę (filozofię)

• wzór do naśladownictwa dla przyszłych pokoleń

„Nasz ustrój polityczny nie jest naśladownictwem obcych praw, a my sami jesteśmy raczej wzorem dla innych, niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ opiera się na większości obywateli, a nie na mniejszości. Każdy obywatel jest równy w obliczu prawa ". (Tukidydes z Aten)

Warunki naturalne

• górzysta Attyka, mało nizin, wzniesienia wykorzystane pod uprawę winnej latorośli i oliwek, klimat śródziemnomorski

• w górach Laurion odkryto złoża srebra i ołowiu

• dobrze rozwinięta linia brzegowa, dogodne miejsca do budowy portów - Pireus i Faleron

Znaczenie Aten po wojnach perskich

• zostały hegemonem wśród polis greckich; klęska floty perskiej, której miejsce w basenie Morza Śródziemnego zajęły Ateny; stały się one centrum handlowym i kulturalnym

• stały na czele Związku Morskiego, który podporządkował sobie Perykles, przenosząc skarbiec z wyspy Delos do Aten i czerpiąc fundusze na upiększenie miasta

• Ateny żądały danin od pozostałych polis, gdzie rozmieszczono wojsko ateńskie

• ograniczono prawo budowy własnej floty - tylko 3 miasta miały takie prawo, inne miasta pozbawiono własnej armii

Rolnictwo

• ziemia należała do chłopów, którym pomagali w pracy niewolnicy (1-2)

• uprawa oliwki, winnej latorośli - towar eksportowany poza granice Attyki

• dopływ taniego zboża z kolonii - stąd nieopłacalność uprawy zbóż w Attyce: upadały gospodarstwa małe i słabe, które nie były w stanie zmienić rodzaju upraw

• przejście zubożałych chłopów do rzemiosła lub żeglarstwa

Rzemiosło

• garncarstwo, luksusowa ceramika wytwarzana w dzielnicy Keramejk (Ceramik); wazy attyckie, amfory

• produkcja broni, ozdób, tkanin

• przy budowie świątyń i domów pracowali kamieniarze, rzeźbiarze, murarze

• zatrudnienie rzemieślników przy budowie statków

• rozkwit handlu

Niewolnictwo

• jeńcy wojenni z handlu czarnomorskiego - im większa była ilość niewolników na rynku, tym bardziej cena spadała

życie gospodarcze aten w V-IV w. p.n.e.

• sytuacja ich zależała od kwalifikacji, pełnionych funkcji, zatrudnienia i właściciela

• właścicielem niewolników były osoby prywatne i państwo (pracowali w policji, służbie więziennej, kopalniach w górach Laurion)

• pan miał prawo życia i śmierci, jedynie w świątyni chroniło niewolnika prawo azylu

• niewolnik mógł zarabiać na własną rękę i za pieniądze wykupić się z niewoli - wyzwoleniec otrzymywał prawa metojków, czyli wolnych cudzoziemców bez prawa ateńskiego

Kultura starożytnej Grecji

Religia

• politeizm - wielobóstwo

• antropomorfizm - wizerunek boga na podobieństwo człowieka

• hierarchiczny świat bogów (najważniejszy Zeus, Hades - bóg świata zmarłych; Posejdon - bóg wody, morza; Afrodyta - bogini miłości; Atena - bogini mądrości)

• wiara w życie pozagrobowe - nieśmiertelna cząstka człowieka (psyche) mogła znaleźć się w zaświatach, gdy ciało było pogrzebane

• mity o bogach, herosach i bohaterach

• kult - ofiary, procesje, pieśni, igrzyska sportowe; wiara w wyrocznie, wróżby Literatura

• okres archaiczny (IX-VI w. p.n.e.)

• Homer - Iliada (o wojnie trojańskiej), Odyseja (wędrówka Odyseusza) - powstały prawdopodobnie VIII w. p.n.e.

• Hezjod - Prace i dnie (epos dydaktyczny opisujący życie beockiego rolnika), Teogonia (epos o powstaniu wszechświata i genealogii bogów)

• Ezop - bajki

• Alkajos, Safona, Anakreont, Solon - poezja, pieśni biesiadne, liryki

• Pindar - pieśni chóralne o tematyce religijnej i świeckiej; pieśni żałobne - treny

• okres klasyczny (V-IV w. p.n.e.)

• Herodot - historia wojen perskich (Dzieje), V w. p.n.e.

• Tukidydes z Aten (pierwszy historyk pragmatyk, twórca metody naukowej w badaniach historycznych - krytyka źródeł, wywiad, autopsja) - Wojna peloponeska

• Ksenofont - Historia grecka; kontynuował dzieło Tukidydesa

• Demostenes - Filipiki; program stronnictwa antymacedońskiego

• rozkwit dramatu i teatru attyckiego

• powstanie alfabetu greckiego (24 litery) - Grecy zapożyczyli pismo od Fenicjan i zmodyfikowali je, posługiwali się nim od ok. IX w. p.n.e.

Teatr - powiązanie ze świętami Dionizosa (boga wina i ekstazy); budowa teatru na stokach gór; aktorzy (mężczyźni) ubrani w maski, peruki, buty na koturnach i specjalne stroje

• tragedie

• Ajschylos - Oresteja (bohater Orestes, mszcząc śmierć ojca, zmuszony jest do zabicia matki), Persowie (o bitwie pod Salaminą), Siedmiu przeciw Tebom (o wyprawie Polinejkesa, syna Edypa przeciw Tebom)

• Sofokles - Antygona (sprzeciwiła się władcy Teb i pogrzebała ciało brata Polinejkesa)

• Eurypides - Medea (tragedia psychologiczna o zazdrości kobiecej silniejszej od innych uczuć)

• komediopisarze - Arystofanes, Filemon, Menander

Sport - od 776 r p.n.e. organizowano igrzyska w Olimpii z różnymi dyscyplinami sportowymi (rzut dyskiem i oszczepem, zapasy, skoki, biegi o różnej długości, wyścigi wozów)

• idea powszechnego pokoju w okresie igrzysk

• gimnazjon - teren przystosowany do ćwiczeń fizycznych

Filozofia - zamiłowanie do mądrości; „Od młodości obieraj mądrość za towarzyszką życia, z wszystkich dóbr ona najpewniejsza" to dewiza życiowa Greków, poszukujących odpowiedzi na pytania dotyczące duszy, rozumu, wszechświata, idealnego państwa

• jońska filozofia przyrody - VII-VI w. p.n.e.; odpowiedź na pytanie, z czego powstał świat

• Tales z Miletu (połowa VI w. p.n.e.) - początkiem wszechświata jest woda, uważany za najmądrzejszego spośród siedmiu starożytnych mędrców oraz ojca europejskiej myśli filozoficznej

• Anaksymander z Miletu - pramaterią jest „apejron" nieokreślony i nieskończony, z którego pod wpływem ruchu wyłoniło się ciepło i zimno, powodując różne skupienia materii

• Anaksymenes z Miletu - prasubstancją jest powietrze, gdyż jest ono bezkresne i ożywia świat podobnie jak dusza organizmy żywe

• Heraklit z Efezu - wszechświat powstał z ognia, przyroda jest w ustawicznym ruchu (panta rhei), „niepodobna dwukrotnie wstąpić do tej samej rzeki"

• Demokryt z Abdery - twórca atomizmu, atom najmniejszą i niepodzielną cząstką materii

• działalność sofistów (ludzi mądrych - połowa V w. p.n.e.) nauczających młodzież według zasady, że nie ma prawdy obiektywnej i powszechnej (Protagoras, Hippiasz), za pieniądze uczyli też sztuki wymowy, dykcji, sposobów argumentacji

• Sokrates - „wiem, że nic nie wiem"-, istnieje obiektywna prawda i bezwzględne dobro; skazany w 399 r. p.n.e. za „demoralizowanie młodzieży i wprowadzanie nowych bogów" oraz krytykę ustroju demokratycznego; zmuszał dociekliwymi pytaniami do myślenia, do krytycznej oceny twierdzeń

• Platon - uczeń Sokratesa, twórca idealizmu filozoficznego; przedmioty na ziemi są odbiciem idealnych pierwowzorów - idei niewidzialnego świata; traktat Państwo - wzór idealnego społeczeństwa pod rządami filozofów; twórca szkoły w gaju Akademosa, która przetrwała do 529 r. n.e.

• Arystoteles - uczeń Platona, twórca praw logiki i teorii poznania oraz szkoły w ogrodach Lykejonu; dokonał systematyki ustrojów państwowych oraz określił pojęcia takie jak: monarchia, demokracja, sąd; sklasyfikował różne gatunki zwierząt; był nauczycielem Aleksandra Wielkiego

Architektura

• styl dorycki - kolumny wyrastały wprost z podłogi, kapitel tworzyła prosta czworokątna płyta

• joński - kolumny smuklejsze, żłobkowane, kapitel w kształcie baranich rogów

• koryncki - styl późnoklasyczny z IV w. p.n.e., kapitel w kształcie liści akantu

• budowle na planie prostokąta, otoczone kolumnadą, dwuspadowe dachy, płaskorzeźby na frontonie

„Najwięcej zaś pięknego wyglądu i ozdoby przysparzały Atenom wznoszone w tym mieście wspaniałe budowle publiczne. One to budziły za granicą największy podziw, a dzisiaj także są dla Hellady jedynym świadectwem tego, że głośna jej potęga i dawna świetność nie były tylko wymysłem ". (Plutarćh)

• budowle na Akropolu

• Partenon (świątynia Ateny Partenos „Dziewicy") w stylu doryckim z białego marmuru

• Erechtejon - dach przedsionka podtrzymywały posągi dziewcząt (kariatydy)

• Propyleje - monumentalna brama z nieparzystą liczbą przejść

• świątynia bogini zwycięstwa Nike w stylu jońskim

• budowle teatrów w Epidauros, Atenach i Delfach, gdzie znajdowała się także słynna wyrocznia

• świątynie - Artemidy w Efezie (spalona w 356 r. p.n.e. przez Herostratesa, który w ten sposób chciał przejść do historii), Zeusa w Olimpii, Apollina w Delfach

Rzeźba

• Fidiasz - rzeźby na Akropolu (Atena Partenos - posąg o wysokości 11 m, wykonany ze złota i kości słoniowej), Fidiasz kierował pracami budowlanymi w Atenach

• Poliklet - Doryforos (młodzieniec niosący włócznię - idealne proporcje ciała)

• Myron - Dyskobol, Atena z Marsjaszem, mistrz odlewu brązowego

• Praksyteles - Hermes z małym Dionizosem, Afrodyta Knidyjska

• Lizyp - posąg Apoksyomenos: nowy, smukły kanon ciała ludzkiego; nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego

* Znaczenie kultury helleńskiej

- wpływ na kulturę starożytnego Rzymu, a później na Europę nowożytną

„Myśmy też stworzyli najwięcej sposobności do wypoczynku po trudach, urządzając przez cały rok spektakle i uroczystości religijne. [...] Kochamy bowiem piękno, ale z prostotą kochamy wiedzę, ale bez zniewieściałości, bogactwem się nie chwalimy, lecz używamy go w potrzebie ".

(Tukidydes z Aten)

Hellenizm

Macedonia - północno-wschodnia kraina Grecji, zjednoczona pod władzą królów

• Filip II (359-336 r. p.n.e.) - twórca silnej armii, rozpoczął ekspansję na Grecję środkową pokonał armię ateńską i jej sojuszników w bitwie pod Cheroneą w 338 r. p.n.e.; koniec niepodległej Grecji; Grecy zgodzili się na utworzenie Związku Korynckiego, który uznał hegemonię Macedonii; zdobył Bizancjum, chciał zdobyć Persję

• filipiki - mowy demagoga Demostenesa z Aten, który wzywał do walki z Filipem II

• Aleksander Wielki - mając 20 lat został królem w 336 r. p.n.e., stłumił powstanie w Grecji (zniszczył Teby), odniósł zwycięstwo nad Persami nad rzeką Granikos (334 r. p.n.e.), pod Issos (333 r. p.n.e.) i Gaugamelą (331 r. p.n.e.); podbił Fenicję, Tyr, Gazę, Egipt, tereny nad Indusem

• po niespodziewanej śmierci Aleksandra w 323 r. p.n.e. nastąpił podział monarchii pomiędzy diadochów (wodzów armii) - długotrwałe walki między nimi a ich następcami (tzw. epigoni) wyłoniły wielkie państwa: Egipt - dynastia Ptolemeuszy, Macedonia - dynastia Antygonidów, monarchia Seleucydów w Azji; oprócz tego powstały inne ośrodki państwowe, np. Pergamon, Epir

Kultura hellenistyczna - łączy w sobie kulturę grecką (helleńską) i wschodnią (orientalną); powstała po śmierci Aleksandra Wielkiego (przetrwała do zdobycia

Egiptu przez Rzymian w 30 r. p.n.e.)

• ośrodki hellenizmu - Aleksandria w Egipcie, gdzie Ptolemeusze założyli instytut naukowy Muzeum, w którym znajdowała się biblioteka, obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny i zoologiczny; Pergamon - tu wynaleziono pergamin wyprawiany ze skór zwierząt; Antiochia, Ateny, Rodos, Efez, Syrakuzy

Religia - Grecy przyswoili sobie wierzenia orientalne, utożsamiając bóstwa

Wschodu z greckimi (Zeus = Sarapis, Izyda = Demeter); ubóstwienie władcy

(Aleksander Wielki)

Nauka

• Euklides - Elementy (podręcznik geometrii)

• Archimedes - fizyk (prawo o wyporności), matematyk, konstruktor machin wojennych i śruby wodnej, twórca liczby n i wzorów obliczania objętości brył

• Ptolemeusz - twórca systemu geocentrycznego: nieruchoma Ziemia w centrum wszechświata

• Arystarch z Samos - głosił teorię, że słońce jest w centrum, ale nie potrafił tego udowodnić (uczynił to w XVI w. Mikołaj Kopernik)

• Eratostenes - twórca siatki geograficznej, obliczył długość południka ziemskiego i obwód Ziemi

Filozofia

• stoicyzm Zenona z Kitionu - głoszący tezę, że cnota jest najwyższym dobrem, a wszyscy ludzie są równi, wzywał do aktywności politycznej, dążył do usunięcia granic państwowych i różnic między narodami, zachęcał do poszukiwania wartości wyższych oraz nie poddawania się emocjom i namiętnościom

• epikureizm - najwyższym dobrem jest doznawanie przyjemności, szczęście osiągnąć można poprzez mądrość i doskonalenie swojego umysłu, człowiek jest tym szczęśliwszy, im mniej ma potrzeb i zmartwień; „żyj w ukryciu" - propagował atomizm Demokryta i, co za tym idzie, uznawał, że nie istnieje życie pozagrobowe, gdyż człowiek jest układem atomów ulegających rozpadowi

• sceptycyzm Pyrrona - żadnego problemu nie można trafnie rozwiązać, niczego nie można obiektywnie i z całą pewnością poznać, wątpienie w rzeczywistość świata zewnętrznego

Piśmiennictwo

• Kallimach z Kyrene - epigramaty, hymny

• Teokryt - sielanki (Żniwiarze), obrazy rodzajowe z życia miasta (Syrakuzanki)

• Polibiusz - historyk, kronikarz (Historia powszechna)

Architektura i sztuka - budowa miast według planów z rynkiem i symetrycznymi ulicami oraz systemem kanalizacyjnym i murami obronnymi; przepych budowli, monumentalne formy, ekspresja w rzeźbie

• ołtarz Zeusa w Pergamonie, rzeźby: Kolos Rodyjski (34 m, statua boga słońca Heliosa na wyspie Rodos), Wenus z Milo, Nike z Samotrake, Grupa Laokoona (scena śmierci kapłana trojańskiego i jego synów w uściskach węży), Umierający Gal, Chłopiec duszący gęś, Stara pijana kobieta; latarnia morska na wyspie Faros przy wejściu do Aleksandrii zaliczana do siedmiu cudów świata (130 m)

Znaczenie hellenizmu

• upowszechnienie kultury i języka greckiego w całym starożytnym świecie stał się podstawą kultury nowożytnego świata

Powstanie i rozwój terytorialny

państwa rzymskiego

• Italia i jej mieszkańcy

• warunki geograficzne Półwyspu Apenińskiego - tereny dogodne pod uprawę zbóż (Nizina Padońska), łagodne zbocza Gór Apenińskich wykorzystywane do uprawy winorośli i oliwek, owoców; klimat śródziemnomorski

• ludność - większość stanowili Italicy, należący do ludów indoeuropejskich, którzy przybyli zza Alp w II tysiącleciu p.n.e.; zajmowali się pasterstwem, uprawą roli; wśród Italików przodowali Latynowie, których najważniejszym miastem był Rzym oraz Samnici; Etruskowie (osiedlili się w I tysiącleciu p.n.e.) umieli osuszać grunty, rozwinęli rzemiosło i handel; Grecy, którzy w okresie wielkiej kolonizacji przybyli na tereny południowe Italii

• legenda o założeniu Rzymu (753 r. p.n.e.) przez Romulusa, który zabił swojego brata Remusa i objął niepodzielnie władzę; miasto położone na siedmiu wzgórzach nad Tybrem; po Romulusie Rzymem rządziło jeszcze sześciu królów, a ostatni Tarkwiniusz Pyszny został obalony i wprowadzono ustrój republikański

• Ekspansja Rzymu

• przyczyny - dążenie do zdobycia ziem pod uprawę i hodowlę, przeludnienie - chłopi otrzymywali nadziały ziemi; bogate łupy wojenne, z których znaczna część przypadała wodzowi, możliwość czerpania zysków z podbitych terenów; dążenie polityków i wodzów do wojny - prawo do tryumfu

• armia rzymska - armia stała, konsulowie ogłaszali mobilizację co roku spośród mężczyzn w wieku 17-46 lat, powołany miał obowiązek stawić się z własnym uzbrojeniem, sprzymierzeńcy musieli dostarczać oddziałów, na czele których stawali dowódcy rzymscy

• legion składał się z 30 manipułów, czyli 3000 ciężkozbrojnych piechurów (długa włócznia, miecz, tarcza, skórzany pancerz i żelazny miecz), 1200 lekkozbrojnych (krótkie oszczepy, lekkie plecione tarcze i skórzane hełmy), 300 jeźdźców, a także rzemieślników; dyscyplinę utrzymywano poprzez kary cielesne i nagrody

„Żołnierz rzymski jak raz wystąpi w uzbrojeniu do walki, jednako jest przygotowany na każdą ewentualność, na każdy teren i każde spotkanie z nieprzyjacielem. Gotów jest zawsze i w tym samym stopniu bić się, gdy trzeba czy to występując wspólnie z całą swą armią czy z jej częściami, oddziałami, czy indywidualnie ". (Polibiusz)

do 264 r. p.n.e. Rzym prowadził podbój Półwyspu Apenińskiego - trzy wojny Rzymu z Samnitami zakończone w 290 r. p.n.e. zdobyciem Kampanii i Apulii; wojna z Tarentem, który uzyskał pomoc króla Epiru Pyrrusa - 275 r. p.n.e. klęska Pyrrusa pod Benewentem, zajęcie miast greckich w Italii

• związanie podbitych terenów sojuszem - sprzymierzeńcy (sojusznicy) musieli dostarczyć pomoc zbrojną, daniny, za co Rzym nie wtrącał się w sprawy wewnętrzne, pilnując tylko, aby władzę sprawowali wierni mu politycy; sojusznicy otrzymali obywatelstwo rzymskie w I w. p.n.e.

• kolonie - osady zakładane przez Rzym w miejscach strategicznych: na szlakach komunikacyjnych, na wybrzeżach; pod względem administracyjnym i urbanistycznym wzorowane były na rzymskich zasadach

wojny punickie - Kartagina założona w IX w. p.n.e. przez Fenicjan w północnej Afryce, z czasem objęła swoim wpływem Sycylię i Hiszpanię

• 264-241 r. p.n.e. - Kartagina oddała Sycylię, ograniczyła flotę, zapłaciła kontrybucję

• 218-202 r. p.n.e. - marsz Hannibala przez Pireneje, południową Galię, Alpy; efekt zaskoczenia Rzymian, zwycięstwo Hannibala pod Kannami w 216 r. p.n.e.; wyprawa Publiusza Korneliusza Scypiona (Afrykańskiego) na tereny afrykańskie Kartaginy i zmuszenie Hannibala do opuszczenia Italii, klęska Hannibala pod Zamą w 202 r. p.n.e.; Kartagina utraciła posiadłości w Hiszpanii, flotę, musiała zapłacić kontrybucję

„... a ponadto sądzę, że Kartagina powinna być zburzona".

(Katon Starszy)

• 149-146 p.n.e. - zburzenie Kartaginy, sprzedanie do niewoli jej mieszkańców, opanowanie przez Rzym Afryki i utworzenie prowincji

prowincje - obszary zamorskie; ludność musiała płacić podatki; brak własnej armii; ponieważ Rzym nie miał rozwiniętego systemu urzędniczego, zbieraniem podatków w prowincjach zajmowali się dzierżawcy (publikanie), którzy zobowiązani byli wpłacać określone sumy do skarbu państwa, co doprowadziło do nadużyć i zdzierstwa w prowincjach; zarząd prowincjami sprawowali prokonsulowie oraz propretorzy po upływie ich kadencji urzędniczej w Rzymie

do końca II w. p.n.e. zajęto Grecję, Macedonię, Azję Mniejszą

podbój Galii przez Cezara, który w 52 r. p.n.e. pokonał Wercyngetoryksa,

dowódcę powstania Galów

podboje cesarskie - Egipt (30 r. p.n.e.), w I w. n.e. zajęto Brytanię; cesarz Trajan na przełomie I/II w. podbił Dację (dzisiejsza Rumunia), Armenię, Mezopotamię

• Imperium Romanum = władza Rzymu

Ustrój republiki rzymskiej

Ustrój republiki rzymskiej wykształcił się po upadku ostatniego króla Tarkwiniusza (około 509 r. p.n.e.) w toku walk pomiędzy patrycjuszami (arystokracja, dobrze urodzeni, grupa zamożnych rodzin mających dostęp do urzędów) a plebejuszami (reszta obywateli - możni i chłopi - nie mieli dostępu do urzędów, posiadali prawo odmowy udziału w kampanii wojennej; wywalczyli stworzenie urzędu trybuna ludowego)

• res publica - Rzymianie określali swoje państwo jako „rzecz publiczną", czyli dobro powszechne - dlatego taką formę państwa rzymskiego nazwano republiką

• Zgromadzenia Ludowe obywateli rzymskich (w wojsku zgromadzenia centurialne najbogatszych obywateli - wybór konsulów i wyższych urzędników, decyzje dotyczące wojny i pokoju; w dzielnicach zgromadzenia trybusowe, w których nie miała znaczenia zamożność obywateli - ustawodawstwo, wybór urzędników niższych, trybuna ludowego); Zgromadzenia miały funkcje ustawodawcze, ale bez prawa inicjatywy ustawodawczej; decydowały o wojnie i pokoju, wyborze urzędników oraz

• ratyfikacji traktatów, głosowano „za" lub „przeciw", nie dyskutując

• urzędnicy wyżsi

• konsulowie (2) - dowódcy armii, namiestnicy ważnych prowincji, zwoływali Zgromadzenia Ludowe i Senat, mieli inicjatywę ustawodawczą, kadencja trwała rok; rok ten otrzymywał nazwę danego konsula

• pretorzy (1-2) - przewodniczyli sądom

• cenzorzy (2) - listy senatorów, spis obywateli, finanse państwa, kadencja trwała 5 lat

• urzędnicy niżsi

• edylowie (2) - igrzyska, porządek w mieście, rozdawnictwo zboża, nadzór nad targowiskami oraz miarami i wagami

• kwestorzy (4) - administracja finansami państwa i armii

• trybuni ludowi (początkowo mniej, później 10) - nietykalni, obrońcy praw ludu, prawo veta w stosunku do rozporządzeń Zgromadzenia, urzędników i senatu, prawo zwoływania Zgromadzenia i inicjatywy ustawodawczej; dom trybuna musiał być zawsze otwarty, aby szukający schronienia mogli do niego wejść

• dyktator - obdarzony pełnią władzy w chwili zagrożenia, wojny na czas 6 miesięcy

• senat (300) - byli urzędnicy, którzy zasiadali w nim w zasadzie dożywotnio według list cenzorów i odpowiedniego cenzusu majątkowego; kierował polityką zagraniczną, opiniował propozycje uchwał, udzielał rad urzędnikom, obsadzał namiestników w prowincjach

* Słabość systemu republikańskiego

• roczna kadencja urzędników i ich mała liczba (47) na tak wielkie imperium, urzędy należało pełnić według określonego porządku i w odpowiednim wieku życia (konsulem można było zostać w wieku 43 lat), urzędy były dostępne dla najbogatszych, urzędnicy z własnych pieniędzy finansowali publiczne prace

• pomimo wybieralności urzędników Rzym był republiką arystokratyczną

• niepłatność urzędów, dlatego sprawujący władzę chcieli przez rok osiągnąć jak największe korzyści

częste walki między ugrupowaniami (np. optymatów z popularami zakończona dyktaturą Sulli w 82-79 p.n.e. - ograniczył kompetencje Zgromadzeń Ludowych, trybunów ludowych i cenzorów, usunął ekwitów z sądownictwa, podwyższył liczbę senatorów do 600, rozpoczął liczne prace budowlane w Rzymie wprowadził listy proskrypcyjne, na których znaleźli się jego przeciwnicy skazani w ten sposób na śmierć, przeprowadził akcję kolonizacyjną oddając skonfiskowaną ziemię 100 tys. żołnierzy)

• walki między wodzami - np. Gajuszem Juliuszem Cezarem i Gnejuszem Pompejuszem; bitwa pod Farsalos 48 r. p.n.e.

• manipulowanie wyborami przez bogatych, którzy „kupowali" głosy biednych

Kryzys republiki

Powstanie cesarstwa rzymskiego

Przyczyny kryzysu politycznego republiki

• ogromne rozmiary państwa, którego ustrój republikański był typowy dla miast- państw, przy niewielkich różnicach majątkowych obywateli; w Rzymie różnice majątkowe między ludźmi były ogromne

• słabość systemu republikańskiego (patrz: lekcja „Ustrój republikański"), brak kadry urzędniczej, sprawnego systemu podatkowego

• brak reform ustrojowych, opór senatu broniącego starego porządku - wojny optymatów z popularami (patrz: lekcja „Społeczeństwo rzymskie..."), od 133 r. p.n.e. ciągłe wojny domowe, postępujący chaos

• 90-88 r. p.n.e. wojna sprzymierzeńcza, która zmusiła zagrożonych Rzymian do ustępstw i nadania Italikom obywatelstwa - wojna ujawniła słabość senatu i monopol nobilów na władzę

• brak stałego wojska - reforma Mariusza (104-100 r. p.n.e.) spowodowała pojawienie się wojska zaciężnego ślepo posłusznego dowódcom, którzy wystąpili przeciwko instytucjom republiki, liczne „wojny domowe"

Pierwszy triumwirat

• 60 r. p.n.e. - porozumienie Gnejusza Pompejusza (wódz rzymski, podbił tereny w Azji, miał poparcie armii), Marka Licyniusza Krassusa (najbogatszy człowiek w Rzymie, pogromca Spartakusa, popierany przez ekwitów) i Gajusza Juliusza Cezara (przywódca popularów, popierany przez lud) - nic nie mogło wydarzyć się w Rzymie bez ich zgody, decydowali o obsadzie urzędów

• 59 r. p.n.e. Cezar został konsulem, a rok później rozpoczął podbój Galii Zaalpejskiej, popierany przez ślepo posłuszną mu armię, stanowił zagrożenie dla triumwirów

• rozpad triumwiratu po śmierci Krassusa (zamordowany w czasie walk z Partami na wschodzie Imperium w 53 r. p.n.e.)

„... i tak dotarł do rzeki, dzielącej Galię Przedalpejską od właściwej Italii. Rzeka ta nazywa się Rubikon. [...] uświadamiał sobie jak wielkie nieszczęścia może przynieść ludzkości jego przekroczenie tej rzeki i jak go za to osądzi potomność. Ale ostatecznie zdobył się na odwagę [...] wypowiadając owe znane słowa: Ałea iacta est - Kości zostały rzucone ". (Plutarch)

• 49 r. p.n.e. wojna Cezara z Pompejuszem - złamanie zakazu senatu i przejście przez graniczny Rubikon, pokonanie wojsk wiernych Pompejuszowi w Hiszpanii i rozgromienie armii samego Pompejusza w bitwie pod Farsalos w 48 r. p.n.e.; wojna domowa trwała do 45 r. p.n.e.

Dyktatura Cezara

• dożywotni urząd dyktatora - koniec republiki

• reformy Cezara - ograniczył bezpłatne rozdawnictwo zboża, zmniejszył ilość proletariuszy w Rzymie, stworzył dogodne możliwości osiedlania się w prowincjach, prace nad przebudową Rzymu, surowa ustawa ograniczająca nadużycia w prowincjach - kontrola nad publikanami, zbierającymi podatki, przyznanie obywatelstwa rzymskiego i samorządu miastom oraz prowincjom Imperium, reforma kalendarza (46 r. p.n.e.) - kalendarz juliański (3 lata + czwarty „przestępny"), zwiększenie liczby senatorów do 900 - ponad 30 ustaw zwanych lex Julia

• idy marcowe (15 III 44 r. p.n.e.) - spisek w senacie (Marek Brutus, Gajusz Kassjusz); zabójstwo Cezara

Drugi triumwirat - 43 r. p.n.e.

• Marek Antoniusz (wódz rzymski, współpracownik Cezara), Oktawian (adoptowany przez Cezara wnuk jego siostry) i Marek Emiliusz Lepidus - podział stref wpływów w Imperium, rozbicie stronnictwa republikańskiego pod Filippi w 42 r. p.n.e.

• pokonanie wojsk Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum w 31 r. p.n.e.; Oktawian jedynowładcą; początek cesarstwa w Rzymie, rozkwit kultury, planowa rozbudowa Rzymu

• 29 r. p.n.e. Oktawian, któremu nadano tytuł August („dostojny"), odbył triumf i zamknął świątynię Janusa na znak zakończenia wojen domowych

Formy Cesarstwa

• pryncypat - Oktawian August władcą Imperium (30 r. p.n.e. - 14 r. n.e.), ale zachował resztki ustroju republikańskiego: „komedia republiki" (senat, urzędnicy zależni od władcy i senatu)

• sam skupił władzę jako: imperator (najwyższy wódz), princeps senatus (pierwszy senator), prokonsul (zarządzał 18 prowincjami cesarskimi), najwyższy kapłan, trybun ludowy, cenzor układający listy senatorów

„... górowałem nad wszystkimi dostojeństwami, ale władzy nie miałem wcale więcej, niż inni, którzy byli moimi kolegami w urzędzie ".

(Oktawian August)

• pryncypat nie był monarchią dziedziczną chociaż cesarz mógł wyznaczyć swojego następcę; aklamacja - obwołanie imperatorem przez żołnierzy, senat potwierdzał ten tytuł, a zgromadzenie zatwierdzało uchwałę senatu

• reforma armii - stworzono stałą zawodową armię, w której służba trwała 16-24 lat, potem żołnierze otrzymywali nadział ziemi; utworzenie przybocznej gwardii cesarskiej - pretorianów oraz straży pożarnej w Rzymie

♦ dominat - cesarz Dioklecjan (III/IV w.) wprowadził monarchię absolutną, w której cesarz tworzył prawo, ale stał ponad nim, poddani musieli oddawać mu czołobitność; wprowadził też system tetrarchii, czyli współrządów czterech panujących - dwóch augusto w i dwóch cezarów

* Zalety nowego ustroju cesarskiego

• zależność urzędników od władcy, jednolity podział administracyjny

• stabilność systemu władzy

• stworzenie silnej armii, fortyfikacje granic, zaniechanie poważniejszych podbojów sprzyjało rozwojowi gospodarczemu prowincji

• wyciszenie wojen wewnętrznych (pax romana) - romanizacja prowincji, nadanie w 212 r. przez cesarza Karakallę obywatelstwa wszystkim mieszkańcom Imperium

„ Wewnątrz panował spokój, nazwy urzędów zostały te same; młodsi urodzili się już po zwycięstwie pod Akcjum, a także większość starców podczas wojen domowych: jakżeż niewielu z tych pozostało, co rzeczpospolitą widzieli!" (Tacyt)

Kultura starożytnego Rzymu

Religia

• w pierwotnych wierzeniach dominowały bóstwa rolnicze i opiekuńcze (Lary i Penaty), pod wpływem Greków Rzymianie przyswoili sobie ich religię, mity, wyobrażenia bogów, nadając im własne imiona (Jowisz = Zeus, Wenus = Afrodyta, Neptun = Posejdon, Mars = Ares)

• rozwój chrześcijaństwa na ziemiach Imperium, które w 313 r. edyktem mediolańskim cesarza Konstantyna Wielkiego uzyskało swobodę wyznania, a w 380 r. (niektóre źródła podają rok 392) dekretem cesarza Teodozjusza Wielkiego stało się religią państwową

Piśmiennictwo

• Marek Tuliusz Cycero - mowy sądowe i polityczne (Przeciw Werresowi, Przeciw Katylinie), pisma filozoficzne i prawno-polityczne (O państwie), ogromny wkład w rozwój języka łacińskiego

• Publiusz Wergiliusz Maro - Georgiki (tematyka wiejska), Eneida (epopeja narodowa o losach Eneasza, protoplasty Rzymian)

• Horacy - Pieśni, Satyry, Listy

• Publiusz Owidiusz Naso - Sztuka kochania (poradnik uwodzenia dla zakochanych), Metamorfozy (Przemiany - utwór mitologiczny), na wygnaniu napisał Żale, Listy z Pontu

• Seneka - filozof, pisarz, autor tragedii (Fedra, Agamemnon), wychowawca cesarza Nerona

• Terencjusz - komediopisarz

• historycy - Liwiusz (Od założenia Rzymu), Katon Starszy - Początki (od założenia Rzymu do 149 r p.n.e.), Publiusz Korneliusz Tacyt - dzieło etnograficzne Germania, Dzieje (69-96), Roczniki (lata 14-68)

• Gajusz Juliusz Cezar - O wojnie galijskiej, O wojnie domowej

• Publiusz Korneliusz Nepos - Żywoty wybitnych mężów, Kroniki

• Pliniusz Starszy - Historia naturalna (wiadomości ze wszystkich dziedzin ówczesnej wiedzy)

• Marek Witruwiusz - O architekturze (dorobek myśli greckiej i rzymskiej w dziedzinie budownictwa, nowatorskiej techniki)

Filozofia - na mocy uchwały senatu na początku II w. p.n.e. filozofowie zostali wydaleni z Rzymu, ale pod greckimi wpływami zaczęto interesować się filozofią; Rzymianie oczekiwali odpowiedzi na konkretne pytania: jak osiągnąć szczęście, jaki jest najlepszy ustrój; nie stworzyli własnej myśli filozoficznej, nadali kierunkom greckim charakter praktyczny

• stoicyzm - zromanizowany, uznający wszystkie bóstwa za przejaw tej samej rozumnej siły boskiej, upatrujący w republice najdoskonalszy ustrój; wyznawcami tego kierunku byli prawnicy, którym stoicka logika pomogła usystematyzować przepisy prawne (Mucjusz Scewola, Seneka, cesarz-filozof Marek Aureliusz)

„ Życie to wojna i przystanek chwilowy w podróży, wspomnieniem pośmiertnym - zapomnienie. Cóż więc może posłużyć za ostoję? Tylko jedno: filozofia". (Marek Aureliusz)

• epikureizm - wiara w postęp ludzkości i potęgę umysłu ludzkiego, w okresie wojen domowych i niepewności życia codziennego propagowano hasło „żyj w ukryciu" i „ciesz się chwilą" (Horacy)

• Prawo rzymskie stało się podstawą dla kodeksów prawnych państw Europy średniowiecznej i nowożytnej; najstarszym kodeksem prawnym jest Prawo XII Tablic wyryte w brązie w połowie V w. p.n.e., podkreślało nieograniczoną rolę ojca w rodzinie, kary dla niewolników były ostrzejsze niż dla ludzi wolnych

• pod wpływem prawa rozwinęła się sztuka wymowy sądowej i politycznej; obfita literatura prawnicza (komentarze, podręczniki prawa, opisy casusów, czyli konkretnych przypadków i ich rozstrzygnięć)

• Rozwój techniki - w przeciwieństwie do Greków Rzymianie mieli umysły praktyczne, ścisłe, wychowani byli w kulcie dla życia czynnego; konsekwencją tego była bardzo dobrze rozwinięta technika, nowatorskie budownictwo - akwedukty (wodociągi), termy (łaźnie), hypokaustum (centralne ogrzewanie), wynaleziono zaprawę murarską przypominającą dzisiejszy beton, zastosowanie cegły wpłynęło na wprowadzenie sklepień, łuków, kopuł

• budownictwo - drogi, mosty, łuki triumfalne (Konstantyna, Tytusa, Septymiusza Sewera w Rzymie), amfiteatry (Koloseum), Circus Maximus (gdzie odbywały się wyścigi rydwanów), świątynie (na Forum Romanum, gdzie skupiało się życie publiczne Rzymu: świątynia Westy, Saturna Janusa, Panteon - świątynia poświęcona wszystkim bogom), bazyliki (miejsca wymiany handlowej i sądów), mauzolea (Hadriana), kolumny (Trajana), posągi (Marka Aureliusza, mówców, wodzów), popiersia, płaskorzeźby, rzeźby: portretowe wyróżniające się realizmem, statuy (np. Wilczyca kapitolińska)

• Znaczenie kultury rzymskiej

• łacina językiem średniowiecznej Europy i podstawą języków narodowych

• przejęcie prawa

• nawiązanie przez renesans do literatury i sztuki rzymskiej

Chrześcijaństwo w I tysiącleciu

Narodziny chrześcijaństwa

• źródłem wiary dla chrześcijan jest żydowska Biblia (tzw. Stary Testament) oraz Nowy Testament, w którym znajdują się Ewangelie napisane przez uczniów Jezusa: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana oraz Dzieje Apostolskie i Listy Apostolskie

• apokryfy - anonimowe utwory żydowskie i wczesnochrześcijańskie, które zostały odrzucone i nie weszły w skład Nowego Testamentu

• Jezus Chrystus, syn Marii, urodził się w Betlejem koło Jerozolimy w czasie panowania cesarza Oktawiana Augusta, mieszkał i pracował w warsztacie swojego opiekuna Józefa w Nazarecie; został ochrzczony przez Jana Chrzciciela; mając 30 lat rozpoczął działalność kaznodziejską i uzdrowicielską w Palestynie, skupiając wokół siebie 12 apostołów oraz tłumy słuchające jego nauk; uznany za Mesjasza, Syna Bożego, który przyszedł na ziemię, aby zbawić ludzkość od grzechu i wprowadzić do królestwa Bożego; popadł w konflikt z kapłanami żydowskimi, którzy skazali go na karę śmierci przez ukrzyżowanie prawdopodobnie w dzień przed Paschą w piątek 7 IV 30 r. n.e. - wyrok wydał prefekt rzymski Poncjusz Piłat (w czasach panowania cesarza Tyberiusza); po trzech dniach Jezus Chrystus zmartwychwstał i wstąpił do królestwa niebieskiego, a jego uczniowie zanieśli „dobrą nowinę" o jego życiu, działalności i zmartwychwstaniu do innych narodów

• chrześcijaństwo głosi wiarę w jednego Boga w trzech osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty), równość i braterstwo wszystkich ludzi, powszechną równość w życiu pozaziemskim; nawoływało do wspierania biednych, pozbycia się majątków ziemskich i naśladowania Chrystusa, dopuszczało istniejący system polityczny: „oddajcie Bogu co boskie, a cesarzowi co cesarskie"

• zwalczanie chrześcijaństwa przez władze rzymskie - chrześcijanie nie chcieli oddawać czci boskiej cesarzowi, więc w 64 r. cesarz Neron oskarżył ich

• podpalenie Rzymu; nastąpiły liczne prześladowania, aresztowania i karanie śmiercią za udział w kulcie

Chrześcijaństwo religią panującą

• 313 r. edykt mediolański cesarza Konstantyna Wielkiego przyznał chrześcijanom swobodę uprawiania kultu

• 380 r. (niektóre źródła podają rok 392) cesarz Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo za religię panującą; odtąd inne religie uznano za pogańskie, a ich wyznawców karano

• cezaropapizm - w Cesarstwie Bizantyjskim cesarz sprawował władzę świecką

• kościelną, rozstrzygał kwestie dogmatów, zwoływał sobory, nie rościł sobie pretensji do oddawania mu boskiej czci, ale uznawany był za reprezentanta Boga na ziemi, dlatego w tytulaturze średniowiecznych władców znalazło się określenie „z woli Bożej"

• przełożenie Biblii na język łaciński przez św. Hieronima w V w. (tzw. Wulgata)

• przejmowanie chrześcijaństwa przez ludy germańskie i słowiańskie

• rozwój życia zakonnego (benedyktyni), klasztory były ośrodkami życia umysłowego we wczesnym średniowieczu, wpływ Kościoła na kulturę, szkolnictwo, wzorce osobowe (patrz temat: „ Uniwersalizm kultury średniowiecznej Europy ")

• powstanie Państwa Kościelnego ze stolicą w Rzymie w 755 r.

• 1054 r. - spór ideologiczny w Kościele doprowadził do wielkiej schizmy wschodniej, czyli rozłamu w kościele katolickim i do powstania prawosławia

* Organizacja Kościoła

• gmina chrześcijańska - wspólnota wyznawców tej samej miejscowości na czele z biskupem, z czasem wyodrębnił się stan kapłański, do którego zadań należały obowiązki związane z kultem

• pierwsza wspólnota chrześcijańska powstała w Jerozolimie po zesłaniu Ducha Św. wokół apostołów na czele z Piotrem

• synody - spotkania biskupów tej samej prowincji pod przewodnictwem biskupa stolicy okręgu, czyli metropolii; nad metropoliami stali patriarchowie: Rzymu, Aleksandrii, Antiochii, Konstantynopola i Jerozolimy; honorowy prymat miał patriarcha Rzymu

• sobory powszechne - zjazdy biskupów z całego państwa, na których podejmowano decyzje w sprawach dogmatów wiary

• 325 r. sobór w Nicei - potępiono arianizm, który negował boskość Chrystusa, zredagowano tzw. Nicejskie Wyznanie Wiary (Credo)

• 381 r. sobór w Konstantynopolu - potępiono macedonian, którzy negowali boskość Ducha Świętego i jego współistotność

• 431 r. sobór w Efezie - potępiono patriarchę Konstantynopola Nestoriusza, który podkreślał ludzką naturę Chrystusa, potwierdzono godność Marii jako Matki Bożej

• 451 r. sobór w Chalcedonie - potępiono monofizytyzm, który głosił, że Chrystus ma tylko jedną naturę, zarazem boską i ludzką na soborze przyjęto, że Chrystus ma dwie natury: boską i ludzką

• 553 r. sobór w Konstantynopolu - zatwierdzono potępienie orygenizmu, który negował m.in. boskość Chrystusa

• 680-681 r. sobór w Konstantynopolu - potępiono monoteletyzm, który wywodził się od monofizytyzmu

• 787 r. sobór w Nicei - potępiono obrazoburców; w VIII w. rozgorzał spór ikonoklastyczny dotyczący stosunku do świętych obrazów, czyli ikon, pomiędzy zwolennikami ikon („ikonodulowie" - niewolnicy ikon, przekonani o ich cudownej mocy) a ich przeciwnikami („obrazoburcami")

• 869-870 r. sobór w Konstantynopolu - złożono z urzędu pseudopatriarchę Focjusza z Konstantynopola

Ojcowie Kościoła - pisarze chrześcijańscy wyodrębnieni spośród innych twórców na podstawie następujących kryteriów: działalność we wczesnym okresie chrześcijaństwa między I i VIII w., głoszenie prawowiernej nauki, świętość życia, powszechne uznanie przez Kościół - do najbardziej znanych należą: Ambroży, Hieronim, Augustyn z Hippory, Anastazy, Grzegorz z Nyssy, Grzegorz z Nazjanzu, Bazyli Wielki, Jan Chryzostom, Izydor z Sewilli

Upadek Cesarstwa

zachodniorzymskffigo

Przyczyny upadku Imperium

• brak stabilnej władzy cesarskiej, częste wybory uzurpatorów (najczęściej wodzów armii) wynoszonych na tron przez żołnierzy - w latach 235-284 obwołano 64 cesarzy; z powodu braku wolnych chłopów zasilanie armii rzymskiej przez barbarzyńców

• upadek znaczenia miasta Rzym - w 330 r. Konstantyn Wielki uczynił Konstantynopol drugą stolicą i zrównał go z Rzymem

• kryzys gospodarczy - upadek miast, inflacja, „psucie" monety, wysokie podatki ściągane brutalnymi metodami, podziały latyfundiów na mniejsze działki oddawane w dzierżawę kolonom, którzy w 332 r. zostali „przywiązani" do ziemi - upadek ustroju niewolniczego

• grabieżcze najazdy barbarzyńców w III w. przez granice na Renie i Dunaju

• brak wojen - stąd mniejsza liczba niewolników, czyli brak rąk do pracy; przywiązanie chłopów do ziemi, obciążenie podatkami, w konsekwencji chłopi oddawali się pod opiekę możnym - brak wolnych chłopów do armii

• 395 r. podział Imperium Rzymskiego przez Teodozjusza Wielkiego na wschodnie (Konstantynopol) i zachodnie (Rzym); różnice między częścią grecką a łacińską Imperium

Wielka wędrówka ludów w IV-V w.

• Hunowie - lud pochodzenia tureckiego uderzył na Gotów nad Morzem Czarnym, opanował Nizinę Panońską, w V w. pod wodzą Attyli złupił Italię i Galię

• Wizygoci rozgromili wojska rzymskie pod Adrianopolem w 378 r., a na początku V w. opuścili przyznane im tereny w Mezji, złupili Półwysep Bałkański i podbili Hiszpanię

• Wandalowie zajęli Afrykę Północną oraz zniszczyli Rzym w 455 r., Ostrogoci (Bałkany), Frankowie i Burgundowie (Galia), Longobardowie (utworzyli własne królestwo w dolinie Padu na północy Italii), Anglowie i Sasi (Brytania - ewakuacja wojska i urzędników rzymskich z wyspy)

476 r. - Odoaker usunął z tronu ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa i uznał zwierzchnictwo cesarza bizantyjskiego - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

Skutki upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego

- koniec epoki starożytnej, początek średniowiecza

- powstanie państw barbarzyńskich na gruzach Imperium (państwo arabskie, Franków)

• czerpanie podstaw religii, kultury, organizacji państwa ze świata starożytnego

• próby przywrócenia idei cesarstwa w późniejszych wiekach (Karol Wielki, Otton III)

14

23

27

29

23

44

45

32

33

---