materiały, opracowania

ROZWÓJ FIZYCZNY I MOTORYCZNY

Czynniki ryzyka wystąpienia zaburzeń rozwoju w późniejszym okresie:

Związane z matką i środowiskiem: używanie lub zetknięcie się z substancjami szkodliwymi, zetknięcie z chorobą wirusową, niedożywienie, korzystanie przez matkę z opieki lekarskiej, ubóstwo, brak wsparcia społecznego, słabe wykształcenie.
Związane z nieprawidłowościami fizycznymi noworodka - niska waga urodzeniowa.
Związane z niskimi wynikami uzyskiwanymi w standardowych testach. Najczęściej wykorzystywane testy: Skala Apgar, test Prechtla, Skala Oceny Zachowań Noworodka Brazeltona.

Możliwości noworodka

Odruchy - automatyczna, stereotypowa reakcja na specyficzny bodziec:

przystosowawczy
prymitywny

Czego można się dowiedzieć badając odruchy?

Odruch Moro: informacja na temat stanu centralnego układu nerwowego.

Odruch Babińskiego: informacja na temat funkcjonowania rdzenia kręgowego.

4 główne sfery przystosowania noworodka:

do zmiany temperatury
do oddychania
do pobierania pożywienia
do wydalania

ODRUCHY: (6)

Odruch Moro
Odruch Babińskiego
Odruch chwytny
Odruch ssania
Odruch chodu automatycznego
Odruch szukania

Rozwój psychoruchowy:

Rozwój układu nerwowego warunkuje trzy kierunki rozwoju:

kierunek cefalokaudalny (od części głowowej, przez rozwój części tułowiowej, do nożnej)
kierunek proksymodystalny (od osi podłużnej ciała na boki)
kierunek łokciowo-promieniowy (w osi poprzecznej od piątego małego palca dłoni do kciuka)

Wczesne dzieciństwo (0-3 r.ż.):

rozwój postawy

pierwotna kifoza
lordoza szyjna (3-4 mies.)
lordoza lędźwiowa (9-12 mies.)

rozwój lokomocji

0-3 mies. - automatyczne przebieranie nogami
3-4 mies. - 3mies.-obrót z pleców na bok; umiejętność utrzymania głowy przy podniesieniu do pozycji pionowej
5-6 mies. - 5 mies.-obrót z brzucha na plecy; 6mies.-obrót z pleców na brzuch; dziecko posadzone siedzi
8 mies. - samodzielne siadanie i pełzanie
9-10 mies. - raczkowanie; stanie z podparciem
12-13 mies. - początki chodzenia
od 13mies. - rozwój zaawansowanych umiejętności lokomocyjnych: biegania, skakania, chodzenia tyłem, wchodzenia po schodach

rozwój manipulacji (5)

0-3mies. - ODRUCH CHWYTNY

4-5 mies. - CHWYT PROSTY (staw barkowy)

symetryczne ruchy obiema rękami
ruch wahadłowy

5-6 mies. - CHWYT DŁONIOWO-ŁOKCIOWY (staw łokciowy)

sięganie jedną ręką, ruch łukowaty

6-8 mies. - CHWYT NOŻYCOWY (pochylanie całego ciała ku przedmiotowi)

preferencja ręki, ruch łukowaty

8-9 mies. - CHWYT PĘSETKOWY (staw nadgarstka; bezpośrednie zbliżanie ręki ku przedmiotowi)

uruchomienie stawu nadgarstka

! MANIPULACJA NIESPECYFICZNA SPECYFICZNA !

ROZWÓJ POSTAWY CIAŁA NIEMOWLĘCIA

Wiek dziecka	Charakterystyka postawy ciała
2 miesiąc	w pozycji na brzuchu unosi głowę i wsparte na rękach odrywa nieznacznie klatkę piersiową i jednocześnie lub na przemian głowę i nogi
4-5 miesiąc	na brzuchu długo trzyma uniesioną głowę, opiera się na dłoniach unosząc klatkę piersiową na wyprostowanych rękach
5-6 miesiąc	posadzone lub podciągnięte - siedzi
8-10 miesiąc	stoi z podparciem
11 miesiąc	stoi bez podparcia

ROZWÓJ LOKOMOCJI W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM

Wiek dziecka	Charakterystyka postawy ciała
15 miesiąc	wchodzi po schodach na czworakach; chodzi samodzielnie, choć czasami się przewraca
18 miesiąc	ciągnie za sobą przedmioty na sznurku; wchodzi po schodach z pomocą dorosłego
25-30 miesiąc	schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian; skacze, biega
36 miesiąc	jeździ na 3-kołowym rowerze; stoi na palcach

KLOCKI

Wiek dziecka	Klocki (manipulacja specyficzna)
18 miesiąc	buduje wieże z 3-4 klocków
21 miesiąc	buduje wieże z 5 klocków
24 miesiąc	buduje wieże z 6 klocków
30 miesiąc	buduje wieże z 8 klocków
21 miesiąc	zestawia klocki jeden za drugim na płaszczyźnie budując pociągi
30 miesiąc	tworzy budowle trójwymiarowe, np. mosty

ROZWÓJ SPRAWNOŚCI LOKOMOCYJNYCH NIEMOWLĘCIA

Wiek dziecka	Charakterystyka sprawności lokomocyjnej
3-4 miesiąc	w pozycji na plecach obraca się na bok i na brzuch
5-6 miesiąc	przewraca się z brzucha na plecy; trzymane za ręce samo unosi się do postawy siedzącej
8 miesiąc	pełza do przodu; siada samodzielnie, bez trzymania i podpory
9 miesiąc	raczkuje; wstaje samo, jeśli może się czegoś uchwycić
12 miesiąc	próbuje stawiać pierwsze samodzielne kroki

Średnie dzieciństwo (4-6 r.ż.):

5 r.ż. - złoty okres rozwoju motorycznego
3 - 6 r. ż. - doskonalenie lokomocji, swobody ruchu, harmonia ruchów, łączenie ruchów

Późne dzieciństwo (7-10/12 r.ż.):

etap pełni dzieciństwa; łatwej nauki ruchów

wysoka sprawność
koordynacja
zwinność, szybkość, wytrzymałość
świadome kierowanie ruchem
ruchy celowe, ekonomiczne

Adolescencja:

SKOK POKWITANIOWY

zanik harmonii ruchów
zmniejszenie płynności ruchów
zaburzenia rytmu

DZIEWCZĘTA CHŁOPCY

rozwój piersi, początek rozwój narządów płciowych, początek

rozwoju owłosienia rozwoju owłosienia łonowego, zmiany

łonowego, zmiany proporcji ciała

proporcji ciała

dalszy rozwój owłosienia, dalszy rozwój owłosienia, mutacja głosu,

miesiączka, sylwetka kobieca, jabłko Adama, trądzik, zarost

trądzik

ROZWÓJ PERCEPCJI I UWAGI

PERCEPCJA

Trzy procesy rozwoju percepcyjnego:

Odbieranie wrażeń - wrażenie - doświadczenie wynikające ze stymulacji jednego z narządów zmysłu.
Spostrzeganie - spostrzeżenie - interpretacja stymulacji sensorycznej na podstawie doświadczenia.
Uwaga - selekcja określonych danych sensorycznych do przetwarzania percepcyjnego i poznawczego, przy wykluczeniu konkurencyjnych danych.

Sprawności percepcyjne niemowlęcia:

Wzrok.

Ograniczone możliwości noworodka - akomodacja wzrokowa.
Preferencja obiektów tworzących wzór.
Preferencja obiektów znaczących (twarz ludzka).
Rozwój widzenia stereoskopowo-binokularnego od 3,5 miesiąca życia.
Widzenie głębi - urwisko wzrokowe.

Słuch.

Wrażliwość na bodźce słuchowe w 25 tyg. ciąży.
Ograniczone możliwości noworodka.
Preferencja dźwięków o czystych tonach i o wysokiej częstotliwości.
Preferencja głosu ludzkiego - głosu matki!

Węch.

Unikanie nieprzyjemnych bodźców i pozytywne reakcje na bodźce przyjemne.
Od 6 tyg. życia preferencje dla zapachu matki.

Smak.

Preferencja smaku słodkiego.
Zdolność rozróżniania smaków: słony, słodki, kwaśny, gorzki.
Ok. 4 mies. pojawia się zainteresowanie smakiem słonym.

Dotyk i reakcja na ból.

Pierwsze oznaki wrażliwości na bodźce zewnętrzne.
Już w 2 mies. życia płodowego dziecko reaguje na uderzenie po stronie ust.

Równowaga.

Wrażliwość na stymulacje narządu równowagi na wszystkich trzech osiach: przód - tył, góra - dół, z boku - na bok.
Kołysanie.
Zwiększenie czujności w pozycji pionowej w porównaniu z pozycją poziomą.

Zmysły podstawowe:

Dotyk
Równowaga
Czucie głębokie

Intermodalność

Koncepcja rozwoju percepcyjnego Stefana Szumana

Dwufazowa struktura aktu percepcji

faza inicjująca
faza finalizująca

Trzy etapy rozwoju percepcyjnego

etap monosensoryczny pierwotny
etap polisensoryczny
etap monosensoryczny wtórny

KONCEPCJA ROZWOJU PERCEPCYJNEGO S. SZUMANA

FAZA AKTU SPOSTRZEŻENIOWEGO	ETAPY ROZWOJU
	MONOSENSORYCZNY PIERWOTNY	POLISENSORYCZNY	MONOSENSORYCZNY WTÓRNY
INICJUJĄCA	Pobudzenie peryferycznej części receptora	Pobudzenie jednego zmysłu	Pobudzenie zmysłu lub odbiór znaku
FINALIZUJĄCA	Pobudzenie centralnej części receptora	Zaangażowanie innego zmysłu	Aktualizacja notacji (symbolicznego zapisu) przedmiotu
EFEKT POZNAWCZY	Mozaika pojedynczych wrażeń	Kompleks wrażeń, notacja (symboliczny zapis) przedmiotu	Powstanie umysłowego obrazu przedmiotu

Spostrzeganie synkretyczne

spostrzeganie całościowe, w którym części istnieją nieodłącznie od całości danej w spostrzeżeniu.
nieumiejętność odróżnienia poszczególnych elementów kompleksu percepcyjnego.
Szuman, Binet, Claparede.

Teorie rozwoju sensorycznego i percepcyjnego

Teoria uczenia się. Doświadczenie - Hebb

podkreślenie znaczenia doświadczenia w rozwoju percepcyjnym;
wrażenia budowane są przez skojarzenia;

Teoria etologiczna. Biologia - ewolucja - Gibsonowie

podkreślenie znaczenia ewolucji;

Teoria poznawcza. Wiedza - Piaget

procesy poznawcze wyprzedzają percepcję

Kierunki rozwoju percepcyjnego

Wzrastanie wrażliwości i czułości organów percepcyjnych; najwyższa wrażliwość zmysłów przypada na okres adolescencji;
Spostrzeganie mimowolne spostrzeganie dowolne;
Wzrost precyzji spostrzegania (globalne analityczne syntetyczne);

Orientacja w czasie

Egocentryzm czasowy (subiektywny czas)
Obiektywizacja czasu
Szuman - dziecko orientuje się najpierw w dużych przedziałach czasu (pory dnia, roku, dni tygodnia, godziny)
Zasada przeciwieństwa

Orientacja w przestrzeni

Egocentryczne ramy odniesienia w nieznanym otoczeniu
Poznawanie przestrzeni w działaniu
4 r.ż. - rozumienie komunikatów: wysoko-nisko, daleko-blisko, góra-dół, obok; trudnośc z komunikatami: przód-tył, wewnątrz-zewnątrz

UWAGA

Odruch orientacyjny jako najwcześniejsza postać uwagi. Naturalna reakcja na nowy bodziec, która wzmacnia przetwarzanie bodźca i zawiera ukierunkowanie oczu i uszu, w celu optymalnego odbioru uwagi - przejaw pozytywnej uwagi!
Odruch obronny - przejaw negatywnej uwagi!
Preferencje uwagowe dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa (Kagan):

Do 3 mies. - kontur i ruch
3-12 mies. - wzory zaskakujące i niezgodne z oczekiwaniami
Od 12 mies. - prowokujące do stawiania hipotez dotyczących funkcjonowania świata

Rozwijające się wraz z wiekiem aspekty uwagi (Flavell):

kontrola uwagi,
adaptacyjność,
planowość,
strategie.

Rozwój uwagi:

Uwaga przypadkowa uporządkowania zogniskowana
Uwaga mimowolna dowolna

Społeczny kontekst rozwoju uwagi (Wygotski).

Uwaga selektywna

Zdolność do wyboru jednego bodźca, czy źródła stymulacji kosztem innych
Wyniki badań:

Istotny wzrost szybkości selekcji następuje do 10 r.ż.
Im starsze dzieci, tym szybciej i poprawniej dokonują selekcji
Uwaga selektywna rozwija się do 10 r.ż. (obniżenie sprawności przetwarzania informacji na początku dorastania i pod koniec późnego dzieciństwa)
Hipoteza myśliwego

FUNKCJE ZARZĄDZAJACE

Funkcje zarządzające (executive functions) to system wyższych funkcji poznawczych, pozwalających człowiekowi planować i realizować wyznaczone cele i rozwiązywać problemy.

„system powiązanych z sobą wyższych funkcji poznawczych odpowiedzialnych za podejmowanie intencjonalnych i ukierunkowanych na cel zachowań polegających na rozwiązywaniu problemów”

Funkcje zarządzające (EF) SA niezbędne, gdy:

Uczymy się nowych umiejętności
Planujemy i podejmujemy decyzje
Rozwiązujemy problemy
Inicjujemy nowe sekwencje działań
Świadomie kontrolujemy zachowanie
Przezwyciężamy silne, nawykowe reakcje

Komponenty funkcji zarządzających:

elastyczność poznawcza (giętkość),
planowanie,
pamięć robocza,
hamowanie (kontrola), (inhibitory control, zdolność do zahamowania narzucającej się reakcji)

Narzędzia służące do pomiaru EF, bazują na wzorcu zadania Stroopa, w wersji dla dzieci przyjmują one postać:

The handgame,
Knock/Tap game,
Day/Night Stroop task,
The Opposite Worlds task.
Test Sortowania Kart z Wisconsin

Pierwsze przejawy hamowania obserwuje się u dzieci 9-10 miesięcznych. Większość czterolatków radzi sobie z zadaniami przedstawionymi powyżej. W pełni dojrzałą postać działania tego aspektu funkcji zarządzających obserwuje się u dzieci około 10 roku życia.

AKTYWNOŚĆ DZIECI I MŁODZIEŻY

Aktywność - z jednej strony warunek procesów rozwojowych, z drugiej rodzaj i forma aktywności przejawem rozwoju jednostki. Już w okresie prenatalnym struktury kształtują się pod wpływem aktywności płodu (np. ruchy kończyn, połykanie); stan, podstawowa cecha organizmów żywych.

Rozwojowi służy przede wszystkim taka aktywność, która jest próbą wykraczania poza posiadane możliwości, ponieważ może wystąpić proces akomodacji decydujący o jakościowych zmianach rozwojowych.

Dla poszczególnych okresów rozwojowych charakterystyczne są różne formy aktywności.

Okresy rozwojowe	Formy aktywności
Wczesne i średnie dzieciństwo	Zabawa
Późne dzieciństwo, adolescencja	Nauka, zabawa
Dorosłość	Praca, nauka, zabawa

Elementarnymi jednostkami aktywności ujmowanej jako proces są czynności.

Definicja zabawy wg. Betelheima, czynności zabawowe to takie „w których nie obowiązują żadne reguły poza tymi, jakie bawiący się sami sobie nałożyli i w których nie dąży się do żadnego zamierzonego rezultatu końcowego w zewnętrznej rzeczywistości”.

KIERUNKI ROZWOJU STRUKTURY CZYNNOŚCI

OD STRUKTURY	DO STRUKTURY
Wyłącznie prosta	Prosta i złożona z powiązanych elementów
Niepełna, luki i przerwy między składnikami	Pełna
Mało skuteczna funkcjonalnie	Efektywna, prowadząca do pożądanego wyniku
Nieekonomiczna, występują zbędne ogniwa	Ekonomiczna, elementy konieczne ze względu na cel czynności
Nieciągła, słabe związki logiczne między elementami	Zwarta, spójna i logiczna

POGLĄDY NA ZABAWĘ

KONCEPCJE KLASYCZNE (4)

Teoria nadmiaru energii (Schiller, Spencer)

Zwierzęta wyższe, a przede wszystkim ludzie, zaspokajają instynktownie elementarne potrzeby życiowe, a nadmiar sił witalnych wyładowują w zabawach; zwłaszcza w młodości, gdy nie musza walczyć o byt.

Teoria rekreacji i relaksacji (wytchnienia) (Lazarus, Patrick)

Zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił i odprężenia po pracy.

Teoria ćwiczeń przygotowawczych (Groos)

Przedstawiciele różnych gatunków ćwiczą w okresie dzieciństwa swoiste działania instynktowne, aby móc wykorzystywać je sprawnie i umiejętnie w okresie dorosłości.

Teoria rekapitulacji (atawizmu) (Hall)

W zabawach dzieci pojawiają się kolejno czynności analogiczne do podejmowanych przez ludzkość w toku jej historycznego rozwoju.

KONCEPCJE XX WIEKU (3)

Teorie psychoanalityczne (Z. Freud, A. Freud, Klein, Erikson)

Zabawa pełni role zbliżoną do marzeń sennych; służy do redukcji napięć; pozwala dziecku spełniać własne życzenia, dawać ujście agresywnym popędom bez narażania się na konsekwencje; dziecko może odreagować przykrości i lęki; funkcja katartyczna; ćwiczenie i nabywanie umiejętności w pokonywaniu trudnych sytuacji; zabawa stosowana w celach terapeutycznych

Teorie poznawcze (Piaget - funkcja symboliczna)

Zabawa jako zjawisko pomagające dziecku w wytworzeniu symboli; właściwe zabawy symboliczne rozwijają się od 3 do 6/7 r.ż.; istnieją 3 typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce i wyznaczają ich klasyfikację: ćwiczenie, symbol i reguła; zabawa i ćwiczenie jest przejawem asymilacji! W okresie niemowlęcym różne rodzaje zabaw-ćwiczeń wyłaniają się stopniowo na zasadzie odruchowych reakcji okrężnych I, II i III stopnia będących fizjologiczną podstawa samo naśladownictwa coraz bardziej złożonych schematów czynności. Zabawa służy do utrwalenia czynności już nabytej! W zabawie symbolicznej pojawia się i rozwija funkcja semiotyczna (dziecko zaczyna rozumieć, że jakaś rzecz np. pudełko zastępuje inną np. samochód). 3 fazy zabawy: zabawa-ćwiczenie, zabawy symboliczne (symbolika kolektywna) , zabawy z regułami.

Teorie kulturowo-społeczne (Wygotski)

Geneza zabaw w sferze potrzeb rozwojowych. Zabawa pojawia się, gdy dążenia dziecka nie moa być natychmiast zaspokojone. Zabawa stanowi realizację jego życzeń i pragnień w świecie pozornym (fikcyjnym). W zabawie spełniają się też szersze i uogólnione pragnienia i tendencje emocjonalne. Rola narzędzia i znaku w rozwoju. Znak jako narzędzie. Zabawa pośrednicząca funkcja znaków. Rzeczy jako „przedmioty działania”, „przedmioty myśli”; praktyczne czynności - „operacje umysłowe”. „Ruch na polu znaczeń” - odbywa się na polu zabawy, gdy dziecko zaczyna używac przedmiotów zastępczych. Rola zabawy w rozwoju psychicznym.

WSPÓŁCZESNE POGLĄDY (3)

Teorie behawiorystyczne (model pobudzenia, Ellis)

Teoria uczenia się oparta na redukcji podstawowych popędów. Motywacja zewnętrzna - wzmacniana za pomocą nagród i kar, motywacja wewnętrzna. Model pobudzenia (Berlyne) - zbyt wysoki i zbyt niski poziom stymulacji są awersyjne w stosunku do optymalnego dla danej jednostki poziomu pobudzenia; gdy stymulacja spada poniżej poziomu optymalnego, organizm podejmuje aktywność poszukującą nowych bodźców: eksploruje swoje otoczenie. Zabawę można by utożsamić właśnie z rozmaitymi rodzajami eksploracji, czyli czynności badawczych! Kończy się ona po osiągnięciu stanu optymalnego pobudzenia. Do istotnych czynników sprzyjających przedłużeniu aktywności badawczej (zabawy) należą takie cechy bodźców, jak: złożoność (kompleksowość), niezgodność (np. inne niż zwykle położenie/rozmieszczenie obiektów/ich elementów), zaskoczenie (np. nagła zmiana barwy/kształtu przedmiotu). Zabawa zmniejsza (redukuje) pobudzenie powstałe wskutek wzrostu stymulacji!
Ellis - zabawa dostarcza właśnie stymulacji, której brak powoduje zbyt niski stopień pobudzenia!
Hutt - wahania (fluktuacje) potencjału pobudzenia w czacie! Zabawa sprzyja utrzymywaniu pobudzenia na umiarkowanym poziomie - ani nie redukuje nadmiernej stymulacji, ani nie stanowi antidotum na poczucie znudzenia!
Inni badacze - zabawa służy do modulowania pobudzenia dziecka w znanym mu środowisku, gdy nie odczuwa presji potrzeb biologicznych lub presji wymagań społecznych. Podczas zabawy dzieje się coś nowego, zachodzi jakieś nowe zdarzenie, które powoduje wzrost pobudzenia. Jeśli mieści się ono w granicach optymalnych, może wywołać poczucie niepewności, które zostaje rychło zredukowane przez aktywność ludyczną. Mechanizm wznoszenia/opadania pobudzenia przez wytwarzanie i redukowanie niepewności wyjaśnia dlaczego dzieci podejmują dzień po dniu te same zabawy, a dorośli chętnie uprawiają twórczość artystyczną.

Teorie poznawcze (Sutton-Smith, Bruner, Szuman)

Zabawa spełnia przede wszystkim funkcję przystosowawczą umożliwiając dziecku eksplorację nie tylko świata, ale także własnych zachowań i pomysłów, kombinowania ich podczas zabaw w „bezpiecznych warunkach”. Wypracowane w zabawie strategie i prototypy mogą być potem stosowane w działaniu „na niby”. Traktowanie przedmiotów i osób „na niby” daje dziecku nieograniczoną wprost swobodę poruszania się w ustalonym umownie polu znaczeń, pozwala na dowolne kojarzenie bodźców, odwracanie ról etc. Sprzyja to nabywaniu wzorów i sposobów zachowania oraz przezwyciężaniu konfliktów.
Sutton-Smith - koncepcja dialektyczna - w strukturze zabaw występują przeciwieństwa między porządkiem a nieporządkiem, zbliżaniem a unikaniem, sukcesem a niepowodzeniem; w zabawach te przeciwieństwa się łączą - synteza.
Bruner - rola zabawy w wytwarzaniu giętkich i plastycznych oraz innowacyjnych sposobów zachowania się; dziecko może skoncentrować się w zabawie na tym, co robi i jak robi, a więc na zachowaniu samym w sobie, nie zaś na jego celu, skutkach i konsekwencjach.
Szuman - stosunkowo proste zabawy manipulacyjne umożliwiają dziecku stopniowe uświadamianie sobie struktury aktu działania i jego podstawowych ogniw: przedmiotu i podmiotu, warunków, celu oraz skutków. W ramach teorii działania wyjaśnia się również sekwencje czynności eksploracyjnych i zabawowych, ukazujących jak łączą się one z tendencją do wyrażania przez dziecko własnych doznań i komunikowania ich osobom dorosłym za pomocą mimiki i wokalizacji.

Teorie antropologiczne (Tyszkowa)

Polisymbolizm zabawy - używanie różnych kategorii symboli: ruchowych, przedmiotowych (np. rekwizyty), werbalnych. Zabawa jako jeden z przejawów indywidualnego rozwoju psychicznego - proces strukturacji restrukturacji doświadczenia. Dziecko może odtwarzając i przetwarzając treść swych realnych doświadczeń, przeżywać je na nowo i opracowywać, w celu włączenia w struktury symboliczne właściwe dla aktywności wewnątrzpsychicznej. Zabawa jako swoista forma autokominukacji - objaw egocentryzmu dziecięcego (mówienie do siebie), dialog - w którym dziecko odtwarza i ujawnia na zewnątrz treść własnych doświadczeń, pochodzących z interakcji z innymi ludźmi.

RODZAJE ZABAW DZIECIĘCYCH. Podział ze względu na różne kryteria:

Ze względu na poziom aktywności

dowolne - podejmowane z inicjatywy dziecka i całkowicie samodzielne
kierowane - przez opiekuna, starsze rodzeństwo

Ze względu na liczbę dzieci biorących udział w zabawie

indywidualne, samotne
grupowe

Ze względu na poziom uspołecznienia

zabawy samotne
obserwowanie
zabawy równoległe
asocjacyjne
zbiorowe
zespołowe

Ze względu na przebieg zabawy

zabawy chaotyczne i otwarte
zabawy planowane i zamknięte

Zabawa poznawcza - zabawa, w której dziecko ujawnia swoje zdolności poznawcze i poziom rozwoju

*Zabawa funkcjonalna*	powtarzający się ruch z wykorzystaniem przedmiotów lub bez (np. toczenie piłki)
*Zabawa konstrukcyjna*	manipulowanie przedmiotami w celu skonstruowania czegoś lub stworzenia
*Zabawa dramatyczna „na niby”*	stwarzanie wymyślonej sytuacji, aby zaspokoić indywidualne pragnienia i potrzeby dziecka
*Gry z regułami*	jakakolwiek aktywność z występowaniem reguł, strukturą działania i celem

zabawy manipulacyjne zabawy tematyczne zabawy konstrukcyjne gry i zabawy z regułami

ZABAWY MANIPULACYJNE → prowadzą do prostych zabaw konstrukcyjnych!

początkowo manipulacje związane z własnym ciałem dziecka, czynności ruchowe prowadzące do zmiany położenia ciała lub przemieszczenia się w przestrzeni
manipulacje niespecyficzne

proste postukiwanie przedmiotem
przekładanie przedmiotu z ręki do ręki
wymachiwanie przedmiotem w powietrzu

manipulacje specyficzne (od 2 r.ż.)

otwieranie i zamykanie pudełka
wkładanie mniejszych przedmiotów do większych
mieszanie przedmiotów w garnku

ZABAWY TEMATYCZNE

(zabawy w role = fikcyjne = twórcze = symboliczne)
początkowo mają charakter naśladowczy i odtwórczy
dziecko wykonuje oddzielne czynności imitujące fragmenty zajęć dorosłych; działania są stereotypowe i mało urozmaicone
tematy zabaw związane są z codziennym doświadczeniem dziecka: dom, sklep, lekarz, zabawy z udziałem postaci z bajek

zmiany w obrębie zabaw tematycznych:

Od pojedynczych, stereotypowo wykonywanych czynności do czynności o zróżnicowanym przebiegu;
Od odtwórczych do twórczych;
Od indywidualnych do zespołowych;
Od ograniczonej komunikacji między bawiącymi się dziećmi do udziału języka i mowy w przebiegu zabawy (mowa stwarza pozory, że coś się dzieje, przemija, nadaje logiczny charakter zabawie).

ZABAWY KONSTRUKCYJNE

rozwijają się w wieku przedszkolnym; do 4-5 r.ż. dzieci zestawiają razem przedmioty bez z góry przyjętego planu
powyżej 5 r.ż. oprócz samorzutnych zabaw konstrukcyjnych pojawiają się zabawy polegające na układaniu elementów według wzoru

zmiany w przebiegu zabaw konstrukcyjnych:

Od spontanicznie podejmowanych do planowanych;
Od prostych konstrukcji do coraz bardziej skomplikowanych;
Od samej czynności budowania i burzenia do skupienia się na wyniku konstrukcji;
Nowe formy zabawy np. majsterkowanie;

GRY I ZABAWY Z REGUŁAMI

są to gry i zabawy zespołowe polegające na współzawodnictwie odbywającym się według ustalonych reguł

Rodzaje zabaw dominujących w poszczególnych okresach rozwojowych.

Wczesne dzieciństwo - dominują zabawy manipulacyjne. Początkowo manipulacje związane są z własnym ciałem dziecka, czynności ruchowe prowadzące do zmiany położenia ciała lub przemieszczenia się w przestrzeni.

Manipulacje:

Niespecyficzne - proste poszukiwanie przedmiotem, przekładanie przedmiotu z ręki do ręki, wymachiwanie przedmiotem w powietrzu;
Specyficzne (od 2 r. ż.) - otwieranie i zamykanie pudełka, wkładanie mniejszych przedmiotów do większych, mieszanie przedmiotów w garnuszku.

Zabawy manipulacyjne prowadzą do prostych zabaw konstrukcyjnych.

Średnie dzieciństwo - dominują zabawy tematyczne (zabawy w role = fikcyjne = twórcze = symboliczne).

Początkowo mają charakter naśladowczy i odtwórczy. Dziecko wykonuje oddzielne czynności imitujące fragmenty zajęć dorosłych. Działania są stereotypowe i mało urozmaicone.

Tematy zabaw związane z doświadczeniem codziennym dziecka : dom, sklep, lekarz, a także zabawy z udziałem postaci z bajek.

Zmiany w obrębie zabaw tematycznych:

Od pojedynczych, stereotypowo wykonywanych czynności do czynności o zróżnicowanym przebiegu;
Od odtwórczych do twórczych;
Od indywidualnych do zespołowych;
Od ograniczonej komunikacji między bawiącymi się dziećmi do udziału języka i mowy w przebiegu zabawy (mowa stwarza pozory, że coś się dzieje, przemija, nadaje logiczny charakter zabawie).

Późne dzieciństwo

Zabawy konstrukcyjne - rozwijają się w wieku przedszkolnym. Do 4-5 roku życia dzieci zestawiają razem przedmioty bez z góry przyjętego planu.

Powyżej 5 roku życia oprócz samorzutnych zabaw konstrukcyjnych pojawiają się zabawy polegające na układaniu elementów według wzoru.

Zmiany w przebiegu zabaw konstrukcyjnych:

Od spontanicznie podejmowanych do planowanych;
Od prostych konstrukcji do coraz bardziej skomplikowanych;
Od samej czynności budowania i burzenia do skupienia się na wyniku konstrukcji;
Nowe formy zabawy np. majsterkowanie;

Późne dzieciństwo i adolescencja:

Gry i zabawy z regułami

Są to gry i zabawy zespołowe polegające na współzawodnictwie odbywającym się według ustalonych reguł.

Rozrywki - forma zabawy wyróżniona przez Hurlock - to forma zabawy biernej, w której radość sprawia dziecku to, co robią inni np. czytanie książek, słuchanie muzyki, oglądanie telewizji, chodzenie do kina.

TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA

W dzieciństwie płynne granice między zabawą dziecka a jego twórczością.

Twórczość plastyczna

S. Szuman wyróżnił następujące kryteria rysunków dziecięcych:

Umiejętność graficznego i kolorystycznego ukształtowania budowy i wyglądu przedmiotów;
Zainteresowanie i emocje wyrażające się w przedstawieniu graficznym;
Przejrzystość i zwięzłość kompozycji;

Stadia rozwoju wg. S. Szumana:

stadium bazgrot;
stadium schematu uproszczonego;
stadium schematu wzbogaconego;

Twórcza aktywność słowna dzieci obejmuje:

tworzenie neologizmów,
monologowanie

spontaniczne
sprowokowane

dialogi podczas zabaw i opowiadania bajek.

Twórczość literacka - dominuje w okresie adolescencji: pisanie pamiętników, wierszy, blogów. Twórczość literacka w tym okresie jest wyrazem buntu oraz silnych przeżyć emocjonalnych związanych z przeżywaniem pierwszych związków romantycznych oraz konstruowaniem idealnych koncepcji świata i własnego życia.

ROZWÓJ MYŚLENIA

TEORIA J. PIAGETA

EPISTEMOLOGIA GENETYCZNA

ŹRÓDŁA POGLĄDÓW AUTORA:

FILOZOFIA:

Pojęcia: CZASU, PRZYCZYNOWOŚCI
EPISTEMOLOGIA GENETYCZNA

BIOLOGIA

ADAPTACJA DO ŚRODOWISKA
STRUKTURY INTELEKTU

EPISTEMOLOGIA GENETYCZNA:

Poznanie należy traktować jako proces, który polega na przechodzeniu od wiedzy niepełnej do pełnej i bardziej przydatnej.
Analiza tego procesu jest zadaniem epistemologii genetycznej.
Piaget uważa, że należy dotrzeć do przyczynowych mechanizmów rozwoju, odkryć w jaki sposób i pod wpływem jakich czynników struktury elementarne przekształcają się w struktury końcowe, które dotychczas badali logicy i epistemolodzy.
Piaget zwraca uwagę na związek między psychologią genetyczną a epistemologią:

Epistemologia winna opisywać etapy rozwoju myśli naukowej i wyjaśnienia mechanizmów intelektualnych
Psychologia genetyczna - może przynieść podstawowe rozwiązania w zakresie problemów poznania (tak jak embriologia dla anatomii czy ewolucjonizmu).

PODSTAWOWE POJĘCIA:

SCHEMAT

Struktury poznawcze, umysłowe, dzięki którym jednostki przystosowują się do otoczenia i organizują je
Konstrukt hipotetyczny, analogiczny do pojęć, kategorii, fiszek
Organizują zdarzenia, spostrzeganie i klasyfikowanie na podstawie ich ogólnych cech
Czynnościowy

Pierwotny
Wtórny

Umysłowy

Operacje I rzędu
Operacje II rzędu

ASYMILACJA

Proces poznawczy, dzięki któremu nowe treści percepcyjne, motoryczne, czy pojęciowe WŁĄCZANE są do istniejących schematów lub wzorów zachowania
ZMIANY ILOŚCIOWE
Rodzaje asymilacji:

Funkcjonalna - powtarzanie reakcji
Uogólniająca - wykonywanie takiej samej reakcji w odpowiedzi na bodźce
Różnicująca - różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu

AKOMODACJA

Proces poznawczy, polegający na tworzeniu nowych schematów lub modyfikacja starych, co prowadzi do zmiany lub rozwoju struktur poznawczych
ZMIANY JAKOŚCIOWE

RÓWNOWAŻENIE

Samoregulujący się mechanizm, który zapewnia rozwijającemu się dziecku efektywne interakcje z jego otoczeniem
Równowaga = zrównoważone procesy asymilacji i akomodacji
Równoważenie = proces przechodzenia od nierównowagi do równowagi

JAK PRZEBIEGA ROZWÓJ?

Proces ciągły, ale można wskazać stadia, czyli sekwencję zmian o określonych właściwościach
Całościowość
Jakościowa restrukturacja (złożoność)
Inwariantna sekwencja
Hierarchiczna integracja i inkluzywność

KONTINUUM ROZWOJU

Rozwój poznawczy jest procesem następujących po sobie jakościowych zmian struktur poznawczych
Piaget ujmował rozwój jako:

ciągły proces zmian, które zachodzą stopniowo, nie gwałtownie

W rozwoju można wskazać stadia czyli sekwencję zmian
STAŁA JEST KOLEJNOŚC STADIÓW ROZWOJU POZNAWCZEGO!

WŁASNOŚCI STADIÓW ROZWOJOWYCH

Każde stadium ma swoją specyficzną strukturę tworzy zintegrowaną całość (całościowość)
Zmiana jakościowa struktury oznacza przejście do kolejnego stadium (jakościowa restrukturacja; złożoność)
Kolejne stadia tworzą inwariantną sekwencję zmian, tzn. progres ma charakter uniwersalny
Kolejne stadia oznaczają wyższą formę równowagi i zawieraj w sobie struktury stadiów poprzednich (hierarchiczna integracja i inkluzywność)

ROZWÓJ INTELIGENCJI

To adaptacja czyli przechodzenie od miej do bardziej stałej równowagi między organizmem (strukturami wewnętrznymi) a środowiskiem
Adaptacja ma 2 aspekty:

Zewnętrzny (asymilacja i akomodacja)
Wewnętrzny (organizacja struktur poznawczych i ustalenie relacji między nimi)

DZIECKO JAKO NAUKOWIEC

Wg. Piageta wiedza jest KONSTRUOWANA
Rozwój intelektualny jest ciągłym procesem konstrukcji i rekonstrukcji
Dziecko musi być aktywne (fizycznie i umysłowo) w środowisku, by jego rozwój poznawczy postępował

KOMPONENTY ROZWOJU POZNAWCZEGO

TREŚĆ - to, co dzieci wiedzą
FUNKCJA - dotyczy cech aktywności intelektualnej - akomodacji i asymilacji
STRUKTURA - zakładanie właściwości organizacji intelektu (schematy), które wyjaśniają występowanie określonych zachowań

RODZAJE WIEDZY

WIEDZA FIZYCZNA - ODKRYCIE

Wiedza o fizycznych właściwościach obiektów i zdarzeń
Dziecko zdobywa tę wiedze za pomocą zmysłów oraz manipulując przedmiotami
Wiedzę o przedmiotach można zdobywać poprzez bezpośrednie działanie na nich

WIEDZA LOGICZNO-MATEMATYCZNA - INWENCJA

Jest konstruowana na podstawie myślenia o doświadczeniach z przedmiotami i zdarzeniami
Rozwija się, gdy dziecko aktywnie działa, manipuluje przedmiotami (umysłowo lub fizycznie)
Przedmioty służą jako czynnik pośredniczący przy konstruowaniu tej wiedzy

WIEDZA SPOŁECZNA

Wiedza, dzięki której grupy kulturowe lub społeczne dochodzą do porozumienia na drodze umowy
Jest konstruowana przez dzieci na podstawie interakcji, współdziałania z innymi

CZYNNIKI ROZWOJU

DOJRZEWANIE
AKTYWNE ZDOBYWANIE DOŚWIADCZENIA
INTERAKCJE SPOŁECZNE
OGÓLNY POSTĘP W ZAKRESIE RÓWNOWAGI

STADIA INTELIGENCJI

STADIUM INTELIGENCJI SENSORYCZNO-MOTORYCZNEJ (0-2 r.ż.)

OKRES ROZWOJU	OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA	POJĘCIE PRZEDMIOTU	POJĘCIE PRZESTRZENI	PRZYCZYNOWOSC
1. ODRUCHY 0-1 miesiąc	Aktywność odruchowa	Brak	egocentryczne	egocentryczna
2. PIERWSZE ROZRÓŻNIENIA 1-4 miesiąc	Koordynacja ruchów ust i ręki; różnicowanie za pomocą ssania i chwytania	Brak reakcji na zniknięcie przedmiotu	Zmiany perspektywy = zmiany przedmiotów	Nie odróżnia ruchów własnych od przedmiotów
3. ODTWARZANIE 4-8 miesiąc	Koordynacja ruchów ręki i oczu; odtwarzanie interesujących zdarzeń	Przewidywania pozycji przemieszczającego się przedmiotu	Uzewnętrzniona przestrzeń; brak relacji przestrzennych między przedmiotami	Dziecko postrzega siebie jako przyczynę wszystkich zdarzeń
4. KOORDYNACJA SCHEMATÓW 8-12 miesiąc	Koordynacja schematów; stosowanie znanych rozwiązań do nowych problemów; przewidywanie	Stałość przedmiotu	Percepcyjna stałość wielkości oraz kształtu przedmiotu	Elementarne uzewnętrznienie przyczynowości
5.EKSPERYMENTOWANIE 12-18 miesiąc	Odkrywanie nowych sposobów działania poprzez eksperymentowanie	Uwzględnianie kolejnych przemieszczeń szukanego przedmiotu	Świadomość relacji przestrzennych między przedmiotami	Dziecko traktuje siebie jako przedmiot między innymi przedmiotami oraz jako przedmiot działania
6. REPREZENTACJA 18-24 miesiąc	Reprezentacja; wymyślanie nowych sposobów działania poprzez wewnętrzne kombinacje	Wyobrażenia nieobecnych przedmiotów	Świadomość niewidocznych ruchów; reprezentacja relacji przestrzennych	Wnioskowanie o przyczynach i skutkach

Zmiany w zakresie sposobu ujmowania przedmiotu:

1: przedmiot jako pokarm dla funkcji sensorycznych
2 i 3: przedmiot istnieje w funkcji działania dziecka
4: przewrót kopernikański:

stałość i obiektywność
błąd A-nie-B

5: wiele schematów do jednego przedmiotu; eksperyment
6: wyobrażenie przedmiotu

Zmiany w zakresie sposobu działania:

1: odruchy
2: reakcje okrężne I rzędu
3: reakcje okrężne II rzędu
4: działania intencjonalne (środek i cel)
5: reakcje okrężne III rzędu
6: inwencja

Zmiany w zakresie sposobu rozwiązywania problemów:

1: odruchy
2 i 3: ten sam schemat do nowych problemów
4: koordynacja znanych schematów
5: czynne eksperymentowanie
6: kombinacje myślowe na wyobrażeniach

Zmiany w zakresie rozumienia przyczynowości:

1-2: brak rozumienia przyczynowości
3: zachowania magiczno-zjawiskowe
4: uświadomienie sobie celu przed działaniem

MYŚLENIE PRZEDOPERACYJNE (PRELOGICZNE) (2-7 r.ż.)

Rodzaje reprezentacji:

Naśladownictwo odroczone (akomodacja)
Zabawa symboliczna (asymilacja)
Rysunek PRZEJAWY FUNKCJI SYMBOLICZNEJ!
Obraz umysłowy
Mowa

OBRAZ UMYSŁOWY:

To narzędzie wiedzy typu kopia
Wywodzi się z naśladownictwa odroczonego (odróżnicowanego)
W tym stadium zachowuje czynnościowy charakter
To zinterioryzowana kopia
Ma charakter:

Ewokacyjny (przypomnieniowy)
Zarysowy
indywidualny

Wyrażany za pomocą:

Gestów
Przedmiotów zastępczych
Rysunków
Słów

Formy obrazów umysłowych:

Kryteria podziału:

Uprzednie doświadczenia:

Reprodukcyjne
Antycypacyjne

Operacyjność myślenia:

Stanów (statyczne)
Ruchów (kinetyczne)
Przekształceń (transformacyjne)

Kierunki rozwoju obrazów umysłowych:

Od reprodukcyjnych do antycypacyjnych
Od statycznych do transformacyjnych

CECHY MYŚLENIA PRZEDOPERACYJNEGO:

EGOCENTRYZM - dziecko nie jest w stanie przyjąć punktu widzenia, perspektywy innej osoby

Bezpośredni:

Czasowy - przekonanie, że czas jest zależny od ja
Przestrzenny - ja punktem odniesienia (3 góry)
Przyczynowy - ja przyczyną wszystkich zdarzeń

Pośredni:

ANIMIZM - przypisywanie przedmiotom cech życia i intencji
ANTROPOMOFRIZM -przypisywanie przedmiotom i zwierzętom cech ludzkich
ARTYFICJALIZM - człowiek to budowniczy świata
FINALIZM - wszystko zmierza do celu (rozumienie pytania „dlaczego?” - jako pytania o przyczynę i cel jednocześnie)
REALIZM - przekonanie, że zjawiska psychologiczne mają rzeczywiste, materialne odniesienie

MYŚLENIE TRANSDUKCYJNE

Od szczegółu do szczegółu

CENTRACJA
niezdolność do odwracalności
brak ukształtowania niezmienników
PERCEPCJA › POZNANIE
INTUICYJNOŚC MYŚLENIA

Myślenie sensoryczno-motoryczne przeniesione na płaszczyznę wyobrażeń przedoperacyjnych
Nieodwracalne, prelogiczne, sztywne
Umożliwia rekonstrukcję i planowanie działania
Dominacja statyczności nad zmianą (metafora wolno puszczonego filmu)
Nie ujmuje transformacji rzeczywistości
Ujmowanie związków obiektywnych w kategoriach związków subiektywnych

CZYNNOŚCI MYŚLOWE:

PORÓWNYWANIE - zestawianie obiektów, dostrzeganie relacji między nimi
SZEREGOWANIE - seriacja, dostrzeganie różnic
KLASYFIKOWANIE - dostrzeganie podobieństw

ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI SZEREGOWANIA

I	II	II- III	III	IV
Brak uporządkowania	MAŁE SZEREGI	Poziom pośredni	SZEREGOWANIE EMPIRYCZNE	SZEREGOWANIE SYSTEMATYCZNE
‹4 r.ż.	4 - 5 r.ż.	5 r.ż.	5 - 6 r.ż.	6 - 7 r.ż.
	Układanie parami	Wyrównywanie patyczków w jednej linii i pominięcie drugiej	Losowy wybór elementów; metoda prób i błędów; dwoistość stanów i przekształceń; przewidywanie ogólnego obrazu w rysunku	Ujmowanie relacji mniejszy-większy w obu kierunkach jednocześnie; systematyczny wybór patyczków ze zbioru; wstawianie dodatkowych elementów; rozumienie przechodniości A ‹B i B ‹C =› A ‹C

ROZWÓJ UMIEJETNOŚCI KLASYFIKOWANIA

I	II	III	IV
ZBIORY FIGURATYWNE	ZBIORY NIEFIGURATYWNE	KLASY MULTIPLIKACYJNE	KLASYFIKACJA HIERARCHICZNA
3 rok życia	4 rok życia	5 rok życia	6-7 rok życia
Tworzenie układów na zasadzie użytku lub występowania w bliskiej przestrzeni (talerz i łyżka)	Wyodrębniania małych grup o wspólnej cesze i łączenie ich w większe; (jedna cecha); potrafią porównywać ilościowo podzbiory	Stosowanie więcej niż jednego kryterium do tworzenia zbiorów	Porównywanie zbiorów; zbioru i podzbioru; rozumienie inkluzji klas; logiczne kwantyfikatory

OPERACJE KONKRETNE (7-11 r.ż.)

OPERACJA = czynność, która może być uwewnętrzniona lub może przebiegać w myśli i jest umysłowo odwracalna

Cechy operacji:

Zinterioryzowane, których materiałem są obrazy umysłowe i pojęcia; w stadium operacji konkretnych zewnętrznymi wspornikami tych czynności są symboliczne zastępniki;
Zintegrowane, występują razem, tworzą grupę lub siec; w stadium operacji konkretnych łączone są czynności tego samego rodzaju;
Odwracalne, każda czynność łączy się z odwrotną, prowadzącą do punktu wyjścia;
Podstawą odwracalności są niezmienniki, czyli zasady zachowania stałości, które pozwalają traktować rzeczy jako stałą mimo zmian w wyglądzie zewnętrznym, położeniu w przestrzeni;

Cechy myślenia konkretnego:

Decentracja
Odwracalność:

INWERSJA
WZAJEMNOŚC

Rozumienie niezmienników:

ZACHOWANIE STAŁOŚCI
AKTYWNE KONSTRUOWANIE WIEDZY

NIEZMIENNIK	WIEK
LICZBY	5-6
MASY	7-8
POWIERZCHNI	7-8
ILOŚCICIECZY/OBJĘTOŚCI	7-8
CIĘŻARU	9-10
ILOŚCI CIAŁ STAŁYCH	11-12

Braki myślenia w stadium operacji konkretnych:

Możliwość rozwiązania tylko problemów konkretnych;
Trudności w rozwiązywaniu zadań z wieloma zmiennymi
Ograniczenia od strony treści i formy (nie przenoszą na nową treść oraz nie ma przejścia od ogólnej definicji do przykładu)
Dla rozwiązania zadania muszą być wszystkie dane (nie na hipotezach)

OPERACJE FORMALNE

Rozumowanie słowno pojęciowe:

Na abstrakcyjnych znakach, niezależnie od treści

Rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne:

Wyprowadzanie logicznych konkluzji z przesłanek, które są hipotezami

Rozumowanie naukowo indukcyjne:

Dochodzenie od szczegółowych faktów do ogólnych sformułowań; weryfikowanie hipotez na drodze systematycznego eksperymentowania:

Doświadczenie z bezbarwnymi cieczami
Doświadczenie z wahadłem

Abstrahowanie odzwierciedlające:

Konstruowanie wiedzy logiczno-matematycznej; wewnętrzna myśl/refleksja oparta na dostępnej wiedzy prowadzi do powstania nowej wiedzy; analogie

Kombinatoryka:

Na przedmiotach - systematyczne odnajdywanie wszystkich możliwych rozwiązań
Logika zdań - wyodrębnienie poszczególnych czynników i interpretacja faktów w oparciu o ich wielorakie powiązania
Rachunek prawdopodobieństwa

Proporcje, głębokie rozumienie przyczynowości

INRC - grupa dwóch odwracalności/czterech przekształceń:

I - identyczność, tożsamość (brak przekształcenia)
N - inwersja (negacja)
R - wzajemność (zwrotność)
C - korelatywność (wzajemna zwrotność)

Każda operacja jest odwracalna na dwa sposoby, przez:

Inwersję
Wzajemność

Wyszukiwarka