Odruchy ustno-twarzowe, Logopedia


Odruchy ustno - twarzowe

i ich wpływ

na kształtowanie prawidłowej mowy

0x01 graphic
0x01 graphic
0x01 graphic

Anna Tylawska

WSEIII, Logopedia

Wpływ nie zintegrowanych odruchów na rozwój mowy dziecka .

W mojej pracy chciałabym opisać zjawisko odruchów ustno-twarzowych w okresie niemowlęcym oraz terapię logopedyczną, która u niemowląt ma zapobiec rozwojowi patologii twarzy i narządów mowy.

Odruch to w fizjologii automatyczna reakcja na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny, zachodzący przy udziale ośrodkowego układu nerwowego.

Odruch jest reakcją układu nerwowego powstającą w odpowiedzi na pobudzenie różnych receptorów (ze skóry, ścięgien, mięśni). Odpowiedzią są skurcze mięśni wywołujące ruch lub sekrecję gruczołów (wydzielanie śliny, soku żołądkowego).

Odruchy twarzy to reakcja mózgu, który aktywizuje motorykę mięśni mimicznych.

Odruchy twarzy to reakcja mózgu, który aktywizuje motorykę twarzy

Nowo narodzone dzieci z zagrożonym rozwojem z tzw. grupy ryzyka to wcześniaki, niemowlęta z dystrofią, wadami genetycznymi, urazami okołoporodowymi, z uszkodzeniami neurologicznymi oraz dzieci z zespołem wad wrodzonych wymagają interdyscyplinarnej pomocy terapeutycznej. Wczesne kompleksowe leczenie i rehabilitacja w pierwszych trzech latach życia są szczególnie ważne dla wspomagania rozwoju dziecka ze względu na plastyczność ośrodkowego układu nerwowego, warunkującą skuteczność korekty i rehabilitacji. Umożliwia to normalizację w zakresie usprawnianych funkcji. Wydaje się, że dzięki wczesnej stymulacji ustno-twarzowej można uzyskać poprawę artykułowania, umiejętności komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz stanu morfologiczno-funkcjonalnego organizmu dziecka.

Terapia logopedyczna w okresie niemowlęcym obejmuje diagnostykę i ocenę:

"Pierwotne reakcje i odruchy pełnią rolę obronną i uaktywniają strategię przetrwania w sytuacjach "kryzysowych", co powoduje, że tylna część mózgowia skupia się na działaniach sprzyjających przetrwaniu i blokuje proces świadomego rozumowania, który zachodzi w nowej korze."
(Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej - S. Masgutowa, A. Regner).

W przypadku rozwoju mowy niezintegrowane odruchy prowadzą do osłabienia pracy ośrodków słuchu fonematycznego (ośrodek Wernickego), artykułowania (ośrodek Broca) oraz ich integrację poprzez połączenia podkorowe. Odruchy pierwotne w prawidłowym rozwoju dziecka powinny być kolejno integrowane podczas pierwszego, najpóźniej do drugiego roku życia. Gdy to nastąpi, ich miejsce zajmują tzw. odruchy posturalne (pozostają z nami przez całe życie). Odruchy te kontrolowane są na poziomie śródmózgowia i móżdżku - z jednym wyjątkiem odruchem kontrolującym ruchy gałek ocznych (kontrolowany jest z kory mózgowej). Niezintegrowane odruchy pierwotne wskazują na nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego na danym poziomie rozwoju.

Odruchy twarzy pojawiają się i rozwijają już w okresie prenatalnym, a dojrzewają i integrują wraz z upływem okresu niemowlęcego. Istnieją odruchy, które są aktywne przez całe życie i funkcjonują razem z kontrolowanymi nawykami ruchowymi twarzy.

Iwan Pawłow (1872-1951), zapoczątkował naukę fizjologii wyższych czynności nerwowych. Manipulując tymi bodźcami Pawłow określił związek między takim bodźcem i reakcją jako odruch warunkowy w odróżnieniu od wrodzonego odruchu bezwarunkowego. Pawłow I. podzielił odruchy na:

Bezwarunkowe - z tymi odruchami przychodzimy na świat. Do odruchów takich zaliczamy ssanie, wydzielanie śliny, mruganie.

Odruch bezwarunkowy jest bezpośrednią reakcja na podnietę, np. wydzielanie enzymów trawiennych w czasie jedzenia.

Warunkowe - nabyte w życiu osobniczym, reakcje wyuczone np. na sam widok pożywienia wydziela się ślina i soki trawienne.

Innowacyjnym pomysłem jest praca ze schematami odruchów. Odruch jest jednostką sfery psychomotorycznej, która łączy w sobie funkcjonalny (neurofizjologiczny) aspekt oraz strukturalny (anatomiczny).

Neuro-odruchy twarzy według koncepcji: Jagi Czochańskiej, Edwarda Franusa, Castillo Moralesa, Lone Sorensen, W. Vojty, S. Masgutowej i innych pomagają nam aktywizować mechanizmy i procesy ustno twarzowe.

Zaburzone odruchy ustno- twarzowe przeszkadzają w rozwoju prawidłowej motoryki twarzy. Brak integracji odruchów powoduje:

Terapia ustno twarzowa bazuje na powszechnie znanych technikach:

Badanie odruchów ze strefy ustno-twarzowej wg koncepcji S. Masgutowej

Odruch

Sposób wykonania odruchu

Odpowiedź dodatnia

Okres fizjologicznego występowania

Odpowiedzialny za:

Odruch Babkina

Dziecko ułożone na plecach - ucisk dłoni

Otwarcie ust i zgięcie głowy do przodu. Uciśnięcie jednej dłoni powoduje obrót głowy w stronę bodźca

Rozwija się do 2 m. ż., pł. i powinien zakończyć integrację do 4 m. życia

Koordynację ręce usta oraz rozwój nawyków jedzenia poznania, mowy

Odruch otwierania ust

Zbliżanie piersi lub butelki do ust

Otwiera usta

Od urodzenia do 4 m.ż.

Nawyk jedzenia i poznawania

Odruch ssania

Włożenie małego palca do ust dziecka lub drażnienie okolic ust

Wywołane są ruchy ssania

Od 3 m.ż. płodowego rozpoczynają się ruchy ssące

Stymulacja układu limbicznego, nerwu błędnego, kory sensomotorycznej odpowiedzialnej za artykulacje i struktury podkorowe łączące ośrodek Broca i

Wernickiego

Odruch przełykania

Dotknięcie podniebienia twardego

Połykanie: -napięcie ust -nacisk języka ku przodowi

Od urodzenia przez całe życie

Zaspokojenie potrzeby jedzenia, kontrolowanie ilości jedzenia adekwatnie do połykania

Odruch szukania (z warg i kącików ust)

Dotyk policzka lub kątów ust, środka górnej i dolnej wargi oraz rowka nad górną wargą

Obrót głowy w kierunku bodźca otworzenie ust

Do 3 m. ż.

Realizuje i usprawnia funkcję jedzenia oraz przygotowuje do gaworzenia i mowy

Odruch wymiotny

Silne podrażnienie tylnej części języka lub krtani

Zwracanie treści pokarmowej

Od urodzenia

Regulację ilości przyjmowanego pokarmu

Odruch kąsania

Dotykanie palcem dziąseł od przodu

Zaciśnięcie szczęk i trwanie do ustania bodźca

Od urodzenia do 4 m. ż. czasem 7 m.ż.

Przygotowanie do odgryzania i żucia

Odruch żucia

Dotykanie dziąseł w okolicy z. trzonowych

Ruchy żujące

Od 4 m. ż. (7 m. ż.)

Umiejętność jedzenia, zamykania ust, rozwój narządu mowy i artykulacji

Odruch nasycenia

Ilość przyjętego pokarmu (mleka matki)

Poczucie sytości, rozluźnienie ciała i wyciszenie

Od narodzin do 1 r. ż.

Zaspokojenie głodu, fizyczną aktywność, zadowolenie

Odruchy niemowlęce to zestaw określonych, nieświadomych ruchów i reakcji organizmu, które pojawiają się na kolejnych etapach rozwojowych każdego zdrowego dziecka. Odruchy te są niezbędne dla przetrwania (np. reakcja na zagrożenie, odruch ssania). Pojawiają się one już na początku życia płodowego i powinny zintegrować się z całym systemem neuroruchowym organizmu w toku rozwoju układu nerwowego.

Jeśli odruchy nie zostaną prawidłowo zintegrowane z systemem nerwowym, stają się przyczyną zaburzeń, osłabiają strukturalnie ośrodkowy system nerwowy, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń wyższych procesów nerwowych, rozumianych jako szeroko pojęte uczenie się. Często pojawiają się wówczas problemy opisane poniżej.

Zdarza się, że odruchy zostaną prawidłowo zintegrowane w trakcie rozwoju, w pewnym momencie życia pojawia się jednak zdarzenie silnie stresujące lub traumatyczne, które sprawia, że jeden lub kilka odruchów zostaje ponownie włączonych. W skrajnych przypadkach mogą pojawić się np. tiki nerwowe.

Najważniejsze znaczenie dla kształtowania się mowy mają przede wszystkim:

Odruch Moro

Odruch Moro należy do grupy odruchów pierwotnych i uaktywnia się w trzecim miesiącu życia płodowego. Każda mama widziała ten odruch u swojego dziecka. Nagły dźwięk, gwałtowna zmiana położenia, nagłe światło, ból, różnica temperatur, wywołuje u dziecka błyskawiczne rozłożenie rąk i nóg na boki (charakterystyczne rozwarte palce), wygięcie ciała w łuk i odchylenie głowy do tyłu.
W drugiej fazie dziecko wykonuje jakby ruch obejmowania dłońmi klatki piersiowej, stąd odruch Moro nazywany jest odruchem obejmowania.
Odruch ten zanika ok. 3-4 miesiąca życia dziecka. Utrzymywanie tego odruchu powyżej pierwszego roku życia ma niekorzystny wpływ na wszystkie systemy zmysłowe w układzie nerwowym. Jeżeli odruch Moro nie zostanie wygaszony w 3-4 miesiącu życia, u dziecka utrzymują się przesadne reakcje na zaskoczenie, które mogą powodować stałą nadwrażliwość jednego z kanałów sensorycznych i tym samym przesadzone reakcje na niektóre bodźce. Nagły hałas, światło, ruch lub zmiana pozycji czy równowagi mogą wywołać odruch w niespodziewanych momentach, tak więc dziecko jest cały czas w pogotowiu i ma podwyższony stan świadomości. Układ limbiczny przełącza się na stan zagrożenia zanim jeszcze kora rozpozna źródło zagrożenia i pokieruje racjonalną reakcją. Dziecko z przetrwałym odruchem Moro jest cały czas na granicy walki lub ucieczki. Nie może wyjść z błędnego koła: odruch pobudza wydzielanie adrenaliny i kortyzolu - hormonów stresu. Te same hormony powodują wzrost wrażliwości na bodźce i natężenia reakcji, a więc taki sposób reagowania staje się czymś naturalnym. W takiej sytuacji nawet neutralny bodziec może wywołać odruch u dziecka. Aktywność odruchu Moro pośrednio wpływa na osłabienie funkcji immunologicznych organizmu - chaos w gospodarowaniu kortyzolem i noradrenaliną powoduje upośledzenie reakcji na potencjalne alergeny. Dziecko staje się łatwym celem dla wszelkich chorób. Może wykazywać nadwrażliwość na niektóre pokarmy oraz konserwanty, co ma ujemny wpływ na dziecięce zachowanie i koncentrację.

Objawy niezintegrowanego odruchu Moro u dzieci powyżej 3 roku życia:


Odruch Moro w późniejszej fazie rozwoju zastępowany jest odruchem Straussa, który jest obecny przez całe życie

Odruch poszukiwania, ssania, kąsania 

Na początku mamy do czynienia z odruchem poszukiwania. Samo dotknięcie policzka małego dziecka powoduje odwrócenie się głowy w kierunku dotknięcia. Reakcja poszukiwania jest przykładem wczesnego zachowania nakierowanego na cel.

Odruch ssania pojawia się już w 14 tygodniu życia w łonie mamy. Przy prawidłowym przebiegu rozwoju noworodek jest w stanie ssać już od pierwszych chwil życia. Odruch ten może być wywołany poprzez bezpośrednie dotknięcie fałdy nosowej, tuż powyżej górnej wargi.
Odruch poszukiwania około 3-4 miesiąca życia zaczyna słabnąc dając miejsce nowym doświadczeniom związanym z odruchem chwytnym dłoni, jednak usta nadal pozostają głównym źródłem informacji bardzo istotnych dla rozwoju dziecka.

Ruch ssania i połykania to czynności silnie stymulujące mięśnie warg, gardła i krtani. Dzięki ssaniu odbywa się pierwszy trening oddychania przez nos. Wszystkie te elementy wspierają późniejszy rozwój mowy dziecka.

Odruch kąsania towarzyszy dziecku od urodzenia do ok. 4 miesiąca życia (czasami do 7 m.ż). Odruch ten polega na zaciśnięciu szczęki i utrzymaniu zwarcia przez cały czas trwania bodźca. Często jest obecny u dzieci nawet powyżej piątego roku życia wraz z innymi zaburzeniami w sferze oralno-twarzowej. Zbyt długo utrzymujący się odruch kąsania ma wpływ na karmienie piersią, blokuje możliwość żucia i gaworzenia.

Objawy niezintegrowanych odruchów: kąsania, poszukiwania i ssania:

Słaba koordynacja procesu oddychania, odruchu ssania i połykania przejawia się problemami w karmieniu piersią (trudności w pobudzeniu odruchu ssania, wymioty). Problemy te są spowodowane niedojrzałością ośrodkowego układu nerwowego i stanowią przejaw opóźnionego rozwoju mowy i zaburzeń artykulacji.

Odruch chwytny Robinsona

Odruch chwytny pojawia się u dzieci pod koniec 11 tygodnia życia płodowego.Odruch ten najczęściej zostaje zintegrowany około 4 miesiąca życia (najpóźniej do pierwszego roku życia). Odruch ten wpływa na rozwój dużej motoryki rąk (chwytanie i trzymanie przedmiotów, manipulowanie dużymi przedmiotami), a potem także na rozwój motoryki precyzyjnej palców rąk (rysowanie, pisanie, gra na instrumentach muzycznych, robienie na drutach itp.). Odruch ten ułatwia rozwój ruchów lewej i prawej połowy ciała, stanowi podstawę dla rozwoju koordynacji "ręka-oko", "ręka-mowa", "ręce-nogi". Pośrednio wpływa on także na rozwój wymiaru stabilności w odniesieniu do górnej części ciała. Niezintegrowanie tego odruchu z ogólnym systemem ruchów może prowadzić do nadmiernego nacisku przy rysowaniu i pisaniu, niechęci do pisania i innych działań, wymagających udziału motoryki precyzyjnej rąk, do problemu dysgrafii, a także może wpływać na rozwój mowy i nawyki komunikacji.

Wpływ niezintegrowanego odruchu chwytnego:

Odruch pełzania Bauera

Jest to odruch całościowej koordynacji ruchów ciała, aktywnie rozwija związek między górą i dołem ciała, między kończynami a środkiem ciała, kształtuje schematy ruchów naprzemiennych. Równoważy obie półkule mózgu. Tworzy podstawę do opanowania przez dziecko raczkowania i chodu, a także wpływa na kształtowanie się wymiaru koncentracji ciała. Jeśli odruch ten nie zostanie zintegrowany, wówczas z opóźnieniem kształtuje się odruch chodu,     a także toniczne odruchy szyjne - symetryczny i asymetryczny. Odruch Bauera wpływa na rozwój koordynacji ruchów, która może kształtować się jako homolateralna (jednostronna), bilateralna (osobno dwustronna) i heterolateralna (zintegrowana naprzemienna). Pierwsze dwa typy koordynacji ruchów odbijają się negatywnie na skuteczności szkolnej dziecka, obniżają tempo, różnokierunkowość     i pełnię myślenia, ponieważ działają one na poziomie "mechanizmu rozdzielenia myśli i ruchu". Prowadzi to do wykorzystywania pracy głownie tylko lewej lub tylko prawej półkuli mózgu, a nie włącza integracji myśli i ruchu, tj. pracy całego mózgu w procesie poznania.

Odruch grzbietowy Pereza

Opóźnienie w rozwoju tego odruchu może prowadzić do hipotonii mięśni, słabości fizycznej. Podobnie jak w sytuacji z odruchem Galanta, może on prowadzić do zahamowania, nieuważności, słabości procesów pamięci krótko- i długoterminowej, zwolnienia procesów myślenia. Przy napięciu odruchu można obserwować zachowanie hiperaktywne, odwyższone poczucie lęku, nieumiejętność podzielności uwagi, obniżoną kontrolę wewnętrzną czynności psychicznych i ruchów

Odruch Babińskiego

Rozwój tego odruchu wpływa na kształtowanie się dużej motoryki. O rozwoju tego odruchu w wieku dorosłym można wnioskować po tym, jak człowiek chodzi: na wewnętrznej czy wewnętrznej krawędzi stopy. Jeśli odruch Babińskiego jest nadmiernie nasilony, to człowiek chodzi na zewnętrznej stronie stopy, jeśli jest opóźniony w rozwoju - na wewnętrznej. Przy jego adekwatnym rozwoju odbywa się równomierne rozłożenie ciężaru ciała. Dzieci z opóźnionym rozwojem odruchu często mają trudności we wzajemnej koordynacji dużej i małej motoryki, a także w rozwoju mowy.

Dłoniowo- bródkowy odruch Babkina

Rozwój tego odruchu stwarza podstawę do rozwoju asymetrycznego odruchu fonicznego szyi i koordynacji "ręka-organy artykulacji (język)", a później także rozwoju mowy i komunikacji. Wpływa także na rozwój środka ciała, wymiaru stabilności. Zbyt mocno zaciśnięte pięści w późniejszym wieku świadczą o napięciach w ciele, o symptomach neurotycznych. U dzieci jąkających się lub lękowych, ręce są napięte i zaciśnięte w pięść. Takie napięcie jest przekazywane do obszaru szyi i mięśni piersiowych większych, co prowadzi do zaburzeń w działaniu przewodu pokarmowego. Nadmiernie rozwarte ręce, słabe zaciśnięcie dłoni w pięści na odwrót - świadczy o hipotonii, słabości mięśniowej i opóźnieniu tego odruchu w rozwoju. U człowieka dorosłego niezintegrowanie tego odruchu z ogólnym systemem ruchów może przejawiać się w braku zdolności manualnych, niemożności wykonania chwytu pęsetkowego, problemami z mową z powodu przetrwałych relacji pomiędzy ręką a ustami, angażujących niezależną kontrolę mięśni ust, nadwrażliwość na stymulację dotykową dłoni i ruchami ust przy pisaniu i rysowaniu, a także w nadmiernym napięciu mięśni szyi, rąk i twarzy w sytuacjach społecznych i występach publicznych.

Co może zapowiadać zaburzenia mowy:  


Trudności te wynikają z nieprawidłowego napięcia mięśniowego języka, warg, podniebienia, policzków. Pod szczególną opieką logopedy już od pierwszych tygodni życia powinny znaleźć się wcześniaki, dzieci ze zdiagnozowanymi wadami anatomicznymi (rozszczep podniebienia, zespół Pierre'a Robina) oraz z takimi wadami genetycznymi, jak zespół Downa, Aperta, czy też dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym.

Wiele osób  kojarzy logopedę jako osobę, która pomaga tylko  w usuwaniu wad wymowy. Zakres działań logopedy jest jednak o wiele szerszy. Logopeda pracuje zarówno z noworodkami, dziećmi w wieku przedszkolnym, szkolnym jak i z osobami starszymi.

Wczesna interwencja logopedyczna daje szansę usprawniania funkcji pokarmowych oraz komunikacyjnych. U niemowlęcia, logopeda wczesnej interwencji - sprawdzi, czy pojawiły się odruchy ustno-twarzowe, zbada ich prawidłowość, siłę i jakość. Odruchy twarzy to reakcja mózgu, który aktywizuje motorykę twarzy i jamy ustnej. Zmiana jakości odruchów jest dowodem na dojrzewanie układu nerwowego. Część odruchów integruje się, wygasa, a w ich miejsce pojawiają się nowe. I tak na przykład odruch kąsania jest przygotowaniem do odgryzania i żucia. Ale zbyt silny odruch kąsania powstrzymuje rozwój żucia. To z kolei zakłóca płynność ruchów przy gaworzeniu, oraz prowadzi do wydłużenia się okresu posługiwanie się przez maluszka sylabami, utrudnia ich łączenie i budowanie z nich słów. Brak odruchów, ich zbyt słaba lub nazbyt duża siła, są ostrzegawczym sygnałem dla lekarzy oraz logopedów. Niezintegrowane odruchy nie tylko zaburzają rozwój dziecka, ale hamują nabywanie nowych umiejętności. Reakcje odruchowe ustno-twarzowe pełnią funkcje głównie biologiczne (możliwość odżywiania się), ale też są punktem wyjścia do rozwoju mowy. Przy ssaniu, żuciu i połykaniu uaktywniają się te same narządy ustno-twarzowe, co w trakcie artykulacji.

Specjalista zdiagnozuje poprawność funkcji związanych z jedzeniem, fonacją (tworzeniem dźwięku), koordynacją oddychania i wytwarzania dźwięków, oceni sposób oddychania, zbada ruchomość i napięcie języka i warg. I co najważniejsze: doradzi, jak dostosować sposób pojenia i karmienia dziecka mającego z tym problemy. Zaprezentuje, jak można oddziaływać na mięśnie zaangażowane w proces mowy (oddechowe, kontrolujące ustawienie głowy, twarzy i jamy ustnej, klatki piersiowej), regulując ich nieprawidłowe napięcie. Pokaże też ćwiczenia jamy ustnej, polegające na leczniczym masażu dziąseł, podniebienia i języka. Dbałość o wsparcie rozwoju mowy maluszka leży po stronie rodziców - najważniejsze są regularne konsultacje z logopedą, zalecone ćwiczenia oraz codzienna dbałość o kształtowanie tej umiejętności.

Bibliografia:

  1. B. Cytowska,B. Winczura ,,Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka”

  2. „Integracja odruchów dynamicznych i posturalnych z układem ruchowym całego ciała. (Podejście Kinezjologii Edukacyjnej).” - Dr. Svetlana Masgutova, Dr. Nelly Akhmatova, Warszawa 2005, Międzynarodowy Instytut Neurokinezjologii Rozwoju Ruchowego i Integracji Odruchów

  3. Strona WWW; www.regnerologopedia.pl

  4. „Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej”. S.Masgutowa, A.Regner, Wrocław 2009r.

  5. Hellbrügge T., Lajosi F., Menara D. i in.: Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa. Antykwa: Kraków; 1994.

11


Wyszukiwarka