przesłuchanie małoletniego, Studium, UWr, psychologia sądowa


Renata Kosior

Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu dziecka

Streszczenie

Małoletni coraz częściej stają się ofiarami przestępstw. Piśmiennictwo w materii łamania ich praw, krzywdzenia oraz ich pozycji jako ofiary przestępstwa jest bardzo obszerne, gdy tymczasem odnośnie taktyki przesłuchania dziecka pozostaje ubogie. Wynika to z faktu, że dotychczas marginalizowano treść zeznań dzieci, mimo, iż mogą one być cennym materiałem w sprawie. Celem tego opracowania jest zatem ukazanie jak wielką rolę odgrywa prawidłowe przygotowanie praktyczne i teoretyczne do procedury przesłuchania dziecka i jak doniosłe zadanie spoczywa na biegłym psychologu jako pomocniku, konsultancie organu procesowego.

I.

W polskiej procedurze karnej, ani w kodeksie karnym ustawodawca nie zawarł legalnej definicji terminu „dziecko”, stąd należy się posłużyć się wyjaśnieniem zawartym w poglądach doktryny i wyrażonym w literaturze.

Mały Słownik Języka Polskiego PWN podaje określenie tego terminu jako m.in. „niedorosła istota ludzka od urodzenia do wieku młodzieńczego”. Priorytetowe natomiast znaczenie ma definicja Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Społecznej i Gospodarczej a zawarta w Wytycznych dotyczących wymiaru sprawiedliwości w sprawach, w których ofiarami lub świadkami przestępstw są dzieci. W świetle przywołanego aktu dzieci, które są ofiarami lub świadkami przestępstw, to dzieci i nieletni poniżej 18 roku życia, które są ofiarami lub świadkami przestępstw, bez względu na ich rolę w przestępstwie lub procesie prowadzonym przeciwko domniemanemu sprawcy lub grupie sprawców.

W Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. sprecyzowano, iż dziecko to każda istota ludzka poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletniość.

II.

Pojęcie świadka również nie zostało zdefiniowane w obowiązujących przepisach prawa. Mały Słownik Języka Polskiego PWN określa świadka jako: 1) osobę powołaną przez sąd w celu złożenia zeznań dotyczących okoliczności rozpatrywanej sprawy; osobę obecną przy sporządzaniu niektórych aktów urzędowych; 2) osobę obecną przy czymś, widzącą coś, widz. Słownik psychologiczny podaje zaś, iż świadek to - w rozumieniu prawnym - osoba posiadająca informacje na temat sprawy, która jest przedmiotem postępowania karnego lub cywilnego.

Zeznania świadków należą do tzw. dowodów osobowych i mimo postępu nauk dostarczających innych dowodów nadal odgrywają doniosłą rolę w rekonstrukcji zdarzeń i istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Ze względu na różnorodne uwarunkowania zeznań są one przedmiotem zainteresowania i badań w zakresie psychologii sądowej.

Jednakże uściślenie tego istotnego - w rozważanej materii - pojęcia zasadniczo następuje poprzez poglądy doktryny.

Zdaniem T. Grzegorczyka świadek jest uczestnikiem postępowania, który w założeniu dostarcza środka dowodowego w postaci zeznań. Według niego, na gruncie k.p.k., termin „świadek” występuje w dwojakim znaczeniu, a mianowicie: jako świadek w znaczeniu faktycznym (osoba, która była świadkiem zdarzenia przestępnego) oraz w znaczeniu procesowym (osoba wezwana do postępowania w takim charakterze). Z kolei S. Kalinowski stwierdza, iż świadkiem jest osoba fizyczna składająca w cudzej sprawie, na wezwanie organu procesowego, zeznanie o wiadomych jej okolicznościach dotyczących faktów badanych w danej sprawie.

Jak słusznie zauważa V. Kwiatkowska-Darul, przepisy procedury karnej nie podają definicji świadka, niemniej jednak można ją stworzyć z brzmienia art. 177 § 1 k.p.k.. W myśl tego przepisu, świadkiem jest każda osoba wezwana w tym charakterze, mająca obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Nadto trafnie konstatuje K. Marszał, iż świadkiem będzie również osoba, która sama zgłasza się do organu procesowego bez wcześniejszego jej wezwania, w celu złożenia zeznań. Akt wezwania osoby w charakterze świadka przez uprawniony organ procesowy, bez względu na treść zeznań i posiadaną o zdarzeniu wiedzę, nadaje owej osobie taki status. W polskim systemie prawnym może nim być więc każda osoba, bez względu na wiek, płeć, stan psychiczny i fizyczny, poglądy czy stan społeczny. Warto jeszcze wspomnieć, iż świadek składa zeznania, podejrzany (oskarżony) wyjaśnienia, natomiast biegły opinię.

Ponieważ kodeks postępowania karnego nie zakreśla granic wiekowych świadka, zatem należy uznać, iż w procesie karnym świadkiem mogą być także małe dzieci. W tym miejscu należy podkreślić, iż dziecko może być przesłuchiwane przez organ procesowy w dwóch sytuacjach:

III.

Biegły zaś jest to specjalista w danej dziedzinie, (rzeczo)znawca, ekspert, osoba wezwana przez uprawniony organ procesowy do zbadania lub zaobserwowania pewnych okoliczności, których poznanie lub spostrzeżenie oraz ocena lub wyjaśnienie wymaga posiadania wiadomości specjalnych i po dokonaniu obserwacji lub badań do złożenia swej opinii. Podjęcie się funkcji biegłego w sprawie karnej jest obligatoryjne.

Na tle niniejszych rozważań i przywołanych uregulowań prawnych, psychologa powołuje się jako biegłego w stanie faktycznym określonym w brzmieniu art. 185a k.p.k. (obligatoryjny udział), art. 185b k.p.k. (obligatoryjny udział - przy wyborze formy przesłuchania z art. 185a k.p.k.) oraz w razie zaistnienia okoliczności sprecyzowanych w treści art. 192 § 2 k.p.k. (fakultatywny udział).

Organ procesowy (sąd lub prokurator), powołując w konkretnej sprawie biegłego psychologa, określa ramy jego pracy i stawiane przed nim zasadnicze zadania poprzez sformułowanie za pomocą pytań tez dowodowych, na które ekspert winien w swej opinii udzielić rzetelnie odpowiedzi wraz z uzasadnieniem.

Przykładami takowych pytań organu procesowego są następujące zapytania:

Przy wyborze biegłego psychologa warto uwzględnić jego:

      1. przygotowanie merytoryczne, teoretyczne,

      2. doświadczenie zawodowe,

      3. wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej i klinicznej dziecka,

      4. znajomość taktyki przesłuchania dziecka,

      5. łatwość nawiązywania kontaktu,

      6. naturalne cechy osobowości.

Oczywiście biegły nie jest stroną procesową, niemniej jednak posiada on prawo do zapoznania się z aktami głównymi danej sprawy karnej, jak również prawo do zadawania pytań osobie przesłuchiwanej, czyli małoletniemu. Zagłębiając się w treść przepisów procesowych, dostrzega się nawet, iż ustawodawca suponował aktywny udział biegłego psychologa w przesłuchaniu, określając przykładowo w redakcji art. 185a § 1 k.p.k. „z udziałem biegłego psychologa”. Dla porównania, w brzmieniu art. 171 § 3 k.p.k. wskazano „w obecności przedstawiciela ustawowego”.

Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów procedury karnej, podczas psychologicznej oceny zeznań małoletniego świadka, biegli wskazują nie tylko możliwości intelektualne przesłuchiwanej osoby, zdiagnozowanie jej zdolności odnośnie postrzegania, zapamiętywania i odtwarzania spostrzeżeń, określenie jej skłonności do kłamstwa czy fantazjowania, funkcjonowania społeczno-emocjonalnego, ale nadto podają konsekwencje dla niej przeżytej wskutek danego zdarzenia traumy, możliwość jej udziału w dalszych czynnościach procesowych i warunków, w jakich ewentualnie mogłyby te czynności nastąpić.

Ugruntował się już pogląd, iż biegły psycholog powinien w swojej opinii dać możliwość takiej wszechstronnej oceny poprzez zaprezentowanie w niej osobowości świadka z uwzględnieniem czynników, które mogły mieć wpływ na treść zeznań, analizę procesów poznawczych, intelektualnych, sprawności pamięci, koncentracji uwagi, podatności na sugestię, ewentualną skłonność do kłamstwa i fantazjowania, stosunek emocjonalny do sprawy wraz z analizą tych procesów motywacyjnych, które mogły mieć wpływ na treść zeznań. Oprócz tego biegły powinien przeanalizować sytuację, w której przebiegały procesy spostrzegania i zapamiętywania, określone czynniki sytuacyjne, bowiem, jak na przykład przeżywany stres, mogą one negatywnie wpływać na sprawność procesów poznawczych i tym samym zniekształcać zapamiętywane fakty i zjawiska.

Jednakże w przypadku małoletnich świadków zadanie biegłego psychologa powinno polegać nie tylko na czynnym uczestnictwie w samym przesłuchaniu dziecka, ustaleniu psychologicznych czynników wiarygodności zeznań świadka - psychologicznej analizie jego zeznań, lecz nadto przygotowaniu go do udziału w przesłuchaniu i ewentualnie późniejszych czynnościach procesowych oraz wspieraniu go.

Biegły jest zatem ważnym pomocnikiem organu procesowego, konsultantem, albowiem na bazie akt sprawy, informacji z wywiadu i spostrzeżeń z przesłuchania, dostarcza on organowi materiał do oceny wiarygodności wypowiedzi małoletniego.

Wypada przy tych uwagach zaznaczyć, iż ocena wiarygodności zeznań danego świadka, zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów, należy do wyłącznej kompetencji organu procesowego. Wskutek tej analizy to oceniający uznaje lub nie uznaje całości lub części dowodu, jaki stanowi opinia psychologiczna.

Jak już wspomniano, ważkim zadaniem, również spoczywającym na psychologu przed przesłuchaniem, jest przygotowanie dziecka do składania zeznań w danej sprawie. Nie oznacza jednak, iż ma być ono nauczone, co ma mówić, jakie fakty ma pomijać. Psychologowi nie wolno wpływać na treść jego wypowiedzi. Powinien on generalnie uspokoić dziecko, złagodzić napięcie, oswoić je i przekazać mu podstawowe informacje, oczywiście w adekwatny sposób do jego poziomu rozwoju. To psycholog powinien wyjaśnić jego prawa i obowiązki jako świadka, rolę dziecka w postępowaniu, co się wydarzy, czym jest sąd, kto w nim występuje, jakie ma zadanie dana osoba, jak reagować, gdy pytanie jest niezrozumiałe lub dziecko nie chce na nie udzielić odpowiedzi albo nie pamięta faktu. Psycholog powinien także nauczyć dziecko radzić sobie ze stresem i lękiem oraz ukierunkować je na mówienie prawdy.

Psychologowie wyznaczają prawidłowemu przygotowaniu dziecka następujące cele:

W uzupełnieniu warto dodać, iż dziecko przed przesłuchaniem może obawiać się: sprawcy, kary, trudnych sytuacji w trakcie przesłuchania, zapomnienia lub pomylenia faktów, pogorszenia sytuacji rodzinnej.

IV.

Wypada podkreślić, iż pojęcia ekspertyza i diagnoza nie są tożsame. Ekspertyza jest bowiem czymś większym niż diagnoza.

Zadaniem diagnozy jest identyfikacja i opis określonego zjawiska. Ponadto powinna ona pokazać stan i rodzaj leżących u podstaw tego zjawiska zmiennych psychologicznych oraz genezę zjawiska. Przedmiotem diagnozy są zachowania normalne oraz patologiczne. Początkiem postępowania diagnostycznego jest analiza i opis określonych czynności. Następnie dokonuje się badania i opisania procesów regulacji, dzięki którym procesy dochodzą do skutku. Trzeci etap omawianego postępowania stanowi sformułowanie odpowiedzi na pytanie: jakie warunki decydują lub zdecydowały o stanie opisanych procesów regulacji oraz o właściwościach zachowania. Na zakończenie postępowania diagnostycznego następuje analiza wszystkich zebranych i uporządkowanych danych, opis przypadku i podanie wyniku badania lub orzeczenia psychologicznego.

Według M. Cioska ekspertyza psychologiczna jest szczególna formą diagnozy psychologicznej zamówionej przez organ procesowy.

Forma i treść opinii została pokrótce zakreślona w brzmieniu art. 200 § 2 k.p.k. Na podstawie tegoż przepisu opinia - w uproszczeniu - powinna zawierać:

Każda opinia powinna składać się z części:

W części wstępnej powinny być zawarte następujące dane:

Z kolei sprawozdanie winno składać się z:

Najważniejsza jest jednak trzecia część opinii biegłego, zwierająca wnioski biegłego, czyli konkluzja.

V.

Analiza brzmienia przepisów procedury karnej, a przede wszystkim art. 185a k.p.k. i art. 185b k.p.k., prowadzi do wniosku, iż podmiotami, które są uprawnione do przeprowadzenia przesłuchania dzieci, są:

Przy wielokrotnym przesłuchiwaniu dziecka warto zadbać o to, aby czynność tą wykonywała zawsze ta sama osoba. Poza tym w przypadku wykonywania przesłuchań w trybie określonym w art. 185a k.p.k. pozytywnym rozwiązaniem byłoby przydzielanie danej sprawy sędziemu, który już uprzednio miał styczność z małoletnim i wykonywał z nim czynności. Prowadzący przesłuchanie powinien dążyć do maksymalnego ograniczenia uczestników przesłuchania. Większa liczba uczestników tej czynności może rozkojarzyć dziecko, onieśmielić je i w efekcie zniechęcić do współpracy oraz złożenia obszernych i wartościowych zeznań.

Na tle art. 185a § 2 k.p.k., prokurator, obrońca podejrzanego (oskarżonego), pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu dziecka. Z kolei z treści cyt. art. 171 § 3 k.p.k. wynika, iż w czynnościach wykonywanych z udziałem małoletniego, który nie ukończył 15 roku życia, zasadniczo powinien uczestniczyć przedstawiciel ustawowy lub faktyczny opiekun dziecka, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie.

W tym miejscu trzeba podkreślić, iż w realiach sprawy, gdzie będzie miał zastosowanie tryb przewidziany w art. 185a k.p.k., sąd powinien przed przesłuchaniem wyznaczać dla podejrzanego obrońcę z urzędu (art. 81 k.p.k.), jeżeli nie ustanowił on sobie obrońcy z wyboru, tak aby nie dochodziło do konieczności powtarzania tej czynności. Częstokroć oskarżeni, którzy nie mieli podczas pierwszego przesłuchania obrońcy, zgłaszają wnioski o kolejne przesłuchanie pokrzywdzonego. W ten sposób zapobiegnie się narażaniu dziecka na niepotrzebne stresy, jakie niesie za sobą udział w czynności przesłuchania.

Jeżeli zdarzy się, iż w przesłuchaniu dziecka uczestniczy jego rodzic czy faktyczny opiekun, to dobrze jest posadzić taką osobę trzecią poza polem widzenia małoletniego i z daleka od niego. Warto, aby przed przesłuchaniem pouczyć owe osoby, by zachowywały się cicho i biernie. Niemniej jednak, stosowne badania psychologiczne wykazały, iż obecność rodzica czy opiekuna raczej negatywnie wpływa na treść wypowiedzi dziecka. Owszem zdarza się, iż dziecko, mając w sąsiedztwie bliską osobę, czuje się pewnie i swobodnie przekazuje informacje. Jednakże są to sytuacje sporadyczne.

Przy tych spostrzeżeniach można jeszcze dodać, iż na bazie art. 192 § 1 k.p.k. dziecko może być w trakcie prowadzonego postępowania poddane oględzinom zewnętrznym i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym. Oczywiście na tle obecnego unormowania rodzic czy faktyczny opiekun małoletniego nie może się sprzeciwić takim badaniom. Co istotne jednak, w świetle art. 192 § 2 k.p.k., oprócz biegłego psychologa również biegły lekarz może brać udział w przesłuchaniu dziecka przez sąd, jeśli istnieje wątpliwość co do stanu zdrowia psychicznego dziecka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania spostrzeżeń.

Przygotowanie się osoby przesłuchującej dziecko oraz biegłego psychologa ma fundamentalne znaczenie przy uzyskaniu materiału dowodowego mającego istotne znaczenie w sprawie karnej. Należy wszak zauważyć, iż dziecko niejednokrotnie pozostaje jedynym, bezpośrednim świadkiem zdarzenia, a częstokroć jest także pokrzywdzone wskutek zaistnienia danego przestępstwa. Może się zdarzyć bowiem, iż wobec traumatycznych przeżyć po zajściu dziecko nie będzie mogło brać udziału w dalszych czynnościach procesowych.

VI.

Generalnie wyróżnia się następujące etapy przesłuchania:

  1. czynności wstępnych,

  2. swobodnej narracji, wypowiedzi spontanicznej,

  3. zadawania pytań,

  4. czynności końcowych.

Psycholog A. Budzyńska wyróżnia jeszcze fazę czynności przedwstępnych. W tym etapie należy pozyskać informacje na temat małoletniego świadka, a mianowicie o jego rozwoju poznawczym, społecznym i emocjonalnym, a nadto jego rodzinie, znajomych i najbliższym otoczeniu. Zdobyte w tym stadium informacje pozwolą na łatwiejsze nawiązanie kontaktu z dzieckiem.

Ad. 1. Podczas tego etapu, zwanego przez niektórych ad personam, następuje nawiązanie kontaktu z dzieckiem, poznanie go bezpośrednio. W tym momencie są budowane relacje z dzieckiem i można rozluźnić spięcie dziecka. Już od tej chwili prowadzący czynność powinien stworzyć miłą atmosferę, wzbudzającą zaufanie do organu. Oczywiście może to uczynić poprzez powitanie dziecka po imieniu. Przedstawienie się najpierw dziecku, a nie osobie mu towarzyszącej, będzie dla dziecka symptomem, iż przesłuchujący docenia je i traktuje poważnie, z szacunkiem. Również przesłuchujący powinien się wtedy przedstawić. Jeżeli dziecko zostanie przyprowadzone przez rodzica (opiekuna), który nie będzie obecny przy czynności, należy pozwolić reprezentantowi małoletniego doprowadzić dziecko do pokoju, wskazać miejsce swego pobytu w czasie przesłuchania i zapewnić dziecko, iż będzie tam obecny do końca przesłuchania. Dziecko wówczas będzie się czuło pewniej, bezpiecznie. Jeżeli dziecko nie przebywało wcześniej w pokoju przesłuchania, dobrze jest pozwolić mu zapoznać się z tym pomieszczeniem i przyzwyczaić do niego. Dziecko może też wtedy zdecydować, gdzie, na którym miejscu w pokoju będzie czuło się komfortowo podczas przesłuchania (np. czy na kanapie, fotelu, bądź wykładzinie). Zdecydowanie nie należy przyjmować zeznań od dziecka w pozycji stojącej, albowiem wpływa to negatywnie na jakość takich zeznań. W tym czasie należy także udzielić dziecku informacji podstawowych o: przesłuchującym, osobach obecnych podczas czynności, celu czynności, możliwości wnioskowania o powtórzenie pytania, wyjaśnienie go, jeśli dziecko nie zrozumie jego treści, wskazać, na czym polega jego praca, ale w dostępny dla etapu rozwoju dziecka sposób. Wówczas przesłuchujący wyjaśnia małoletniemu oczekiwania wobec niego, a m.in. co do mówienia przez nie prawdy. Rozmowę dobrze jest rozpocząć od tematów neutralnych, ogólnych, np. o ulubionych programach telewizyjnych. Ta wstępna rozmowa pozwala na ocenę indywidualnych cech przesłuchiwanego dziecka w zakresie jego możliwości intelektualnych, a zwłaszcza co do spostrzegawczości, umiejętności analizy i syntezy postrzeganego materiału, zdolności werbalizacji, logicznego myślenia, koncentracji uwagi, rozumienia sytuacji i norm społecznych, a nadto do udzielania odpowiedzi stereotypowych, zadawalających rozmówcę. Jednocześnie prowadzący czynność (i psycholog) może się zorientować, czy dziecko potrafi odróżniać prawdę od kłamstwa.

Następnie, w myśl art. 190 § 1 k.p.k., przesłuchujący sprawdza dane personalne dziecka, przykładowo na podstawie legitymacji szkolnej czy paszportu. W tym momencie następuje etap pytań o: imię, nazwisko, miejsce zamieszkania, stosunek do stron, etap i miejsce nauki, zajęcie. Aby rozluźnić atmosferę, można przy tej sposobności zapytać dziecko o jego kolegów, nauczycieli, zainteresowania pozaszkolne.

W tym momencie należy uprzedzić małoletniego świadka - w zrozumiały dla niego sposób - o jego prawach i obowiązkach. Dzieci do 13 roku życia wypada pouczyć, aby mówiły prawdę, gdyż jest to celem tej czynności. Natomiast starsze dzieci (13-17 lat) trzeba pouczyć o konsekwencjach prawnych zeznawania nieprawdy lub zatajania prawdy w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Obecny w czasie przesłuchania psycholog może służyć prowadzącemu fachową pomocą w zakresie wytłumaczenia dziecku treści informacji o prawach dziecka, a m.in. prawie do odmowy składania zeznań wynikającym z przepisu art. 182 k.p.k. czy art. 185 k.p.k., kto to jest osoba najbliższa itp. Godzi się tu jeszcze wspomnieć, iż zgodnie z obowiązującą procedurą, dziecko nie składa przyrzeczenia (art. 189 k.p.k.). Jeśli zaś przebieg czynności będzie utrwalany na kasecie magnetofonowej lub video, to trzeba o tym poinformować osoby uczestniczące w czynności (art. 147 § 1 k.p.k.), w tym także dziecko.

Ten moment jest też właściwy do odciążenia dziecka z towarzyszącego mu częstokroć poczucia winy za zdarzenie i zachowanie dorosłego. Wytłumaczenie dziecku, iż nie jest ono odpowiedzialne za takie implikacje zajścia, poprawi zapewne jego kondycję psychiczną i spowoduje, że będzie chętniej współpracowało przy przesłuchaniu. W tej chwili można też przypomnieć dziecku, iż nie musi znać odpowiedzi na wszelkie zadane mu pytania, pamiętać wszystkich szczegółów, rozumieć treści wszystkich pytań itp. Należy więc pouczyć dziecko, iż jeśli znajdzie się właśnie w takiej sytuacji lub gdy poczuje się zmęczone, będzie potrzebowało się napić lub skorzystać z toalety, powinno niezwłocznie sygnalizować o tym przesłuchującemu.

Również w owej fazie trzeba zorientować się, jaka jest wiedza dziecka odnośnie przedmiotowej sprawy, czy zna kolory, poczucie czasu, nazwy intymnych części ciała itp.. Reakcja dziecka na pytanie: „czy wie w jakiej sprawie zostało wezwane?” może ujawnić, czy dziecko nie zostało przez kogoś tematycznie ukierunkowane, czy nie fantazjuje i nie zmyśla.

W przypadku przeprowadzania przesłuchania dziecka wykorzystywanego seksualnie trzeba jeszcze pamiętać, iż potrzebuje ono więcej czasu, aby nawiązać kontakt z przesłuchującym oraz psychologiem i zaaklimatyzować się w nowym środowisku.

Reasumując, prowadzący powinien już od tego momentu pamiętać, aby przestrzegać następujących zasad, a wypracowanych przez doświadczonych praktyków: 1) częstego zwracania się do dziecka po imieniu, a zwłaszcza w formie przez niego ulubionej, 2) stwarzania miłej i spokojnej atmosfery, wskazującej na akceptację dziecko, 3) mówienia powoli, wyraźnie, spokojnym tonem, 4) posługiwania się prostym, zrozumiałym dla dziecka językiem, dostosowanym do jego etapu rozwoju, 5) posługiwania się gestami przytakiwania głową itp., 6) zachowywania kontaktu wzrokowego, 7) mówienia dziecku, iż to, co mówi, jest ważne, tak aby dziecko czuło się potrzebne i jak partner, 8) pytania dziecko o doprecyzowania jego wypowiedzi, gdy jest ona dla przesłuchującego niejasna, 9) unikania chwalenia dziecka za konkretne wypowiedzi, 10) unikania nagradzania dziecka za konkretne wypowiedzi, 11) w razie niezrozumienia przez dziecko pytania przeredagowania go na bardziej prostą i zrozumiałą formę, pytanie otwarte, 12) w przypadku nieudzielania przez dłuższy czas odpowiedzi poczekania na odpowiedź, 13) podkreślania w razie niepokoju dziecka, iż jego reakcja jest oczywista w danej sytuacji i naturalna, 14) mówienia dziecku o elementach swojej prywatności, gdy dziecko składa zeznania co do intymnych dla siebie chwil, np. w sprawach molestowania seksualnego, 15) podkreślania znaczenia mówienia prawdy, 16) nie przerywania dziecku wypowiedzi.

Dodatkowo przesłuchujący musi pamiętać, aby pozostawać w niewielkiej, ale bezpiecznej odległości od dziecka, a także uważać, aby nie dochodziło do ponaglania dziecka, komentowania i oceniania jego wypowiedzi, okazywania swoim zachowaniem swojej reakcji na usłyszane informacje, zmuszania dziecka do udzielenia odpowiedzi na pytanie, jeśli ono twierdzi, iż nie wie, oceniania osób bliskich, znajomych dla dziecka, składania pustych obietnic dziecku itp..

Ad 2. Niektórzy komentatorzy nazywają ten etap fazą ad rem. Jego dalsze stadium to zadawanie pytań.

W myśl art. 171 § 1 k.p.k., osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. W literaturze dominuje stanowisko, iż podczas przesłuchania małoletniego nie wolno mu w ogóle przerywać, albowiem mogłoby to wpłynąć na swobodę wypowiedzi, tok myślenia małoletniego świadka i dalszy przebieg czynności.

Swobodna wypowiedź świadka nie jest tożsama jednak z dowolnością. Inaczej wygląda więc sytuacja, gdy pełnoletni świadek, zeznając, odbiega znacznie, przesadnie od przedmiotu sprawy. Przesłuchujący powinien delikatnie zwrócić mu uwagę, niemniej w taki sposób, aby świadek nie wytrącił się z trybu czynności. W czasie spontanicznej wypowiedzi przesłuchujący może uzyskać wiele cennych informacji, o których nie wiedział z dotychczasowego materiału i których może mu nie przekazać w przyszłości inny świadek. Swobodna wypowiedź to relacja spontaniczna. Można ją rozpocząć np. od słów: „powiedz mi o tym, co się wydarzyło”. Można też czasem zapytać najpierw o wygląd miejsca zdarzenia, a dopiero potem, co się tam wydarzyło. Z badań wynika, iż wspomnienie miejsca zajścia ułatwia odtwarzanie przebiegu zdarzenia. Swobodna wypowiedź dziecka pozwala poznać świat dziecka, jego odczucia i emocje towarzyszące mu podczas zajścia, słownictwo. Jeśli dziecko nie chce relacjonować spontanicznie lub posiada w tym zakresie opory, problemy, wówczas przesłuchujący może zaproponować mu narysowanie tego, co sprawia mu kłopot, czego nie potrafi opisać. Ta faza jest łatwiejsza dla dziecka, mówi ono zazwyczaj, co chce powiedzieć, nie są mu zadawane pytania. W tym etapie przesłuchania przesłuchujący oraz psycholog powinien unikać wszelkiego typu pytań i jakichkolwiek komentarzy. Nie należy też poprawiać dziecka, porównywać jego wypowiedzi z innymi dowodami uzyskanymi w postępowaniu, precyzować wypowiedzi dziecka.

Jednocześnie w tym czasie przesłuchujący oraz psycholog powinien bacznie patrzeć na zachowania niewerbalne dziecka. Uważne obserwowanie zachowania małoletniego może wszak pomóc w ocenie jego emocji, a nadto być korzystne w prowadzeniu przesłuchania.

Ad 3. Do tej fazy przesłuchujący powinien dojść niespostrzeżenie dla dziecka, bez komunikowania, akcentowania tego dziecku. W świetle dyrektywy art. 171 § 1 k.p.k. ów poziom ma doprowadzić do: uzupełnienia, wyjaśnienia i kontroli uprzedniej wypowiedzi dziecka oraz doprecyzowania stanu faktycznego. Dokonuje się tego poprzez skierowanie do świadka stosownych pytań. Pytania poza sędzią mogą również zadawać strony, obrońca, biegły psycholog, lekarz psychiatra czy oskarżony (tryb art. 185a k.p.k.).

Trzeba w tym miejscu przywołać również unormowanie art. 171 § 4 k.p.k. Na tle wskazanego przepisu, nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi. W uzupełnieniu można jeszcze wspomnieć, iż § 6 cyt. uregulowania podaje nadto, że organ przesłuchujący uchyla pytania określone w § 4, jak również pytania nieistotne.

Panuje zgoda co do tego, iż jedynie pytania krótkie, przejrzyste, zrozumiałe, o nieskomplikowanej strukturze najlepiej pomogą uzupełnić informacje zdobyte w trakcie swobodnej narracji dziecka. Eksponuje się przede wszystkim pytania typu: kto, co, gdzie, kiedy. Właśnie takiego rodzaju pytaniami powinien posługiwać się przesłuchujący czy psycholog. Wysuwa się stąd konstatacja, iż nie powinno się używać pytań wielokrotnie złożonych, wymagających więcej niż jednej odpowiedzi. Jak ustalono, pytania rozpoczynające się od słów: „dlaczego” sprawiają dzieciom wiele trudności i są dla nich męczące. Ponadto częstokroć wzbudzają one u dzieci poczucie winy oraz reakcje obronne.

Powszechna też jest zasada stosowania pytań otwartych podczas przesłuchania dzieci. Dzięki takim pytaniom można uzyskać istotne dla postępowania informacje, a zarazem prawdziwe. Zaletą tego typu pytań pozostaje, iż nie ukierunkowują one wypowiedzi. Przykładem takowego pytania jest zapytanie: „co się jeszcze wydarzyło?”.

Unormowanie art. 171 k.p.k. wypada jeszcze dopełnić o zakaz stosowania w pytaniach słownictwa specjalistycznego, np. podbiegnięcia krwawe, epilepsja, zabójstwo w afekcie, żargonu zawodowego, np. denat, i naładowanego emocjonalnie, np. gwałciciel, morderstwo. Pytania trudne, nieprzyjemne i kłopotliwe należy zaś zadawać na końcu omawianego etapu.

Co się zaś tyczy przedstawionych powyżej pojęć, to należy wskazać, iż pytania uzupełniające są pytaniami mającymi na celu wzbogacenie treści spontanicznej wypowiedzi świadka o informacje istotne do odtworzenia przebiegu zdarzenia, a pominięte przez niego. Zmierzają one do usunięcia braków w spontanicznej narracji. Pytania wyjaśniające dzieli się na: 1) precyzujące i 2) przypominające.

Odnosząc się zaś do pytań kontrolnych, to trzeba wskazać, iż nie zmierzają one bezpośrednio do ustalenia stanu faktycznego, ale odnoszą się one do źródła wiadomości o czynie zabronionym, wiadomości o innych źródłach dowodowych, okoliczności spostrzegania, prawdomówności, podatności na sugestię, używanych terminów, rozumieniu stosowanych przez świadka pojęć, funkcjonowania zmysłów, poziomu inteligencji itp..

Jako najbardziej sugestyjne wskazuje się pytania: wyczekujące i nierozdzielcze. Pytania wyczekujące z kolei podzielono na: twierdzące i przeczące. Natomiast pytania nierozdzielcze posiadają: alternatywę albo dysjunkcję.

W wypowiedziach doktryny ugruntował się pogląd, że pytania niestosowne, o których traktuje przepis art. 171 § 4 k.p.k., przykładowo mogą nie mieć związku ze sprawą, być podstępne, obrażające, trywialne, niedostosowane do odpowiedniego uczestnika postępowania, niedostosowane do poziomu rozwoju intelektualnego świadka.

Z kolei pytania nieistotne, to, jak już sama nazwa mówi, są to pytania niemające związku ze sprawą, a przedłużające przesłuchanie.

W psychologii wypracowano pewne wskazówki ułatwiające przeprowadzenie tej fazy, a mianowicie: 1) zwracania się do dziecka spokojnym tonem, bez ekspresji, 2) mówienie powoli, 3) obserwowanie dziecka, celem ustalenia, czy rozmówca jest rozumiany przez dziecko, 4) rozpoczynanie od pytań łatwiejszych, 5) konstruowanie pytań, które wymagają tylko jednej odpowiedzi, 6) danie dziecku czasu na zastanowienie się nad odpowiedzią, 7) używanie przy budowaniu pytania prostych konstrukcji gramatycznych, 8) stosowanie krótkich pytań, 9) stosowanie w pytaniach strony czynnej, a nie biernej, 10) stosowanie prostego słownictwa, 11) wyjaśnianie wspólnie z dzieckiem stosowanych przez nie zwrotów i pojęć, 12) przy konstruowaniu pytań używanie terminów uprzednio stosowanych przez dziecko w czasie przesłuchania, 13) używanie imion zamiast zaimków, 14) przed zadaniem pytania upewnienie się, iż dziecko posiada stosowną wiedzę do udzielenia odpowiedzi, 15) unikanie podwójnych zaprzeczeń, 16) unikanie przy konstrukcji pytania zdań warunkowych, 17) ograniczenie do minimum pytań zawierających porównania, 18) unikanie pytań, na które można udzielić jedynie odpowiedź: „tak” lub „nie”.

Wśród zachowań negatywnych wylicza się zaś: 1) przeskakiwanie z tematu na inny temat, 2) zadawanie więcej niż jednego pytania na raz, 3) gestykulacja i mimika twarzy, 4) używanie zaprzeczeń, 5) unikanie określeń wieloznacznych i niejasnych, 6) unikanie terminów hierarchicznych, 7) nie pytanie dziecka na końcu, czy ma ochotę coś jeszcze dodać, powiedzieć.

Warto przy tych konstatacjach jeszcze wspomnieć, iż małe dzieci - do 7 roku życia nie potrafią zazwyczaj określać czasu według zegara i kalendarza. Dziecko w wieku przedszkolnym przeważnie zaś potrafi wymienić w kolejności dni tygodnia i godziny, pory roku, a tylko czasem nazwy miesięcy. Pytając zatem dziecko - świadka o dzień zajścia, porę itp. można zapytać się przykładowo: czy to był normalny, roboczy dzień, czy świąteczny, w weekend, w której klasie wówczas dziecko było, co dziecko na ogół o tej porze robi?

Co do miejsca zdarzenia, to dzieci opisują je poprzez wskazanie cech przyciągających ich uwagę, poruszających je emocjonalnie. Elementy te niejednokrotnie mogą nie zostać dostrzeżone przez dorosłego obserwatora. Czasem dzieci określają takowe miejsca poprzez opisywanie, co ktoś w tym miejscu robi. Przy pracy z małymi dziećmi pomocne być może zapytanie ich o inne osoby, które wtedy tam przebywały.

Przed podaniem przez dziecko informacji, czy zdarzenie miało charakter jednorazowy, czy działo się wielokrotnie, trzeba najpierw ustalić, czy dziecko potrafi pokazać reprezentację tej liczby, na przykład na kredkach. Warto też upewnić się, czy dziecko zrozumiało, o jakie konkretnie zdarzenie chodzi.

Jeśli zaś pytamy dziecko o sprawcę przestępstwa, to musimy pamiętać, iż dziecko inaczej postrzega niż dorosły. Należy zatem zapytać dziecko, gdzie stało, z jakiej odległości, w jakiej pozycji obserwowało zdarzenie? Precyzując wzrost sprawcy, warto odnieść go, porównać do wzrostu innej, znanej dziecku osoby. Co ciekawe, dziecko może w wyglądzie takiej osoby ujawnić i zapamiętać jakiś detal, który umknie uwadze pełnoletniego świadka. Niebagatelne znaczenie ma również fakt, iż dzieci częstokroć odnoszą swoje ślady pamięciowe do zmysłów, na przykład mówiąc, iż ktoś śmierdział papierosami.

Przy przestępstwach dokonywanych na tle seksualnym, podczas przesłuchania dzieci, koniecznym może być stosowanie jeszcze innego typu rozwiązań. Wśród tych zabiegów stosuje się ad exemplum taktykę sekretu. Polega ona na tym, iż prowadzący lub psycholog prosi dziecko, o podanie definicji złych i dobrych sekretów, a potem pyta dziecko czy posiada ono takie sekrety i czy mogłoby mu powiedzieć, jak się od nich uwolnić. Inną „sztuczką” stosowaną przez psychologów podczas przesłuchania jest taktyka sporządzania przez dziecko listy rzeczy i osób, których się dzieci boją.

Ponieważ sprawcy przestępstw na tle seksualnym niejednokrotnie wypowiadają groźby dokonania krzywdy dziecku lub komuś dla niego bliskiemu, stąd często dzieci mogą mieć lęki i obawy przed ujawnieniem prawdy. Wówczas stosuje się także taktykę polegającą na tym, iż prowadzący czynność pyta się dziecko, co by się stało, gdyby ujawniło ono tajemnicę, sekret. Inne dzieci z kolei chętnie odpowiadają na pytania hipotetyczne. Wówczas w przeważającej mierze takiego rodzaju pytania należy do nich kierować. Psychologowie podczas przesłuchania wykorzystują też pomoce w postaci lalek, maskotek, pacynek, kredek, flamastrów i papieru.

Ad 4. Faza czynności końcowych sprowadza się do tego, iż przesłuchujący sprawdza, czy nie trzeba uzupełnić jeszcze czynności, a tym samym materiału. W standardowej czynności świadek sam osobiście zapoznaje się z treścią protokołu. W sporadycznych, wyjątkowych sytuacjach protokół odczytuje świadkowi prowadzący czynność (przykładowo, gdy ma problemy ze wzrokiem). Gdy w czynności przesłuchania dziecka uczestniczy rodzic (opiekun), wówczas protokół może mu odczytać ta osoba. Natomiast przy przesłuchaniu przeprowadzonym w trybie określonym w redakcji art. 185a k.p.k. czy art. 185b k.p.k. protokół podpisuje jedynie sędzia i protokolant, a samej treści protokołu nie odczytuje się.

W oparciu o badania ustalono, iż najlepiej zapamiętuje się pierwsze i ostatnie momenty danego zdarzenia czy spotkania. W tym stanie rzeczy, aby zakończyć przesłuchanie miłym i pozytywnym akcentem, zaleca się podziękowanie świadkowi z przybycie na przesłuchanie i przekazanie istotnych dla sprawy informacji. Następnie należy pożegnać się z nim w bardzo uprzejmy sposób. Wówczas dziecko nie poczuje się instrumentalnie. Jednocześnie ten zabieg ośmieli dziecko wobec organów Wymiaru Sprawiedliwości w razie konieczności uczestniczenia w kolejnym przesłuchaniu w tej sprawie czy w innych czynnościach.

VII.

Podsumowując, rola biegłego psychologa przy przesłuchaniu dziecka jest ogromna. W ocenie autora publikacji organ procesowy powinien zawsze dążyć do przeprowadzania przesłuchań dzieci z udziałem psychologa. Jego wiedza specjalistyczna i aktywny udział w przesłuchaniu pomagają uzyskać podczas omawianej czynności procesowej wiele cennych informacji stanowiących następnie materiał dowodowy.

Expert psychologist's participation in the child interrogation process

Abstract

The minors increasingly become victims of offences. There is extensive literature on violating the minors' rights, doing harm to the minors, and on position of the minors as victims of offences. However, scarcely any writing touches upon the child interrogation tactics. The reason is that the content of children's testimonies has been relegated to the margins despite their potential value for a case. Having regard to the foregoing, this study aims at presenting both a significant role of proper practical and theoretical preparation for the child interrogation procedure, and a huge task to be faced by a psychologist in his/her role of an assistant and/or consultant of any authority conducting proceedings at law.

E. Sobol (red.), Mały Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1993, s. 171.

Rezolucja przyjęta w dniu 22 lipca 2005 r., nr 20/2005.

Warto nadmienić, iż art. 115 § 10 Kodeksu karnego (Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zm.) podaje też definicję młodocianego. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Można też tu przypomnieć, iż w świetle art. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, nieletnimi są osoby: 1) które nie ukończyły 18 roku życia - w zakresie zapobiegania i zwalczania ich demoralizacji, 2) po ukończeniu 13 roku życia a przed ukończeniem 17 roku życia dopuściły się czynu karalnego - w zakresie tego postępowania, 3) do 21 roku życia, w stosunku do których zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze - w zakresie wykonywania tych środków.

Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526.

Polski Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zm.) w art. 10 określa granicę pełnoletności na wiek 18 lat. Taką osobę Kodeks cywilny nazywa małoletnim. Jednakże pełnoletniość małoletni może uzyskać również wcześniej, poprzez zawarcie małżeństwa. Z kolei Kodeks karny w art. 10 zakreśla granicę odpowiedzialności karnej sprawcy na 17 lat.

Zob. E. Sobol (red.), Mały..., s. 924.

Najpierw pojawił się świadek, a dopiero potem powstało prawo procesowe; zob. S. Waltoś, Świadek w historii i w świecie współczesnym studium porównawcze, (w:) Świadek w procesie sądowym, Warszawa 1985, s. 53.

J. Siuta (red.), Słownik psychologii, Kraków 2006.

Zob. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 453 i nast.

Por. S. Ziarczyk, W. Radecki, Przesłuchanie świadka jako jedna z podstawowych czynności procesowych w postępowaniu karnym, CSP, Legionowo 2002, s. 9 i nast.; M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001, s. 94 i nast.

S. Kalinowski, Biegły i jego opinia, Warszawa 1994, s. 57.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm.

Zob. V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k. (www.dzieckoswiadek.pl).

Zob. K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 76; por. A. Antoniak-Dróżdż, Przesłuchanie dziecka w procesie karnym - uwagi praktyczne, Prokuratura i Prawo 2006, nr 6, s. 45 i nast.

Szerzej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1981 r., III KR 6/81, niepubl., a także E. Gruza, Pojęcie świadka w procesie karnym, Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235, s. 5 i nast.

Zob. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 1980 r., III KR 428/79.

Szerzej M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Toruń 2005, s. 244 i nast.

Zob. ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2002 r., Nr 11, poz. 109 ze zm.).

Należy zauważyć, iż dziecko może być wówczas świadkiem danego zdarzenia lub pokrzywdzonym; zob. m.in.: M. Brojek, Uwagi i postulaty dotyczące taktyki przesłuchania w charakterze świadka osoby nieletniej, Prokuratura i Prawo 1998, nr 1, s. 97-109; K. Browne, Wiarygodność dziecka - ofiary wykorzystywania seksualnego jako świadka, Dziecko krzywdzone 2007, nr 4, s. 13-29; B. Hołyst (red.), Ochrona dziecka. Teoria i praktyka., Legionowo 2005; T. Jaśkiewicz-Obydzińska, E. Wach, Ocena wykorzystywania seksualnego małych dzieci w rodzinie, Dziecko krzywdzone 2007, nr 4, s. 30-38; M. Sajkowska, J. Szymańczak, Międzynarodowe standardy ochrony ofiar przestępstw, Dziecko krzywdzone 2004, nr 4, s. 6-13; O. Sitarz, Prawa dziecka w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na tle polskiego prawa karnego, Dziecko krzywdzone 2007, nr 4, s. 59-72; A. Wesołowska, Zmiany kodyfikacji karnych w zakresie przepisów dotyczących ochrony prawnej małoletnich, Dziecko krzywdzone 2004, nr 4, s. 28-36; tejże, Regulacje prawne dotyczące ochrony małoletnich w toku postępowania karnego (www.dzieckoswiadek.pl) oraz ONZ: Wytyczne dotyczące wymiaru sprawiedliwości w sprawach, w których ofiarami lub świadkami przestępstw są dzieci, Dziecko krzywdzone 2007, nr 3, s. 49-58.

Szerzej T. Tomaszewski, Czy korzystać z opinii prywatnych, Przegląd Sądowy 1997, nr 2; tenże, Dopuszczalność dowodów naukowych w amerykańskim procesie karnym, Przegląd Sądowy 1991, nr 5-6; tenże, Kryminalistyczno-procesowe aspekty przygotowania do przesłuchania biegłego, Problemy Praworządności 1986, nr 11; tenże, Ogólne czynniki wpływające na taktykę przesłuchania biegłego, Państwo i Prawo 1981, nr 7; tenże, Postanowienia o powołaniu biegłego w teorii i praktyce, Problemy Kryminalistyki 1984, nr 163; tenże, Problematyka wykorzystania dowodów naukowych na tle procedury amerykańskiej, Nowe Prawo 1991, nr 1-2; tenże, Problemu dopuszczalności dowodów naukowych w procesie amerykańskim - ciąg dalszy, Przegląd Sądowy 1995, nr 6; tenże, Przesłuchanie biegłego w postępowaniu karnym, Warszawa 1988; tenże, Wartość niekategoryczna opinii biegłych, Nowe Prawo 1981, nr 9; tenże, Więcej uwagi dla przesłuchania biegłego w postępowaniu przygotowawczym, Problemy Praworządności 1983, nr 4.

Zasadniczym aktem prawnym dot. psychologów jest ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 763 ze zm.).

Tak S. Kalinowski, Opinia biegłego w postępowaniu karnym, Warszawa 1972, s. 119 i 132; M. Lubelski, J. Stanik, L. Tyszkiewicz, Wybrane..., s. 16; J. Kasprzak, Biegły i specjalista przed sądem - wybrane aspekty taktyczne, Warszawa 2001, s. 8 i nast.; E. Sobol (red.), Mały..., s. 50; S. Stadniczeńko, Zarys pedagogiki prawa. Wybrane zagadnienia prawne dla pedagogów., Opole 1995, s. 42 i nast.; T. Tomaszewski, Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Kraków 1988, s. 9 i nast.

Zasadnicze zasady kryminalistyki w zakresie pytań kierowanych do biegłych to: 1) zakaz stosowania pytań spoza wiedzy, którą reprezentuje biegły, 2) obowiązek uporządkowania pytań według ich treści logicznej, 3) poprzedzanie pytań szczegółowych pytaniami zasadniczymi, 4) formułowanie pytań w sposób jasny i przejrzysty, 5) unikanie przy redagowaniu pytań niezrozumiałych terminów, 6) zakaz bezpośredniego wiązania pytań dotyczących kwestii specjalistycznych z zagadnieniami prawnymi, w tym przede wszystkim żądania od biegłego udzielenia odpowiedzi co do kwalifikacji prawnej czynu - szerzej T. Tomaszewski, Dowód..., s. 70 i nast.

Zob. m.in.: J. Biederman, Oczekiwania organu procesowego wobec biegłego psychologa w sprawach karnych dotyczących seksualnego wykorzystania dzieci., Dziecko krzywdzone 2007, nr 4, s. 111-114; A. Budzyńska, Psycholog w roli biegłego sądowego, Dziecko krzywdzone 2007, nr 21.

Opinia może mieć formę pisemną lub ustną (art. 200 § 1 k.p.k.). Wyróżnia się m.in. opinie: wstępne, szczegółowe, uzupełniające, ostateczne, niejasne, niepełne. Należy w tym miejscu uwypuklić, iż opinia stanowi wynik pracy biegłego. Dla odróżnienia, termin ekspertyza oznacza badanie biegłego; zob. m.in. T. Tomaszewski, Dowód..., s. 22 i nast.

Szerzej m.in. L. Dennison Reed, Podatność dzieci na sugestię: ustalenia badawcze i ich implikacje do przesłuchiwania dzieci, Dziecko krzywdzone 2004, nr 4, s. 89-114; wskazany autor określa podatność na sugestię jako stopień, w jakim informacje lub dezinformacje zasugerowane danej osobie wpływają na sposób, w jaki pamięta ona i/lub opisuje wydarzenia. Dzieci w wieku przedszkolnym są najbardziej podatne na sugestię. Zob. też: K. Dachowska, Teoria umysłu jako czynnik wpływający na jakość i sugestywność zeznań małych dzieci, Dziecko krzywdzone 2004, nr 3, s. 87-98; M. Zielona-Jenek, Podatność na sugestię dziecka - zarys teoretyczny, Dziecko krzywdzone 2004, nr 4, s. 80-89; tejże, Podatność dziecka na sugestię matki. Ujęcie relacyjne, Dziecko krzywdzone 2004, nr 3, s. 73-86.

Zob. A. Budzyńska, Jak przesłuchiwać dziecko, Warszawa 2007, s. 7.

W ocenie autora jest to raczej obowiązek psychologa. Warto jeszcze nadmienić, iż psycholog może być mediatorem; zob. m.in. M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Warszawa 2001, s. 88-90.

Zob. A. Budzyńska, Jak..., s. 20.

Zob. m.in. K. Browne, Wiarygodność...., s. 13-29.

Zob. m.in. W. Badura-Madej, Wpływ traumy na funkcjonowanie dziecka - świadka (www.fdn.pl).

Szerzej A. Budzyńska, Psycholog w roli biegłego sądowego, Dziecko krzywdzone 2007, nr 4, s. 6 i nast.; por. M. Leśniak, Wybrane problemy badań psychologicznych w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 1998, nr 5.

Cyt. za: V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim procesie karnym, s. 184; por. A. Budzyńska, Jak...., s. 4.

Zob.: S. Marzec, Wiarygodność zeznań małoletnich świadków na przykładzie rekonstrukcji wyglądu sprawcy czynów lubieżnych, Problemy kryminalistyki 1994, nr 203; M. Draheim, Jak psychologowie oceniają wiarygodność zeznań świadków?, Czasopismo Psychologiczne 1995, t. 1, nr 3; T. Jaśkiewicz-Obydzińska, A. Czerederecka, Wpływ relacji sprawca - ofiara na wybrane cechy zeznań małoletnich świadków pokrzywdzonych w sprawach o przestępstwo seksualne, Acta sexologica, Journal of Sex Crime and Social Patology 1995, vol. 1, nr 1; M. Leśniak, Wybrane...., s. 65 i nast.; V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 238; A. Pietrzyk, O wiarygodności zeznań małoletnich świadków - ofiar przemocy seksualnej rodziców wobec nich, Palestra 1995, nr 3-4; E. Ostrowska, E. Milewska, Diagnozowanie psychologiczne w kryminologii. Przewodnik metodyczny, Warszawa 1986; J. Wojtasik, Wartość informacyjna i procesowa zeznań małych dzieci a przestępstwa seksualne, Problemy kryminalistyki 1981, nr 149.

Zob. m.in.: M. J. Ackerman, Podstawy psychologii sądowej, Gdańsk 2005, s. 93-121; W. Badura-Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Wpływ traumy na funkcjonowanie dziecka - ofiary wykorzystania seksualnego, (w:) M. Sajkowska (red.), Wykorzystywanie seksualne dzieci. Teoria, badania, praktyka, Warszawa 2004, s. 97-128.

Tak m.in.: A. Budzyńska, Dziecko..., s. 7; J. Zmarzlik, Przygotowanie dziecka..., s. 78; tenże, Będę świadkiem w sądzie. Poradnik dla dzieci i młodzieży, Warszawa 2007.

Zob.: S. Kalinowski, Biegły..., s. 73 oraz 145-148; A. Wesołowska, Regulacje..., s. 46.

A. Budzyńska w swej publikacji podnosi, iż biegły psycholog częstokroć ma dylematy etyczne. Z jednej strony wynikają one z fundamentalnej zasady zawodu psychologa polegającej na niesieniu pomocy klientowi i nakazem zachowania informacji stanowiących tajemnicę zawodową, a z drugiej strony ze służebnej, podległej wobec Wymiaru Sprawiedliwości roli, oraz obowiązku ujawniania organowi wszelkich uzyskanych wiadomości o świadku - szerzej: Dziecko..., s. 10; zob. też: Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa (www.ptp.org.pl); M. J. Ackerman, Podstawy...., s. 31; J. Gierowski, Status biegłego psychologa w procesie sądowym, Palestra 1998, nr 9-10, s. 29-32; J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza sądowa, Kraków 2002, s. 383-384 i 388; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1974 r., II KR 103/74, OSNKW 1974 , nr 12, poz. 231.

Szerzej E. Gruza, Kryteria oceny wiarygodności zeznań dzieci (www.dzieckoswiadek.pl); J. Gurgul, Wybrane problemy w kontaktach organu procesowego z biegłym, Problemy Kryminalistyki 2004, nr 244, s. 20-21.

Szerzej T. Tomaszewski, Dowód..., s. 112 i nast.; J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza..., s. 426 i nast.

Integralnie związane z tym zadaniem jest nawiązanie prawidłowej współpracy z rodzicami czy opiekunem dziecka. Posiadają oni wszak wiele cennych informacji o dziecku, jak na przykład o jego stanie zdrowia, znajomych. Poza tym, częstokroć sami nie posiadają wiedzy, jak wyglądają procedury karne, jakie mają prawa czy obowiązki, wówczas też psycholog może być pomocny. Szczególnie trudna sytuacja zachodzi, gdy współmałżonek jest sprawcą czynu. Wtedy rodzic reprezentujący prawa dziecka musi zmierzyć się jeszcze z dodatkowymi problemami faktycznymi, prawnymi i rozterkami psychicznymi.

Istotną metodą jest rozmowa z dzieckiem dotycząca tego, co ono sądzi o przesłuchaniu.

Zob. J. Lipovsky, P. Stern, Przygotowanie dziecka do roli świadka w sądzie - podejście interdyscyplinarne, Dziecko krzywdzone 2004, nr 6, s. 37 i nast.; J. Zmarzlik, Przygotowanie..., s. 61 i nast.

Zob. J. Zmarzlik, Przygotowanie..., s. 60-61.

Zob. m.in. T. Jaśkiewicz-Obydzińska, A. Czerederecka, Wpływ relacji...

Tak M. Ciosek, Psychologia..., s. 134.

Ibidem, s. 140.

Zob. S. Kalinowski, Biegły..., s. 205-210.

Tak M. Ciosek, Psychologia..., s. 86.

Czasem biegły w swej opinii wyraża własne, dodatkowe wnioski i informacje, wykraczające poza zakres określony w postanowieniu organu zlecającego. Niemniej w wielu sytuacjach wprowadzenie do opinii takich wniosków staje się niezwykle cenne dla organu i dziecka. Przykładowo nastąpi to, gdy biegły wskaże, aby wyłączyć małoletniego od udziału w dalszych czynnościach z uwagi na przeżywanie silnego stresu sytuacyjnego; tak A. Czerederecka, Ekspertyza psychologiczna, (w:) J. Wójcikiewicz (red.), Ekspertyza..., s. 387.

Przesłuchanie takiego pokrzywdzonego zawsze przeprowadza sąd. Po drugie, sąd przeprowadza czynność zawsze na posiedzeniu i to z udziałem psychologa.

Szerzej: V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - rozważania na podstawie art. 185a i 185b k.p.k., (w:) M. Sajkowska (red.), Przyjazne przesłuchanie dziecka, Warszawa 2007, s. 41-57; J. Kosonoga, Przesłuchanie pokrzywdzonego w trybie art. 185a k.p.k., Prokuratura i Prawo 2004, nr 1, s. 63-69; P. Świerk, Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 185a kodeksu postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 2004, nr 2, s. 149-159.

Śledztwo prowadzi prokurator (art. 311 § 1 k.p.k.). Prokurator zaś może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości, w określonym zakresie albo dokonanie jego poszczególnych czynności (art. 311 § 2 k.p.k.). Dochodzenie zaś zasadniczo prowadzi Policja (art. 325a § 1 k.p.k.). Warto też dodać, iż zgodnie z § 141 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 sierpnia 2007 r. - Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 169, poz. 1189 ze zm.) prokurator powinien w miarę możliwości, poza czynnościami zastrzeżonymi dla niego osobiście, przeprowadzić najistotniejsze w sprawie czynności, przede wszystkim, takie jak przesłuchanie: 1) jedynego bezpośredniego świadka zdarzenia, 2) świadków określonych w art. 192 § 2 k.p.k. i małoletnich, 3) pokrzywdzonych przestępstwami wskazanymi w art. 156 § 1 k.k., art. 197 § 1 k.k., art. 280 k.k., art. 282 k.k., 4) biegłych, 5) podejrzanego, który odmówił składania wyjaśnień podczas przesłuchania przed funkcjonariuszem Policji, jeżeli istnieją podstawy do skierowania wobec niego wniosku o tymczasowe aresztowanie; zob. też J. Zmarzlik, Przygotowanie dziecka do uczestnictwa w przesłuchaniu, (w:) M. Sajkowska (red.), Przyjazne przesłuchanie dziecka, Warszawa 2007, s. 58-79.

Szerzej A. Wesołowska, Regulacje..., s. 42.

Termin „dobro postępowania” jest pojęciem ocennym, niedookreślonym przez przepisy procedury karnej. Przy tych rozważaniach nie ma zaznaczenia, czy dziecko jest świadkiem, czy pokrzywdzonym; por. M. Beisert, Mechanizmy rozwoju kazirodztwa w rodzinie, (w:) M. Sajkowska (red.), Wykorzystywanie seksualne dzieci. Teoria, badania, praktyka, Warszawa 2004, s. 111-128.

Zob. m.in. A. Wesołowska, Zmiany..., s. 6.

Można też przykładowo wskazać inny negatywny aspekt, iż taka osoba trzecia może w przyszłości być wezwana w charakterze świadka, co prowadzi do kolizji procesowej.

Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 27 maja 1999 r., II Aka 80/99, OSPriP 1999, nr 11-12, poz. 24.

Zespół Stresu Pourazowego (PTSD) jest to jednostka chorobowa wyodrębniona w 1980 r. PTSD występuje w konsekwencji przeżytego przez daną osobę silnie traumatycznego doświadczenia; tak: A. Budzyńska, Jak..., s. 6; V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie..., s. 262-264.

Jest to mieszana metoda; tak m.in. V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - rozważania..., s. 49; por. też M. Lubelski, J. Stanik, L. Tysz-kiewicz, Wybrane..., s. 201. Warto jeszcze podać, iż przez metodę przesłuchania rozumie się swoisty sposób psychologicznej komunikacji zadaniowej pomiędzy przesłuchującym a świadkiem, który wyodrębni się ze względu na charakter występujących komunikatów. Wyróżnia się metodę: 1) spontanicznej relacji, 2) pytań ukierunkowanych, 3) badania krzyżowego; szerzej M. Lubelski, J. Stanik, L. Tyszkiewicz, Wybrane..., s. 202-210.

Zob. art. 171 k.p.k. Z redakcji tego przepisu wynika metoda przyjęta przez polskiego ustawodawcę, tj. mieszana. Nie można wobec tego uregulowania stosować metody krzyżowej i in.; szerzej V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 203-205.

Możliwości poznawcze dziecka określa biegły psycholog.

Por. M. Brojek, Uwagi..., s. 103.

Tak K. MacFarlane, J. Feldmeth, K. Saywitz, L. Damon, S. Krebs, M. Dugan, Przesłuchanie..., s. 46.

Szerzej V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 214.

Szerzej V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - zagadnienia ogólne, s. 65.

Na spostrzeganie istotny wpływ ma: odległość świadka od miejsca zdarzenia, perspektywa dokonywania spostrzeżeń, czas ekspozycji danych bodźców, występowanie innych zdarzeń w tle, oświetlenie, słyszalność innych dźwięków w otoczeniu, stan emocjonalny świadka.

Szerzej A. Budzyńska, Jak..., s. 4 i 26.

Przykładowo poprzez określenie, kiedy ktoś kłamie, a kiedy mówi prawdę, jakie są konsekwencje kłamania.

Zob. § 120 cyt. rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 sierpnia 2007 r. - Regulamin...

Niektórzy komentatorzy postulują, aby wobec dziecka pomijać pytania o karalność za fałszywe zeznania; zob. m.in.: A. Antoniak-Dróżdż, Przesłuchanie..., s. 56; A. Kaznowski, Udział..., s. 84.

Przed tymi pytaniami należy zapoznać się z kwestionariuszem wywiadu o dziecku oraz uzyskać wstępne informacje od rodziców o możliwościach edukacyjnych dziecka, osiąganych wynikach i problemach szkolnych. Zadanie niewłaściwego pytania może bowiem już na samym wstępie spowodować onieśmielenie dziecka i zahamowanie dalszej współpracy.

W tym momencie poucza się dziecko o treści art. 182 k.p.k., 183 k.p.k. itp. wraz z wytłumaczeniem brzmienia i konsekwencji wynikających z tych uregulowań.

Zob. V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 209-210.

Szerzej A. Budzyńska, Jak..., s. 25.

K. MacFarlane, J. Feldmeth, K. Saywitz, L. Damon, S. Krebs, M. Dugan, Przesłuchanie..., s. 46-47.

Ibidem, s. 50.

Szerzej A. Budzyńska, Jak..., s. 27-28.

Szerzej M. Brojek, Uwagi..., s. 104.

Tak m.in. W. Gutekunst, M. Sokołowska, P. Horoszowski; szerzej V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 216-217.

Szerzej V. Kwiatkowska-Darul, ibidem.

Taki rysunek należy włączyć do dokumentacji ze sprawy.

Szerzej A. Liskowec, Mowa..., s. 13.

Z kolei § 5 cyt. artykułu stwierdza, iż niedopuszczalne jest: 1) wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, 2) stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.

Zob. m.in. M. Czekaj, Problematyka pytań...

Tak m.in. A. Budzyńska, Jak..., s. 30; znana jest też zasada unikania pytań sugerujących poczucie winy, stosowania konstrukcji i słownictwa dostosowanych do możliwości rozwojowych dziecka.

Tak V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - zagadnienia ogólne, s. 66.

M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka..., s. 199.

Pytania precyzujące mają zbliżony charakter do pytań uzupełniających, aczkolwiek dotyczą bardziej szczegółowych kwestii. Ich rola polega na dotarciu świadka do bardziej wnikliwych informacji o zajściu, osobie, jej postępowaniu oraz o rzeczach i sytuacjach, które opisał on uprzednio, lecz w sposób ogólnikowy. Pytania przypominające natomiast mają za zadanie poruszyć pamięć dziecka i przypomnienie mu okoliczności, o których mogło zapomnieć; tak m.in. M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka..., s. 200.

Prawdomówność sprawdza się różnymi metodami. Podstawową i najbardziej powszechną jest pytanie o szczegóły, detale możliwe do sprawdzenia innymi drogami. Inną znaną metodą jest wychwycenie rozbieżności w treści zeznania a następnie w oparciu o te sprzeczności konstruowanie pytań; szerzej M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka..., s. 203.

Dziecko może ulec sugestii zawartej w pytaniu, wskutek przeżyć doznanych podczas dokonywania spostrzeżeń, autorytetu osoby przeprowadzającej czynność, wypowiedzi innych świadków zdarzenia itd.; wyróżnia się też sugestię pozawerbalną przejawiającą się w tonie głosu, gestach, mimice twarzy. Ponadto uprzednie zeznania złożone przez świadka mogą też oddziaływać sugestywnie; szerzej: J. Myers, Dziecko..., s. 20-21; M. Zielona-Jenek, Podatność..., s. 80 i nast.

Tak V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - zagadnienia ogólne, s. 67; zob. M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka..., s. 201.

Cyt. za: V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - rozważania na podstawie..., s. 53.

Tak V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka w polskiej procedurze karnej - zagadnienia ogólne, s. 68.

Por. art. 170 § 1 pkt 5 k.p.k.

Taktyka polegająca na zadawaniu pytań łatwiejszych, a potem trudniejszych, nosi w doktrynie nazwę taktyki „przewodu wentylacyjnego”.

A. Budzyńska, Jak..., s. 33.

Szerzej A. Budzyńska, Jak..., s. 33-40.

Szerzej K. MacFarlane, J. Feldmeth, K. Saywitz, L. Damon, S. Krebs, M. Dugan, Przesłuchanie..., s. 50-56.

Szerzej V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 229-230.

R. Kosior

Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu dziecka

44

Prokuratura

i Prawo 4, 2010

43

Prokuratura

i Prawo 4, 2010


Wyszukiwarka