Spis treści

1. Pojęcie i zakres międzynarodowej integracji gospodarczej

1.1. Pojęcie międzynarodowej integracji gospodarczej

Stale rozwijająca się wymiana międzynarodowa w jej rozmaitych przejawach wiąże gospodarstwa krajowe w jeden wielki, światowy organizm gospodarczy. Obecnie procesy globalizacyjne wchodzą w rozwiniętą fazę. Trwa proces integracji światowego rynku kapitału, towarów, a także - w mniejszym stopniu - siły roboczej. Globalizacja zarówno przyczynia się do poprawy efektywności, jak i do narastania zróżnicowania społecznego, wiąże się integralnie z czwartą rewolucją przemysłową wyrażającą się w ekspansji Internetu i wyłanianiu się tzw. nowej gospodarki. Globalizacja gospodarki jest procesem tworzenia gospodarki światowej, w której istnieje swobodna możliwość przepływu dóbr, usług oraz czynników wytwórczych. Gospodarka światowa rozumiana jako międzynarodowa wspólnota gospodarcza, jest globalnym systemem (wzajemnie oddziałujący na siebie zespół) elementów uczestniczących w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Taka integracja gospodarcza może odbywać się na poziomie regionalnym lub ogólnoświatowym. Powody podjęcia współpracy między krajami mają podłoże ekonomiczne i polityczne.

Motywów integracji upatruje się w dążeniu do zwiększenia dobrobytu społeczeństwa krajów członkowskich wskutek zwiększania korzyści z intensywniejszej, zliberalizowanej współpracy ekonomicznej, do wzrostu potencjału ekonomicznego i obronnego, do zwiększania w stosunkach międzynarodowych znaczenia politycznego poszczególnych państw i ugrupowania jako całości. Międzynarodowa integracja gospodarcza oznacza scalanie narodowych potencjałów ekonomicznych w jeden potencjał międzynarodowy. W takim ujęciu mamy do czynienia z tworzeniem nowych organizmów gospodarczych, które mają możliwości znacznie przekraczające sumę możliwości narodowych. W przeciwnym razie integracja nie miałaby sensu.

1.2. Warunki rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej

Podstawowym warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest bliskie położenie geograficzne zainteresowanych państw. Chodzi tutaj o maksymalne skrócenie czasu przepływu towarów i usług oraz czynników produkcji między integrującymi się krajami, a także zmniejszenie kosztów jego przepływu.

Kolejnym warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest komplementarność struktur gospodarczych, czyli ich wzajemne dopasowanie. Podstawą komplementarności mogą być różnice w zasobach czynników produkcji lub wydajności czynników produkcji.

Innym warunkiem jest odpowiednia infrastruktura, w tym rozwinięte połączenia kolejowe, drogowe, morskie, telekomunikacyjne, informatyczne itp., które są najkorzystniejsze właśnie między krajami sąsiedzkimi, tradycyjnie rozwijającymi ze sobą handel zagraniczny, kooperację w produkcji czy też inne formy współpracy międzynarodowej.

Ostatnim warunkiem rozwoju międzynarodowej integracji gospodarczej jest sprzyjająca polityka ekonomiczna, wyrażająca się: we wzajemnym udzielaniu preferencji taryfowych, parataryfowych i pozataryfowych, wprowadzaniu swobody przepływu kapitału, pracy i innych czynników produkcji, w koordynacji polityki ekonomicznej lub też w prowadzeniu wspólnej polityki ekonomicznej. Spełnienie tego celu wymaga dopasowania celów, środków i narzędzi zarówno ogólnej polityki ekonomicznej, jak i zagranicznej polityki ekonomicznej, począwszy od koordynacji tej polityki, a skończywszy na wprowadzeniu polityki wspólnej.

1.3. Podmioty występujące w gospodarce światowej

W gospodarce światowej występuje bardzo duża liczba podmiotów zaczynając na osobach fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, kończąc na organizacjach o charakterze międzynarodowym.

Najważniejszym podmiotem gospodarki światowej są gospodarki narodowe poszczególnych krajów. Stanowią one wyodrębnione granicami polityczno - ekonomicznymi, spójne wewnętrzne obszary, na których istnieją organizmy gospodarcze, wewnątrz których działają podmioty gospodarcze niższego szczebla podlegające ograniczonej regulacji przez władze państwa.

Drugą grupę podmiotów gospodarki światowej tworzą korporacje transnarodowe, które prowadzą działalność gospodarczą w wymiarze międzynarodowym, będące w posiadaniu swoich filii zagranicznych. Korporacje międzynarodowe dysponują potężnym potencjałem kapitałowym, produkcyjnym, technologicznym i zintegrowaną strukturą organizacyjną, wytwarzają znaczną część produkcji światowej i mają duży udział w handlu światowym, w międzynarodowej wymianie usług, w międzynarodowym transferze kapitału i technologii, przez co są bardzo ważnym podmiotem gospodarki światowej, którego rola ustawicznie wzrasta. Korporacje są w znacznym stopniu niezależne finansowo, technologicznie i organizacyjnie.

Ostatnią grupę stanowią międzynarodowe organizacje gospodarcze i ugrupowania integracyjne przyczyniające się do rozwoju współpracy gospodarczej. Są one tworzone na podstawie porozumień międzynarodowych. Ich zadania koncentrują się na pełnieniu funkcji regulacyjnych, polegających na ustanawianiu pewnych norm i reguł postępowania oraz formułowaniu zaleceń dla uczestników organizacji, tj. państw członkowskich.

1.4. Stadia integracji ugrupowań

W teorii integracji gospodarek rynkowych wyróżnia się 5 modelowych stadiów integracji ugrupowania. Przechodzenie od wyższych do niższych stadiów wiąże się ze zwiększaniem swobody przepływu towarów, usług, kapitału i pracy.

Rys. 1 Stadia integracji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostępnej literatury.

Strefa preferencyjnego handlu stwarza preferencyjne warunki handlowe między jej członkami. Wyraża się głównie w obniżonych taryfach celnych.

Strefa wolnego handlu opiera się w założeniu na zniesieniu ceł i ograniczeń ilościowych w handlu między jej członkami. Kraje te zachowują jednocześnie autonomiczną zewnętrzną taryfę celną i prowadzą własną niezależną politykę wobec krajów trzecich.

Unia celna powstaje wówczas, gdy kraje tworzące strefę wolnego handlu wprowadzają ujednolicone cła zewnętrzne (wobec krajów trzecich). Unia celna sprzyja rozwojowi handlu wzajemnego krajów członkowskich i ogranicza rozwój handlu z krajami trzecimi. Mamy tu do czynienia z preferencyjnym i dyskryminacyjnym działaniem cła w unii celnej, tzn. preferowaniu importu z krajów unii i dyskryminowaniu importu z krajów trzecich. Unia celna została powołana w 1968 przez kraje Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na podstawie zapisów Traktatu Rzymskiego.

Wspólny rynek oznacza zniesienie ceł we wzajemnych obrotach, wprowadzenie wspólnej taryfy celnej wobec krajów trzecich oraz zapewnienie swobody przepływu kapitału i zasobów pracy w obrębie ugrupowania integracyjnego. Stwarza to lepsze warunki do niezakłóconego funkcjonowania mechanizmu wolnej konkurencji, przejawiające się w optymalnej alokacji zasobów pracy, rozwoju produkcji na wielką skalę, szybszym wprowadzaniu postępu technicznego itp.

Unia ekonomiczna oprócz cech wspólnego rynku, charakteryzuje się daleko posuniętym ujednoliceniem zasad, celów i narzędzi polityki ekonomicznej państw członkowskich, tzn. polityki fiskalnej, monetarnej itd. O pełnej unii ekonomicznej można by mówić wówczas, gdy na obszarze integrujących się państw wszystkie ważniejsze z punktu widzenia funkcjonowania wspólnego rynku dziedziny polityki ekonomicznej zostały objęte wspólną lub skoordynowaną polityką, gdyby na obszarze integrujących się państw wszystkie ważniejsze z punktu widzenia funkcjonowania wspólnego rynku dziedziny polityki ekonomicznej zostały objęte wspólną lub skoordynowaną polityką, gdyby wprowadzono wspólną walutę, a władzę ekonomiczną w najważniejszych dziedzinach sprawowałyby organy ponadnarodowe.

1.5. Formy wzajemnych powiązań gospodarek narodowych

Głównymi formami wzajemnych powiązań gospodarek narodowych poszczególnych krajów są: handel zagraniczny oraz przepływy kapitału, transfer wiedzy technicznej, migracja ludności i świadczenie usług.

Międzynarodowy przepływ kapitału - eksport kapitału jest to wywóz środków rzeczowych i finansowych za granicę. Może on mieć na celu osiągnięcie zysków przez eksportera lub stanowić pomoc kapitałową. Kapitał jest transferowany przez:

• przedsiębiorstwa produkcyjne,

• banki udzielające pożyczek zagranicznym pożyczkobiorcom,

• państwa udzielające pożyczek rządowych,

• międzynarodowe instytucje finansowe,

• indywidualni inwestorzy dokonujący zakupów na rynku kapitałowym papierów wartościowych zagranicznych przedsiębiorstw, towarzystw, banków i rządów.

Najważniejszymi przyczynami o charakterze ekonomicznym, powodującymi międzynarodowy przepływ kapitałów są:

• możliwość osiągnięcia w krótkim okresie wyższej stopy zysku w porównaniu z krajową stopą zysku,

• zapewnienie dostępu do źródeł surowców, zwłaszcza o podstawowym znaczeniu gospodarczym (np. ropa naftowa, rzadkie metale),

• ominięcie barier celnych poprzez lokaty kapitału w krajach, w których te bariery występują,

• wykorzystanie przewagi technologicznej, która nie występuje w stosunkach wewnątrzkrajowych; im większe jest rozwarcie luki technologicznej, tym większe są możliwości osiągania zysków za granicą,

• zdobycie zagranicznych rynków zbytu,

• różnice stóp procentowych na rynkach pieniężnych i kapitałowych,

• dążenie do lokat kapitałowych w krajach, w których istnieje stabilizacja polityczna i ekonomiczna, co daje gwarancje ich bezpieczeństwa.

Międzynarodowy przepływ wiedzy technicznej zachodzi wtedy, gdy dana wiedza, znana określonej osobie lub grupie osób w jednym kraju, staje się znana określonej osobie lub grupie osób w innym kraju w sposób inny niż całkowicie niezależne badania, poszukiwania, gromadzenie, doświadczenia itp. Do podstawowych kanałów transferu wiedzy technicznej należą między innymi umowy licencyjne, consulting międzynarodowy, obrót produktami zaawansowanymi technologicznie, dostawy kompletnych obiektów przemysłowych i międzynarodowa kooperacja badawczo - rozwojowa.

Zgodnie z definicją ONZ międzynarodowe przepływy siły roboczej to zmiana miejsca pobytu i zamieszkania na okres dłuższy niż jeden rok.

Przyczyny przepływu siły roboczej należy upatrywać w warunkach ekonomicznych, tj. głównie w możliwościach znalezienia zatrudnienia i uzyskania większych dochodów w krajach migracji, co najczęściej związane jest z wyższym poziomem rozwoju gospodarczego tych krajów. Poza przyczynami ekonomicznymi, powodem migracji mogą być pobudki polityczne, religijne, ideologiczne, rasowe, więzi historyczne i kulturowe, pokrewieństwo językowe, bliskość geograficzna, itp.

Międzynarodowa wymiana usług - gdzie usługi definiuje się jako świadczenia użytecznych czynności, nie związane bezpośrednio z wytwarzaniem dóbr rzeczowych. Czynności te tworzą nowe wartości użytkowe, które nie mają jednak formy materialnej, a więc nie mogą być składowane i transportowane. W obrocie międzynarodowym usługi stanowią liczebnie dużą i bardzo zróżnicowaną grupę, obejmującą ponad 50 różnych rodzajów usług, poczynając od usług transportowych i turystycznych, a kończąc na bankowych, pocztowo - telekomunikacyjnych, kulturalnych i leczniczych.

1.6. Ugrupowania integracyjne

Wśród ugrupowań integracyjnych, dających początek procesom integracji, zmierzającym do kształtowania wspólnej przestrzeni ekonomicznej największe znaczenie przypisuje się:

Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development) - OECD - którą utworzono w 1961 w Paryżu na mocy konwencji z 14 XII 1960, która dotyczyła przekształcenia powstałej w związku z planem Marshalla OEEC (Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej). OECD Była reakcją USA na utworzenie EWG i dokonanie podziału w tzw. wspólnocie atlantyckiej. Członkami są: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, RFN, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, USA, Włochy, Wielka Brytania. Później przystąpiły do niej Australia, Finlandia, Japonia, Nowa Zelandia, w 1996 Polska, a także Jugosławia. Główne cele organizacji zostały sformułowane w statucie i dotyczą osiągania jak najwyższego wzrostu gospodarczego, jak najwyższego poziomu zatrudnienia i stopy życiowej, a także stabilności finansowej, wolności wymiany międzynarodowej i pomocy dla krajów słabo rozwiniętych.

Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali - EWWiS - posiadającej osobowość prawną, której siedziba mieści się w Luksemburgu. Wspólnota została utworzona na mocy Traktatu Paryskiego w 1951. Powołały ją: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Republika Federalna Niemiec i Włochy. Obecnie EWWS posiada 12 członków (oprócz członków założycielskich dodatkowo: Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Grecja, Hiszpania i Portugalia).Celem EWWS jest utworzenie wspólnego rynku pomiędzy państwami - członkami EWWS obejmującego surowce i produkty przemysłu węglowego i hutniczego oraz prowadzenie wspólnej polityki w tym zakresie.

Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej - Euroatom - powstała w wyniku zawarcia traktatów rzymskich w marcu 1957, a celem była współpraca w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej.

Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej - EWG - która jest organizacją powstała w wyniku procesów integracyjnych rozpoczętych po II wojnie światowej przez europejskie państwa demokratyczne o gospodarce rynkowej. EWG powstało w 1957 na mocy Traktatu Rzymskiego. Wspólnota została założona przez: Francje, RFN, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg. Proces ten odbywał się w kilku etapach i polegał na tworzeniu wspólnych instytucji ekonomicznych, politycznych i prawnych. Głównymi organami Wspólnoty są: Komisja, Rada Ministrów, Parlament Europejski oraz Europejski Sąd Sprawiedliwości. Istnieją także organy o funkcjach pomocniczych jak np. Europejski Bank Inwestycyjny czy Komitet Ekonomiczno Społeczny. Komisję tworzy 17 komisarzy mianowanych przez rządy państw członkowskich i reprezentuje ona interesy całej Wspólnoty, Radę tworzą ministrowie delegowani przez poszczególne rządy, by reprezentować w niej interesy swoich państw. Natomiast Parlament Europejski reprezentuje obywateli i jest wybierany w wyborach bezpośrednich.

Europejskiemu Stowarzyszeniu Wolnego Handlu (European Free Trade Association) - EFTA - które powstało w 1960 r. na mocy Konwencji Sztokholmskiej. Jego celem było sprzyjanie rozwojowi wolnego handlu, miedzy innymi usuwanie różnic w handlu surowcami. Tworzyły ją takie państwa jak Islandia, Finlandia, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania. W 1992 r. EFTA została zespolona z EWG w jedną organizację z siedzibą w Genewie.

Unia Europejska (European Union) - UE - związek 15 państw europejskich, utworzony na mocy traktatu z Maastricht przez państwa-członków Wspólnot Europejskich (Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej), czyli Belgię, Danię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię, Włochy i Wielką Brytanię (1 stycznia 1995 członkami UE zostały: Austria, Finlandia i Szwecja). 16 kwietnia 2003 pełnomocnicy państw członkowskich UE i 10 krajów do niej przystępujących, w tym Polski, podpisali Traktat Akcesyjny, który stanowi prawną podstawę członkostwa Polski w UE. Celem UE jest stworzenie unii gospodarczej, monetarnej i politycznej oraz wprowadzenie wspólnego obywatelstwa (nie zastępującego obywatelstwa państw-członków). Najważniejszymi organami UE są: Rada Europejska, Rada UE (dawniej Rada Ministrów), Komisja Europejska (dawniej Komisja Wspólnot), Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości, Trybunał Rewidentów i Księgowych.

2. Międzynarodowe instytucje finansowe

Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund) - MFW - jest instytucją finansową założoną 1945r. Jej siedziba znajduje się w Waszyngtonie. Członkami są blisko 150 państw, w tym również Polska. Kraje członkowskie utrzymują w Funduszu część rezerw w walutach obcych, złota oraz wkład własnej waluty. Do zadań MFW należy przede wszystkim popieranie międzynarodowej współpracy walutowej oraz uporządkowanych stosunków walutowych, tworzenie warunków dla wielostronnego regulowania należności za bieżące operacje w handlu międzynarodowym, udzielanie pomocy w likwidacji trudności płatniczych, wpływanie na zachowanie pożądanego stopnia płynności międzynarodowych systemów płatniczych, podejmowanie działań zmierzających do uporządkowanego rozwoju oraz wzrostu handlu międzynarodowego. MFW prowadzi również działalność kredytową wobec swoich członków mających deficyt bilansu płatniczego. Polega ona na umożliwieniu państwu członkowskiemu zakupu potrzebnych walut innych państw członkowskich oraz na udzielaniu pożyczek na pokrycie deficytu bilansu płatniczego.

Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Reconstruction and Development) - popularnie nazywany jest Bankiem Światowym. Wraz z  Międzynarodową Korporacją Finansową i Międzynarodowym Stowarzyszeniem Rozwoju stanowi największą międzynarodową organizację finansową udzielającą pomocy kredytowej przede wszystkim krajom rozwijającym się. Bank powstał w 1944, a jego siedziba mieści się w Waszyngtonie. Większość członków MFW należy jednocześnie do Banku Światowego. MBOiR udziela kredytów jedynie rządom krajów członkowskich lub podmiotom gospodarczym działającym w tych krajach, ale pod warunkiem uzyskania na spłatę tych kredytów gwarancji rządowych. Kredyty udzielane przez MBOiR są przeznaczane z reguły na finansowanie konkretnych przedsięwzięć i projektów, ale również na finansowanie strukturalnych przemian w gospodarkach krajów rozwijających się.

Europejski Bank Odbudowy I Rozwoju (European Bank for Reconstruction and Development - EBRD)- EBOR - założony został w 1991r. przez grupę państw wysoko rozwiniętych i kraje Europy Środkowo - Wschodniej. Siedziba EBOR znajduje się w Londynie. Skupia ok. 50 państw. Jego celem jest finansowe wspieranie przemian gospodarczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej (także w państwach byłego ZSRR). Warunkiem udzielenia pomocy jest rozwój demokracji i poszanowanie praw człowieka w danym państwie. Kredyty EBOR mogą być przekazane zarówno rządom, jak i podmiotom prywatnym.

Europejski Bank Inwestycyjny ( European Investment Bank) - EBI - został założony w 1958r. Jest on instytucja działającą w obrębie Unii Europejskiej z siedzibą w Luksemburgu Jest to bank kredytujący przedsięwzięcia zgodne z celami UE. Podstawowym zadaniem EIB jest równoważenie i stabilizacja wspólnego rynku. Cel ten realizuje poprzez udzielanie pożyczek i gwarancji kredytów, przyznawanych przez inne banki, które następnie są wykorzystywane we wszystkich sektorach gospodarczych (przede wszystkim w telekomunikacji, transporcie, przemyśle, energetyce oraz ochronie środowiska). Jego działania mają aktywizować regiony słabiej rozwinięte, modernizować, przekształcać lub tworzyć nowe wielkie inwestycje, przekraczające możliwości poszczególnych krajów członkowskich, a także finansować projekty, które mają służyć grupie krajów członkowskich. Działalność EIB częściowo skierowana została także na pomoc dla krajów nieeuropejskich.

Międzynarodowe stowarzyszenia zajmujące się udzielaniem pożyczek na ulgowych warunkach dla Trzeciego Świata, wspierające kredytami prywatne inwestycje krajów zachodnich dokonywane w krajach rozwijających się to Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju, Międzynarodowa Korporacja Finansowa oraz Agencja Gwarancji Inwestycji Wielostronnych.

3. Bilans płatniczy

3.1. Pojęcie bilansu płatniczego

Bilans płatniczy stanowi zestawienie wszystkich transakcji ekonomicznych dokonanych w określonym czasie między daną gospodarką krajową a zagranica. Jest bezpośrednim odbiciem rezultatów finansowych obrotów z zagranicą. Jeszcze prościej ujmując, bilans płatniczy jest zestawieniem wszystkich dochodów ze wszystkimi wydatkami na rzecz zagranicy. W takim ujęciu staje się narzędziem oceny sytuacji gospodarczej oraz przedstawia relacje danego kraju z otaczającym go światem.

Bilans płatniczy składa się zazwyczaj z trzech części:

• Rachunku obrotów bieżących, który obejmuje bilans handlowy (handel towarami), usług oraz przekazów pieniężnych ludności i władz (procentów i dywidend).

• Rachunku obrotów kapitałowych, na który składają się krótkoterminowe zagraniczne lokaty kapitałowe, czyli państwowe i prywatne zobowiązania w postaci papierów wartościowych i wkłady na rachunkach bankowych oraz długoterminowe zagraniczne lokaty kapitałowe.

• Rachunku zmian rezerw rządowych obcych środków płatniczych i innych zasobów spełniających rolę rezerw.

W związku z tym mamy do czynienia również z saldami powyższych rachunków, które nazywamy saldami składowymi całego bilansu płatniczego. Wyróżniamy:

• Bilans handlowy, który jest różnica między wpływami z eksportu a wydatkami na import towarów gospodarki krajowej. O nadwyżce eksportowej mówimy wówczas, gdy wpływy przewyższają wydatki. W przeciwnym wypadku, czyli gdy dochody z eksportu są niższe od płatności za import, mamy do czynienia z deficytem handlowym.

• Bilans obrotów bieżących oprócz bilansu handlowego obejmuje również saldo wartości transakcji usługowych, transferów pieniężnych oraz dochodów z inwestycji.

• Bilans obrotów kapitałowych to wynik przepływów kapitałowych, w szczególności: inwestycji bezpośrednich, portfelowych, krótko- i długoterminowych kredytów bankowych, kredytów eksportowych.

Rozliczenia funkcjonujących na rynku międzynarodowym, za pomocą których dokonywane są transakcje pomiędzy państwami to przede wszystkim:

• Rozliczenia bezdewizowe, czego przykładem jest wymiana barterowa, która może być wykorzystywana sporadycznie, jak i w sposób względnie stały. Formy wymiany barterowej mogą przyjmować charakter dwustronny zwany „clearing bilateralny” lub wielostronny - „clearing multilateralny” .

• Rozliczenia dewizowe (mające charakter dominujący), które wykorzystują wymienialność pieniądza, to znaczy bazują na wzajemnej wymienialności walut krajowych, relacje między którymi określają kursy walutowe. W ramach rozliczeń dewizowych można wyróżnić:

1. system stałego kursu oparty na walucie złotej lub niezależnej,

2. system kursu zmiennego bez interwencji banku centralnego lub z interwencją banku centralnego.

3.2 Równowaga bilansu płatniczego

Aby przejrzyście wyjaśnić pojęcie równowagi bilansu płatniczego oraz ściśle z tym związane pojęcia nadwyżki i deficytu, należy rozpocząć od przedstawienia pojęć dwóch rodzajów transakcji ekonomicznych: autonomicznych i wyrównawczych.

Transakcje autonomiczne to transakcje podejmowane z normalnych, ekonomicznych powodów, bez uwzględnienia ich wpływu na stan bilansu płatniczego. Za transakcje autonomiczne uważa się transakcje w rachunkach obrotów bieżących i kapitałowych. Natomiast transakcje wyrównawcze podejmowane są w odpowiedzi na transakcje autonomiczne. Za transakcje wyrównawcze uważa się zmiany rezerw rządowych. Powodem ich stosowania jest skorygowanie stanu bilansu płatniczego.

Za nadwyżkę w bilansie płatniczym rozumie się więc sytuację, w której przychody z transakcji autonomicznych przewyższają płatności autonomiczne. Nadwyżka ta jest niwelowana za pomocą transakcji wyrównawczych. Z deficytem bilansu płatniczego mamy natomiast do czynienia wówczas, gdy płatności z tytułu transakcji autonomicznych przewyższają dochody z nich wynikające. Powstały niedobór niwelowany jest również poprzez zastosowanie transakcji wyrównawczych.

4. Terms of trade

Terms of trade, warunki wymiany, wskaźnik stosowany w ocenie opłacalności handlu zagranicznego, wyrażający relację zachodzących w badanym okresie zmian cen towarów eksportowanych do zmian cen towarów importowanych. Większy od jedności poziom terms of trade oznacza poprawę efektywności handlu zagranicznego, mniejszy od jedności - jej pogorszenie. Terms of trade mogą odnosić się do całości obrotów handlu zagranicznego danego kraju (łączne terms of trade), do obrotów z poszczególnymi partnerami (dwustronne, bilateralne terms of trade) lub do obrotów w zakresie poszczególnych grup towarowych (np. surowców, płodów rolnych, wyrobów przemysłowych itp.).

5. Handel zagraniczny

5.1. Pojęcie handlu zagranicznego

Handel zagraniczny (międzynarodowa wymiana) to całość stosunków wymiennych w świecie, między wszystkimi krajami lub zrzeszeniami. Wymiana międzynarodowa, jako wynik specjalizacji i wzrostu skali produkcji, umożliwia - dzięki rozszerzeniu rynku zbytu - racjonalne wykorzystanie zasobów czynników produkcji, jakimi dysponuje dany kraj, zazwyczaj bowiem rynki narodowe nie są na tyle chłonne, aby zapewniały zbyt masowej i wyspecjalizowanej produkcji. Gdy jakiś kraj prowadzi politykę autarkii, tj. próbuje samodzielnie rozwijać wszystkie możliwe dziedziny produkcji, musi rozpraszać posiadane środki. W efekcie skala produkcji jest mała, koszty wytwarzania i ceny wysokie, stopień nowoczesności niezbyt duży, a część posiadanych czynników produkcji nie wykorzystana w sposób racjonalny. Ponadto rozwój niektórych dziedzin produkcji ze względu na niedostatek pewnych czynników produkcji lub zbyt wysokie koszty wytwarzania jest ograniczony, a czasem wręcz niemożliwy. Natomiast specjalizacja i wymiana międzynarodowa, prowadząc do rozszerzenia rynków zbytu, pozwalają na lepsze wykorzystanie posiadanych czynników produkcji w poszczególnych krajach włączonych w system międzynarodowej współpracy.

Większość korzyści z handlu zagranicznego wynika z alokacji zasobów dokonywanej w najbardziej efektywny sposób oraz z obniżki społecznych kosztów alternatywnych - każdy obszar geograficzny produkuje oraz dokonuje wymiany tych towarów, które jest mu najłatwiej produkować. Łączna produkcja krajów oraz ich możliwości konsumpcji są największe wtedy, gdy poszczególne kraje wytwarzają dobra o niskim koszcie alternatywnym zamieniając je na towary o wysokim u nich koszcie alternatywnym. A. Smith określił następująco ponad dwieście lat temu istotę korzyści z handlu: „Maksymą każdego roztropnego gospodarza jest niepodejmowanie produkcji czegokolwiek co kosztowałoby go więcej niż zakup takiego dobra”. Oprócz tego handel zapewnia dostęp do szerszej i bardziej różnorodnej oferty towarowej. Korzyści z handlu międzynarodowego widać najbardziej wyraźnie w tych sytuacjach, w których jakiś towar w ogóle nie jest produkowany w danym kraju i musi być importowany.

Handel międzynarodowy promuje także specjalizację, której korzyści są oczywiste. Koncentrując się na produkcji niewielkiej ilości towarów i sprzedając je na rynku międzynarodowym, dany kraj zbiera korzyści większej efektywności w skali produkcji. Handel międzynarodowy może przyczynić się do oszczędności zasobów.

Dzięki wymianie międzynarodowej rośnie zapotrzebowanie globalne na czynniki produkcji istniejące w danym kraju we względnej obfitości. Popyt krajowy zwiększa się o popyt zagraniczny. Tym samym rosną ceny tych czynników produkcji i zasobów (np. ziemi w Australii, Kanadzie czy USA, ropy naftowej na Bliskim Wschodzie). Gdyby w tych warunkach dany kraj nie utrzymywał wymiany z zagranicą, część jego czynników produkcji i zasobów byłoby nie wykorzystane ze względu na niski poziom cen zbytu, a zatem i dochodów. Konieczne byłoby wówczas wytwarzanie takich dóbr, do których nie ma dogodnych warunków (np. produkcja żelaza) i w efekcie koszty produkcji i ceny byłyby wysokie, a skala produkcji niewielka. W gospodarce nie uczestniczącej w międzynarodowym podziale pracy czynniki produkcji byłyby nie w pełni wykorzystane, a ceny wielu dóbr wysokie. W wyniku wykorzystania zalet wymiany międzynarodowej następuje zatem wzrost dochodów nominalnych oraz lepsze pod względem asortymentowym zaspokajanie popytu przy jednoczesnej zniżce cen dóbr deficytowych. W rezultacie umożliwia to wzrost dochodów realnych społeczeństwa i podnoszenie poziomu stopy życiowej, gdyż potrzeby ludzi są w coraz większym stopniu zaspokajane na podstawie potencjału gospodarki światowej, a nie tylko krajowej, chociaż oczywiście w danym kraju stopień ich zaspokojenia zależy od poziomu rozwoju jego gospodarki.

Bardzo często wymiana międzynarodowa zwiększa dobrobyt w poszczególnych krajach; czasem jednak, zwłaszcza w krótkim okresie, powoduje także dodatkowe koszty. Tanie samochody japońskie to okazja dla wszystkich konsumentów; znacznie gorzej wygląda to jednak z punktu widzenia pracowników polskiego przemysłu samochodowego, którzy utracili miejsca pracy.

Konkurencja ze strony importu może uderzać w interesy niektórych grup ludności (np. rolników), w związku z czym rządy znajdują się często pod naciskiem konieczności jej ograniczenia i analizowania warunków jej prowadzenia.

Wymiana międzynarodowa wiąże gospodarki poszczególnych krajów w jedną całość i jest niezbędnym warunkiem kontynuowania procesów gospodarczych i rozwoju gospodarczego. Ograniczenie lub przerwanie wymiany międzynarodowej zagraża gospodarkom krajowym, wywołując w nich negatywne skutki (znaczenie przerwania dotychczasowej wymiany z byłym Związkiem Radzieckim dla gospodarki polskiej), objawiające się z reguły spadkiem produkcji i zmniejszeniem stopnia zaspokojenia potrzeb społecznych.

Dlatego poszczególne kraje dążą do uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy i międzynarodowej wymianie, chociaż zdają sobie sprawę, że następuje uzależnienie gospodarki krajowej od powiązań z gospodarkami innych krajów.

5.2. Korzyści komparatywne

Większa część międzynarodowej wymiany handlowej odbywa się między krajami, które mogłyby samodzielnie wyprodukować te dobra, które importują. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest to, że krajom bardziej opłaca się produkcja pewnych dóbr niż innych. Handel międzynarodowy umożliwia krajom specjalizację w produkcji tych dóbr, przy produkcji których mają przewagę nad innymi krajami.

Dlatego kraje specjalizują się i wymieniają swoje produkty na te, które zostały wyprodukowane przez inne kraje. Specjalizacja prowadzi do zwiększenia całkowitej produkcji światowej. Dobra wytwarzane są na większą skalę i po niższych kosztach. Handel międzynarodowy umożliwia krajom posiadanie większej ilości dóbr od tej, jaką miałby starając się być samowystarczalne, tzn. produkując tylko dla siebie.

Sposób, w jaki kraj może osiągnąć korzyści z handlu międzynarodowego, można wyjaśnić przyjmując założenie, że istnieją tylko dwa kraje (A i B) i każdy z nich może produkować tylko dwa dobra (magnetowidy i aparaty fotograficzne), jak przedstawia to rysunek 1.

Kraj A






















Kraj B














Rys. 1 - Każdy ma korzyści absolutne.

Kraj A jest bardziej efektywny od kraju B w produkcji aparatów fotograficznych, a kraj B jest bardziej efektywny od kraju A w produkcji magnetowidów. Taką sytuację określa się mówiąc, że każdy kraj posiada korzyści absolutne w produkcji jednego z dóbr. Korzyści absolutne (przewaga absolutna) w produkcji oznaczają zdolność do wyprodukowania większej liczby jednostek wyrobów przy danym poziomie zasobów aniżeli wytworzy konkurent.

Korzyści komparatywne (przewaga komparatywna) to względnie niższy koszt produkcji lub zdolność do produkowania wyrobu po niższym koszcie, niż jest w stanie zrobić to konkurent, w sensie ilości dóbr, z wytworzenia których trzeba zrezygnować. Natomiast przewagę względną można określić poprzez porównanie względnych relacji produkcji i nakładów. Dany kraj dysponuje przewagą względną wtedy, gdy jego przewaga absolutna jest największa lub wtedy, gdy jego strata absolutna jest najmniejsza.

Nawet jeżeli jeden kraj jest bardziej efektywny od drugiego w produkcji obydwu dóbr, magnetowidów i aparatów fotograficznych, to w dalszym ciągu obydwa kraje mogą osiągać korzyści ze specjalizacji i wymiany. Rysunek 2 pokazuje sytuację, w której kraj A może produkować bardziej efektywnie zarówno magnetowidy, jak i aparaty fotograficzne niż kraj B.








Kraj A






















Kraj B





























Rys. 2 - Każdy kraj ma korzyści absolutne.

Kraj A posiada absolutne korzyści w obydwu gałęziach przemysłu. To, czy obydwa kraje mogą osiągnąć korzyści ze specjalizacji i handlu, zależy od kosztów alternatywnych wyprodukowania magnetowidów i aparatów fotograficznych w obydwu krajach. Koszt alternatywny danego dobra jest wyznaczony przez ilość innych dóbr, z których trzeba zrezygnować, aby wytworzyć dodatkową jednostkę danego dobra. Koszty alternatywne informują nas o relatywnych kosztach wytwarzania różnych dóbr. Zgodnie z zasadą przewagi komparatywnej kraje wytwarzają i eksportują te dobra, których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach. Koszty alternatywne zostały również przedstawione na rys. 2. pokazuje on to, z czego trzeba zrezygnować w celu wyprodukowania magnetowidu i aparatu fotograficznego w każdym kraju.

Analizując rysunek 2 można zauważyć, że:

• koszt alternatywny wyprodukowania magnetowidów jest niższy w kraju B niż w kraju A,

• koszt alternatywny wyprodukowania aparatów fotograficznych jest niższy w kraju A niż w kraju B.

Można te sytuacje scharakteryzować następująco:

• kraj B ma korzyści komparatywne w produkcji magnetowidów,

• kraj A ma korzyści komparatywne w produkcji aparatów fotograficznych.

Jeżeli w obu krajach są różne koszty alternatywne, to specjalizacja prowadzi do większej produkcji całkowitej obydwu dóbr i obydwa kraje muszą uzyskać korzyści z wymiany między sobą. Handel jest więc korzystny, jeżeli każdy kraj ma korzyści komparatywne.

5.3. Teoria obfitości zasobów

Korzyści handlu międzynarodowego można również wyjaśnić za pomocą teorii obfitości zasobów. W tym celu niezbędne jest porównanie relacji zasobów podstawowych czynników produkcji, zwłaszcza pracy i kapitału, w różnych krajach.

Powyższą teorię można wyjaśnić posługując się przykładem dwóch krajów (C i D), z których: kraj C posiada duże zasoby wewnętrznego kapitału, przy czym kraj D posiada niej kapitału niż kraj C. Ponadto Kraj C posiada więcej kapitału w wymiarze bezwzględnym jak i względnym, czyli na jednostkę pracy w kraju C przypada więcej kapitału niż w kraju D. Można więc stwierdzić, że cena pracy, czyli płaca jest wyższa w kraju C, a cena kapitału jest wyższa w kraju D. Ceny czynników produkcji przenoszone są na koszty wytwarzania. W konsekwencji ceny towarów wytwarzanych przy użyciu technologii kapitałochłonnych w kraju C są względnie niższe niż w kraju D. Natomiast ceny towarów produkowanych przy użyciu technologii pracochłonnych są w kraju C względnie wyższe niż w kraju D. Niewątpliwie ma do wpływ na różnice cen towarów. W takiej sytuacji oba kraje mogą osiągnąć korzyści z wymiany handlowej:

• kraj C eksportując towary o względnie dużej zawartości kapitału, a importując towary wymagające względnie dużego udziału nakładów pracy,

• kraj D eksportując wyroby produkowane przy użyciu technologii pracochłonnych, a importując towary wytwarzane przy użyciu technologii kapitałochłonnych.

Jednak, jak zostało to udowodnione na przykładzie Stanów Zjednoczonych, często państwa o dużych zasobach kapitału eksportują towary, do produkcji których użyto technologii pracochłonnych, a nie jakby wskazywała teoria obfitości zasobów, kapitałochłonnych. Związane jest to z podziałem czynnika pracy na tzw. prace „zwykłą' i kapitał ludzki. Kapitał ludzki określany jest tutaj jako wysoki poziom wiedzy, zdolności oraz umiejętności posiadanych przez pracowników w wyniku uzyskanego wykształcenia oraz nabytego doświadczenia. Dlatego też kraje zamożne, w których ludność przejawia skłonności do kształcenia się w renomowanych uczelniach, nabywania doświadczenia, doskonalenia swoich zdolności i wiedzy, kapitał ludzki jest względnie większy w krajach rozwiniętych, niż w innych krajach, w których dostępność niskokwalifikowanej pracy jest większa. W Stanach Zjednoczonych kapitał ludzki występuje względnie obficie, dlatego korzystny staje się eksport towarów wytwarzanych przy użyciu technologii wymagających zastosowania kapitału ludzkiego.

5.4. Handel zagraniczny w Polsce

W czasach gospodarki planowanej w Polsce handel zagraniczny nie odgrywał znaczącej roli i polegał głównie na sprowadzaniu niezbędnych surowców, dóbr inwestycyjnych i - w niewielkim zakresie - dóbr konsumpcyjnych. Zadaniem eksportu było dostarczanie środków na niezbędny import. Masowo wspierano produkcję, którą zastępowałaby import. Promowano wymianę handlową w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), grupującej państwa socjalistyczne, ale rezultaty tej promocji nie były zadowalające.

W gospodarce rynkowej rola handlu zagranicznego jest inna. Handel stać się może lokomotywą rozwoju gospodarczego (np. Japonia, Korea Południowa, a w Europie: Niemcy, Austria czy Finlandia). Po 1990r. rola handlu zagranicznego w Polsce istotnie wzrosła i nie ogranicza się już tylko do dostarczania dewiz potrzebnych na spłatę długów i import. Szczególnie w 1990 r., kiedy załamała się sprzedaż krajowa, eksport był poważnym czynnikiem łagodzącym spadek dochodu narodowego. Zmniejszenie dynamiki eksportu, o ile nie rekompensowane jest wzrostem konsumpcji krajowej, może być czynnikiem osłabiającym tempo wzrostu PKB.

W początkowym okresie transformacji gospodarczej Polska szeroko otworzyła swoje granice dla towarów z zagranicy. Różnice w poziomie cen sprawiały, że import był drogi, nie stanowił więc istotnego problemu i bez trudu osiągnięto nadwyżkę handlową. Potem rosnące ceny krajowe przy stałym kursie walutowym sprawiały, że wzrosła również konkurencyjność wyrobów importowanych. Obok pozytywnych następstw wiązało się to z zagrożeniami dla niektórych gałęzi gospodarki, pojawił się również deficyt w bilansie handlowym. Powstały silne grupy nacisku (lobby), które stopniowo doprowadziły do wzrostu barier handlowych. Otwarcie polskich granic dla wyrobów z zagranicy pokazało prawdę o stanie polskiej gospodarki: produkujemy drogo wyroby nie najwyższej jakości, które muszą przegrać z tańszą i lepszą konkurencją. W niektórych dziedzinach gospodarki konkurencja przyczyniła się do szybkiej i znaczącej poprawy jakości i obniżki cen. Polskie mleko czy jogurty są tańsze i lepsze od importowanych, choć jeszcze kilka lat temu wybór, np. jogurtów był bardzo ograniczony a jakość fatalna. To samo dotyczy między innymi telewizorów, opon, piwa i wielu innych wyrobów.

Obecnie zarówno niektórzy ekonomiści, jak i politycy domagają przedsięwzięcia radykalnych środków, których celem byłaby poprawa bilansu handlowego Polski.
Niebezpiecznie zwiększa się nadwyżka importu nad eksportem. Zasadniczą tego przyczyną jest szybkie tempo wzrostu dochodu narodowego w Polsce. Społeczeństwo staje się coraz bogatsze, rosną więc zakupy importowanych dóbr konsumpcyjnych (np. samochodów, komputerów, telefonów komórkowych). Duży popyt na rynku krajowym zmniejsza zainteresowanie producentów eksportem. Rośnie także import zaopatrzeniowy, czyli m.in. paliw, surowców i półproduktów.

W szybkim tempie zwiększają się także inwestycje. Wymagają one importu nowoczesnych technologii i urządzeń. Korzystnym zjawiskiem jest to, że w imporcie Polski dominuje import zaopatrzeniowy (ok. 2/3 importu), a import konsumpcyjny stanowi poniżej 1/5 całości importu. Z drugiej strony wysokość eksportu uwarunkowana jest stanem koniunktury za granicą i atrakcyjnością naszej oferty eksportowej. Tempo wzrostu PKB u naszych największych partnerów jest dwu-, trzykrotnie niższe niż w Polsce, a nasza oferta eksportowa jest nadal dość skromna.

Polska bardzo potrzebuje otwarcia na świat, potrzebuje zagranicznych inwestycji, konkurencji firm zagranicznych. Im większa konkurencja, tym szybsza modernizacja polskiej gospodarki, tym szybszy długofalowy rozwój gospodarczy.

6. Instrumenty regulacji w handlu zagranicznym.

6.1. Pojęcie instrumentów regulacji w handlu zagranicznym

Handel zagraniczny jest tą dziedziną życia gospodarczego, która z reguły podlega większym regulacją w porównaniu z działalnością gospodarczą ograniczającą się do rynku krajowego. Działalność przedsiębiorstw eksportujących i eksportujących poza unormowaniami dotyczącymi wszystkich podmiotów gospodarczych, podlega dodatkowo regulacją środkami polityki handlowej państwa np. cła, podatki graniczne, kontyngenty, które nie są stosowane w wewnątrzkrajowej polityce ekonomicznej.

Instrumenty regulacji w handlu zagranicznym stanowią bardzo bogaty zbiór narzędzi, które podzielić można na dwie podstawowe grupy:

1. narzędzia oddziałujące na całą gospodarkę, w szczególności: kurs walutowy, stopa procentowa, ceny, stawki podatkowe, polityka budżetowa,

2. narzędzia polityki handlowej w podziale na taryfowe, parataryfowe i pozataryfowe.

6.2 Normy sterujące całą gospodarką

Kurs walutowy zdefiniować można jako cenę jednej waluty wyrażoną w innej walucie. Jest najważniejszą normą sterującą handlem zagranicznym. Częste wahania oraz powtarzające się kryzysy na rynkach dewizowych mają wpływ na niestabilność międzynarodowych obrotów towarowych i kapitałowych, ale ich negatywne skutki sięgają w głąb poszczególnych gospodarek, a nawet wywołują poważne kryzysy polityczne i społeczne. Istotę kursu walutowego szczegółowo omówiono w rozdziale 6.

Stopa procentowa wpływa na obroty handlu zagranicznego poprzez zmiany popytu globalnego na rynku. Wzrost stopy procentuje powoduje wzrost cen kredytów i oprocentowania lokat bankowych. Wyższe koszty obsługi kredytu powodują, że część transakcji staje się być nieopłacalna z powodu wyższych kosztów ich finansowania. Jednocześnie rośnie skłonność do oszczędzania za sprawą wyższego oprocentowania depozytów. W efekcie końcowym popyt globalny na rynku krajowym kurczy się bądź rośnie wolniej. Maleje również - przynajmniej relatywnie - popyt na towary importowane. Jednocześnie firmy krajowe, napotykając trudności w sprzedaży na rynku krajowym, zaczynają intensywniej szukać szansy na rozwój w eksporcie.

Względnie wysoka stopa procentowa prowadzi do zaostrzenia konkurencji na rynku krajowym, wymuszając na podmiotach gospodarczych działania obniżające koszty, poprawiające jakość produkcji. Drogi kredyt eliminuje inwestycje mniej rentowne.

Zbyt wysoka stopa procentowa powoduje natomiast skutki negatywne w postaci generowania zbyt wysokich oszczędności w stosunku do możliwości inwestycyjnych ograniczanych z jednej strony ceną kredytu, a z drugiej recesją na rynku. Obroty w handlu zagranicznym są na niskim poziomie, utrzymuje się wysokie bezrobocie i wysoki poziom niewykorzystanych mocy produkcyjnych.

Zbyt niska stopa procentowa powoduje małą podaż oszczędności i nadmierny popyt na kredyt. Nieopłacalność oszczędzania tworzy silny popyt na towary i usługi, w tym także zagraniczne. Efektem jest ujemne saldo handlu zagranicznego.

Wpływ podatków i polityki budżetowej na handel zagraniczny jest uzależniony od prowadzonej przez rząd polityki podatkowej. Ogólnie biorąc, podatki pozbawiają podmioty gospodarcze części dochodów, ograniczając ich możliwości rozwojowe.

Zbyt wysokie podatki szkodzą gospodarce, ponieważ alokacja dużej części zasobów dokonuje się poza rynkiem, opierając się na kryteriach „biurokratycznych”. W efekcie obniża się efektywność inwestowania i kraj traci konkurencyjność.

Polityka podatkowa jest często narzędziem bezpośredniej polityki proeksportowej poprzez przyznawanie ulg eksporterom np. w podatku dochodowym i niektórych podatkach pośrednich czy poprzez możliwość przyspieszonych odpisów amortyzacyjnych.

6.3. Środki polityki handlowej

Dla realizacji założonych celów polityki gospodarczej każde państwo musi kontrolować ruch towarów przez granicę, stosując odpowiednie środki taryfowe parataryfowe i pozataryfowe.

Do środków taryfowych należą cła. Cło jest opłatą nakładaną na towary przekraczające granicę celną. Pełni ono trzy najważniejsze funkcje ekonomiczne:

1. Funkcja ochronna, polega na podniesieniu wartości towarów importowanych celem zmniejszenia ich konkurencyjności na rynku krajowym. Chroni to producentów krajowych, co ma w przyszłości poprawić ich konkurencyjność. W miarę upływu czasu cło powinno być stopniowo obniżane i w końcu zniesione. Zagrożeniem stosowania ceł ochronnych jest zjawisko przyzwyczajania się osłanianych branż do pomocy państwowej.

2. Funkcja fiskalna jest najstarszą i najpopularniejszą funkcją, której zadaniem jest dostarczanie środków do budżetu państwa.

3. Funkcja ochrony bilansu płatniczego, czyli funkcja bezpośrednio oddziałująca na rozmiary importu. Podniesienie taryfy celnej podnosi koszt importowanych dóbr i zmniejsza na nie popyt. Stosowanie cła prowadzi do różnicowania kursu walutowego w zależności od kierunków handlu.

Ze względu na charakter i cel stosowania cła można podzielić na sześć grup:

1. Cła ochronne, zadaniem których jest ograniczenie importu i/lub eksportu określonych towarów.

2. Cła prohibicyjne spełniające podobne funkcje jak cła ochronne, jednak stawki są dużo wyższe.

3. Cła preferencyjne stosowane w stosunku do krajów i/lub towarów, które z różnych przyczyn są uprzywilejowane.

4. Cła retorsyjne są stosowane jako rodzaj odwetu za stosowanie przez inne kraje ceł wymierzonych w produkty pochodzące z państwa, które zastosowało cła retorsyjne.

5. Cła fiskalne, których celem jest głównie zwiększanie dochodów budżetu państwa. Zazwyczaj nakładane są na towary nie produkowane w danym kraju i nieposiadające swoich substytutów albo na towary eksportowane.

6. Cła antydumpingowe nakładane są na towary, których cena jest niższa od cen rynkowych w kraju eksportu lub niższa od kosztów własnych produkcji w kraju eksportu.

Ochrona rynku krajowego za pomocą ceł jest ważnym i stałym elementem polityki interwencjonizmu państwowego. Cła pełną dobrze swoje funkcje wtedy, gdy są skutecznie ściągane. Wysokie cła są impulsem do ich omijania i rozwijanie się przemytu.

Środki parataryfowe wpływają bezpośrednio na cenę towaru, ale nie są cłami. Należą do nich:

1. Opłaty wyrównawcze o zmiennej wysokości, będące różnicą między minimalną ceną określoną dla rynku krajowego a ceną towaru importowanego powiększoną o cło. Opłaty wyrównawcze są instrumentem silniej oddziałującym niż cło.

2. Podatki importowe są dodatkowymi opłatami nakładanymi na towary importowane po ich ocleniu. Wpływają na handel podobnie jak cła.

3. Subwencje są instrumentem popierania eksportu. Najczęściej mają charakter pośredni, ukryty, aby nie prowokować retorsji ze strony partnerów zagranicznych. Subwencje mogą mieć charakter ulg podatkowych, preferencji kredytowych, finansowaniu eksportu itp.

Środki pozataryfowe służą ochronie głównie tych dziedzin, które są słabo konkurencyjne w stosunku do towarów produkowanych za granicą. Środki pozataryfowe nie wpływają bezpośrednio na cenę towaru, regulują natomiast wolumen i strukturę obrotów. Do tej grupy zalicza się:

1. O charakterze restrykcyjnym:

• pozwolenia przywozu i wywozu,

• reglamentacja obrotu przez system koncesji, zakazów przywozu i wywozu towarów,

• kontyngenty ilościowe i wartościowe,

• postępowanie antydumpingowe i antysubwencyjne,

• umowy o samoograniczeniu,

• reguły pochodzenia,

• inne (administracyjne, fitosanitarne, weterynaryjne itp.)

2. O charakterze promocyjnym:

• czasowe zawieszenie ceł,

• zwroty cła,

• systemy ulg i zwolnień, związane z określonym celem.

Jak wynika z powyższego podziału, środki pozataryfowe przyjmują formę:

1. Ograniczeń ilościowych, polegających na administracyjnym regulowaniu wolumenu importu. Do najczęstszych ograniczeń ilościowych należą kontyngenty, czyli pozwolenie wyrażone ilościowo lub wartościowo na przywóz towarów z zagranicy. Istnieją również kontyngenty celne, które umożliwiają import pewnej ilości towaru bez cła, a powyżej tej ilości wyłącznie po opłaceniu cła. W Polsce tak regulowany jest import samochodów. Najostrzejszą formą kontyngentu jest embargo, czyli całkowity zakaz importu. Inne narzędzia mają formę administracyjną i wpływają na wolumen obrotów, np. koncesje i licencje. Licencjonowanie obrotu ma na celu zawężenie kręgu podmiotów handlujących danym towarem, co ułatwia kontrolę obrotów.

2. Ograniczeń dewizowych, zmierzających do zredukowania przez państwo swobody wypłat za granicę.

3. Barier technicznych, polegających na spełnianiu odpowiednich norm sanitarnych, ekologicznych, które nie przeszkadzają producentom krajowym, ale są trudne do spełnienia przez konkurencję zagraniczną.

7. Kształtowanie kursów walutowych

7.1. Pojęcie kursu walutowego

Kurs walutowy jest najważniejszą normą sterującą handlem zagranicznym. Jest to cena waluty obcej wyrażona w walucie krajowej. Jeśli zatem kurs jest ceną, to powinien bilansować popyt na waluty obce z ich podażą. O poziomie kursu walutowego przesądzają zatem poszczególne składniki podaży i popytu na waluty obce, zawarte w poniższej tabeli.

Tab.1 Składniki podaży i popytu na waluty obce

Podaż	Popyt
wpływ z eksportu towarów,	wydatki na import towarów,
wpływy z eksportu usług: - usługi transportowe, -wydatki w kraju podróżnych zagranicznych, - pozostałe (ubezpieczenia, usługi banków zagranicznych itp.)	wydatki na import usług: - usługi transportowe, - wydatki za granicą podróżnych krajowych, - pozostałe (ubezpieczenia, usługi banków krajowych dla zagranicy itp.),
Odsetki otrzymane z zagranicy,	odsetki zapłacone zagranicy,
transfery z zagranicy: - prywatne (przekazy od emigrantów, renty i emerytury zagraniczne, inne wpływy na konta walutowe ludności), - oficjalne,	transfery za granicę: - prywatne (przekazy imigrantów, renty i emerytury wypłacane osobom zagranicznym, wypłaty z kont walutowych ludności), - oficjalne,
Kredyty otrzymane z zagranicy,	kredyty udzielone zagranicy
Napływ kapitału krótkoterminowego,	odpływ kapitału krótkoterminowego,
zagraniczne inwestycje bezpośrednie i portfelowe,	inwestycje bezpośrednie i portfelowe za granicą,
spadek rezerw oficjalnych.	wzrost rezerw oficjalnych.

Źródło:

Poza popytem i podażą na dewizy występuje wiele innych czynników decydujących o wahaniach i poziomie kursu walutowego, przy czym za najważniejsze uchodzą:

• zmiany poziomu dochodu narodowego,

• zmiany poziomu cen (w tym i nominalnych stóp procentowych),

• charakter cen (elastyczne, okresowo sztywne),

• poziom realnych stóp procentowych,

• zmiany w majątku (przez rachunek bieżący bilansu płatniczego),

• preferencje walutowe w akumulacji majątku,

• ryzyko finansowe,

• ryzyko polityczne,

• psychologię uczestników rynku walutowego,

• instytucjonalną strukturę rynków walutowych.

7.2. Sposoby regulacji kursów walutowych

W gospodarce rynkowej rozróżnia się dwa rodzaje kursu walutowego: stały i płynny.

Stały kurs walutowy to stosunek, w jakim jedna waluta jest wymienialna na inną, wahający się pod wpływem zmian popytu na daną walutę w stosunku do jej podaży. Wielkość tych zmian nie może być większa niż przedział z góry określany przez władze. Zaletą tego systemu jest większa stabilizacja warunków wymiany w stosunku do kursu płynnego, co sprzyja rozwojowi handlu. Firmy mogą zawierać długoterminowe kontrakty oraz planować swoją działalność nawet na wiele lat. Jednakże utrzymywanie stałego systemu walutowego wymaga podporządkowanie całej polityki makroekonomicznej. Szczególnie ważne jest utrzymywanie względnie stabilnych cen na rynku krajowym, aby zachowywać konkurencyjność w eksporcie i aby import nie rujnował krajowych producentów. To z kolei wymaga dużego zaangażowania w prace związane z budżetowaniem i kontrolowaniem ekspansji kredytowej banków komercyjnych, głównie poprzez odpowiednie kształtowanie stopy procentowej. Utrzymywanie kursu stałego jest bardzo kosztowne.

Polityka kursu płynnego dopuszcza swobodne ustalenie poziomu kursu na rynku, w zależności od popytu i podaży na daną walutę. Jego główną wadą jest zmienność wprowadzająca do handlu element ryzyka kursowego. Niepewność warunków wymiany zmusza firmy handlujące do zawierania transakcji zabezpieczających przed ryzykiem kursowym, co podnosi koszty transakcji, zwłaszcza długoterminowych.

7.3. Teorie ustalania kursów walutowych

7.3.1. Teoria parytetu siły nabywczej

Pierwsze podstawy teoretyczne kursu walutowego sformułował G. Cassel (1918) stojący na stanowisku koncepcji parytetu siły nabywczej pieniądza wyjaśniającej poziom kursu walutowego relacjami cen. Według tej teorii poziom kursu zależy od poziomów cen w krajach zaangażowanych w handel międzynarodowy. Istnieją dwie teorie parytetu siły nabywczej. Pierwsza uwzględnia tylko ceny towarów eksportowych, druga (mniej restrykcyjna), według której kurs walutowy powinien być ustalany na podstawie jak najszerszego indeksu cen, czyli musi dopasować się do ogólnego, wypadkowego poziomu cen w tym również cen wszystkich składników majątku.

Teoria parytetu siły nabywczej zasadza się na prawie interregionalnego wyrównywania się cen i teorii jednej ceny dóbr w obrocie międzynarodowym. Różnice regionalne lub międzynarodowe wywołują transakcje arbitrażowe wyrównujące ceny i kursy. Stąd omawiana teoria jest częstym założeniem w modelach równowagi ogólnej, a w szczególności w długich okresach. Teoria ta zakłada, że rynek światowy jest doskonały (pełny związek cen produktów krajowych i zagranicznych - prawo jednej ceny i homogeniczność towarów), a inflacja i stopy procentowe wyrównują się w poszczególnych krajach. W modelu tym nie istnieją koszty transportu, podatki, koszty zdobywania informacji, monopolizacja rynków, ograniczenia pozataryfowe itp., a wykorzystanie mocy jest pełne.

7.3.2. Teoria elastycznościowa

Teoria elastycznościowa dla ukazania związku kursu walutowego z saldem handlowym wykorzystuje efekty mechanizmu cenowego przy założeniu stałego kursu walutowego (ze względu na działanie organów dewizowych). W tym podejściu analiza kursu walutowego i nierównowagi zewnętrznej sprowadza się głównie do oceny zmian zachodzących w szeroko rozumianym bilansie handlowym lub szerzej - bilansie obrotów bieżących pod wpływem zmian kursu walutowego (najczęściej dewaluacji lub rewaluacji). Ze względu na wczesny okres powstania tej teorii, uważano kurs walutowy jedynie za narzędzie służące do rozliczeń obrotów towarowych, wpływające na zmiany strumieni eksportu i importu, uznając, że zmiany w rachunku kapitałowym są wtórne i polegają tylko na odpowiednim dostosowaniu się do pierwotnych strumieni towarowych. Przyjmuje ona, że elastyczności podażowe w eksporcie i imporcie dążą do nieskończoności, czego nie da się uzasadnić, jeśli nie przyjmie się założenia dotyczącego niepełnego zatrudnienia w gospodarce.

7.3.3. Teorie zasobowe

Teorie te traktują kurs walutowy jako ocenę aktywu (zasobu), a nie cenę kształtowaną pod wpływem strumieni popytu i podaży. Oznacza to powiązanie ceny zarówno ze zmiennymi gospodarczymi, jaki i oczekiwaniami dotyczącymi ich kształtowania się w przyszłości. Wyjściowymi założeniami teorii zasobowych są: mobilność kapitału, racjonalne oczekiwania, parytet stóp procentowych pokryty dyskontem forward oraz efektywność rynku. W odróżnieniu od teorii parytetu siły nabywczej, teorie zasobowe dotyczą głównie kształtowania się kursu walutowego w krótkim okresie. Z równowagi strumieniowo - zasobowej wynika, że nierównowaga zasobów w krótkim okresie w stosunku do równowagi długookresowej wywołuje przepływ strumieni dostosowawczych. W tym przypadku przyjmuje się również, że parytet siły nabywczej tworzy warunki równowagi długookresowej w bilansie obrotów bieżących, natomiast parytet stóp procentowych jest warunkiem równowagi rynków kapitałowych - w tym równowagi rachunku kapitałowego bilansu płatniczego. W przypadku analizy poziomu kursu walutowego w krótkim okresie dają się wyodrębnić dwa generalne podejścia:

1. Teoria struktury zasobów finansowych (portfolio) w której w przeciwieństwie do teorii monetarnej, zakłada przy mobilności kapitału, niedoskonałą substytucję kapitału (wybór między krajowymi i zagranicznymi papierami wartościowymi) oraz premię za ryzyko różną od 0. Ponadto teoria struktury zasobów finansowych wyjaśnia lepiej krótkookresowe wahania poziomu kursów walutowych w kontekście zmiany ceny jednego ze składników portfela, jakim są dewizy, pod wpływem decyzji dotyczącej kształtowania struktury majątku. Przepływy kapitału powodują zmiany w układzie majątku, prowadząc do substytucji pieniądza i aktywów krajowych przez aktywa zagraniczne. Inwestor rozważa ryzyko inwestycji i spodziewany zysk z danego aktywu. W przypadku aktywów zagranicznych dochód zależy od różnic w oczekiwanych stopach przychodu (krajowej i zagranicznej) oraz zmian kursu walutowego. Zmiany cen aktywu zależą od zmian jego podaży oraz skłonności do jego posiadania przez podmioty gospodarcze. Natomiast cena dewiz zależy nie tylko od popytu na samą walutę, ale i od popytu na aktywa zdenominowane w walucie zagranicznej. Zmiany w oczekiwanych przychodach i ryzyku w odniesieniu do zagranicznych papierów decydują o kursie walutowym. Kanałem transferu dewiz jest bilans kapitałowy, a majątku rzeczowego - bilans obrotów bieżących. W przypadku, gdy mamy do czynienia z rynkiem płynnym, dopasowania następują przede wszystkim przez ceny, natomiast przy rynku „administrowanym” przez ilość (zmianą zasobu).

2. Teoria monetarna zakłada, że występują koszty transakcyjne, kontrola administracyjna ruchu kapitału, gdyż papiery wartościowe o tej samej stopie dochodu są doskonałymi substytutami. Te cechy różnicujące teorię monetarną od teorii portfolio powodują, że doskonała mobilność kapitału redukuje premię za ryzyko do 0. Doskonała mobilność kapitału wynika z nieustającego i natychmiastowego dostosowywania się portfela majątku podmiotów. Kolejnym założeniem teorii modeli monetarnych jest doskonała substytucyjność krajowych i zagranicznych papierów wartościowych, stąd brak odchyleń między oczekiwaną krajową i zagraniczną stopą przychodu. To podejście implikuje założenie o istotności niezabezpieczonego parytetu stóp procentowych jest nieobciążonym estymatorem przyszłej zmiany kursu. Kurs walutowy w podejściu zasobowym staje się więc ceną relatywną krajowych i zagranicznych aktywów, a nie, jak poprzednio ceną relatywną krajowych i zagranicznych towarów. Warianty monetarne koncentrują uwagę przede wszystkim na roli pieniądza w strukturze majątku podmiotów gospodarczych. Ponieważ pieniądz jest podstawowym czynnikiem kształtującym ceny aktywów, to zakłada się, że jest on również główną determinantą kształtującą poziom kursu walutowego. Elastyczne ceny i kursy oraz oczekiwania co do przyszłych zmian w podaży pieniądza powodują, że różnice w stopach oprocentowania są w całości przejmowane przez rynek walutowy. Dlatego rynek papierów wartościowych nie jest istotny (o ile istnieje doskonała mobilność i substytucyjność kapitału) w ustalaniu się kursu walutowego, ponieważ zmiany podaży papierów wartościowych mogą wpływać głównie na różnice w stopach procentowych. Natomiast stopa zmiany kursu walutowego i poziom stopy procentowej zależą od oczekiwań i kształtują się bezpośrednio na rynku pieniężnym. Stąd kluczowym zagadnieniem w koncepcji monetarnej nie są papiery wartościowe w portfelu, ale właściwe sprecyzowanie popytu na pieniądz uwzględniające krajową i zagraniczną stopę procentową.

7.3.4. Pozostałe czynniki kształtujące poziom kursów

Powyżej omówione fundamentalne teorie kształtowania kursów walutowych nie uwzględniają zmiennej losowej, czyli przypadkowych odchyleń między hipotetycznym kursem równowagi a faktycznym. W warunkach niepełnej informacji pieniądz przestaje być neutralny, co również rzutuje na możliwość odchyleń kursu bieżącego od kursu długoterminowej równowagi. Elementy, które wpływają na powstawanie ów odchyleń wpływ mają:

1. opinie giełdowe i racjonalne oczekiwania - mimo wysokiego stopnia zorganizowania rynku dewizowego, pojawiają się na nim efekty w postaci plotek giełdowych lub zjawisk psychologicznych. J. M. Keynes sformułował to zjawisko następująco „to czego przeciętna opinia oczekuje to się staje”,

2. spekulacja walutowa w warunkach racjonalnych oczekiwań cenowych i ilościowych - spekulanci przechwytują nadwyżki lub uzupełniają deficyty ilościowe w zakresie dewiz, stanowiąc bufor na rynku dewizowym. Tak więc spekulanci określają cenę dewiz, a pozostałe podmioty ilość dewiz. Przy takim podejściu nadwyżki i deficyty podaży dewiz, ponieważ są przejmowane przez spekulantów. Przynajmniej w dłuższych okresach spekulanci muszą zamknąć pozycje i zrealizować swoje zyski. Tak więc i oni w dłuższych okresach mogą racjonalnie oczekiwać korzystnego wyrównania pozycji dewizowej, stąd spekulacja jest również determinowana czystymi czynnikami ekonomicznymi.

3. teoria bąbli spekulacyjnych jest rozwinięciem kwestii narastania odchyleń między racjonalnym ekonomicznie poziomem kursu walutowego a kursem kształtującym się w wyniku spekulacji rynkowej. Jeżeli bąbel pęknie, to kurs powróci do kursu parytetu siły nabywczej. Jeżeli bąbel nie pęknie, to kurs wzrośnie.

Teorie kursu walutowego wciąż ewoluują, niemniej jednak brak jest teorii i mechanizmu, który pozwoliłby na precyzyjne prognozowanie jego zmian. Mimo zastosowania nowoczesnych technologii i łączenia doświadczeń wielu szkół ekonomicznych, przewidywanie wahań kursów walutowych ciągle jest obciążone dużymi błędami prognoz.

Rozdział XX str. 661

Tamże, s. 596

Red. K.Michałowska-Gorywoda, „Europejska Wspólnota Gospodarcza, Założenia, rzeczywistość, perspektywy, PWE, Warszawa 1981r., s. 214

Red. L. Balcerowicz, „Międzynarodowe przepływy gospodarcze. Nowe tendencje i próby regulacji.”, W-wa 1987, s.43

Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl

3

lub

20 aparatów fotograficznych

10 magnetowidów

Jeden robotnik w ciągu każdego tygodnia

Może wyprodukować

Kraj A ma korzyści absolutne

Kraj B ma korzyści absolutne

8 aparatów fotograficznych

lub

16 magnetowidów

Może wyprodukować

Jeden robotnik w ciągu każdego tygodnia

Jeden magnetowid „kosztuje” dwa aparaty fotograficzne

20 aparatów fotograficznych

lub

10 magnetowidów

Jeden robotnik w ciągu każdego tygodnia

Może wyprodukować

Jeden aparat fotograficzny „kosztuje” połowę magnetowidu.

Jeden magnetowid „kosztuje” jeden aparat fotograficzny

Jeden robotnik w ciągu każdego tygodnia

Może wyprodukować

8 aparatów fotograficznych

lub

8 magnetowidów

Jeden aparat fotograficzny „kosztuje” połowę magnetowidu.

---