1. Definicja narkomanii

Narkomania według Encyklopedii Powszechnej jest to „stan zależności fizycznych i psychicznych od środków działających depresyjnie na układ nerwowy”. Według tejże Encyklopedii narkomania charakteryzuje się koniecznością przyjmowania środka odurzającego i stałego zwiększania jego dawki oraz występowaniem dolegliwości abstynencyjnych przy próbie zaprzestania stosowania środka.

2. Definicja narkotyków

W powyższej definicji użyto słowa „środek odurzający”. Jak wiadomo jest to narkotyk. Przez definicję słowa „narkotyk” rozumie się substancję chemiczną zarówno naturalną, jak i syntetyczną, powodującą zmiany fizjologiczne i/lub psychiczne w organizmie.

Istnieją trzy sposoby przyjmowania środków odurzających:

• doustnie,

• dożylnie,

• poprzez wdychanie.

3. Uzależnienie, grupy oraz przyczyny uzależnień

Narkotyki poprzez stałe zwiększanie dawki powodują uzależnienie. Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia z 1969 roku przyjął, że przez ten termin określa się stan psychiczny (a czasem i fizyczny), który jest spowodowany interakcją pomiędzy lekiem a żywym organizmem. Charakterystyczne są zmiany zachowania i innych reakcji, do których można zaliczyć ciągłe, bądź okresowe, przyjmowanie narkotyku w celu doświadczenia na jego psychikę lub uniknięcia przykrych objawów towarzyszących brakowi środka odurzającego. Istotne jest to, że jednostka może być uzależniona od większej substancji niż jedna.

Istnieją trzy grupy uzależnienia:

1. fizyczne: zachodzi ono wówczas, gdy w wyniku systematycznego stosowania substancji, zostaje ona włączona w metabolizm organizmu. Ma to swój przekład w rozwój biologicznych relacji przystosowawczych w odniesieniu do skutków działania danego środka w organizmie. Z tym typem uzależnienia związane są dwa zjawiska:

1. tolerancja: konieczność stosowania coraz większych dawek środka narkotycznego w celu uzyskania lub utrzymania podobnego efektu;

2. zespół abstynencyjny (inaczej głód): pojawia się poprzez zaprzestania (przerwania) środka przeciwstawnego. Charakterystyczne są zaburzenia układu oddechowego, neuroenokrynologicznego, krążenia, trawiennego. Nasilenie zespołu abstynencyjnego stanowi trudności między środkiem odurzającym, ilością przyjmowanego narkotyku oraz cechami osobowościowymi jednostki zażywającej narkotyki.

2. psychiczne: to forma wewnętrznego przymusu, który jest ukierunkowany na użycie środka odurzającego w celu podniesienia stanu emocjonalnego (euforii) oraz do redukcji napięcia, stresu, lęku;

3. społeczne: grupowe zażywanie narkotyków, powodujące silne uzależnienie jednostki od grupy. Związany jest z tym fakt przejęcia przez jednostkę zasad i obyczajów panujących w grupie. Grupa narzuca swoim członkom między innymi rodzaj i sposób przyjmowania narkotyku.

Co skłania ludzi do zażywania narkotyków? Paweł Karpowicz w swojej książce pt.: „Narkotyki - Jak pomóc człowiekowi i jego rodzinie? Duchowe aspekty leczenia uzależnienia” podaje uwarunkowania uzależnienia od narkotyków według Marka Kotańskiego. Są one następujące:

• bezwzględna pogoń za sukcesem w społeczeństwie współczesnym („wyścig szczurów”), który powoduje odpadanie i marginalizację słabszych jednostek;

• rosnący stres życia codziennego;

• pogardę społeczną wobec osób nieprzystosowanych, nadwrażliwych i słabszych fizycznie;

• brak przestrzegania norm moralnych przez zdecydowaną większość społeczeństwa;

• niedostatek pozytywnych modeli i wzorców zachowań wśród starszego pokolenia, które mogą być przekazane młodzieży;

• niedostatek miłości do drugiego człowieka i uwrażliwienia na jego dobro.

Czesław Cekiera podaje trzy główne grupy przyczyn uzależnienia:

1. społeczne: najnowsze badania wykazują, iż narkomania występuje w trzech grupach społecznych - społecznie zaniedbanych, zamożnej młodzieży oraz młodzieży „normalnej” (przez to określenie można rozumieć młodzież nie sprawiających kłopotów wychowawczych, chcących zaimponować innym). Członkowie poszczególnych grup mają różnorodne powody do zażywania różnych rodzajów narkotyków. Reprezentanci środowisk społecznie zaniedbanych stosują narkotyki z grupy opiatów za pomocą klejów i leków wziewnych. Osoby zamożniejsze przemycają środki odurzające z innych części świata; są to na ogół: LSD, ekstazy, kokaina, heroina. Młodzież „normalna” zażywa następujące narkotyki: haszysz, marihuana, amfetamina (środki popularne). Innym czynnikiem, który ma znaczący wpływ społeczny na jednostkę sięgającą po narkotyki jest jej przynależność do określonej grupy rówieśniczej. Anonimowość i brak tożsamości z daną grupą mieszkańców wspólnego bloku, osiedla, ulicy sprzyja zażywaniu środków odurzających. Badania wykazują, że w 94 % narkomania dotyczy ludności miejskiej. Cekiera podaje także za jeden z najważniejszych czynników dysfunkcjonalność rodziny. Dziecko nie ma oparcia w rodzicach, rodzice nie mają czasu dla dziecka, jest traktowane przedmiotowo, nie rozwija się u niego „pozytywna” samodzielność. Dziecko w ramach buntu sięga po narkotyki, gdyż wówczas ma poczucie siły i mocy;

2. psychologiczne: wśród nich zaliczamy:

• niedojrzałość emocjonalną,

• lęk,

• deprywację poczucia bezpieczeństwa,

• niską odporność na frustrację,

• zachwianie równowagi emocjonalnej,

• oczekiwanie natychmiastowej gratyfikacji działania,

• nieumiejętność adekwatnego odreagowania na stany emocjonalne.

Zauważono, że wczesna diagnoza i interwencja przy wyżej wymienionych deficytach osobowościowych może prowadzić do zmniejszenia liczby potencjalnych narkomanów. W przypadku eksperymentowania ze środkami odurzającymi cechy osobowościowe, stają się mocniejsze i bardziej utrwalone, powodując zaburzenia osobowości. Młodzież zażywa narkotyki, aby zredukować lęk i napięcie psychotyczne;

3. biologiczne: są to uwarunkowania genetyczne. Oznacza to, że niektóre jednostki są bardziej podatne na narkotyki i jest większe prawdopodobieństwo uzależnienia się od nich w przypadku tychże jednostek. Mechanizm uwarunkowania genetycznego.

Na podstawie powyższych przyczyn można dojść do wniosku, że uzależnienie od środków odurzających jest wynikiem interakcji między warunkami środowiskowymi, cechami osobowościowymi oraz predyspozycjami biologicznymi.

Według Pawła Karpowicza, zjawisko narkomanii ma wielopoziomowe i wieloczynnikowe uwarunkowania. Autor pisze, że „uwzględnienie całości tych uwarunkowań umożliwia lepsze zrozumienie procesu uzależnienia. Dzięki temu jesteśmy w stanie dobrać adekwatne i skuteczne metody interwencji terapeutycznej, jak też działań profilaktycznych” (patrz następna strona).

Główne cechy i objawy zespołu uzależnienia są następujące:

1. przymus stosowania substancji psychoaktywnej,

2. utrata kontroli nad użyciem środka odurzającego,

3. używanie narkotyku w celu redukcji lub zniesienia objawów abstynencyjnych,

4. wzrost tolerancji,

5. spadek zainteresowania funkcjonowaniem w dotychczasowych rolach społecznych (głównie na rzecz zdobycia narkotyku).

Istnieje przebieg uzależnienia narkotycznego . Jest on opracowany przez S. Achillesa, K. Heila, W. Strassera. Został on nazwany modelem „sprzężenia zwrotnego”, który traktuj organizm jako system sterujący tym sprzężeniem. Organizm, który wszedł w kontakt z narkotykiem i odczuwa brak środka odurzającego „włącza” mechanizm w celu usunięcia tego braku. Istnieją dwa rozwiązania: zażycie narkotyku lub nie przyjęci go. Według tego modelu proces nałogu można wyjaśnić za pomocą różnorodnych czynników. Główną jego zaletą jest modyfikacja i poszerzanie o inne czynniki.

4. Grupy narkotyków

Aby mówić o skutkach działania poszczególnych narkotyków, należy przedstawić podział i krótką charakterystykę środków odurzających. Komitet Ekspertów w 1974 roku wyróżnił osiem grup środków odurzających. Do nich można zaliczyć:

1. typ morfiny: opium i opiaty oraz ich podobne, takie jak: heroina, morfina, kodeina, opioidy, domowe przetwory pochodzące z produkcji ze słomy makowej;

2. typ alkoholu i barbiturantów: barbituranty, pochodne beznodiazepin, leki o charakterze nasennym i tonizującym oraz alkohol etylowy;

3. typ amfetaminy: amfetaminy oraz środki działająco pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy (psychostymulanty) oraz hamująco na łaknienie (leki z grupy „anorexis”);

4. typ kokainy: liście z drzewa coca zawierające kokainę;

5. typ konopi indyjskich: różne przetwory konopi („canabis indica”) w zależności od stężenia tetrahydrocannabinoli ( substancji psychoaktywnej) określane są jako haszysz, olej haszyszowy lub marihuana;

6. typ halucynogenów: LSD, meskalina, psylocybina;

7. typ khat: przetwory z rośliny catha edulis forrsk, zawierające między innymi katynę;

8. typ rozpuszczalników lotnych: aceton, butapren, toluen, benzyna oraz inne substancje, które powszechnie stosowane są jako kleje lub rozpuszczalniki.

5. Zdrowotne i społeczne skutki uzależnienia od środków psychoaktywnych.

Zdrowotne i społeczne skutki używania substancji psychoaktywnych są następujące:

RODZAJ NARKOTYKU	SKUTKI ZDROWOTNE	SKUTKI SPOŁECZNE
Opioidy	wyniszczenie fizyczne, zmiany zapalne skóry, próchnica zębów, nadkwasota żołądka, obniżenie potencji seksualnej, zakażenia bakteriologiczne oraz wirusowe (HIV lub WZW).	wypadnięcie z ról społecznych, zaburzenia funkcjonowania intelektualnego, zaburzenia sfery wolicjonalnej, łamanie przyjętych norm społecznych i moralnych, zanik zainteresowań, tendencje do autodestrukcji.
Barbituranty i beznodiazepiny	depresyjne działanie na ośrodkowy układ nerwowy, upośledzenie funkcji poznawczych, zaburzenia koordynacji wzrokowej, osłabienie tonusa mięśniowego. [Mogą występować objawy psychotyczne z cechami zespołu majaczeniowego oraz zespołu depresyjnego.]	tendencje do rezygnacji z celów życiowych, tendencje do alienacji, spadek aktywności, ograniczenie funkcjonowania w rolach społecznych, ograniczenie zainteresowań.

Amfetamina	działanie pobudzające oraz euforyzujące, występowanie psychoz poamfetaminowych, omamy, stereotypie ruchowe, podwyższona ciepłota ciała. [Może wystąpić działanie paradoksalne wywołujące drażliwość, lęk, zaburzenia w sferze zmian nastroju.]	okresowe wzmożenie funkcji psychicznych i intelektualnych, zwiększenie aktywności, tendencje do izolacji, przy długotrwałym uzależnieniu dochodzi do niezdolności długotrwałych związków.
Przetwory konopi indyjskich	zaburzenia snu, lęk, choroby dróg oddechowych, obniżenie nastroju, wychudzenie, zaburzenia apetytu, nadmierna potliwość, zmiany napięcia mięśniowego. [Czasami mogą wystąpić omamy i urojenia o charakterze psychotycznym.]	lęk i tendencje do izolacji społecznej, spadek zainteresowań, podejrzliwość w kontaktach interpersonalnych, apatia, obniżenie zdolności planowania i osiągnięcia wytyczonych celów.
Kokaina	działanie euforyzjące, niepokój, pobudzenie psychoruchowe, upośledzenie w sferze koncentracji, pamięci, uwagi, wzmożona potliwość, objawy wyczerpania i spadku nastroju, osłabienie fizyczne, czasowo subiektywne odczucie wydolności psychicznej i fizycznej. [Mogą wystąpić omamy i urojenia przekształcające się w psychozy.]	stereotypie zachowań, zmniejszenie lęku społecznego wraz ze zmniejszeniem krytycyzmu, manieryzmy, zaburzenia w sferze zachowań społecznych, pogorszenie jakości wykonywanej pracy, trudności w realizacji konkretnych celów, przy długotrwałym zażywaniu kokainy może dojść do zaburzeń w sferze kontaktów  interpersonalnych.

Halucynogeny	zmiany w percepcji zmysłów, wahania nastrojów, derealizacja i depersonalizacja, występowanie zjawisk typu flesh back - kolorowe omamy wraz z reakcjami lękowymi i zaburzeniami percepcji zmysłowej. [Mogą wystąpić objawy psychotyczne, istnieje także niepotwierdzona teza o uszkodzenia chromosomów zażywania LSD.]	zmiany w percepcji czasu, tendencje do utraty poczucia tożsamości, skłonność do izolacji społecznej, trudności w adaptacji rzeczywistości (odrealnienie), apatia, spadek zainteresowań.
Rozpuszczalniki lotne	wystąpienie zespołu organicznego, zaburzenia snu, zaburzenia koordynacji ruchowej, uszkodzenie wątroby, choroby nerek, zapalenie spojówek, anemia, omamy wzrokowe, dolegliwości gastryczne, męczliwość, stany euforyczne.	labilność emocjonalna, ograniczenie wydolności intelektualnej, objawy depresyjne, zachowania o charakterze społecznym, zaburzenia procesu rozwoju i dorastania.

6. Sposoby zapobiegania narkomanii

Przez profilaktykę rozumie się zespół odpowiednich zadań mających na celu zapobieganie pojawieniu się i rozwojowi określonego zjawiska w danej populacji. Przeciwdziałanie ma także polegać na promowaniu alternatywnych propozycji do zjawisk, które planuje się zwalczyć. Istnieją trzy stopnie profilaktyki narkotykowej.

1. Profilaktyka I-ego stopnia: jest to zapobieganie wzrostu i rozprzestrzenianiu się uzależnień wśród całej społeczności, jest adresowana dla każdego członka społeczności. Ten sposób profilaktyki jest inicjowany przez:

• kampanie informacyjne w środkach masowego przekazu. Ich zadaniem jest przekaz edukacji społecznej w zakresie zjawiska narkomanii. Działania te obejmują: publikacje prasowe i radiowe prezentujące w sposób profesjonalny zagadnienia z dziedziny profilaktyki; promocji w wydawaniu wartościowych pozycji książkowych na temat uzależnienia; wydawanie ulotek i informatorów adresowanych do samej młodzieży o zagrożeniach związanych z uzależnieniem; promowaniem wideoklipów powiązanych tematycznie;

• organizację seminariów na temat zapobiegania narkomanii;

• szeroki wachlarz działań z zakresu zdrowego stylu życia, wspieranie inicjatyw uczących młodzież umiejętności kreacji aktywnych działań;

• wspieranie badań na temat przyczyn narkomanii w celu zmniejszenia stopnia ryzyka jego wystąpienia;

• tworzenie lokalnych „lobbies”, których celem jest wspieranie działań na rzecz profilaktyki narkomanii.

W ramach profilaktyki I-ego stopnia są także organizowane różnego typu szkolenia i kursy, które mają uczyć realizować powyższe zadania. Są one przeznaczone dla dziennikarzy, pedagogów, psychologów, a w szczególności liderów grup i organizacji młodzieżowych. Podstawowym celem tychże kursów oraz szkoleń, jest jak najlepsze merytoryczne przygotowanie kadr, mającej za zadanie pracę rozwojową z młodzieżą i społeczeństwem.

1. Profilaktyka II-ego stopnia: są to działania na rzecz środowiska, gdzie ryzyko wystąpienia narkomanii jest wysokie. Obejmują one:

• działalność klubów i świetlic socjoterpautycznych, które są nastawione na wytworzenie u młodzieży społecznie zagrożonej akceptowanego przez nich systemu wartości i jak najgłębszą jego internalizację, wskazywaniu pozytywnych wzorców zachowań, odciągani od środowiska patologicznego, zapewnienie pomocy psychologiczno - terapeutycznej;

• organizację szkoleń dla grup zawodowych mających kontakt z dziećmi, młodzieżą ze środowisk podwyższonego ryzyka. W szczególności kursy te są adresowane do nauczycieli, pedagogów, policjantów, pracowników socjalnych, duchownych, przedszkolanek itp.;

• działanie wspierające na linii: zagrożony - szkoła, czyli interweniowanie w sytuacjach kryzysowych, pomaganie w zdobyciu wykształcenia i zawodu, mediacja;

• organizację obozów, wycieczek, rajdów dla młodzieży zagrożonej oraz działania interwencyjne pomiędzy rodzinami zagrożonymi;

• promocję zdrowego stylu życia, tworzenie wzorca jednostki żyjącej bez jakichkolwiek nałogów.

Istotne jest to, aby te informacje były przekazywane przez liderów grup i organizacji, do których dzieci i młodzież należą, a także starszych kolegów czy starsze rodzeństwo.

1. Profilaktyka III-ego stopnia: określana jako zespół działań adresowanych do osoby mającej już zaawansowany kontakt ze środkami odurzającymi. Ten rodzaj profilaktyki ma dwojaki charakter: zapobieganie pogłębianiu się stopnia uzależnienia oraz zapobieganie nawrotowi używania narkotyków. W ramach tego stopnia wyróżnia się:

• przygotowanie: obejmuje ono szkolnie wysoko kwalifikowanej kadry profesjonalnej. W profilaktyce pracują osoby posiadające różne wykształcenie, są to między innymi osoby posiadające kwalifikacje medyczne, osoby nastawione na pracę z drugimi osobami uzależnionymi (psychologowie, „resocjalizatorzy”, pedagodzy, pracownicy socjalni), osoby z racji pełnienia funkcji społecznej działają na rzecz osób uzależnionych (są to przykładowo duchowni, wolontariusze) czy „neofici” - są to byli narkomanii będący w stanie abstynencji. Każda z nich ma inną wiedzą na temat osób uzależnionych. Dlatego organizuje się kursy, które umożliwiają ujednolicenie tej wiedzy oraz ustalenie jednolitego schematu działań. Istotne jest to, by na wykładach z psychologii, pedagogiki resocjalizacyjnej czy pracy socjalnej, miały miejsce zadania poświęcone tej grupie ludzi. Ważne jest także to, żeby zajęcia nie były prowadzone tylko w formie teoretycznej, ale także i praktycznej. Założeniem tego stopnia profilaktyki jest to, aby student wyżej wymienionych kierunków, posiadał wiedzę o komunikowaniu się z osobą uzależnioną, umiał diagnozować, co jej jest, wiedzieć jakie działania należy podjąć. Elementem dopełniającym byłyby praktyki w wybranych placówkach zajmujących się profilaktyką III-ego stopnia;

• poradnictwo i ambulatoria: inicjatywy działające na rzecz osób uzależnionych są podejmowane na poziomie działań środowiskowych i przez poradnie. Specjalistyczne poradnie leczenia uzależnień mieszczą się w strukturach publicznych zakładach opieki zdrowotnej. Do ich zadań należy:

• rejestrowanie i diagnozowanie zgłaszanych przypadków,

• prowadzenie leczenia ambulatoryjnego,

• motywowanie do podejmowanie leczenia i rehabilitacji,

• prowadzenie postępowania terapeutycznego w warunkach ambulatoryjnych,

• kierowanie do oddziałów detoksakacyjnych,

• świadczenie pomocy w znalezieniu odpowiedniego ośrodka rehabilitacji,

• współpracowanie z ośrodkami opieki społecznej w celu organizacji pomocy socjalnej dla narkomanów będących w trudnej sytuacji,

• współpracowanie z rodzinami osób uzależnionych.

Podobną funkcję pełnią punkty konsultacyjne. Jednakże mają one nieco zwężone działanie. Głównie skupiają się na: motywowaniu, wsparciu psychologicznym, kierowaniu na detoksykację czy na oddziały rehabilitacyjne. Punkty konsultacyjne realizują program „pracowników ulicznych”. Owi pracownicy mają za zadanie nawiązanie kontaktu ze środowiskiem narkomanów oraz motywowanie ich do kontaktu z punktem konsultacyjnym lub poradnią. Pełnią oni rolę mediatorów pomiędzy środowiskiem a szkołą (lub domem).

Istotną rolę w procesie zapobiegania narkomanii odgrywa rodzina. Rodzice powinni być wyczuleni na nieoczekiwane zmiany zachodzące w zachowaniu dziecka, nagłe zmęczenie lub ożywienie, zanik dotychczasowych zainteresowań dziecka, nagłe wyjścia z domu, tajemnicze telefony czy podejrzani „przyjaciele”. Najskuteczniejszą i najlepszą profilaktyką jest przywrócenie rodzinie właściwej struktury i funkcji wychowawczej. Rodzicie powinni rozwijać w dzieciach szacunek do siebie, zdrowia, kształtować zdrowy system wartości osobowych oraz społecznych. Należy dziecku ukazywać różnorodne cele i ideały możliwe do osiągnięcia; dbać o rozbudzenie sensu życia. Dziecko powinno mieć okazywane zainteresowanie, uwagę, czułość oraz dawać mu wsparcie, służyć wzorem i mądrze wychowywać. Istotne jest także nieokazywanie zbędnej surowości i krytyki, gdyż może to spowodować, że dziecko będzie szukało oparcia i wzorów poza domem, np.: wśród rówieśników lub starszych kolegów.

1. Charakterystyka społeczna grupy narkomanów

Aby rozpocząć omawianie charakterystyki grupy narkomanów, należy pamiętać, że dane na ten temat są niepełne, gdyż obejmują one tych, którzy się zgłosili do lecznictwa ambulatoryjnego lub stacjonarnego, bądź zostały odnotowane przez policję.

Miejsce zamieszkania: większość narkomanów pochodzi z miast (około 94%), natomiast pozostałe 6 - 7% osób uzależnionych to mieszkańcy wsi. Dane te można wytłumaczyć socjologicznym kontekstem narkomanii oraz faktem, iż narkotyk pełni funkcję redukującą lęk, daje poczucie bezpieczeństwa, czego wyraźnie brakuj w dużych skupiskach miejskich, szczególnie zagrożonych patologią.

Wiek i płeć: wśród narkomanów dominują mężczyźni. Stosunek liczby mężczyzn do liczby kobiet zażywających narkotyki przedstawia się następująco 3:1, co w przeliczeniu wynosi 75,6% : 24,3%. Badania potwierdzają fakt, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety zaczynają brać narkotyki w przedziale wiekowym 20 - 30 lat (coraz częściej widoczna jest tendencja do zażywania narkotyków przez osoby młodsze). Statystyki przedstawiają się następująco: 27,6% mężczyzn była leczona w wieku 25 - 29 lat, 26,4% w wieku 20 - 24 lat. Nieco inaczej te same przedziały wiekowe kształtują się u kobiet, gdzie w wieku 20 - 24 lat leczyło się 28,1%, zaś w przedziale wiekowym 18,1%.

Stan cywilny: większość narkomanów jest w stanie wolnym (60,8%). Kolejne 26% osób uzależnionych to osoby będące w związkach małżeńskich, zaś 11,8% to osoby rozwiedzione. Najmniej liczną grupą (1,4%) stanowią wdowcy.

Wykształcenie: wśród osób leczonych najliczniejszą grupę stanowiły osoby mające wykształcenie podstawowe (około 44%) lub zasadnicze zawodowe (około 30%). Dane te potwierdzają fakt destrukcyjną funkcję środka odurzającego, obniżającego poziom zainteresowań oraz możliwość opanowania materiału szkolnego. Wśród narkomanów, którzy poddali się leczeniu było zaledwie 5,4% osób z wyższym wykształceniem.

Źródło utrzymania: wśród narkomanów było 20% pracujących zarobkowo, reszta pozostawała na utrzymaniu innego członka rodziny lub utrzymywała się z emerytury/renty. Wiele osób posiada nielegalne dochody pochodzące z handlu i/lub produkcji narkotyków.

Sposób zamieszkiwania: w badanej grupie 60% leczonych mieszkało wraz z rodzicami, bądź też jednym z nich, 11% posiadało własne mieszkanie, a pozostałe 29% mieszkało u znajomych lub dalszej rodziny albo nie posiadało żadnego miejsca zamieszkania.

Podsumowując typowy narkoman to osoba zamieszkująca w mieście, mająca 20 - 30 lat, będąca kawalerem lub panną, o wykształceniu podstawowym lub niepełnym średnim, pozostająca na utrzymaniu i mieszkająca wraz z rodzicami.

Literatura:

1. Cekiera C., „Toskykomania: narkomania, lekomania, alkoholizm, nikotynizm.”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985

2. Jampolsky L., „Leczeni uzależnionego umysłu”, Jacek Santorski & CO, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992

3. Karpowicz P., „Narkotyki - Jak pomóc człowiekowi i jego rodzinie? Duchowe aspekty leczenia uzależnienia”, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2002

4. Mejer - Zahorowski O., „Narkomani”, Centrum Rozwoju Służb Społecznych PHARE, Warszawa 1996

5. „Encyklopedia powszechna”, pod red. R. Kluszczyńskiego, Kraków 2001, Wydawnictwo Kluszczyński

6. „Narkotyki. Może o tym nie wiesz?”, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii - ulotka informacyjna.

7. „Nasze dzieci i narkotyki. Poradnik dla rodziców”, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii - ulotka informacyjna.

8. „Wspólne tematy. Pismo dla pracowników socjalnych, terapeutów, personelu pielęgniarskiego i opiekuńczego” nr 6/2003 oraz 11 - 12/2003

9. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii.

„Encyklopedia Powszechna” pod red. R. Kluszczyńskiego, Kraków 2001, Wydawnictwo Kluszczyński, s. 683

P. Karpowicz, „Narkotyki - Jak pomóc człowiekowi i jego rodzinie? Duchowe aspekty leczenia uzależnienia”, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2002, s. 26 - 27

C. Cekiera, „Toskykomania: narkomania, lekomania, alkoholizm, nikotynizm.”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 40 - 44

P. Karpowicz, op. cit., s.27

C. Cekiera, op. cit., s. 44

1

CYWILIZACJA KONSUMPCYJNO - PRZEMYSŁOWA

UWARUNKOWANIA

MAKROSTRUKTURALNE

WSPÓŁCZESNE TRENDY KULTUROWE I EKONOMICZNE

WZORCE KULTURY MASOWEJ

N

A

R

K

O

M

A

N

I

A

UWARUNKOWANIA

INDYWIDUALNE

UWARUNKOWANIA

RODZINNE

UWARUNKOWANIA

MIKROSTRUKTURALNE

NIEDOSTATEK UMIEJĘTNOŚCI INTERPERSONALNYCH

NEGATYWNE PRZEKONANIA

BRAK OPORNOŚCI NA STRES I CIERPIENIE

NISKA SAMOOCENA

NIEDOJRZAŁOŚĆ EMOCJONALNA

WADLIWE KOMPETENCJE WYCHOWAWCZE

UBOGA KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA

TRAUMY, URAZY, CHOROBY SOMATYCZNE I PSYCHICZNE

PRZEMOC, ZANIEDBANIA, ROZWODY, PORZUCENIA

UZALEŻNIENIA W POKOLENIU DZIADKÓW I RODZICÓW

ŚRODOWISKO PRACY

ŚRODOWISKO SZKOLNE

ŚRODOWISKO RÓWIEŚNICZE

ŚRODOWISKO SĄSIEDZKIE

---