Wielość języków pedagogiki współczesnej

1. Słowa kluczowe

Wypowiedzi miksowane

- wypowiedzi pograniczne - łączą różne formy i jakości, sprzyjając trafniejszej prezentacji meritum; np. teksty filozoficzno-literacko-pedagogiczne platona

- wypowiedzi eklektyczne - brak wewnętrznej harmonii; tworzące się przez łączenie w jedną ale niespójną całość teorii, koncepcji, pojęć, tez wybieranych z różnych kierunków, systemów, doktryn; tworzą pozory poznania pogłębionego, ale faktycznie wnoszą zamęt poznawczy i są objawami pseudopoznania

- wypowiedzi typu pseudo - wyraz rzekomego mówienia o czymś, podrabiania, zastępowania, fałszywego nazywania; podobne do formy czystej a naprawdę od niej odległe;

- wypowiedzi para - wątek jest prawie czymś, niemal, bardzo przypomina

2. Krytyczna analiza języka pedagogiki naukowo-socjalistycznej i pedagogiki sprzeciwu i wynikających z nich implikacji dla rozumienia wychowania

- język pedagogiki naukowo-socjalistycznej

• okres polski ludowej;

• model teleologiczno-instrumentalny;

• wyraża cele, powinności, zadania;

• wypowiedzi o charakterze celowym;

• zasady ładu społeczno-upaństwowionego;

• język dyrektyw społecznych, państwowych, odgórnych;

• wyraża powinności wzg. wychowanka i wychowawcy (jaki wychowawca winien być);

• szczególną rolę odgrywa język metodologii badan pedagogicznych jako medium wyrażania prawidłowości; prawidłowości dają się przekształcić w opisy działań praktycznych (dyrektywy dla wychowawcy jak osiągnąć cel wychowania);

• brak indywidualizmu, kolektywizm

• określona sekwencja działań

• wyrażenia: powinieneś, musisz, twoje zadania są takie;

• pytania typu: jak

- wychowanie jako zadanie

• aktywność której głównym kryterium definicyjnym jest intencjonalność

• wyraża się w kryterium intencjonalności; realizuje, wypełnia pewne intencje;

• celem jest projektowanie działań wychowawczych a nie samo działanie;

• sprostanie określonym celom, zadaniom odgórnym;

• przełożenie odgórnych dyrektyw i wymogów;

- język pedagogiki sprzeciwu

• do 1989r. - charakterystyczny na środowiska z marginesu, niejawny, niepubliczny, język podziemia;

• po 1989 r. - stał się oficjalny, potrzebny;

• służy uprawianiu krytyki;

• dopuszcza dowolność;

• służy modelowi pedagogiki krytycznej; Habermas - teoria krytyczna (wiedza uwarunkowana naszymi interesami: technicznym, praktycznym, emancypacyjnym);

• dopuszcza liberalizm;

• brak jasno określonych ram przestrzennych;

• dotyczy problematyki teoretycznej i praktycznej;

• szuka pól problematyzacji wiedzy;

• koncentracja na stawianiu pytań a nie szukaniu odpowiedzi;

• język humanistyki, hermeneutyki

• wyrażenia: dokonaj wyboru, krytycznej analizy, przemyśl

• pytania typu: dlaczego

- wychowanie jako fakt

• Składnik życia człowieka ukierunkowany na niebiologiczne zachowanie ciągłości

• nie wyklucza działań celowych;

• ważniejsze jest samo dochodzenie do celu, sama droga a właściwie wielość dróg;

• elastyczność, twórczość w myśleniu;

• krytyczny namysł, analiza;

• dociekanie sensu wychowania;

• język typu filozoficznego; dialektyka;

• człowiek w perspektywie historii

3. Charakterystyka różnych rodzajów wiedzy o wychowaniu

- naukowej

• logiczna - podnosi role pojęć jasnych i wyraźnych, wnioskowania jako rozumowania polegającego na wykazywaniu prawdziwości danego zdania; zastosowanie logiki formalnej jako zasady ruchu myśli i ujmowania działań

• empiryczno-indukcyjna - wypracowanie metod skutecznego działania; pomija się często intencje, potrzeby wychowawcy i wychowanka; metodyczna efektywność

- filozoficznej

• odmienna od naukowej; s

• zeroka, rozległa, obejmująca różne dziedziny życia;

• niedookreślona, poszukująca, poszukująca odpowiedzi na pytania i na ich bazie stawiająca następne;

• wytycza nurty o wychowaniu które inspirują do przemyśleń, do krytycznej analizy;

• wymiar demaskatorski, demaskuje uznane założenia i prawdy;

• wciąż pyta o sama siebie; odsłania coś nowego, nowe szanse i możliwości; otwarta;

• holistyczne spojrzenie na wychowanie; łączenie faktów

- potocznej

• mądrość przekazywana z pokolenia na pokolenie;

• spotyka sie z ostrą krytyką pedagogów specjalistów gdyż w wiedzy potocznej jest język swobody, familiarności, skrótowości, niestaranności spontaniczności, bezplanowości, itd.;

• język nienaukowy;

• może być wartościowa pod warunkiem świadomości jest potoczności;

• filozofia zdrowego rozsądku - Reid;

- mitycznej

• brak podziału na to co realne i idealne; świat wyobrażony uchodzi za realny;

• prawda i rzeczywistość są utożsamiane;

• kwestie wychowawcze tabu, zagadnienie dystansu i trudności dystansowania się

- religijnej

• źródła w zapisach świętych ksiąg różnych religii, w formułach instytucjonalnych jako naukach kościołów, w tekstach filozoficznych rozważających kwestie religijne, etyczne, wychowawcze;

• odnosi sie do sacrum, tego w co wierzy, w czym pokłada nadzieje, w co ufa;

• język typu religijnego wnosi do problematyki wychowawczej kwestie poszerzające jej obszary poznawcze, oryginalny styl opierający się na założeniach niekwestionowanych, funkcjonujących dzięki ufności wyznawców;

- z kręgów sztuki

• ekspansja obrazu, dźwięków, barw, ruchu, kolażu; wyzywająca;

• przenika do szkolnego uczenia się i wywołuje niechęć uczniów do zdydaktyzowanych tekstów;

• operuje językiem prostym, nieskomplikowanym, uzupełnionym akcją, emocją;

• język staje się środkiem porozumiewania się w sprawach ważnych; wiedza gorąca;

- publicystycznej

• krytykowana przez pedagogów za małą precyzję języka, za niedoskonałość wywodu, emocjonalność;

• zwraca uwagę szerszemu odbiorcy na zjawiska newralgiczne, gorące, społeczne;

• włącza język potoczny;

- ideologicznej

4. Rozpoznanie usytuowania polskiej pedagogiki na mapie paradygmatów i teorii poprzez zapoznanie z językami - paradygmaty wypełniające okres heterodoksji wg paulstona

- radykalnego funkcjonalizmu (strukturalizmu)

• Dominujący funktor - musi być

• Radykalna teoria organizacji

• Współczesny marksizm śródziemnomorski - neomarksizm

• Rosyjska teoria społeczna

• Teoria konfliktu

• Materializm historyczny

• Racjonalizacja kulturowa

• Teoria zależności

• Orientacja na zmianę struktury

• Socjologia radykalnej zmiany - głębokie i szybkie zmiany, strukturalny konflikt, dominacja, sprzeczności, walka, niedobory. potencjalność

• Obiektywizm: ontologia - realizm, epistemologia - pozytywizm (jedynie prawdziwą wiedzą jest wiedza naukowa, która może być zdobyta tylko dzięki pozytywnej afirmacji teorii za pomocą empirycznej metody naukowej), natura ludzka - determinizm, metodologia nomotetyczna (zajmująca się formułowaniem praw nauki)

- funkcjonalizmu

• Funktor - powinien

• Teoria integracji, pluralizm

• Teoria systemu społecznego

• Racjonalizm

• Pragmatyczny Interakcjonizm

• Teoria działania

• Teoria racjonalnego wyboru

• Neofunkcjonalizm

• Teoria modernizacji

• Teoria kapitału ludzkiego

• Orientacja na równowagę społeczeństwa

• Socjologia regulacji - status quo, porządek społeczny, zgoda, integracja społeczna, solidarność, zaspokajanie potrzeb, realność

• Obiektywizm: ontologia - realizm, epistemologia - pozytywizm, natura ludzka - determinizm, metodologia nomotetyczna

- radykalnego humanizmu

• Funktor - może być

• Teoria antyorganizacji

• Anarchistyczny indywidualizm

• Francuski egzystencjalizm

• Teoria krytyczna

• Poststrukturalizm

• Etnografia krytyczna

• Feminizm

• Neomarksizm

• Orientacja na zmianę świadomości

• Socjologia radykalnej zmiany - głębokie i szybkie zmiany, strukturalny konflikt, dominacja, sprzeczności, walka, niedobory. potencjalność

• Subiektywizm: ontologia - nominalizm (odrzucenie uniwersaliów; każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty), epistemologia - antypozytywizm, natura ludzka - woluntaryzm, metodologia ideograficzna

- humanizmu (interpretatywizm lub hermeneutyka)

• Funktor - zdarza się

• Fenomenologia

• Hermeneutyka

• Socjologia fenomenologiczna

• Etnografia krytyczna

• Poststrukturalizm

• Racjonalizacja kulturowa

• Pragmatyczny interakcjonizm

• Teoria racjonalnego wyboru

• Orientacja na równowagę kultury

• Socjologia regulacji - status quo, porządek społeczny, zgoda, integracja społeczna, solidarność, zaspokajanie potrzeb, realność

• subiektywizm: ontologia - nominalizm, epistemologia - antypozytywizm, natura ludzka - woluntaryzm, metodologia ideograficzna

- Malejąca perswazyjność, zmniejszanie i unikanie perswazyjności jest kryterium poprawności naukowej i jedynie dopuszczalnej postawy etycznej pedagoga w procesie wychowawczym

5. Fazy rozwoju polskiej pedagogiki w oparciu o podejście paulstona

- W Ameryce płn. i europie zachodniej

• lata 50-60 - okres ortodoksji - dominacja centralizacji; kontroli paradygmatu funkcjonalno-liberalnego; eliminacja odmiennych poglądów; dominacja metodologii pozytywistycznej; dążenie do patriarchalności, stabilności; dążenie do ustalania prawidłowości nauk; okres spójny; pokazuje jasne normy postępowania; jednorakie teorie pedagogiczne dominują;

• Lata 70-80 - okres heterodoksji - rozgałęzianie sie teorii; warianty neo- i anty-; wersje krytyczne, opozycyjne wobec funkcjonującego paradygmatu; ścieranie się teorii, odmiennych światopoglądów; relatywizacja i wartościowanie poglądów; konkurowanie i wzajemne zwalczanie się odmiennych opcji wychowania; konkurencyjne ideologie; odmienne ideologie nie wchodzą w dialog

• Lata 90 i dalej - okres heterogeniczności - przeplatanie się i dyskusja rożnych odmiennych teorii ped.; styl nauki uprawiania kontekstualny, refleksyjny, intertekstualny; do pedagogiki dociera przełom postmodernistyczny a zatem wyłaniają się różne pedagogie postmodernizmu; wielość myślenia o wychowaniu, zachwyt nad różnorodnością, wielością; pełna ambiwalencja; wiedza naukowa podlega wyjaśnianiu, interpretowaniu, ustawicznym dookreślaniu, poszukiwaniu;

- W polsce

• lata 50-60 - okres ortodoksji - dotyczy odwróconej wersji paradygmatu funkcjonalno-liberalnego dominującego na zachodzie; dominuje rosyjski strukturalizm czyli modernizacja odgórna, scentralizowana, monolityczna, zideologizowana; dominuje zinstrumentalizowana wiedza; dwubarwność obrazu świata; zamknięcie się przed napływem tzw. gorszej wiedzy;

• Lata 70-80 - okres heterodoksji - Okres rozpoczął się od wzrostu napiec polit., wzrost represyjności systemu, obrona państwa przed korozją co spowodowało rozwinięcie ortodoksyjnej ideologii; umocnienie ortodoksji; heterodoksja w podziemiu w niektórych środowiskach akademickich; wyspa oporu - kościół; czas głębokiego dramatu dzisiejszej pedagogiki, niedorozwoju teoretyczności pedagogiki;

• Lata 90 i dalej - okres heterogeniczności - przełom ustrojowy; rozbudowana mapa teorii pedagogicznych; teorie nie zostały społecznie skonsumowane - zbyt mało uwagi poświęcanej nauce, małe nakłady; różne środowiska ped. są różnie przygotowane do podjęcia dyskusji różnych teorii ped.; znaczna część pedagogów uprawia pedagogikę przystosowaną do istniejących kiedyś ram systemowych;

6. Mimikra czy sternik

- mimikra - przystosowanie się o charakterze obronnym

- sternik - świadomość zaistniałej sytuacji; konceptualne zmierzanie do osiągnięcia sukcesu

- reakcje pedagogów

• Brak reakcji

• Przystosowanie formalne

• Ucieczki, eskapizmy

- do przodu - zajmowanie się przyszłością

- do tyłu - zajmowanie się przeszłością

- do siebie - monologi

- na zewnątrz - zajmowanie się pedagogiką zachodnią

- do przerwanych nurtów np. Korczaka, Sośnickiego, do wieloparadygmatowych teorii (sternik)

• Idiosynkrazje i konwersje - zamiana dotychczasowego funkcjonowania na całkiem odwrotne

• Tworzenie teorii adekwatnych do nowej rzeczywistości (sternik)

- dramat pedagogiki

• Środowisko pedagogiki nie było przygotowane na zmianę

• Nie przyswojono treści nurtów teoretycznych europy zachodniej

• Nie próbowano rozliczyć się z minionym okresem

• Ucieczki

• Tkwienie w mentalności socjalistycznej, w relacjach przedmiotowych

- potrzeba filozofii dla nauczyciela

• Aby uzyskać ogólność myślenia

• Bo filozofia jest problemowa, wariantowa

• Aby zrozumieć podstawowe pojęcia - ja, on, spotkanie

• Aby być refleksyjnym, ujmować sens

• Aby zadawać pytania: dokąd idę

• Aby odejść od relacji typu panowanie

• Aby zlikwidować postawy rytualne w konceptualne

• Aby przechodzić do procesu samodoskonalenia

• Aby stawać się trans formatywnym intelektualistą

• Aby mieć świadomość że efekty nie przychodzą od razu

• Aby nastąpiło samookreślenie w zawodzie

zrozumienie istoty postmodernistycznego dyskursu, na granicy wieków i tysiącleci, o świecie, o człowieku, o kulturze, o nauce, o edukacji

1. Słowa kluczowe

- postmodernizm - Jamesom - kulturowa logika późnego kapitalizmu łączona z

• ekonomicznymi i politycznymi przemianami

• zanikiem dominującej roli państw narodowych i przejęciem jej przez ponadnarodowe korporacje

• upadkiem kolonialnej struktury zależności gospodarczych na rzecz neokolonializmu bazującego na zależnościach kulturowych i polityce tożsamości

• rewolucyjnymi przeobrażeniami w zakresie komunikacji i technik przetwarzania informacji

• upadkiem meta narracji

• upadkiem ideologii panowania legitymujących cały porządek polityczny i społeczny

• wielkimi przewartościowaniami w estetyce - koniec podziału na kulturę wysoką i niską, upasek autorytetów

• przewartościowaniem w sferze kulturowych środków komunikacji - dominacja kultury obrazkowej

• zmianą sposobu postrzegana i społecznych funkcji nauki - upadek mitu prawdy naukowej, komercjalizacja badań

• głębokimi przeobrażeniami politycznymi - kryzys tradycyjnych demokracji, zacieranie się różnic między polityką a życiem prywatnym, polityczna artykulacji grup mniejszości, polityczny terroryzm

• zmianą w postrzeganiu samej istoty człowieka, wizji podmiotu i tożsamości

- modernizm społeczny

• Idea postępu

• Ufność w dobrodziejstwa nauki i technologii

• Szczególny stosunek do czasu - linearność i mierzalność

• Kult rozumu jako ontologicznej podstawy postępu, autonomiczny, uniwersalistyczny, ponad światem, ponadczasowy arbiter dziejów

• Ideały wolności - abstrakcyjny humanizm

• Pragmatyzm

• Kult działania i sukcesu

• Historia - Stały postęp techniki, racjonalny podział pracy, zmiany tradycyjnej kultury i obyczajów

• Postęp - wzrost ekonomiczny, usprawnianie zarządzania

• Dominacja podmiotów bliskich kulturowemu centrum

• Myślenie linearne, eurocentryczne, progresywne, scjentystyczne, technokratyczne

- modernizm estetyczny

• Pozornie przeciwstawny społecznemu rozumowi

• Bunt, anarchia, formalny estetyzm, indywidualizm, ekspresja przekraczająca ramy potocznie pojmowanej racjonalności

• Ale przejaw uniwersalnego rozumu - Zróżnicowanie na niższą i wyższą kulturę, artystowska awangarda wyprzedzająca estetyczną wrażliwość innych warstw społecznych;

• Idea postępu społecznego dokonywanego przez sztukę

• Centralna rola autonomicznego podmiotu - pojmowanie ekspresji ja artysty

- modernizm polityczny

• Kontynuacja oświeceniowej tradycji wolnościowej

• Rozum wykorzystywany do decydowania o kierunku działać, do kontrolowania własnej przyszłości, do podejmowania wzajemnych uzgodnień, do odpowiedzialności za siebie i czyny

• Ideał równości, wolności, sprawiedliwości

• Przezwyciężanie ucisku,

• działanie na rzecz lepszej organizacji życia społecznego usuwającej przyczyny cierpienia

2. Jaką rolę wyznacza modernizm a jaką postmodernizm nauczycielowi?

- modernizm

• Adaptacyjny technik

• Przekaz wiedzy

• Treści ustalone poza, z góry

• Bezrefleksyjność, brak krytycznej analizy

• Radykalny funkcjonalizm - musi

• Funkcjonalizm - powinien

• Fałszywe przekonanie o panowaniu, władzy, autorytecie

• Korzystanie z wzorów, schematów

- postmodernizm

• Transformatywny intelektualista

• Krytyczny wobec siebie, pracy

• Myślenie z wielu perspektyw

• Podmiotowe relacje z uczniem - dialog

• Uczenie jak się uczyć

• Działanie społeczne. polityczne

3. Postmodernizm

- Świat

• coraz bardziej globalny zróżnicowany;

• charakteryzuje go nieciągłość odmienność;

• pełen ambiwalencji;

• potrzeba interpretacyjnego widzenia świata;

• demokratyczny;

• pozbawiony twardych układów granic;

- człowiek

• cały czas się staje, postrzegany jako jednostka nieskończona;

• wchodzi w dyskurs ze światem;

• staje sie właścicielem samego siebie;

• jest koczownikiem który żyje od przypadku do przypadku; jest jak turysta;

• traktuje świat jako miejsce w którym ma mu być przyjemnie i to właśnie nadaje sens życiu;

• konsument nastawiony na modus posiadania;

• wielowymiarowy złożony wew. skłócony z samym sobą i ze światem w którym żyje;

• rozpada sie jego tożsamość; możesz być każdy;

• jednostka jest sytuowana w świecie przez dyskursy w których uczestniczy;

• świat ludzkiej świadomości jest miejscem stałego ścierania się różnych cząstkowych niepełnych dyskursów, jest to świat stałych konfliktów;

• podmiotowość człowieka jest rozproszona parcjalna wielowymiarowa decentrowana dynamiczna;

• nihilizm wartości

- Kultura

• upada podział na wyższą i niższą;

• nie ma kulturowego centrum;

• dochodzi do głosu to co zostało zepchnięte na margines kultury;

• jej racją bytu jest pogranicze margines wieloznaczność;

• dominacja kultury wizualnej, upadek kultury pisma; prymat mowy nad pismem;

• otwarcie na sferę mitów i magii, wzrasta ranga myślenia fantastycznego;

• eksponuje sferę cielesności (popędy afekty przyjemność seks są głównym przedmiotem tekstów kultury popularnej);

• jest terenem walki gdzie stale tworzą sie kontrwartości;

• teksty współczesnej kultury musza być filmowane (przekładane na język obrazu);

• nie jest monolityczna i niezmienna;

- Nauka

• ideał nauki kształtowany przez tradycję pozytywistyczną stracił już swoją moc gdyż nauka jest już cząstkowa, podzielona między różne paradygmaty;

• budowana jest nowa ontologia oparta na koncepcji różnicy;

• nowa nauka pełni istotna rolę kulturową i edukacyjną, to nadzieja na otwarcie zamkniętego społeczeństwa związanego z dominacją kultury scjentyzmu;

• upadek mitu prawdy naukowej;

• w miejsce produkowania pewności pojawia sie produkowanie niewiedzy, poszukiwanie nieciągłości otwartości;

• wiedza afirmuje inność, narusza skostniale struktury;

• wiedza jest krytyczna i nieufna;

• nowa nauka stanowi przeciwwagę dla społecznego zamknięcia związanego z dominacją kultury scjentyzmu;

• nauka posługuje się metaforą, akcentuje rangę wyobraźni;

• charakterystyczne jest tworzenie nowych obszarów problematyzacji, przestrzeni gdzie wiedza może powstawać;

• brak podziału na przedmiot i podmiot poznania

- Pedagogika

• rezygnuje z normatywności

• jej przestrzeń otwiera sie w działaniu pomiędzy krytyką a założeniowością, pomiędzy teorią a praktyką;

• jako pedagogika krytyczna koncentruje się na kwestii różnic;

• język dopuszcza wymianę poglądów, społeczną wolność, ekspresję indywidualności, umożliwia myślenie alternatywne;

• zmienia obraz nauczyciela (jego roli zadań funkcji), ma być transformatywnym intelektualistą (człowiekiem aktywnym, krytycznym, zaangażowanym w kwestie społeczne i polityczne, rzetelnie wykształconym)

- Edukacja

• jest obszarem walki kultur, ścierania sie wątków dominacji i oporu;

• proces edukacji nie ogranicza sie do przekazywania wiedzy ale zakłada nabywanie umiejętności władania własnym życiem poprzez kontrolowanie procesów tworzenia i przyswajania wiedzy;

• opiera sie na tekstach kultury popularnej i wiedzy potocznej w sferze bliskich codziennych doświadczeń kulturowych jako najbardziej wpływających na konstruowanie tożsamości;

• opiera sie na wizji świata nowej nauki, jest przejściem do cielesności poprzez umysł;

• projekt postmodernistycznej edukacji wychodzi od głosów uczniowskich i ich kulturowych doświadczeń;

• szkoła w tak pojmowanej edukacji to miejsce wyzwolenia;

- młodzież

• konsumpcjonizm

• indywidualizm

• życie jako gra - bez rozsądku, nie na poważnie

• wyróżnienie się

prezentacja myślenia określanego mianem „pedagogika krytyczna”; fundament i przesłanki teorii krytycznej w ogóle i pedagogiki krytycznej

1. Istota i sens teorii krytycznej j. habermasa

- istnienie członu pozytywnego i krytycznego

• człon pozytywny - zakłada idealną, nieistniejącą jeszcze rzeczywistość, założeniową; projektowanie rzeczywistości taką jaką chcemy aby była względem naszych potrzeb

• człon krytyczny - pokazuje wszelkie blokady, bariery, ograniczenia które uniemożliwiają urzeczywistnienie tego świata zaprojektowanego w członie pozytywnym

- pozytywność - teoria komunikacji ufundowana na przeciwstawieniu pracy i interakcji; projektowanie rzeczywistości; racjonalność komunikacyjna

- racjonalność komunikacyjna

• nakaz odbudowy komunikacji społecznej przez publiczną i wolną od nacisków dyskusję nad normami i wartościami życia a tym samym prowadząc do zgody dzięki kontraktowi międzyludzkiemu zmniejszenie stopnia represyjności

• komunikacja wolna od zakłóceń jako warunek emancypacji człowieka

• proces wymiany argumentów i podejmowania decyzji jako zapewnienie symetrycznego podziału szans i faktycznej równości w zakresie wyboru dokonywania wszystkich aktów mowy

• założenie konsensusów partnerów i wymienialność ról

• założenie kształcenia historycznego, społecznego, politycznego i moralnego stającego się uzasadnieniem praktycznego dyskursu

• cechy dyskursu

- obie strony zmierzają do prawdy i są wrażliwe na racjonalne argumenty - przyjmują takie sądy których prawdziwość uważają wspólnie za racjonalnie uzasadnione; uzgadniają system wartości

- wszyscy mają szansę na otwarcie i kontynuowanie dyskursu

- Obie strony mają prawo do roszczeń i żądań

- obie strony mają prawo do szczerego wysuwania intencji, postaw

• przyczyny niezaistnienia dyskursu

- nie ten sam poziom rozwoju moralnego partnerów

- nieszczerość

- celowe dążenie do zniekształcenia komunikacji

- zbyt trudne obiektywne spełnieni wszystkich warunków i roszczeń

- uwarunkowania wewnętrznego ja

- dychotomiczny podział ról

- racjonalność struktur społecznych

- krytyczność - społecznej rzeczywistości komunikacji zaburzonej, zniewolonej; mającej źródło w świadomości fałszywej podmiotów; ujawnianie i demaskowanie form świadomości fałszywej; racjonalność pracy

- racjonalność pracy

• model scjentystyczny zgodnie z którym bodźce i dyrektywy instrumentalne wyznaczają sposoby podejmowania w nim decyzji w sprawach politycznych;

• stosunki ludzkie zaczynają polegać na naukowym manipulowaniu i sterowaniu ludzkimi zachowaniami

• zawarte są w niej mechanizmy przemocy które zniekształcają rzeczywistość komunikacyjną, podtrzymują zniewolenie ludzi wbrew ich woli i świadomości

• racjonalność instrumentalna - wzór racji politycznej a oparta na naukach empirycznych; rozporządzanie procesami społecznymi staje się formą panowania politycznego; skuteczność kierowania społecznego zależy od ukrytych rzeczywistych motywów i celów osób podejmujących decyzje w państwie

• podstawowe struktury: praca, władza, technika, infrastruktura, organizacja kształcenia

- cel - zniesienie świadomości fałszywej, urzeczywistnienie wolnego, nieskrępowanego dialogu

- rozwój moralny - rozwój pojęcia moralności; trzy stadia jako u kohlberga (prekonwencjonalny, konwencjonalny, postkonwencjonalny) + stadium etyki mowy (przekroczenie wysiłku rozumienia tego co jest w kierunku ustanowienia tego co być powinno)

2. Istota i przesłanki współczesnego myślenia pedagogicznego noszącego miano pedagogika krytyczna

- główne cechy pedagogiki krytycznej

• Demaskująca, demistyfikująca moc teorii odsłaniająca ukryte wymiary procesów edukacyjnych, wyjaśniająca i interpretująca ciemną stronę szkolnego życia (przymus, przemoc, promowanie bezmyślnej uległości, zabijanie indywidualności i niezależności)

• Szczególnie radykalne sformułowanie procesu wychowania podważające możliwość poprzestawania na dobrze znanych odpowiedziach; kwestionowanie podstaw teoretyczności pedagogiki - potrzeba ponownego zapytania o istotę myśli o wychowaniu, związek z praktyką edukacji, podstawy filozoficzne, możliwe drogi konstrukcji teorii

- podstawowe założenia pedagogiki krytycznej

• Określanie wizji człowieka i społeczeństwa wolnych od świadomości fałszywej

• Demistyfikacja stereotypów, schematyzmów w edukacji które zmianę społeczna czynią niemożliwą lub bardzo trudną

• Uczynienie społeczeństwa otwartego na dialog; przygotowanie jednostki do odpowiedzialnego uczestniczenia w tym dialogu

• Określenie sposobów działania umożliwiających zbliżenie się do tego co powinno być

• Poszerzenie zakresu wolności w edukacji

• Pedagogika krytyczna zmusza do postawienia nowych pytań o sens i istotę tradycyjnie rozumianej teorii pedagogicznej

• Szukanie mechanizmów dominacji i przemocy w edukacji i projektowanie takich działań edukacyjnych, które zwiększyłoby indywidualną i zbiorową wolność

• Odsłanianie mechanizmów dominacji wpisanych z założenia w instytucje i praktyki edukacyjne i kulturowe

• Ujawnienie reprodukcji kulturowej (tworzenia przez edukację społecznego przeświadczenia o legalności oraz nielegalności określonych praktyk kulturowych; tradycyjne programy propagują kulturę elit nie dopuszczając do głosu wartości innych kultur)

• Wydobywanie na jaw tzw. głosów zniewolonych, zduszonych

• wydobywanie na jaw ukrytych programów szkolnych

• Odsłanianie tych praktyk szkolnych które zmianę świata czynią trudną bądź wręcz niemożliwą

• Podkreślanie ważności edukacji w procesie zmian społecznych

• Dostrzeganie i akceptacja różnic społecznych

• Dopuszczanie różnorodności wypowiedzi i uczenie młodych do posługiwania się własnym głosem we własnych sprawach

• Uczenie aktywnego działania na rzecz zmiany nieakceptowanych cech życia społecznego

• Kształtowanie krytycznej postawy wobec społecznej rzeczywistości

• Nauczyciel - sprzymierzeniec słabszych grup społecznych, transformatywny intelektualista - tłumacz między człowiekiem i złożonym światem społecznym, pomaga w krytycznym odbiorze rzeczywistości;

3. Logika rozwoju jednostkowego, moralnego, socjalizacji człowieka w teorii l. kohlberga (ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju tożsamości nauczyciela)

- podstawy teoretyczne

• Nieodwracalny przebieg zmian

• Zmiany skokowe, nieciągłe

• Wzrastająca złożoność poszczególnych szczebli

• Żaden szczebel nie może być pominięty

• Proces rozwoju prowadzi prezz kryzysy, przez dekonstrukcję poprezdniego

- kohlberg-habermas, witkowski

• tożsamość anomijna:

- naturalna;

- jednostka przyjmuje w sposób naturalny uregulowania normatywne obecne w zdarzeniach życiowych przez uczestnictwo w nich;

- akceptacja norm daje poczucie bezpieczeństwa

- poziom przedkonwencjonalny

- przestrzeganie zasad w celu uniknięcia kary;

- brak sumienia;

- regulatorem działania jest nastawienie na unikanie kary (pierwsze stadium) i na wzajemność świadczeń (drugie stadium);

- moralność konsumpcyjna

- rozpoznanie warunków dla swoich działań

- kierowanie się logiką instrumentalną - działanie sensowne to dostarczające osobistej korzyści

- niespójność w systemie aksjonormatywnym

- nauczyciel

• wykonuje czynności zawodowe przez kopiowanie, naśladowanie wzorów działania;

• zasadniczy wysiłek skierowany na imitację czynności;

• odtwórczym działaniom nie towarzyszy refleksja;

• brak dociekania teoretycznych uzasadnień dla praktycznych działań

• normą pracy zbliżenie własnych działań do kopiowanego wzoru

• powielanie schematów nie powodujących trudności wychowawczych, nie wymagających modyfikacji i osobistego wysiłku

• koncentracja na sobie - potrzeba pewności siebie, chronienia siebie, oczekiwanie gratyfikacji

• cel nadrzędny - zapewnienie korzystnego rezultatu interakcji społecznych

• zasada działania - unikanie kar, maksymalizowanie gratyfikacji

• tożsamość roli

- etap konwencjonalny

- przestrzeganie zasad akceptowanych przez innych;

- etyczność bezpośrednia (bezrefleksyjne utożsamianie woli jednostki z wolą ogólną);

- istotną kategorią jest identyfikacja;

- jednostka posiada wyraźnie określone zewnętrznie normy, konwencje które może zaaprobować;

- odzwierciedlenie oczekiwań otoczenia społecznego wobec jednostki

- respektowanie nienaruszalnego kanonu konwencji, regulującego zachowania jednostki

- normatywny przepis roli nie podlega dyskusji, wdrażany zgodnie z nałożonymi kryteriami poprawności;

- nauczyciel

• zbyt zinstytucjonalizowany, wyznaczony przez wymagania świata zewnętrznego z pominięciem własnych wymagań

• ważność dokładnego spełnienia systemu normatywnego roli; brak zainteresowania prawomocnością przepisów roli; dyscyplina w pilnej realizacji założeń roli;

• brak analizy krytycznej zasadności realizowanych zadań i celów, brak zainteresowania skutkami działań;

• świat jako rzeczywistość zastana; zharmonizowany z rzeczywistością

• instrumentalne traktowanie profesji; przeświadczenie o możliwości precyzyjnego określenia, zaplanowania, wykonania; logika celu i środka;

• brak dążenia doskonalenia warsztatu pracy

• realizacja pedagogii porządku

• roszczenie prawa do sprawowania władzy w klasie

• niemoc wobec odmienności i wielości kulturowej, różnicy;

• tożsamość autonomicznego ja

- etap postkonwencjonalny

- przestrzeganie zasad opartych na osobistych zasadach i sumieniu;

- możliwość uwolnienia się od świadomości fałszywej potencjalnie realna;

- wyklucza aprioryczność uregulowań normatywnych;

- jednostka działa bez autorytetów, określonych fundamentów;

- kontrola ma charakter wewnętrzny i jest wytworem jednostki; kryteria kontroli są tworzone dla siebie i przez siebie

- socjalizacja krytyczna - umożliwiająca emancypację z zastanych ograniczeń, dystans wobec świata i siebie, otwarcie się na konflikt ze światem i sobą

- możliwa do osiągnięcia przez samokształcenie bez nadzoru i kierunku wychowawców

- nauczyciel

• determinacja w realizacji podjętych zadań

• otwartość i elastyczność

• potrzeba niezależności działań

• wysokie poczucie własnej wartości, brak obaw o utratę prestiżu

• szacunek i zaufanie do własnej wiedzy i doświadczeń

• wyzwalanie się z ograniczeń

4. Krytyka edukacji (szkoły) a pedagogika krytyczna

- trzy krytyki szkoły związane z pełnionymi przez nią funkcjami

• nurt konserwatywny (krytyka adaptacyjna) - cel szkoły: transmisja kulturowa; krytyka za niedostateczny stopień kształtowania kompetencji niezbędnych do życia w ukształtowanym przez poprzednie pokolenia świecie;

• nurt liberalny (krytyka adaptacyjna) - cel szkoły: stwarzanie warunków indywidualnego rozwoju ucznia; krytyka antyhumanitarności, niszczenia indywidualności, wprowadzania przemocy, uniformizmu, konwencjonalności;

• nurt krytyczny, progresywny - cel szkoły: służenie procesowi zmian społecznych; krytyka aspektów oświaty uniemożliwiających lub utrudniających zmianę społeczną;

- przyczyny powstania pedagogiki krytycznej

• rozdźwięk między instytucjami publicznymi a społecznymi

• istnienie fałszywej świadomości - przemoc, idei i wartości

• reprodukcja ekonomiczna i kulturowa (elit - nauczyciel prezentuje kulturę elit i wymaga tego od uczniów, argumenty, nastawienie na osobę, język literacki, abstrakcji; i grup zmarginalizowanych - uczucie, nastawienie na pozycję, język czasowników, brak pojęć abstrakcyjnych)w szkole

- krytyka pedagogiki krytycznej

• odnaleziono wysoko polityczny charakter prądu

• dyskurs nie może być wolny od władzy

• socjalistyczny charakter pedagogiki krytycznej - nośnik rewolucji społecznej, nowomowa

o różnych racjonalnościach w pedagogice współczesnej, różne wykładnie hasła „bądź krytyczny”

1. Racjonalność adaptacyjna i emancypacyjna jako dwie odmienne perspektywy interpretacji świata

1. Słowa kluczowe

- wiedza milcząca (cicha, implicitna, ukryta, uprezdnia, głęboka, aprioryczna, przedwiedza, przedrozumienie, przedsądy, warunki możliwości doświadczenia, ukryty język wiedzy, transcendentalne ramy doświadczenia) - wiedza funkcjonująca każdorazowo w tym co organizuje, obecna w poglądach bezpośrednio jawnych określając ich sens i podstawę, ale nie wprost wypowiadana; złożona z dwu nie sprowadzalnych do siebie racjonalności; czyni człowieka takim jaki jest; źródła: byty transcendentne, socjalizacja, język, tradycja

- racjonalność jako struktury sensotwórcze - określony zbiór założeń oraz praktyk społecznych które pośredniczą w sposobie w jakim jednostka lub grupa odnosi się do szerszego społeczeństwa; u podstaw każdego typu racjonalności leży zbiór interesów które określają jak odzwierciedla się świat; wiedza, przekonania, oczekiwania oraz nastawienie które określają daną racjonalność zarówno warunkują jak i są warunkowane przez doświadczenie w jakie wkraczamy; jedynie takie doświadczenia stają się znaczące w obszarze danego typu racjonalności którym nadaje on ważność (giroux)

- praca i interakcja jako dwie społeczno-kulturowe formy życia - będące źródłem racjonalności

• Praca - działanie instrumentalne - wyznacza strukturalne ramy racjonalności adaptacyjnej

• Interakcja - działanie komunikacyjne - wytwarza racjonalność emancypacyjną

2. Racjonalność adaptacyjna i emancypacyjna analizowana w planie: porządek wartości, kategorie opisu świata, założenia interpretacyjne, wizja świata i podtrzymujące ją przeświadczenia

	Racjonalność adaptacyjna	Racjonalność emancypacyjna
porządek wartości	- pochodzą z perspektywy działania instrumentalnego; - są bezpośrednio zakorzenione w świecie przedmiotowych; - wymierne, przeliczalne; - są łatwo widoczne i osiągalne dla każdego - daje poczucie bezpieczeństwa i stabilności - aprobata stanu zastanego, nastawienie na konsumpcję	- wywodzą się z perspektywy działania komunikacyjnego; - nie są wymierne; - ujawniają się na bieżąco w trakcie dialogu; - wartością jest otwieranie się na to co nowe, wypowiadanie się we własnym imieniu; - są to wartości personalne, moralne, duchowe, nie mają prostego zakorzenienia w przedmiotach; - źródłem wartości jest życie człowieka postrzegane w kategoriach zmiany;
kategorie opisu świata	- momentalizm (koncentrujemy sie na tych zdarzeniach i okolicznościach które okazują się ważne tu i teraz, świat to zamknięta całość ograniczona w czasie przez ramy jego działania, przez jasno określony początek i cel dzialania); - indywidualizm (świat postrzegany jako zbiór obiektów których sens jest zrelatywizowany względem naszych potrzeb); - instrumentalizm (wymiar który powoduje że wszystko co nas otacza spostrzegamy z punktu pytania o rolę jaką obiekty tworzące nasze otoczenie mogą odegrać w naszym działaniu); - kultura (zbiór istniejących zbiorów zachowań, zbiór sprawdzonych reguł, działań oraz sposobów interpretowania świata umożliwiających i ułatwiających funkcjonowanie w nim) - inni ludzie (ujmowani i oceniani z punktu widzenia roli jako mogą odegrać w realizacji zamierzonych celów; ujmowany jest jako przedmiot sprzyjający realizacji określonych celów bądź czynnik utrudniający ich osiąganie); - własna osoba i własne życie (człowiek sam siebie traktuje instrumentalnie jako przedmiot ułatwiający bądź utrudniający osiąganie utylitarnych wartości, życie traktowane również jako wartość instrumentalna, rozwój jako doskonalenie się w rolach); - wiedza (wiedza książki kucharskiej, oczekujemy od niej odpowiedzi na pytania jak? za pomocą jakich środków?)	- procesualizm (to czego doświadczam dzisiaj istniało kiedyś jest dzisiaj i będzie w przyszłości); - wspólnotowość (świat jest wspólnie ustanawiany w zbiorowym działaniu); - komunikacja (każdy z obszarów rzeczywistości którego doświadczamy powołany jest do istnienia jako świat znaczący dzięki komunikacji, moje uczestnictwo w świecie jest tym pełniejsze im szerszy jest mój udział w ustalaniu się wspólnego rozumienia tego świata); - kultura (traktowana jako zbiór możliwych i zmieniających się interpretacji rzeczywistości); - inni ludzie (partnerzy dialogu, drugi człowiek to osoba dysponująca swoistym doświadczeniem, rozumiejąca świat na swój sposób, potrzebujemy drugiego aby poszerzyć własne rozumienie świata); - własna osoba (życie jako dobro aktualnie wartościowe, człowiek szuka w swym życiu autonomicznego sensu, człowiek jest świadom własnej duchowej wolności, ma możliwość wybierania; możliwość wyboru i możliwość tworzenia własnego wew. świata to warunek spełniania swego człowieczeństwa); - wiedza (nie kończący się proces poznawania świata, wiedza nie ma instruować a pomagać w podejmowaniu decyzji, ma wyjaśniać świat i odsłaniać możliwości bycia w tym świecie, jest refleksją nad ludzkim działaniem)
założenia interpretacyjne	- założenie o oczywistości, uporządkowaniu i niekwestionowanej realności kulturowo zdefiniowanego świata (świat jest takim jakim go postrzegam; niedostrzeganie warunkowego charakteru własnej wiedzy, zawieszenie wątpliwości); - założenie o typowości sytuacji, motywów, celów, środków działania oraz racjonalności innych ludzi (inni ludzie rozumieją świat podobnie jak my; wspólne poczucie normalności)	- założenie o nieoczywistości i konwencjonalności kulturowo zdefiniowanego świata (kulturowo zdefiniowany świat nie istnieje realnie w taki sam sposób jak sama rzeczywistość, nie ma rzeczywistości obiektywnej w ogóle, obiektywność świata nie jest nam dana, a wciąż na nowo odkrywana i tworzona przez nas samych, ludzki świat zależy od wypracowanych wcześniej kulturowych narzędzi), - założenie o niepowtarzalności sytuacji, motywów i działalności innych ludzi (każdy człowiek dysponuje swoistym poczuciem normalności, nie ma pełnej możliwości odczytania intencji drugiej osoby)
wizja świata i podtrzymujące ją przeświadczenia	Świat - zbiór przedmiotów wymagających technicznego rozporządzania wizja świata oczywista, nie pozwalająca na wątpliwości, jest to możliwe dzięki posłuszeństwu, jakie okazujemy nakazom interpretacyjnym wytwarzanym przez racjonalność adaptacyjną, przejawy posłuszeństwa to: - poczucie ontologicznej oczywistości - istniejący świat niezależnie od człowieka - pragmatyzacja sensu - uniwersalnym motywem poznawczym opanowanie świata - dwuwartościowa logika, - uznawanie deterministycznej natury wszelkich zjawisk - przyczynowość i celowość - fundamentalizm światopoglądowy, - przedkrytyczna samorządność - bezkrytyczna	świat - rzeczywistość sensów, świat jest rzeczywistością zawsze interpretowaną i wedle tej interpretacji istniejący (posiadający sens), wizja świata podtrzymywana jest przez - poczucie ontologicznej nieoczywistości - świat staje się, wyłania - przeświadczenie o dialogicznej strukturze sensu - sens ma charakter językowy - wielowartościowa logika, - indeterminizm, - antyfundamentalizm, - krytyczną samoświadomość - refleksja nad przedrozumieniem
nauczyciel	- przekaz gotowej wiedzy - brak podejścia indywidualnego - fałszywa świadomość - autorytet - przedmiotowość - Brak innowacji, refleksji - schematyzm - oczekiwanie natychmiastowych rezultatów - narzucanie własnego światopoglądu - etap pre- i konwencjonalny (tożsamość anomijna i roli) - ja jako wyrocznia prawdy naukowej - brak gotowości na inność	- perspektywiczność - podmiotowość partnera - refleksyjność, innowacyjność - uczy jak się uczyć - brak nastawienia na natychmiastowy efekt - świadomość różnorodnych interpretacji świata; brak monopolu naprawdę - etap postkonwencjoalny - tożsamość ja - komunikacja, dialog - elastyczność, otwartość na innego

2. Opis racjonalności (krytyk) adaptacyjnej, emancypacyjnej, hermeneutycznej

- Adaptacyjna

• techniczna

• Genezą praca

• krytyka potoczna zdroworozsądkowa;

• najbardziej popularny typ krytyki;

• uzyskuje wyłączność, staje się monopolistką;

• zakłada przedkrytycznie jakąś fundamentalną ideę dobra, jakieś gotowe wyobrażenie pożądanego stanu rzeczy;

• krytyka mimo tego że jest zachowawcza nie jest wcale pojednawcza;

• jest bezkompromisowa, jednoznaczna w swych ocenach, uwolniona od wątpliwości;

• być krytycznym oznacza: troszcz sie o zgodność tego co jest z tym co być powinno, zapobiegaj dewiacjom, krytykuj wszelkie przejawy zła czyli sprzeciwiaj się, nie zgadzaj, wyrażaj negatywną opinię, porównuj i dokonuj oceny

- Emancypacyjna

• genezą interakcja

• zradykalizowana odmiana krytyki oświeceniowej;

• jest wyraźnie spokrewniona z tradycją krytyki jako krytyki ideologii;

• jest ona w równym stopniu krytyką wiedzy co i społecznej organizacji życia określonej przez strukturalne ramy tej wiedzy;

• krytyka tego typu zadanie swe widzi w wyzwalaniu ludzi od niejawnych dla nich źródeł zniewolenia a źródeł tych szuka w tych formach życia społecznego które krępując swobodę jednostki ukrywają ten fakt i utrudniają jego rozpoznanie;

• powołaniem tej krytyki jest zatem demistyfikować panowanie, przemoc i wyzysk ukrywające się pod pozorem obiektywności i racjonalności; wydobywać na jaw, uświadomić wszystkie siły które na nas działają i w ten sposób (przez uświadomienie i poddanie kontroli) wyzwolić sie od nich

• człowiek wolny, w pełni rozporządzający sam sobą - oto jej cel;

• bądź krytyczny oznacza: nie przyjmuj niczego na wiarę, nie ufaj oczywistościom, miej odwagę powiedzieć nie nawet poglądom i sposobom myślenia powszechnie uznanym za nienaruszalne i prawdziwe, kieruj sie własnym rozumem i swoją wolą, myśl samodzielnie, mów od siebie i za siebie (we własnym imieniu), docieraj do źródeł własnych myśli, każda z nich bowiem zawsze odwołuje się do czegoś czego nie jesteśmy do końca świadomi

- Hermeneutyczna

• pod pewnymi względami podobna ale pod innymi ważnymi - odmienna od emancypacyjnej;

• różnica podstawowa z niej wynikają wszystkie pozostałe polega na tym że krytyka poprzednia związana jest z emancypacją a hermeneutyczna z interpretacją;

• krytyka jest tu refleksją nad tym co zakryte; nad prezsądami

• łączy sie z refleksją nad tym co niedopowiedziane i wspólnie z nią stanowi nieodłączny składnik wszelkiej interpretacji (wg gadamera);

• poznanie uwikłane jest w koło hermeneutyczne (emancypacyjna - w porządku liniowym);

• krytyka jest niezbywalnym elementem rozumienia świata i własnego w nim istnienia (dla emancypacji - narzędziem ulepszania świata i wiedzy o nim);

• zadanie krytyki - próba odnowienia, pełniejszego odczytania śladów naszego bytowania;

• intencja krytyki - nie ulepszanie świata ale czynienie go zrozumiałym;

wyzwolenie i opór jako strategie pedagogiczne

1. Istota pedagogiki wyzwolenia i edukacji emancypacyjnej jako nowych typów myślenia pedagogicznego

- strategia pedagogiki wyzwolenia - doprowadzanie do uczynienia ludzi władnymi posługiwania się własnym głosem, wyrażania własnej wizji świata, artykułowania swych interesów, aby osiągnąć rzeczywiste wyzwolenie od narzucanych instytucjonalnie definicji sytuacji, aby przekroczyć strukturalne ograniczenia procesu uczenia się;

- istota edukacji i wychowania wg pedagogiki wyzwalającej

• pobudzanie motywacji jednostki, jak najważniejszej siły napędowej jej rozwoju;

• wspomaganie jednostki w zdobywaniu samoświadomości i świadomości społecznej;

• uodparnianie jednostki na przemoc, manipulację;

• stwarzanie warunków do świadomego aktywnego bycia w świecie

- istota procesu kształcenia wg pedagogiki wyzwalającej

• bogate wielokierunkowe komunikowanie się;

• spontaniczne wyzwalające komunikowanie się umożliwiające wymianę autentycznych poglądów, prezentację własnego rozumienia i interpretacji zjawisk

• indywidualny i wspólny namysł uczniów nad treściami nauczania

• równorzędność podmiotów

- rola nauczyciela wg pedagogiki wyzwalającej

• ograniczenie nadmiernej ingerencji w autonomię jednostki, nacisku, przymusu, narzucania

• wspieranie, wspomaganie rozwoju uczniów

• stwarzanie najkorzystniejszych warunków do samorealizacji i samodoskonalenia się uczniów

• przyjaciel, doradca, empatyczny, otwarty, umiejący słuchać, partner

• po stronie uciśnionych

- przedstawiciele emancypacji: Rousseau, Pestalozzi, key, Montessori, decroly, Dewey, freinet, Steiner, Korczak

- wyzwolenie od

• przymusu i przemocy

• despotyzmu

• głupoty

• irracjonalizmu

• nieuzasadnionych stosunków władzy

- walka o

• mądrość

• samorozwój, samostanowienie

• pomiotowość

• demokrację, samorządność

• racjonalizm

• przywrócenie ludzi z kultury ciszy

- nurt emancypacji

• polityczny - przeciw społeczeństwu klasowemu, masowemu; ideologii; konsumpcjonizmowi; zagrożeniom środowiska naturalnego

• idealistyczno-anarchistyczny - resentyment za romantyzmem; kształtowanie człowieka w wizji równości braterstwa w społeczeństwie wolnym od władzy; nacisk na wolność i samostanowienie; człowiek wolny - własny głos; mowa - narzędzie do zmiany

- zarzuty dla szkoły

• hamowanie twórczości

• hamowanie fantazjowania

• teleologiczność programów

• tuszowanie problemów społecznych

• blokowanie zdolności rozróżniania dominantów od zdominowanych

- krytyka emancypacji

• utopijna negacja przemocy

• brak kryteriów i granic emancypacji człowieka

• twórcami mężczyźni z wyższym wykształceniem o wysokim statusie materialnym - ludzie nie z tego świata

• przeświadczenie i potrzebie nauki człowieka o sobie - brak doświadczenia uczniów

• przeświadczenie że człowiek z natury jest dobry - niedocenienie przyczyn zachowań agresywnych

• lęk przed stosowaniem metod represyjnych w wychowaniu - niesłuszna obawa o stosowanie jakichkolwiek interwencji pedagogicznych przez co zostaje pole do innych czynników osobo twórczych

• złe pojmowanie norm uniwersalnych (wolność równość) - niemożność uznawania autorytetów i władzy reprezentatywnej

2. Teoria oporu jako strategia pedagogiczna

- istota teorii oporu - uznanie niemożliwego do wykorzenienia egzystencjalnego momentu w którym uczniowie nieprzerwanie poszukują możliwości zakwestionowania lub humanizacji procesu kulturowej transmisji

- podmiot działania - uczeń jako aktywna istota, zdolna do zrestrukturalizowania i używania wiedzy do własnych celów;

- opór jako

• kategoria analityczna, mająca pomóc w analizie rzeczywistości szkolnej;

• kategoria polityczna

- opór - opozycyjne zachowanie uczniowskie, które ma symboliczną, historyczną i aktualną treść i które kontestuje władzę i znaczenie kultury szkolnej w ogóle i nauczania szczególnie;

- pedagogika - wymaga zaangażowania na rzecz społecznego przekształcenia w solidarności z podporządkowanymi i zmarginalizowanymi grupami

- cel teorii oporu - rozwijanie konkretnych strategii które pomogłyby grupom kontrkulturowym przejść od polityki opozycji do polityki walki o władzę

- główna rola - nauczyciele transformatywni intelektualiści

pedagogika dialogu jako typ myślenia pedagogicznego

1. Dialog w psychologii, socjologii i filozofii

- psychologia humanistyczna

• Człowiek jako wewnątrzsterowny

• Komunikacja - przenikająca wszystkie poziomy badawcze, pozwalająca poznać osobowość

• Zastępowanie manipulacji dialogiem

• Technika komunikacyjna - wczuwanie się, empatia

• Dialog - metoda dochodzenia do celu, samorealizacji

• Założenie a priori człowieka

• Odrzucenie społecznych norm i wzorów, bycia w kulturze, bycia w historii

- socjologia - teoria krytyczna

• Emancypacja człowieka - powrót do natury; wyzwolenie się od stosunków społecznych opartych na przemocy

• Emancypacja przez samo refleksję, autokreację

• Funkcje dialogu - dochodzenie do celu, porozumienia, ładu społecznego; terapeutyczna, emancypacyjna

• Założenie o racjonalności człowieka - ponadczasowej

- filozofia - hermeneutyka

• Refleksja osadzona w historii, w kulturze, zmienna, tymczasowa

• Dialog jako nieustanna wymiana perspektyw, propozycji usensowienia bycia człowieka w świecie, bez początku i bez końca

• Dialog jako sposób bycia

2. Cechy dialogu

- bez arbitra

• Naturalność wymiany myśli

• Samodzielność w dochodzeniu do prawdy

• Dążenie do poznania krytycznego

• Równość uczestników

• Jako sposób bycia a nie metoda

• Możliwość reinterpretacji

• Nowe sensy

- z arbitrem

• Wymiana jako gra, chwyt

• Mistrz i uczeń, podmiot i przedmiot, dominant i zdominowany

• Pod pozorem

• Wymuszenie uległości

• Relacje niesymetryczne

• Brak reinterpretacji

po tamtej stronie wychowania, czyli kontrowersje wokół antypedagogiki

1. Geneza narodzenia się antypedagogiki

- do powstania przyczyniła się pedagogika krytyczna i stan głębokiego niezadowolenia z miernych dokonań pedagogiki reform - generalna niezgoda na pedagogikę w jej dotychczasowych wymiarze teoretycznym i praktycznym; nawiązania do neoromantyzmu

- początek lat 70tych - USA, RFN, Szwajcaria, Francja - fala buntów młodzieży, aktywacja ruchów emancypacyjnych mniejszości etnicznych i narodowych, ewolucja nowych orientacji badawczych w

- 1974 - farson; amerykański psycholog; kodeks praw nieletnich

• Do samostanowienia

• Do swobodnego wyboru środowiska życia

• Do środowiska wyposażonego adekwatnie do potrzeb i możliwości psychorozwojowych dzieci

• Do wiedzy

• Do samowychowania

• Do życia bez kar cielesnych

• Do seksualnej wolności

• Do działalności gospodarczej

• Do wpływu na życie polityczne

- 1980 - von schonebeck; niemiecki manifest dziecięcy; prawa:

• Podstawowe - równości, swobodnego rozwoju, ochrony prawnej

• Społeczne - prawnej regulacji własnej aktywności społecznej, uczestniczenia w życiu publicznym, uczestniczenia w wyborach, swobodnego wyrażania własnych poglądów, otrzymania wynagrodzenia za pracę, wyboru życiowego partnera, wsparcia ze strony dorosłych, minimalnego wpływu na życie w państwie

• Indywidualne - zadowalających narodzin, nienaruszalnej cielesności, swobodnego przyjmowania pożywienia, własnego imienia, prywatnego życia, seksualizmu, samostanowienia o edukacji, wolności religijnej, swobody, informacji

- lata 80te - Belgia, Holandia, Włochy

- lata 80-90 te - polska

2. Główne założenia i przesłanki antypedagogiki

- szkoła mimo nurtów reformacyjnych nie zmienia swej represji

- pedagogizacja życia codziennego - wpływ rodziców

- sprzeciw wobec omnipotencji, wszechwładności pedagogicznego myślenia, działań i nawyków

- upomnienie się o wolność, równość, przyjaźń, samostanowienie, odpowiedzialność każdego za siebie

- uświadomienie dorosłym znaczenia ich własnego dzieciństwa, zamrożonych w nich emocji, odblokowanie ich wrażliwości

- naczelna idea - wspierać zamiast wychowywać

3. Zestawienie założeń pedagogiki tradycyjnej i antypedagogiki

Mentalność pedagogiczna	Mentalność antypedagogiczna
1. człowiek od urodzenia nie może sam stanowić o sobie I. mit kulturowy ze człowiek nie jest wolny A. Zależność generacyjna jest naturalną zdrową i uniwersalną cechą stosunków międzypokoleniowych II. mit o trwałości zła A. Nie można dziecku zaufać; to jakim jest i kim jest interesuje dorosłych głownie po to by mieli lepszy wpływ na dziecko B. Permanencja braku zaufania dorosłych do samych siebie; nakaz samowychowania, koncentracji na wadach, błędach C. Dziecko jest homo educandus D. Wychowanie jest potrzebne, możliwe i skuteczne E. Dorośli lepiej wiedzą niż dzieci co jest dla nich dobre F. Rozwój musi być sterowany zewnętrzne G. Dorośli są odpowiedzialni za dzieci h. Dorośli ponoszą konsekwencje nieodpowiedzialnych poczynań własnych lub cudzych dzieci I. Dzieci są od urodzenia pozbawione możliwości doświadczania autoodpowiedzialności by z chwilą pełnoletniości automatycznie być zobowiązanymi do niej J. Wychowanie musi być przemocą strukturalną i symboliczną K. Wychowanie bazuje na nieszczerości, rozszczepieniu ról tożsamości L. Kontrola, ocenianie, porównywanie ludzi ze sobą, z jakąś skalą, konkurencja antagonistyczna	1. każdy człowiek od urodzenia może sam stanowić o sobie I. To pokusa odstępstwa od wolności spowodowała pedagogizację świata A. Zależność generacyjna może być zniesiona jak niewolnictwo, dominacja religijna, rasowa II. człowiek jako istota dobra A. Ufam tobie, twoim siłom i odczuciom; dorośli akceptują dziecko takim jakim ono jest B. Pełna autoafirmacja; człowiek nie popełnia błędów; każdy nosi w sobie skrzynię skarbów C. Człowiek nie jest homo educantus D. Człowiek nie musi być wychowywany; wychowanie człowieka jest niemożliwe i nieskuteczne E. Każdy sam wie najlepiej co jest dla niego dobre F. Rozwój jest sterowany przede wszystkim wewnętrznie G. Każdy człowiek jest sam odpowiedzialny za siebie, być odpowiedzialnym tzn. być sprawcą swoich czynów doznań i myśli H. Dzieci tak jak i dorośli ponoszą konsekwencje swoich poczynań adekwatnie do poziomu sprawstwa I. Dzieci od urodzenia doświadczają autoodpowiedzialności; mają poczucie sprawstwa J. Zamiast wychowania: przyjaźń wspieranie wzajemne interakcje K. Ludzie są wobec siebie szczerzy, otwarci, są sobą l. Samopoznanie, samokontrola, samoocena, rywalizacja twórcza nie antagonistyczna
2. Nauka jest wiedzą obiektywistyczną, eksperci decydują o tym jak żyć, co jest prawdą	2. Nauka jest wiedza subiektywistyczną - nie ma ekspertów od stosunków międzyludzkich
3. Wiara w to że można stworzyć lepszego człowieka a dzięki temu lepszy świat - kto jak kto ale to właśnie pedagogika jako nauka zajmuje sie tworzeniem lepszego człowieka i lepszego świata	3. Wiara w człowieka
4. podstawowym pytaniem pedagogiki jest to: kim jest człowiek? Kim ma być człowiek? Kim się człowiek staje pod wpływem pedagogicznego działania?	4. Ważnym pytaniem jest to kim jestem jako człowiek? Jakim sie staje?

4. Antypedagogika

- przeciwstawna wobec czarnej pedagogiki

- nie uwzględnia pedagogiki rozwojowej

- przyczyniła się do dyskusji o prawach dziecka

- sprawia że dziecko zauważono jako człowieka

współczesne rozumienie humanizmu i pedagogiki humanistycznej

1. Kategorialna mapa pojęcia humanizm - płaszczyzny rozumienia, zasady humanizmu

- humanizm - prąd umysłowy epoki odrodzenia nawiązujący do tradycji antycznych zwł. Rzymskich; edukacja humanistyczna - przeciwstawna edukacji scholastycznej, oparta na znajomości języków starożytnych zwł. łaciny; ośrodkiem głównym nauk humanistycznych - filologia;

- humanizm - wartość ideowa; próba odpowiedzi na pytanie o sens ludzkiego życia, określenia zadań ludzkiego działania; miara ludzkiej odpowiedzialności za czyny; sumienie

2. Czym jest świat humanistyczny i jakie stawia zadania edukacji humanistycznej

- świat humanistyczny - nie tylko tzw. Nauki humanistyczne;

• Nauka - nic stałego, stawanie się wiedzy, stawianie pytań, świat ludzkiej działalności intelektualnej

• Sztuka - ekspresja, naśladowanie rzeczywistości

• Filozofia - refleksyjność, pytanie o człowieka, wiedza o świecie

• Technika - rozwój człowieka, poprawa jakości życia

• Praca - aktywność w której się wyraża, świadoma

• stosunki międzyludzkie - dialog, rozumienie, regulatorem etyka

• mity legendy systemy moralne

- świat humanistyczny - osobna nadzwyczaj ważna rzeczywistość w której żyją tylko ludzie

- edukacja humanistyczna - zadania

• Uczyć się aby żyć

• Kształtowanie umiejętności pełniejszego ludzkiego życia

• Pomoc w rozumieniu problemów współczesnej cywilizacji i jej konfliktów

• Nauka wspólnego działania prowadzącego ku światu bez wojen i zbrojeń, ku nowemu porządkowi społeczno-gospodarczemu, ku światowemu dialogowi w duchu tolerancji, ku ochronie i naprawie środowiska i wewnętrznemu odrodzeniu ludzi zagubionych we współczesnym chaosie

• Nauka życia zgodnie

• Pomoc w rozstrzyganiu konfliktów zachodzących między orientacją ku karierze ku konsumpcji za wszelką cenę ku egoizmowi a orientacją ku wartościom ku obowiązkom ku szczęści

• Kształtowanie poczucia tożsamości narodowej i postawy patriotycznej, rozbudzanie motywów działania społecznego

3. Charakterystyka porównawcza przejawów technokratycznego i humanistycznego paradygmatu

Paradygmat technokratyczny	Paradygmat humanistyczny
Przypadkowość i akcyjność działań	Myślenie teoretyczne, refleksyjne
Fragmentaryczność wiedzy o świecie o sobie	Wariantowość wyborów dróg rozwoju; holistyczna wizja świata
Orientacja na mieć	Orientacja na być
Re produktywna i adaptacyjna działalność	Lokalno-modelująca i mistrzowsko twórcza działalność
Brak umiejętności analizy własnej działalności	Pełna analiza własnej działalności; przezwyciężanie alienacji
Przewaga poznawczo-konsumpcyjnych motywów	Dążenie do innowacji i zmian o charakterze twórczym
Preferowanie pragmatyczno-metodycznych celów	Preferowanie celów ukierunkowanych na kształtowanie własnej osobowości
Nisko poziom umiejętności i wiedzy metodycznej	Wysoki poziom Widzy i umiejętności metodycznych

4. Zadania pedagogiki humanistycznej

- rozwój osobowości

- nieograniczone poznawanie świata

- dwupodmiotowość

- cele wychowania nad celami kształcenia

- nie izolowanie procesy kształcenia od przestrzeni życiowej ucznia

- Nauczyciel jako podmiot mający prawo do innowacji; zdolność do samodzielnej oceny procesów pedagogicznych, łączenia metod form i środków pracy

- oczekiwanie od nauczyciela wiedzy z przedmiotu, wiedzy o człowieku, wiedzy o uczniu

- oczekiwanie od szkoły dbałości o zdrowie fizyczne, społeczne, moralne

- stosunki interpersonalne - podmiotowość procesu kształcenia

- systemowo holistyczne podejście do doboru treści

orientacje, koncepcje i modele kształcenia nauczycieli

1. modele kształcenia nauczycieli - Rutkowiak

• Pragmatyczno-metodyczny

- oparty na empiryczno-praktycystycznym podejściu do poznania

- model krótkiego dystansu - wyposażenie pedagoga we wzory działań szybko dezaktualizujących się, rodzących bezradność i frustracje; osiąganie celów doraźnych, skracanie perspektywy myślenia o wychowaniu

- pragmatyzm - filozoficzna odmiana empiryzmu; akceptacja sfery bezpośrednich dążeń, kult faktu; praktyczność najwyższą miarą działania

- interpretacja każdego pojęcia przez wysnucie z niego odpowiednich praktycznych konsekwencji

- istota przygotowania specjalistów - sprawność, skuteczność, wydajność, efektywność

- eksponowanie się empirii, opanowanie profesjonalnych technik i chwytów przez podpatrywanie mistrzów, pracowników szkół ćwiczeniowych (miejsc treningowych), naśladowanie ich czynności i utrwalanie ich;

- szczególna rola obserwacji bez pogłębionej analizy teoretycznej

- antyintelektualizm, metodyzm, praktycyzm

- koncentracja na fakcie wychowawczym, na jego bezpośrednim poznawaniu, uczeniu się techniki tworzenia faktu przez odbywanie obserwacji i praktycznych treningów

- źródła praktycyzmu pedagogicznego: niedemokratyczne stosunki społeczne i warunki egzystencjonalne człowieka (bieda, dobrobyt, strach)

- rodzi bezrefleksyjność i powierzchowność działania, intelektualną niemożność wnikania w sens, docierania do istoty aktywności wychowawczej

- pedagog - bezrefleksyjny realizator zadań wykonywanych wg podanych z zewnątrz wskazówek; bezradny w sytuacjach nietypowych

• Neopozytywistyczno-Scjentystyczny

- oparty na empiryzmie logicznym, neopozytywizmie (jedynym źródłem rzetelnej wiedzy o świecie jest doświadczenie - empiryzm; przedmiotem rzeczywistości są jedynie fakty - pozytywizm; najdoskonalszy układ pojęć jest stworzony przez fizykę - fizykalizm), scjentyzmie (afirmacja uniwersalnych poznawczych możliwości nauki)

- model zawiedzionych nadziei

- kształcenie nauczycieli - opanowanie teorii (przekazywanej w aurze społecznego autorytetu; rodzącej oczekiwanie niezawodności działań na niej opartych), wspomagane obserwacjami działań dydaktyczno-wychowawczych przebiegających w instytucjach oświatowych

- traktowanie wychowanka jako materiał który trzeba przerobić na coś innego lepszego przy jednoczesnej deklaracji szacunku dla osobowości dziecka; kształtowanie, ukierunkowywanie, modelowanie

- nauka optymalnego wykorzystania indywidualnych możliwości ucznia do zrealizowania zaplanowanego toku lekcji

- efekt - skomplikowane profesjonalne problemy moralne nauczycieli

• Humanistyczny

- publicystyczny

• Hasłowy, moralizatorski, krytyczny w sensie potocznym, publicystyczny - ogólnikowy, stwarzający możliwość nadużywania haseł; nie porządkuje myślenia, nie doprowadza do pogłębionych analiz, nie nadaje myśleniu wysokiego poziomu ogólności

• Pedagog jako człowiek dobrej woli wytrwale głoszący idee, współpracujący przy tym z przedstawicielami innych dziedzin

• Podstawowa rola - szlachetne zawołania do ochrony człowieczeństwa zagrożonego przez postęp cywilizacyjny

• Nadrzędne cele wychowania - naukowy humanizm, twórczość, zaangażowanie społeczne, pełnia człowieczeństwa

• Kształcenie nauczycieli - kompleksowe podejście di ich przygotowania; integrowanie treści przedmiotowych z pedagogicznymi psychologicznymi socjologicznymi;

• Uczeń jako przedmiot wychowania i członek ludzkiej społeczności

- kategorialny

• Rozumiejący

• Nawiązanie do tradycji humanistyki

• Wskazanie szczególnego sensu dialogu jako kategorii znaczącej dla rozumienia (jako procesu)

• Prezentowanie zagadnień edukacyjnych w sposób dialogiczny, uprawianie procesualnego bezarbitralnego dialogu

• Myślenie o wychowaniu w jedności jego teorii i praktyki

2. paradygmaty kształcenia nauczycieli - mizerek

• Behawiorystyczny

- etap prekonwencjonalny

- założenia pozytywistycznej epistemologii i behawiorystycznej psychologii; akcent na rozwój specyficznych i obserwowalnych umiejętności nauczycieli

- praca nauczyciela - produkcja; nauczyciel produkuje zawartość umysłów wg zdefiniowanych nie przez siebie wzorców

- nauczyciel ma opanować wiedzę przedmiotową, program nauczania przedmiotu, wziąć udział w wystandaryzowanych realnych sytuacjach nauczania; bierny odbiorca wiedzy profesjonalnej, pozbawiony wpływu na zawartość o formy przygotowania zawodowego;

- kontekst społeczny i edukacyjny dany, pewny i nie podlegający dyskusji;

- program kształcenia dany w gotowej postaci

• Humanistyczny

- odwołanie do epistemologii fenomenologicznej i współczesnych kierunków psychologii rozwoju, humanistycznej

- nurt niejednolity

- edukacja nauczycielska - stawanie się profesjonalnym mistrzem, pomaganie w osobistym kierowanym od wewnątrz rozwoju,

- cel kształcenia - tworzenie sytuacji sprzyjających automodyfikacji osobistych teorii edukacji, ich uświadamianie, definiowanie, redefiniowanie, reinterpretacja

- sukces edukacji - powodzenie jednostki

- kontekst społeczny i edukacyjny dany, pewny i nie podlegający dyskusji;

- program kształcenia tworzony podmiotowo

• Tradycyjny-czeladniczy

- proces przygotowania nauczycieli - proces terminowania (niezbędna wiedza i umiejętności zdobywane stopniowo metodą prób i błędów)

- kształcenie oparte na relacji mistrz-uczeń

- kontekst społeczny i edukacyjny dany, pewny i nie podlegający dyskusji;

- program kształcenia dany w gotowej postaci

• Refleksyjny

- etap postkonwencjonalny

- podstawowa kompetencja nauczyciela - krytyczna refleksja i deliberacja jako uzupełnienie technicznej umiejętności realizacji zadań

- nauczyciel współtworzy scenariusz programu przygotowania do zawodu;

- przygotowanie do zawodu - uważne badanie przez nauczycieli źródeł i konsekwencji jakie przynoszą działania oraz warunków w jakich praca będzie przebiegać

- krytyczna analiza założeń tego co przekazywane na uczelni

- rozwijanie refleksyjnego działania, pomoc w rozstrzyganiu moralnych etycznych i politycznych kwestii codziennej praktyki

- wyzwolenie - od nieuzasadnionej kontroli niesprawdzonych przeświadczeń chwiejnych postaw i ubogich umiejętności które chronią przed wzięciem na siebie kosztów własnego życia

- kontekst społeczny i edukacyjny problematyczny, wymagający specjalnej uwagi, niepewny;

- program kształcenia tworzony podmiotowo

3. Orientacje w edukacji nauczycielskiej - Kwiatkowska

• Technologiczna

- źródło nauczycielskich osiągnięć - uwarunkowania zewnętrzne, sytuacyjne, empirycznie stwierdzalne i wymierzalne

- źródło orientacji - behawioryzm, zinstrumentalizowana psychologia uczenia się;

- niedowartościowanie wykształcenia teoretycznego - wyposażenie w sprawności bezpośrednio użyteczne w działaniu

- zagubienie problematyki aksjologicznej - zlikwidowanie pojęcia wartości

- jednostronny instrumentalizm - technologia kształcenia na wzór technologii wytwarzania

- daleko idąca sterowalność procesu kształcenia nauczycieli: cel sprowadzony do wyćwiczenia określonych umiejętności; dominacja norm prakseologicznych; techniki dydaktyczne zorientowane na kształtowanie zaprogramowanych reakcji osoby uczącej się

• humanistyczna

- źródło nauczycielskich osiągnięć - uwarunkowania i walory osobowościowe nauczyciela, nauczycielska podmiotowość

- źródło orientacji - psychologia humanistyczna, filozofia podmiotu (fenomenologia, egzystencjalizm, personalizm)

- założenia

• podstawowe kategorie pojęciowe: ja drugi spotkanie, relacja nadawca - komunikat - odbiorca; zasada komunikacji, autentycznego porozumienia

• o istocie człowieka stanowi ludzki kontekst; człowiek w relacji z drugim

• cel - pomoc w uzyskiwaniu autentyczności

• podmiotowy charakter poznania, wiedza subiektywna

• człowiek jako niepowtarzalna całość

• podstawową właściwością człowieka rozwój

• siłą napędową rozwoju dążenie do samorealizacji

- główny cel kształcenia to pomoc nauczycielowi w odkrywaniu własnej indywidualności - kształtowanie fantazji i zainteresowań, dostarczanie możliwości wyboru treści metod środków, okazywanie zaufania, zachęta do współpracy, wyzwalanie atmosfery życzliwości i przynależności, motywowanie do indywidualnego rozwiązywania problemów, eliminacja cenzury i zagrożenia, zachęta do eksperymentowania;

- bycie dobrym nauczycielem związane z umiejętnością używania siebie jako instrumentu działania;

- wiedza specjalistyczna pierwszym i podstawowym warunkiem nauczycielskich kompetencji - struktura faktów mających znaczenie

- wiedza pedagogiczno-metodyczna stanowi komplementarny składnik wykształcenia nauczyciela - dostarczanie okazji do spotkań z uczniami, zrozumienie sensu tych spotkań, stworzenie atmosfery sprzyjającej samo angażowaniu się i dokonywaniu osobistych odkryć

- działania praktyczne warunkiem odkrywania osobistego znaczenia teorii

• funkcjonalna

- źródło nauczycielskich osiągnięć - uobecnienie nauki w działaniu pedagogicznym, nasycenie teorią czynności praktycznych

- źródło orientacji - psychologia poznawcza

- kształcenie działaniowe - podstawą zadanie (wytworzenie celu do osiągnięcia i programu do wykonania)

- podstawa edukacji - nadmiarowość kwalifikacji

- istotny warunek funkcjonalności wiedzy to świadomość jej rodowodu i świadomość sposobów jej odkrywania

- wzrost znaczenia wiedzy nauczyciela o sobie jako podmiocie działania

- uwzględnienie problematyki aksjologicznej w treściach programowych

21

www.nonameuwb.eu

---