POJĘCIE I RODZAJE TERYTORIUM W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM
Łac. Territorium to obszar, lądowy, powietrzny i morski o określonych granicach- jest to zatem zamknięta trójwymiarowa przestrzeń. W najbardziej ogólnym sensie jest to przestrzeń, w której działają ludzie.
Wielu autorów przeprowadza różne klasyfikacje terytorium.
W. Góralczyk i S. Sawicki:
1) podległe suwerenności państwowej;
2) terytoria zależne- od państw/organizacji międzynarodowych
3) terytoria niepodlegające niczyjej suwerenności- dostępne dla wszystkich państw, np. dna mórz i oceanów;
4) terytoria niczyje- mogą podlegać zajęciu przez państwa.
J. Gilas:
1) res nullius- terytoria niczyje;
2) res communis- terytoria wspólne;
3) terytoria państwowe;
4) res usum publicum- powszechnego użytku.
J. Barcik i T. Srogosz:
1) państwowe;
2) zależne;
3) niepodlegające suwerenności państwowej:
-morze pełne,
-dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej,
-Antarktykę,
-przestrzeń kosmiczną,
-ziemię niczyją (terra nullius)- sporadyczne przypadki pojawienia się nowej wyspy bądź porzucenia jakiegoś obszaru.
Generalnie więc można przeprowadzić podział na terytoria podlegające suwerenności państwowej oraz terytoria jej niepodlegające.
WSPÓLNE DZIEDZICTWO LUDZKOŚCI
Tzw. res communis stanowią terytoria, które nie mogą zostać poddane żadnemu zwierzchnictwu państwowemu. Kryteria rozróżniające: wspólne dziedzictwo ludzkości nie może zostać zawłaszczone, wymaga systemu kierowania, gwarantuje udział w korzyściach wszystkim państwom świata, można go używać tylko do celów pokojowych, należy je zachować dla przyszłych pokoleń.
Za takie tereny powszechnie uznaje się: morze pełne, dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej, Antarktykę, przestrzeń kosmiczną.
ISTOTA PRAWNA TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO
W nauce prawa brak jest definicji „terytorium państwowego”. Doktryna wypracowała w tej kwestii cztery teorie:
1) przedmiotową- terytorium to przedmiot władzy państwowej; powstała z pomieszania dawnych pojęć: własności na zasadach prawa publicznego (dominium) oraz suwerenności/władzy (imperium); krytykowana za przenoszenie do prawa publicznego pojęć prawa cywilnego;
2) podmiotową- (w koncepcji samodzielnej, przeciwnej do szerszej teorii przestrzennej) państwo jest organizmem quasi-biologicznym, a terytorium stanowi jego „ciało”; w związku z tym przyrównywane jest to do prawa osobistego jednostki skutecznego erga omnes; problem powstaje, gdy dochodzi do utraty części terytorium;
3) przestrzenną- z II poł. XIX w., terytorium nie jest rzeczą, lecz przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa; terytorium stanowi więc granicę władzy państwowej; terytorium jest refleksem panowania nad ludźmi- nie można terenów nie zamieszkanych uznać za terytorium państwowe, z tego powodu koncepcja ta uznawana jest za błędną;
4) kompetencyjną- terytorium jest obszarem obowiązywania porządku prawnego państwa (przy założeniu, że państwo jest „porządkiem normatywnym”); kompetencja państwa może podlegać ograniczeniom ratione loci, ratione materiae, ratione personae.
Łącząc niektóre elementy powyższych teorii można uznać, że:
Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej (co wyraża się przede wszystkim w dysponowaniu nim), jak przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.
TERYTORIUM PAŃSTWA
Terytorium państwa jest trójwymiarową przestrzenią, na którą rozciąga się suwerenność państwa. W skład tego terytorium wchodzą:
a) obszar lądowy- najważniejsza część, zaliczane tu także wyspy i wody śródlądowe; może być jednolite bądź rozczłonkowane (enklawy, półenklawy, wyspy);
b) obszar morski- morskie wody przybrzeżne: morskie wody wewnętrzne, morze terytorialne oraz wody położone między wyspami archipelagu (w państwa zwanych archipelagowymi);
c) wnętrze Ziemi- obszary podziemne pod lądem i wodą; zakres ograniczony jest tylko możliwościami technicznymi państwa;
d) przestrzeń powietrzna- górna granica nie została dotychczas jasno określona.
INTEGRALNOŚĆ TERYTORIALNA PAŃSTWA W KARCIE NZ I INNYCH DOKUMENTACH MIĘDZYNARODOWYCH
Integralność terytorialna (in. niepodzielność) pojawiła się w początkach XIX w. Gdy istniała jeszcze możliwość naruszenia integralności mocarstwa w drodze zrezygnowania z „prawa” owego naruszania starały się utrzymać równowagę sił oraz zapewnić sobie ekspansję ekonomiczną. Status terytorium „nienaruszalnego” otrzymały np. Szwajcaria (1815), Turcja (1856), Dania, Norwegia.
Po II wojnie światowej integralność terytorialna stała się jednym z głównych tematów prawa międzynarodowego. Zasada nienaruszalności znalazła wyraz w licznych umowach, deklaracjach. Największe znaczenie ma art. 2 ust. 4 KNZ wprowadzający zakaz użycia siły lub groźby „przeciwko nietykalności terytorium albo niepodległości politycznej któregokolwiek państwa”. W porównaniu z art. 10 PLN poszanowanie integralności ma znacznie szerszy zakres (chroni nie tylko całość terytorium oraz zakazuje nabywania terenów siłą, ale oznacza także jego nietykalność), choć zasada ta nie znalazła ujęcia w osobnym artykule.
Zasada ta znalazła także wyraz w deklaracji zasad stosunków międzynarodowych KBWE przyjętej 1 sierpnia 1975. Państwa uczestniczące zobowiązały się do pełnej ochrony integralności terytorialnej, niepodległości politycznej i jedności któregokolwiek z państw uczestniczących- także np. poprzez zakaz okupacji wojskowej.
POJĘCIE I ISTOTA ZWIERZCHNCTWA TERYTORIALNEGO
Zwierzchnictwo terytorialne to cecha państwa (a nie jego prawo) polegająca na sprawowaniu wyłącznej i pełnej władzy nad danym terytorium oraz zamieszkującą to terytorium ludnością. Cecha ta wynika z suwerenności państwa i jest jego najwyższą władzą. Zwierzchnictwo terytorialne dotyczy wszystkich osób i rzeczy, które podlegają prawu danego państwa. Obejmuje działania i funkcje właściwe państwu, a także analogicznie zapobiega wykonywaniu tych działań i funkcji przez inne państwa.
Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym oznacza podporządkowanie władzy państwowej obywateli i cudzoziemców znajdujących się na terytorium państwa oraz wykonywanie suwerenności nad bogactwami naturalnymi kraju. Tak: rezolucja ZO ONZ z 1962.
Zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym oznacza wyłączenie obcej władzy przez państwo na swym terytorium. Wiąże się z tym monopol przymusu, jurysdykcji i organizacji służb publicznych. Czasem określa się w związku z tym terytorium państwa jako „nieprzenikliwe”. Tak- wyrok STSM w sprawie statku „Lotus”.
Zwierzchnictwo personalne jest to cecha państwa bezpośrednio łącząca się ze zwierzchnictwem terytorialnym. Polega na sprawowaniu władzy i opieki przez państwo nad wszystkimi obywatelami tego państwa. Cecha ta jest konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej.
DEMILITARYZACJA JAKO OGRANICZENIE ZWIERZCHNICTWA
TERYTORIALNEGO
Demilitaryzacja to proces, w którym -na podstawie umowy- pozbawia się dany teren wojsk oraz budynków i maszyn o charakterze wojennym; także na przyszłość. Może być częściowa (np. strefa bezatomowa) lub całkowita. Ogranicza zwierzchnictwo terytorialne ratione materiae. Znana już w XVII wieku. Po II wojnie światowej układ poczdamski przewidywał szeroki zakres demilitaryzacji Niemiec; podobne postanowienia zawierały traktaty pokojowe z 1947 (Włochy). Demilitaryzacja może leżeć także w interesie państwa jej podlegającemu- plan Rapackiego z 1957.
NEUTRALIZACHA JAKO OGRANICZENIE ZWIERZCHNICTWA TERYTORIALNEGO
Neutralizacja oznacza umowny zakaz wykorzystywania danego terytorium do przygotowywania działań wojennych, a zwłaszcza ich prowadzenia. Nie wyklucza to jednak możliwości utrzymywania na nim sił zbrojnych i istnienia infrastruktury wojskowej, chyba że jednocześnie terytorium uznane zostanie za strefę zdemilitaryzowaną (jak np. Antarktyka od 1959). Istnieje możliwość neutralizacji częściowej (zakaz prowadzenia określonych działań wojennych, np. przy uzyciu określonej broni). Neutralizacja ważnych strategicznie obszarów (cieśniny międzynarodowe, kanały morskie, itp.) sprzyjać ma utrzymaniu pokoju na świecie; czasami dotyczy terytoriów w przeszłości spornych i jest elementem uregulowania ich statusu. Obejmuje np. obszar Kanału Panamskiego, Kanału Sueskiego, Wysp Alandzkich.
BAZY WOJSKOWE A ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE
Rozpowszechnione po II wojnie światowe bazy wojskowe znacząco ograniczają zwierzchnictwo terytorialne państw. Umowy w tej kwestii czasem traktuje się jako cesję dzierżawną lub administracyjną.
Trzy cechy bazy wg C. Berezowskiego:
1) władza terytorialna na ternie bazy;
2) prawo łączności z baza przez terytorium przylegające;
3) pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych.
Na mocy dwustronnych umów jedne państwa, za odpowiednią opłatą lub w zamian za inne korzyści, uzyskują prawo okupowania, używania, kontrolowania i nadzorowania pewnych obszarów w celach wojskowych. Personel baz czasem uzyskuje możliwość wykonywania jurysdykcji także poza terenem bazy.
NABYCIE TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO: CESJA
Jest to najpopularniejszy pochodny sposób nabycia terytorium państwa. Podstawą jest umowa, w której państwo cedujące określony obszar zrzeka się wszelkich swoich praw i tytułów do niego na rzecz innego państwa. Najczęściej spotykane w traktatach pokojowych. Elementy niezbędne cesji: prawny (umowa) oraz faktyczny (rzeczywiste objęcie terytorium przez drugie państwo). Nabyte prawa terytorialne są prawomocne w stosunku do wszystkich podmiotów.
CESJA ODPŁATNA |
CESJA WZAJEMNA |
CESJA PLEBISCYTARNA |
Warunkowana uiszczeniem zapłaty (Alaska- 1867) |
Zamiana części terytoriów (Polska-ZSRR 1951) |
Warunek uzyskania zgody ludności danego terytorium |
NABYCIE TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO: EFEKTYWNA OKUPACJA A ZASIEDZENIE
|
OKUPACJA |
ZASIEDZENIE |
Rodzaj nabycia |
Pierwotny |
Pochodne |
Definicja |
Rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie podlegające niczyjej władzy |
Nabycie suwerenności przez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych |
Przedmiot |
Res nullius- ziemia niczyja, tereny porzucone |
Terytorium podlegające zwierzchnictwu innego państwa, lecz państwo to nie wykonuje swych uprawnień |
Warunki |
Efektywność- okupacja jest rzeczywista, tzn. terytorium podlega wyłącznej, skutecznej władzy państwa wykonującego kompetencje rządowe; stopień wymaganej efektywności zależy od ziemi- im mniej możliwa do zamieszkania, tym mniejsze wymogi |
1) ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych 2) trwałość i stabilność (długotrwałe, niczym nie zakłócone) 3) pokojowy charakter 4) brak sprzeciwu ze strony poprzedniego suwerena |
Przykłady |
Nabycie wyspy Jan Mayen przez Norwegię w 1924 |
Wyspa Palmas (1928) przyznana Holandii na „koszt” USA |
SPOSOBY UTRATY TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO
Sposobów utraty terytorium jest tyle, ile sposobów jego nabycia. Oba bowiem procesy są od siebie uzależnione. I tak:
a) w wyniku cesji cedent traci część terytorium;
b) bez porzucenia („zrzeczenia się” ziemi) nie byłoby efektywnej okupacji;
c) przyrost może oznaczać utratę w wyniku sił przyrody części terytorium na rzecz innego państwa;
d) w drodze zasiedzenia państwo będące do tej pory suwerenem na jakimś terenie traci uprawnienie do władzy nad nim;
e) poprzez adiudykację organ międzynarodowy w sposób wiążący orzeka o utracie części terytorium jednego państwa na rzecz innego.
Niekiedy zdarza się, że państwo traci tereny, które stają się rzeczą niczyją, bądź nawet znikają (zwłaszcza w wyniku działań sił natury).
Przykładem na utratę ziemi bez jej jednoczesnego nabycia przez inny podmiot jest derelikcja- porzucenie przez państwo części swojego terytorium, bez zrzeczenia się go na korzyść innego państwa, a więc przekształcenie go w ziemię niczyją. Zachodzi gdy państwo przestaje wypełniać swoje kompetencje na danym obszarze, jednocześnie deklarując czy demonstrując chęć jego opuszczenia.
Każdy z powyższych powodów łączy jedna cecha- brak możliwości lub chęci dalszego wykonywania kompetencji państwowych. Powody takiego zachowania państw są z punktu widzenia prawa międzynarodowego obojętne. Jedynie prawo to wyłącza możliwość utraty części terytorium poprzez zawojowanie. Także umowy dot. baz wojskowych, dzierżawa nie mogą być traktowane jako forma cesji.
POJĘCIE I RODZAJE GRANIC PAŃSTWOWYCH
Pojęcie „granica” pojawiło się dopiero na przełomie XIII i XIV wieku. Zawężenie tego terminu do „granicy linearnej” zawdzięczamy rewolucji francuskiej. Granica to linia, płaszczyzna, w obrębie której zawiera się terytorium państwowe. Oddziela terytorium jednego państwa od terytorium innego państwa bądź terytorium niepolegającego jurysdykcji narodowej.
Ze względu na istotę |
Ze względu na sposób ustalenia |
|||
Naturalne |
Sztuczne |
Orograficzne |
Geometryczne |
Astronomiczne |
Wyznaczane przez rzeki (mediana bądź talweg), morza, góry, stepy, pustynie |
Wyznaczane decyzją polityczna |
Uwzględniają ukształtowanie powierzchni |
Przebiegają niezależnie od rzeźby terenu |
Biegną wzdłuż równoleżników i południków (np. granice USA i Kanady, w Afryce) |
ETAPY USTALANIA GRANICY PAŃSTWOWEJ
Zazwyczaj przebieg granic ustalany jest w umowach pomiędzy państwami sąsiednimi. Niekiedy decyzja w tym względzie pozostawiona jest sądom arbitrażowym.
Na proces ten składają się trzy etapy:
1) decyzja polityczna, określająca ogólnie przebieg granicy państwowej (np. w traktacie pokojowym);
2) delimitacja- obejmuje sporządzenie przez odpowiednią komisję opisu granicy oraz naniesienia jej przebiegu na mapę o małej skali; konkretne postanowienia znajdują się zazwyczaj w umowach (pokojowych, o cesji, etc.); wymaga się, by delimitacja była kompletna, dokładna i precyzyjna (np. gdy chodzi o terminy i nazwy geograficzne);
3) demarkacja- ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznaczenie, przez mieszaną komisję, przebiegu granicy państwowej w terenie; dokonywana przy pomocy, np. tablic, słupów granicznych; podstawą jest umowa o delimitacji; zasady: konieczność zachowania warunków niezbędnych dla prowadzenia normalnej gospodarki rolnej, nieprzeprowadzanie w miarę możliwości granic przez miasta i wsie.
Po pewnym czasie przeprowadzana jest redemarkacja, polegająca na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy. Obejmuje: odnawianie, uzupełnianie, zmianę znaków granicznych oraz sporządzenie związanej z tym dokumentacji.
W przypadku byłych państw kolonialnych wyznaczanie granic oparte było o zasadę uti possidetis- zakładała ona poszanowanie granic administracyjnych byłych kolonii.
STATUS RZEK MIĘDZYNARODOWYCH
Brak jest jednolitości co do cech charakterystycznych rzek międzynarodowych- dla jednych liczy się kryterium geograficzno-polityczne (K. Równy), dla innych kryterium prawne (L. Antonowicz).
Można uznać, ze rzeka taka powinna:
a) przepływać przez terytorium kilku państw;
b) być żeglowna;
c) mieć ujście do morza;
d) „przestrzegać” zasady swobodnej żeglugi dla statków wszystkich państw.
Powyższe kryteria pozwalają odróżnić od rzek międzynarodowych rzeki: narodowe, graniczne oraz wielonarodowe.
Konwencja barcelońska z 1921 znacznie rozszerzała pojęcie rzeki międzynarodowej (był to każdy żeglowny „kawałek” rzeki z ujściem do morza). Niewielka liczba ratyfikacji osłabiła znaczenie tej konwencji.\
Obecnie coraz więcej zastosowania znajdują kwestie regulacji rzek w prawie międzynarodowym: cele przemysłowe, energetyczne, turystyczne.
Dunaj. Jego status reguluje konwencja belgradzka z 1948. Ruch jest dozwolony dla statków wszystkich krajów poza statkami wojennymi obcych państw. Stosowanie się do reguł i utrzymywanie przepływności rzeki jest kontrolowane przez Komisję Dunajską. Respektowana jest suwerenność państw nadbrzeżnych.
Ren. Status reguluje konwencja mannheimska z 1868. Wolność żeglugi statków wszystkich państw. Państwa nadbrzeżne utrzymują żeglowność na swoim odcinku. Kontrola Komisji Centralnej Żeglugi na Renie. Dwie konwencje z 1976 o ochronie przed zanieczyszczeniami.
Niger. Konwencja z 1963 utrzymuję zasadę swobodnej żeglugi.
Indus. Stała Komisja Indusu ma łagodzić spory pomiędzy Indiami i Pakistanem oraz zapewniać swobodę żeglugi.
Amazonka. Traktat o współpracy państw dorzecza oparty jest na zasadzie sprawiedliwego rozdziału korzyści.
Wszystkie powyższe rzeki „stosują się” do zasady równości traktowania wszystkich państw.
ŹRÓDŁA PRAWA MORZA
Prawo morza to dział prawa międzynarodowego publicznego, określający status prawny obszarów morskich oraz statków morskich. Opiera się na zwyczaju międzynarodowym oraz umowach międzynarodowych, spośród których najpowszechniej stosowaną jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona 10 grudnia 1982 w Montego Bay (tzw. Konwencja jamajska). W pewnym zakresie znaczenie posiadają także akty prawa wewnętrznego.
Już w starożytności regulowano niektóre aspekty prawa morza (np. prawo rodyjskie). Współczesna kodyfikacja to dopiero efekt trzech konferencji prawa morza:
I z 1958- zorganizowana przez Organizację Narodów Zjednoczonych odbyła się w Genewie; rezultatem były cztery konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej, w sprawie morza otwartego, w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, w sprawie szelfu kontynentalnego;
II z 1960, także miała miejsce w Genewie, główną przyczyną zwołania był brak ustaleń w kwestii szerokości morza terytorialnego; zakończona fiaskiem;
III z 1975-82, zakończona przyjęciem Konwencji jamajskiej (weszła w życie w 1994).
Stanowi ona „konstytucje mórz i oceanów” regulującą sposoby ich użytkowania, badania i ochrony.
Stronami konwencji jest ponad 140 państw.
KLASYFIAKACJA OBSZARÓW MORSKICH
Obszary podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państw |
Obszary poza granicami jurysdykcji państw |
||||||
Wody wewnętrzne |
Wody archipelagowe |
Morze terytorialne |
Strefa przyległa |
Strefa ekonomiczna/ wyłącznego rybołówstwa |
Szelf kontynentalny |
Morze otwarte |
Dno mórz poza granicami jurysdykcji państwowej |
Patrz niżej |
Na wodach archipelagowych państwu nadbrzeżnemu przysługuje suwerenność, ograniczona prawem nieszkodliwego przepływu oraz prawem przejścia archipelagowymi szlakami morskimi. Prawo przejścia: 1) nie może być zawieszone, 2) podwodne okręty wojenne mogą przepływać w zanurzeniu 3) mogą z niego korzystać cywilne i wojskowe statki powietrzne |
Patrz niżej |
Patrz niżej |
Patrz niżej |
Patrz niżej |
Patrz niżej |
Patrz niżej |
OBSZARY MORSKIE RP NA PODSTAWIE USTAWODASTWA POLSKIEGO I
KONWENCJI O PRAWIE MORZA
Zgodnie z ustawą o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej z dnia 21 marca 1991 w skład obszarami morskimi polski są morskie wody wewnętrzne, morze terytorialne oraz wyłączna strefa ekonomiczna (art. 2 ust. 1). Zgodnie z art. 2 ust. 2 morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne wchodzą w skład terytorium Rzeczypospolitej Polskiej- łącznie zajmują, odpowiednio: 2004 km2 oraz 8682 km2.
MORSKIE WODY WEWNĘTRZNE W KONWENCJI O PRAWIE MORZA I W USTAWIE O OBSZARACH MORSKICH RP Z 1991
Wody wewnętrzne są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Podlegają całkowitej jurysdykcji państwa nadbrzeżnego. Zgodnie z konwencją w ich skład wchodzą: wody portów, ujścia rzek, zatoki, redy (wejścia do portów).
Na mocy ustawy z 1991 polskimi morskimi wodami wewnętrznymi są:
1) część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, oraz rzeka Odra pomiędzy Zalewem Szczecińskim a wodami portu Szczecin;
2) część Zatoki Gdańskiej zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu o współrzędnych 54°37'36" szerokości geograficznej północnej i 18°49'18'' długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Helskiej) do punktu o współrzędnych 54°22'12'' szerokości geograficznej północnej i 19°21'00'' długości geograficznej wschodniej (na Mierzei Wiślanej);
3) część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej między Rzecząpospolitą Polską a Federacją Rosyjską na tym Zalewie;
4) wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego.
ZASADA NIESZKODLIWEGO PRZEPŁYWU PRZEZ MORZE TERYTORIALNE A PRAWA PAŃSTWA NADBRZEŻNEGO
Przez morze terytorialne należy rozumieć pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi a morzem otwartym, na którym obowiązuje prawodawstwo i władza państwa, do którego należy dany odcinek wybrzeża.
Prawo nieszkodliwego przepływu (początkowo zasada, potem skodyfikowane) zapewnia żeglugę statków wszystkich bander przez morze terytorialne, wody archipelagowe i wyjątkowo morskie wody wewnętrzne, a zatem przez morskie terytorium państwa. Nieszkodliwy przepływ obejmuje nieprzerwaną i szybką żeglugę przez morze terytorialne w celu:
a) przejścia przez morze terytorialne bez wchodzenia na wody wewnętrzne i bez zatrzymywania się poza wodami wewnętrznymi na redzie bądź przy urządzeniu portowym (przepływ trawersowy lub prosty);
b) wejścia na wody wewnętrzne lub wyjścia z nich albo zatrzymania się na takiej redzie bądź przy takim urządzeniu portowym (przepływ wejściowy/wyjściowy).
Przepływ jest nieszkodliwy, dopóki nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Niektóre państwa uzależniają przepływ okrętów wojennych od ich uprzedniej zgody lub notyfikacji- nie jest to jednak zgodne z przepisami prawa międzynarodowego (tak wyrok MTS z 1949). Jedynie okręt podwodny musi płynąć wynurzony.
Zgodnie z art. 19 konwencji oraz z art. 9 polskiej ustawy przepływ uważa się za zagrażający pokojowi, porządkowi publicznemu lub bezpieczeństwu, jeżeli obcy statek lub okręt wojenny podejmuje na morzu terytorialnym działania polegające na:
1) groźbie użycia siły lub użyciu siły przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej Rzeczypospolitej Polskiej albo pogwałceniu w jakikolwiek inny sposób zasad prawa międzynarodowego zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych;
2) ćwiczeniach lub użyciu broni wszelkiego rodzaju;
3) zbieraniu informacji na szkodę obronności lub bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej;
4) propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej;
5) startowaniu, lądowaniu lub przyjmowaniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego;
6) startowaniu, lądowaniu lub przyjmowaniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego;
7) ładowaniu lub wyładowywaniu towarów, walut albo przyjmowaniu na statek lub wysadzaniu ze statku ludzi z naruszeniem przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych Rzeczypospolitej Polskiej;
8) umyślnym zanieczyszczeniu morza;
9) uprawianiu rybołówstwa;
10) prowadzeniu badań lub działalności hydrograficznej;
11) zakłócaniu systemu łączności lub innych urządzeń i instalacji Rzeczypospolitej Polskiej;
12) wszelkich innych działaniach niezwiązanych bezpośrednio z przepływem.
Prawo nieszkodliwego przepływu konstytuuje jedyny wyjątek od zasady zwierzchnictwa państwa nad morzem terytorialnym.
MORKA STREFA PRZYLEGŁA
Państwa zakładają, że obszar morza terytorialnego (12 mil) nie jest wystarczający do obrony ich interesów. Stąd pojawiła się idea pasa przyległego, który miał skutecznie zwalczać przemyt poza granicami morza terytorialnego.
Prawo tworzenia takiej strefy potwierdza art. 33 KoPM. Maksymalna dopuszczalna szerokość to 24 mil od linii podstawowej. Strefa ta nie wchodzi w skład państwa nadbrzeżnego, jednak państwo to wykonuje pewne prawa suwerenne. Jest ono uprawnione do sprawowania kontroli koniecznej dla:
a) zapobiegania naruszenia jego ustaw lub przepisów celnych, sanitarnych czy imigracyjnych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego;
b) karania naruszeń powyższych ustaw i przepisów popełnionych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego.
STATUS PRAWNY I ZASADY KORZYSTANIA Z WYŁĄCZNEJ STREFY EKONOMICZNEJ
Państwo nadbrzeżne może ustanowić albo wyłączną strefę ekonomiczną, albo strefę wyłącznego rybołówstwa. Ta druga nie jest jednak przewidziana przez KoPM. Strefa ekonomiczna daje więcej możliwości. Jest to obszar położony na zewnątrz morza terytorialnego i przylegający do tego morza, który podlega specjalnemu statusowi. Jego szerokość nie może przekroczyć 200 mil licząc od linii podstawowej morza terytorialnego. Państwo nadbrzeżne ma w stosunku do takiej strefy przede wszystkim uprawnienia gospodarcze. W przypadku zasobów mineralnych, to państwo nadbrzeżne ma takie same uprawnienia, jak do zasobów szelfu kontynentalnego. Natomiast w odniesieniu do zasobów odnawialnych, czyli żywych, państwa nadbrzeżne powinny stosować zasadę ich optymalnego wykorzystania. Jeśli więc państwo mające strefę ekonomiczną nie może w całości zagospodarować odłowu ryb, to powinno dopuścić rybaków obcych państw do nadwyżki połowowej. Uzasadnieniem takiego rozwiązania jest okoliczność, że zasoby żywe są odnawialne. Prawa państwa nadbrzeżnego są skorelowane z prawami innych państw.
Wg art. 56 KoPM (a za tym art. 17 ustawy z 1991) w wyłącznej strefie ekonomicznej państwu nadbrzeżnemu przysługują:
1) suwerenne prawa w celu rozpoznawania, zarządzania i eksploatacji zasobów naturalnych, zarówno żywych, jak i mineralnych, dna morza i wnętrza ziemi pod nim oraz pokrywających je wód, a także ochrona tych zasobów oraz suwerenne prawa w odniesieniu do innych gospodarczych przedsięwzięć w strefie;
2) władztwo w zakresie:
a) budowania i użytkowania sztucznych wysp, konstrukcji i innych urządzeń,
b) badań naukowych morza,
c) ochrony i zachowania środowiska morskiego;
3) także inne prawa i obowiązki przewidziane przez przepisy.
PRAWA PAŃSTWA NADBRZEŻNEGO DO SZELFU KONTYNENTALNEGO A STATUS WÓD POKRYWAJĄCYCH SZELF
Szelf kontynentalny, zwany także „półką kontynentalną” lub „przylądowym obszarem morskim”, jest instytucją powstałą w wyniku rozwoju nauki i techniki. Pierwsze regulacje mieszczą się w IV konwencji genewskiej z 1958. Wg niej szelf to: dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Szelf może ciągnąć się do zewnętrznego skraju kontynentalnej krawędzi albo na odległość 200 mil od linii podstawowej, jeżeli zewnętrzny skraj kontynentalnej krawędzi nie sięga do tej odległości. Zewnętrzna granica sięga miejsca, w którym głębokość wody nie przekracza 200 metrów (lub dalej, jeżeli zasoby mogą być eksploatowane).
Państwo nadbrzeżne wykonuje na tym obszarze prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji naturalnych zasobów. Charakter ekskluzywny tych praw oznacza, że żadne inne państwo nie może prowadzić na tym terenie badań. Szelf nie jest res nullius.
Art. 78 KoPM postanawia, że prawa państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego nie wpływają na status prawny wód pokrywających szelf i przestrzeni powietrznej ponad tymi wodami. Może więc się zdarzyć, że na jednolitych fizycznie obszarach morskich współobowiązywać będą dwa reżimy prawne: na dnie morza reżim szelfu, zaś na wodach nadszelfowych np. reżim morza otwartego. Wykonując swe prawa w zakresie szelfu państwo nie może zakłócać żeglugi i pozostałych praw innych państw.
ZASADA WOLNOŚCI MÓRZ A PRAWA PAŃSTW ŚRÓDLĄDOWYCH
Morze otwarte (pełne) to obszar morski znajdujący się na zewnątrz od granicy wyłącznej strefy ekonomicznej lub strefy wyłącznego rybołówstwa albo od granicy morza terytorialnego. Istotą tego obszaru jest obowiązywanie na nim zasady wolności morza. Oznacza ona, że morze pełne jest otwarte dla wszystkich państw i żadne nie może zgłaszać roszczeń do poddanie swej suwerenności jakiejkolwiek części morza otwartego.
Odpowiednie regulacje znajdowały się w Konwencji o morzu otwartym z 1958; obecnie- część VII KoPM.
Podstawy teoretyczne dla tej zasady sformułował Hugo Grocjusz.
Każde państwo (z zastrzeżeniem należytego uwzględnienia interesu innych państw oraz przestrzegania zasad prawa międzynarodowego) ma prawo korzystania z sześciu wolności morza otwartego:
a) wolność żeglugi;
b) wolność przelotu;
c) wolność układania podmorskich kabli i rurociągów;
d) wolność budowania sztucznych wysp oraz innych instalacji dozwolonych przez prawo międzynarodowe;
e) wolność łowienia;
f) wolność badań naukowych.
Zasada wolności mórz nie oznacza anarchii. Ma obszarze morza pełnego każde państwo może wykonywać władzę z tytułu zwierzchnictwa okrętowego- w stosunku do statków własnych- i z mocy prawa międzynarodowego- w odniesieniu do statków obcych.
PRAWO WIZYTY I REWIZJI
Na mocy postanowień KoPM istnieje kilka wyjątków od zasady wolności żeglugi na morzu otwartym (oznacza ona, że statki wszystkich państw mogą płynąć po morzu pełnym w dowolnie obranym przez siebie kierunku, a jego wybór jest ograniczony jedynie względami nawigacyjnymi). Jednym z tych wyjątków jest prawo wizyty (art. 110 KoPM).
Okręt wojenny ma prawo poddać rewizji na morzu pełnym obcy statek jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie:
a) że statek zajmuje się piractwem;
b) że statek zajmuje się handlem niewolnikami;
c) że statek zajmuje się nadawaniem nielegalnych audycji;
d) że statek nie posiada przynależności państwowej
e) że statek, chociaż podnosi obcą banderę lub odmawia pokazania swojej bandery, posiada w rzeczywistości tę samą przynależność państwową co okręt wojenny.
Statek może uchronić się przed rewizją, jeśli posiada immunitet: okrętu wojennego (art. 95 KoPM) lub statku używanego wyłącznie do służby rządowej niehandlowej (art. 96 KoPM).
Jeżeli zaistnieją w/w okoliczności można przeprowadzić kontrolę (w tym celu może on wysłać do podejrzanego statku łódź pod dowództwem oficera. Jeżeli po sprawdzeniu dokumentów nadal istnieją podejrzenia, może on przeprowadzić dalszą kontrolę na statku, która powinna zostać dokonana z możliwie największą rozwagą).
Jeżeli podejrzenia okażą się nieuzasadnione i jeżeli zatrzymany statek nie popełnił żadnego czynu, który by te podejrzenia usprawiedliwiał, należy wynagrodzić mu wszelkie wyrządzone straty lub szkody.
Postanowienia te stosuje się także do wojskowych statków powietrznych oraz wszelkich innych należycie upoważnionych statków morskich lub powietrznych, posiadających wyraźne znaki rozpoznawcze świadczące o tym, że pozostają one w służbie rządowej.
PRAWO POŚCIGU
Kolejnym ograniczeniem wolności żeglugi jest prawo pościgu (art. 111 KoPM). Jest to prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub członkowie załogi albo pasażerowie dopuścili się naruszenia praw lub przepisów prawa nadbrzeżnego.
Warunki skuteczności:
1) pościg musi być rozpoczęty gdy obcy statek lub jedna z jego łodzi znajduje się na wodach wewnętrznych, na wodach archipelagowych, morzu terytorialnym lub w strefie przyległej państwa ścigającego, a także jeżeli narusza prawa państwa w wyłącznej strefie ekonomicznej lub na szelfie kontynentalnym;
2) pościg może być kontynuowany poza morzem terytorialnym lub strefą przyległą; w chwili wpłynięcia statku na morze terytorialne własnego państwa lub państwa trzeciego pościg należy przerwać;
3) Pościg można wszcząć wyłącznie po podaniu wizualnego lub dźwiękowego sygnału do zatrzymania się, z odległości pozwalającej na jego odbiór przez obcy statek;
4) pościg musi być „gorący” i „ciągły”, tzn. podjęty bezpośrednio po stwierdzeniu naruszenia prawa i prowadzony nieprzerwanie;
5) pościg mogą prowadzić tylko okręty wojenne lub samoloty wojskowe albo inne statki morskie lub powietrzne, które posiadają wyraźne znaki rozpoznawcze świadczące o tym, że pozostają one w służbie rządowej i że są upoważnione do takich działań.
Celem pościgu jest schwytanie statku na morzu pełnym, sprowadzenie go do portu oraz ukaranie tam sprawcy czynu zakazanego.
ZJAWISKO PIRACTWA I JEGO ZWALCZANIA W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM
Źródło trzeciego wyjątku od zasady wolności żeglugi jest piractwo.
Piraci (gr. `napadający na morzu) od starożytności uznawani są za wrogów całej ludzkości. Samo piractwo uznawane jest za zbrodnie prawa narodów (delictum iuris gentium). Jego istotę stanowi osobisty, obliczony na uzyskanie korzyści cel działania, co pozwala odróżnić to zjawisko od terroryzmu morskiego, zazwyczaj motywowanego politycznie. Piractwo do dziś stanowi istotny problem (Somalia).
KoPM definiuje akty piractwa jako:
a) wszelki bezprawny akt gwałtu, zatrzymania lub grabieży popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i wymierzony:
(i) na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi morskiemu lub powietrznemu albo przeciwko osobom lub mieniu na pokładzie takiego statku morskiego lub powietrznego;
(ii) przeciwko statkowi morskiemu lub powietrznemu, osobom lub mieniu w miejscu niepodlegającym jurysdykcji żadnego państwa;
b) wszelki akt dobrowolnego udziału w korzystaniu ze statku morskiego lub powietrznego, jeżeli jego sprawca wiedział o okolicznościach nadających takiemu statkowi charakter pirackiego statku morskiego lub powietrznego;
c) wszelki akt podżegania do popełnienia czynów określonych w punktach (a) i (b) lub wszelki akt celowego ułatwiania popełnienia takich czynów.
Kwestie zwalczania tego zjawiska regulują art. 100 i n. KoPM. Istnieje powszechny obowiązek współpracy w zwalczaniu piractwa. Każde państwo może na obszarze morza otwartego lub obszarze niepodlegającym jurysdykcji żadnego państwa zająć piracki statek morski lub powietrzny oraz aresztować osoby i zająć mienie na jego pokładzie. Sądy tego państwa mogą decydować o wymiarze kary dla piratów.
STATUS PRAWNY DNA MÓRZ I OCEANÓW
W obliczu rozwoju techniki, umożliwiającej dalszą eksploatacje morza, powstało zagadnienie sytuacji prawnej dna mórz i oceanów. Niektórzy proponowali, by objąć morza i oceany w całości kategorią szelfu kontynentalnego (jednym z kryteriów jego wyznaczania są możliwości eksploatacyjne), co umożliwi poddział tych wód między wszystkie państwa. Jednak odrzucono to stanowisko- pojęcie szelfu nie może bowiem być stosowane do tej części dna, która szelfem już nie jest.
Prace nad tym zagadnieniem trwały w ONZ od lat 60. Ich efektem jest Deklaracja zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej z 1970. Obszary te zostały uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości (zgodnie z propozycją Malty) . Ich wykorzystanie jest możlwie tylko w celach pokojowych.
Podobne postanowienia zawiera KoPM. Żadne państwo nie może zgłaszać roszczeń ani wykonywać suwerenności lub suwerennych praw nad jakąkolwiek częścią tego obszaru ani nad jego zasobami. Tereny te nie podlegają zawłaszczeniu.
EKSPLOATACJA DNA MÓRZ I OCEANÓW POZA GRANCAMI JURYSDYKCJI PAŃSTWOWEJ ORAZ ROLA ORGANIZACJI DNA MORZA
Prawa do zasobów dna mórz i oceanów przysługują całej ludzkości, a w jej imieniu działa Organizacja Dna Morza. ODM powstała na mocy rozdziału 4 KoPM, jej członkami są wszystkie państwa-strony Konwencji.
Zasoby tego obszaru są niezbywalne, chyba że na zasadach Organizacji. Na tle problemów dotyczących zasad eksploatacji (państwa uprzemysłowione chciały by każdy miał do tego prawo, co najwyżej licencjonowane przez ODM) przyjęto kompromisowe rozwiązanie nazwane „równoległym systemem eksploatacji”. Eksploatacja jest prowadzona:
a) przez ODM, działającą za pośrednictwem międzynarodowego Przedsiębiorstwa;
b) w stowarzyszeniu z ODM i na podstawie kontraktów, przez państwa i upoważnione przez nie przedsiębiorstwa i osoby.
Organizacja ma dzielić korzyści pochodzące z eksploatacji między wszystkie państwa ze szczególnym uwzględnieniem interesów i potrzeb państw rozwijających się.
POJĘCIE I RODZAJE CIEŚNIN MIĘDZYNARODOWYCH
Są to naturalne drogi wodne łączące obszary morskie. Ze względu na to, że prawo międzynarodowe zajmuje się tylko niektórymi cieśninami należy odróżnić:
a) cieśniny międzynarodowe (łączą morza i oceany, nad brzegami których znajdują się terytoria więcej niż jednego państwa w związku z czym stanowią międzynarodowe szlaki komunikacyjne- na ich obszarze panuje zasada wolności żeglugi; ich szerokość przekracza podwójną szerokość morza terytorialnego państwa lub państw nadbrzeżnych) od
b) cieśnin terytorialnych- ich szerokość jest węższa lub równa podwójnej szerokości morza terytorialnego państwa lub państw nadbrzeżnych, co rodzi pewne problemy, gdyż przepływ musi odbyć się przez wody terytorialne państwa. Status prawny tych cieśnin nie jest równy ze statusem morza terytorialnego- konwencja z 1958 przewidywała prawo nieszkodliwego przepływu, którego nie można zawiesić. W czasie pokoju podobne prawo dotyczyło okrętów wojennych.
Status prawny niektórych cieśnin regulowany jest przez umowy (traktat kopenhaski w/s cieśnin bałtyckich, konwencja z Montreux w/s cieśniny czarnomorskiej, umowa z Buenos Aires w/s Cieśniny Magellana).
Tendencja do powiększania obszarów morza terytorialnego sprawiła, że coraz więcej cieśnin ma status terytorialny (od czasu określenia szerokości morza terytorialnego na 12 mil morskich nastąpiło przekształcenie 116 cieśnin w cieśniny terytorialne). W związku z tym KoPM dla zagwarantowania żeglugi wprowadziła nową instytucję- prawo przejścia tranzytowego.
PRAWO PRZEJŚCIA TRANZYTOWEGO A PRAWO NIESZKODLIWEGO PRZEPŁYWU
Art. 37 i n. KoPM regulują kwestię prawa przejścia tranzytowego. Jest ono o tyle istotne, że wiele państw sprowadza coraz większe ilości surowców droga morską, a wspomniana wyżej tendencja zwiększa liczbę cieśnin terytorialnych.
Prawo to przysługuje na obszarze między jedną częścią morza pełnego lub wyłącznej strefy ekonomicznej a drugą częścią morza pełnego lub wyłącznej strefy ekonomicznej.
Przejście tranzytowe polega na korzystaniu z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśninę. Przysługuje wszystkim statkom (także wojskowym), o ile nie powodują jakiegokolwiek zagrożenia.
Państwa położone nad cieśninami mogą wyznaczać szlaki morskie i wprowadzać systemy rozgraniczenia ruchu w cieśninach, jeżeli jest to konieczne do zapewnienia bezpiecznego przepływu statków. Państwu przysługuje odszkodowanie za szkody spowodowane przez znajdujący się w tranzycie statek.
Prawo przejścia tranzytowego tym różni się od prawa nieszkodliwego przepływu, że rozciąga się również na samoloty oraz że sytuacja prawna statków i samolotów korzystających z niego jest taka, jak na morzu pełnym.
STATUS KANAŁÓW MORSKICH W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYCH
Są to sztuczne połączenia dwóch otwartych dla żeglugi obszarów morskich. W kanałach stanowiących wody wewnętrzne państwa wolność żeglugi ustanawiana jest umowami bądź prawem wewnętrznym. Umiędzynarodowienie kanału stanowiącego wody wewnętrzne państwa (na drodze umowy) odnosi się do wolności żeglugi i pozostaje bez wpływu na strefę kanału, stanowiącą integralną część terytorium państwa. Nie ma żadnej normy zwyczajowej, która wprowadzałaby powszechną wolność żeglugi po kanałach morskich.
Obecnie kanałami umiędzynarodowionymi są:
KANAŁ |
PAŃSTWO |
AKWENY |
AKT PRAWNY |
REGULACJE |
Sueski |
Egipt |
MŚ, MCz |
Ustawodawstwo egipskie |
Otwarty dla żeglugi |
Panamski |
Panama |
OA, OS |
Otwarty dla żeglugi |
|
Kiloński |
Niemcy |
MB, MP |
Traktat wersalski |
Swoboda żeglugi dla flot handlowych i wojskowych państw pozostających w pokoju |
Koryncki |
Grecja |
ME, MJ |
Ustawodawstwo greckie, porozumienia bilateralne |
STATUS ARKTYKI W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM A WSPÓŁCZESNE DZIAŁANIA PAŃSTW NA OBSZARZE BIEGUNA PÓŁNOCNEGO
Arktyka to obszar otaczający biegun północny; obejmuje Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz przylegające morza i wyspy. Status prawny Arktyki nie jest obecnie regulowany przez żadna umowę. Na tym terenie panuje jednak wolność żeglugi jak na pełnym morzu.
Wg teorii sektorów państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobie prawo do wszystkich obszarów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze. Wierzchołkiem sektora jest biegun północny, granicami bocznymi - linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowego punktu wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Północna linia brzegowa stanowi podstawę tego sektora.
Teorię sektorów wysunęła jako pierwsza Rosja (1916). Poparła ją Kanada (1925). Zgodnie z nią, obszar Arktyki podzielony być powinien między: Rosję (sukcesor ZSRR, sektor rosyjski nie obejmuje terytoriów, nad którymi suwerenność innych państw ZSRR uznał przed 15 IV 1926 r., tj. Spitsbergen oraz Jan Mayen, obie przynależne Norwegii), USA (Alaska), Kanadę, Danię (Grenlandia) oraz Norwegię; Islandia nie wysunęła roszczeń (w momencie formowania tej teorii Islandia była w unii personalnej z Danią, na mocy której rząd duński m.in. prowadził jej politykę zagraniczną).
Dania, USA oraz Norwegia sprzeciwiły się tej teorii argumentując, że teren ten stanowi w większości obszar morski (zasada wolności morza otwartego).
Dla licznych państw Arktyka stanowi obszar o znaczeniu strategicznym. Współcześnie obszary te są źródłem zaogniania się relacji państw. Rosyjska ekspedycja „Arktyka 2007” zamanifestowała pretensje do tego terytorium, poprzez umieszczenie 2 sierpnia 2007 roku flagi rosyjskiej w okolicy bieguna północnego. Wywołało to natychmiastową reakcję- Kanada wzmocniła posterunki wojskowe na wsypach Archipelagu Arktycznego; Dania wysłała w te rejony ekspedycję naukową; USA wysłały lodołamacz.
Regulacje KoPM nie rozwiązują tego problemu. Wydaje się, że konieczne jest „porozumienie arktyczne”.
STATUS PRAWNY ANTARKTYKI
Jest to znajdujący się na półkuli południowej obszar, który obejmuje Antarktydę wraz z lądolodami oraz otaczającymi ją wodami i wyspami. Za granicę Antarktyki przyjęto równoleżnik 60 stopni szerokości geograficznej południowej.
Znaczenie strategiczne oraz bogactwa naturalne decydują o ogromnym zainteresowaniu tymi terenami. Żadne z zainteresowanych państw nie było w stanie wykonywać efektywnej okupacji, stąd roszczenia do tych terenów, często sprzeczne ze sobą, wysuwano na podstawie odkryć, symbolicznego posiadania, przylegania etc. Spory doprowadziły do zawarcia układu w sprawie Antarktyki z 1 grudnia 1959 (konferencja waszyngtońska 12 państw). Tereny te maja być wykorzystywane jedynie do celów pokojowych. Utrzymana jest wolność badań naukowych, a sygnatariusze mają rozwijać współprace naukową. Układ zakazał wysuwania nowych roszczeń terytorialnych lub rozszerzania już istniejących. Dotychczasowe roszczenia zostały „zamrożone”. Kontrole przestrzegania porozumienia przeprowadzają obserwatorzy w dowolnym czasie i na dowolnym terenie. Państwa-strony stanowią łącznie tzw. klub, spotykający się okresowo w celach konsultacji.
W 1991 w Madrycie została podpisana umowa wprowadzająca całkowity zakaz eksploatacji górniczej i naftowej na terenie Antarktyki przez 50 lat (weszła w życie w 1998).
STATUS PRAWNY PRZESTRZENI POWIETRZNEJ
Jest to obszar powietrzny rozciągający się nad terytorium lądowym i morskim państwa, nad morzem otwartym lub terytoriami nie podlegającymi żadnemu państwu.
Rozwój lotnictwa i skutki I wojny światowej (bombardowania etc.) wpłynęły na przyjęcie przez społeczność międzynarodową (m.in. konwencja paryska z 1919, konwencja iberoamerykańska z 1926) zasady całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego. Obecnie kwestie te reguluje konwencja chicagowska z 1944.
Z punktu widzenia prawa przestrzeń dzielimy na:
|
OBSZAR |
STATUS |
KONSEKWENCJE |
NARODOWĄ |
Nad terytorium państwowym- lądowym i morskim |
Podlega wyłącznej i pełnej suwerenności państwa |
Państwo: - może zakazać lotów - może określić warunki lotów - może poddać loty kontroli - jest odpowiedzialne za bezpieczeństwo (tzw. reżim „nieba zamkniętego”) |
MIĘDZYNARODOWĄ |
Nad morzem otwartym oraz innymi terenami niepodlegającymi zwierzchnictwu |
Dobro otwarte dla wszystkich do wspólnego użytkowania |
Wolność przelotu dla wszystkich państw |
Konsekwencja sprawowania zwierzchnictwa terytorialnego w przestrzeni powietrznej jest zasada, iż każdy statek musi mieć określona przynależność państwową. Podstawą przynależności jest rejestracja (wpis do rejestru statków powietrznych państwa). Zasada rzeczywistej kontroli określa przynależność przedsiębiorstw lotniczych.
PRAWNOMIĘDZYNARODOWE UREGULOWANIE DZIAŁALNOŚCI PAŃSTW W PRZESTRZENI POWIETRZNEJ
W 1944 konwencję paryską (1919) zastąpiła konwencja chicagowska. Potwierdzała zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej, przyznała prywatnym samolotom państw-stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody (przysługuje tylko statkom cywilnym). Loty regularne oraz inne loty innych statków niż prywatne wymagają uprzedniego pozwolenia. Państwa mogą tworzyć strefy ograniczonego lotu, mogą warunkować loty od spełnienia kryteriów ze względu na bezpieczeństwo etc. Statek lądujący czy przebywający na terenie państwa winien przestrzegać jego prawa (o ile jest zgodne z konwencją).
Część drugą konwencji chicagowskiej stanowi statut Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Jest odpowiedzialna za opracowywanie i wdrażanie międzynarodowych przepisów regulujących bezpieczeństwo ruchu lotniczego i ekonomię transportu lotniczego. Zadania wykonuje poprzez opracowywanie standardów (m.in. w zakresie licencji pilota). Opracowuje tez nowe konwencje (np. trzy poświęcone zwalczniu porywania samolotów).
Konwencję uzupełniają dwa układy:
a) o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych- na jego mocy państwa-strony przyznają sobie w odniesieniu do regularnych międzynarodowych linii powietrznych (tzw. wolności techniczne): (i) prawo przelotu nad terytorium bez lądowania, (ii) prawo lądowania w celkach niehandlowych- za wyjątkiem lądowania na lotniskach wojskowych;
b) o międzynarodowym transporcie lotniczym- obok dwóch powyższych praw trzy inne wolności handlowe: (i) prawo przywożenia pasażerów ładunku z państwa przynależności statku powietrznego, (ii) prawo zabierania pasażerów i ładunku do państwa przynależności statku powietrznego, (iii) prawo zabierania pasażerów i ładunku do państw trzecich oraz prawo przywożenia pasażerów i ładunków z tych państw. Polska nie jest jego stroną.
GRANICE I STATUS MIĘDZYNARODOWOPRAWNY PRZESTRZENI KOSMICZNEJ
Rozwój badań kosmosu postawił pytanie o zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej. Teza, że władza rozciąga się w nieskończoność (ad infinitum)- Kiłowa, Kyrowa, Milde'a- jako absurdalna została zarzucona. Brak protestów państw na loty satelitów „nad nimi” oznaczał aprobatę dla tezy o niepodleganiu przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej.
Największe znaczenie w określeniu statusu prawnego przestrzeni kosmicznej odegrały prace ONZ. Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej (powołany 1959) opracował deklarację zasad, która z kolei stała się podstawa układu o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystaniu przestrzeni kosmicznej (27 stycznia 1967).
Na mocy tego układu:
a) przestrzeń kosmiczna, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, jest otwarta dla badania i wykorzystywania przez wszystkie państwa- na zasadzie równości i przy braku dyskryminacji;
b) wyłącza możliwość zawłaszczenia przestrzeni kosmicznej;
c) przestrzeń kosmiczna ma być wykorzystywana w celach pokojowych (zakaz m.in. zakładania baz wojskowych, prób z bronią nuklearną);
d) przestrzeń kosmiczna ma być wykorzystywana dla dobra i w interesie wszystkich państw (wymóg międzynarodowych konsultacji, jeżeli działania w kosmosie mogą wywierac szkodliwy wpływ; wymóg informowania o działaniach w kosmosie np. Sekretarza Generalnego ONZ).
Granice przestrzeni kosmicznej. Brak umowy o delimitacji przestrzeni kosmicznej. Granicy zewnętrznej nie da się ustalić, ze względu na nieskończoność Wszechświata. Wyznaczenie granicy wewnętrznej ma o tyle istotne znaczenie, że oznacza jednocześnie dokąd sięga suwerenność państwa. Jednak brak zgody, co od jej oznaczenia. Proponowane kryteria to: a)najniższy punkt orbit sztucznych satelitów, b) gęstość atmosfery pozwalająca na loty klasycznych statków powietrznych, c) końcowa wysokość stratosfery, d)kryterium funkcjonalne- międzynarodowemu prawu lotniczemu podlegać by miały loty statków powietrznych, a międzynarodowemu prawu kosmicznemu- loty statków kosmicznych. Przeciętnie wskazuje się granice 80-100 km i to ona powinna stanowić podstawę jak najszybszych uregulowań tej kwestii.
Umowa o ratowaniu kosmonautów z 1968 zobowiązuje państwa-strony, które znajdą się w posiadaniu informacji o wypadku statku kosmicznego, niebezpieczeństwie w jakim znaleźli się astronauci lub o przymusowym lądowaniu na jego terytorium, do natychmiastowego poinformowania o zaistniałych faktach władzę, która wypuściła statek oraz Sekretarza Generalnego ONZ. W razie braku możliwości powiadomienia stosownej władzy stosowną informację należy przekazać do wiadomości publicznej. Kosmonautów uznaje się za wysłanników ludzkości.
Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne z 1972 wprowadza zasadę odpowiedzialności absolutnej. Państwo, które poniesie szkodę lub którego obywatele lub osoby prawne poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie na drodze dyplomatycznej. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w kosmosie (np. zderzenie się dwóch satelitów) oparte jest na zasadzie winy.
W ramach międzynarodowego prawa kosmicznego zawiera się także współpraca międzynarodowa dotycząca telekomunikacji oraz teledetekcji (Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny - ITU). Globalny system łączności satelitarnej zapewniają: Międzynarodowa Organizacja Łączności Satelitarnej powstała na postawie umowy podpisanej w 1964 roku w Waszyngtonie - INTELSAT, INMARSAT - Międzynarodowa Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej.