Zawartość strony:
Charakterystyka płazów
Płazy (gromada Amphibia) stanowią formę pośrednią pomiędzy kręgowcami morskimi i lądowymi. Są to pierwsze kręgowce, które przystosowały się do życia na lądzie. Zwierzęta należące do tej grupy odznaczają się wielką różnorodnością postaci.
Jeżeli weźmie się pod uwagę ogólny wygląd form wymarłych, można wykazać, że zasadniczy kształt ciała zwierząt zaliczanych do tej gromady wywodzi się od kształtu ciała płazów ogoniastych (Urodela). Płazy beznogie ( Apoda) oraz płazy bezogonowe (Anura) pochodzą od tej właśnie grupy zwierząt.
Podobnie jak każdą dużą jednostkę taksonomiczną zwierząt, również płazów nie sposób scharakteryzować za pomocą prostego opisu, który odnosiłby się do wszystkich przedstawicieli tej gromady. można jednak wyróżnić podstawowe cechy wspólne dla wszystkich należących do niej gatunków. Ich brak lub modyfikacja zdarzają się wyjątkowo rzadko.
Płazy są pierwszymi kręgowcami, u których wykształciły się parzyste kończyny zdolne do ruchu na twardym podłożu, pierwszymi zwierzętami, u których występują kostki słuchowe oraz ucho środkowe, pierwszymi, które w toku ewolucji wytworzyły narząd czuciowy zwany "narządem Jacobsona" mieszczący się w jamie gębowej na podniebieniu. W grupie tej też po raz pierwszy spotykamy powieki ochraniające oczy, a także gruczoły i przewody łzowe.
Płazy są zwierzętami zmiennocieplnymi (ektotermicznymi) co oznacza, że temperatura ich ciała zmienia się wraz z temperaturą otoczenia ( i od niej zależy). Mają miękką, wilgotną, bogato unaczynioną skórę, która odgrywa ogromną rolę w ich oddychaniu. Skóra jest gładka i pokryta jedynie cienką warstwą zrogowaciałą warstwą złuszczającą się okresowo. W skórze również znajdują się liczne gruczoły jadowe, a także gruczoły śluzowe. Wydzielina gruczołów śluzowych, równomiernie rozmieszczonych w skórze osobnika, zapewnia jej stałą wilgotność. Duże gruczoły jadowe wypełnione są czynnymi substancjami drażniącymi i truciznami, stanowiącymi skuteczną broń i środek odstraszający ewentualnych wrogów.
W skórze oraz błonie śluzowej jamy gębowej płazów znajduje się sieć obficie rozgałęzionych naczyń włosowatych, dzięki którym możliwa jest bezpośrednia absorpcja tlenu z wody. Oddychanie prze skórę jest bardzo skuteczne i w pełnia zaspokaja wymagania tlenowe organizmu w czasie trwania zimowej hibernacji.
Szkielet płazów jest częściowo chrzęstny. W czaszce brak kości wieczkowych, a aparat gnykowo - skrzelowy jest zredukowany. Zwierzęta te mają szeroką paszczę, a na sklepieniu jamy gębowej oraz szczękach osadzone są zęby. Większość płazów jednak nie jest zdolna do gryzienia lub żucia, mogą one jedynie chwytać zębami pokarm, a następnie przesuwać go do przełyku.
Przewody narządów rozrodczych i wydalniczych mają wspólne ujście - kloakę.
Serce płazów ma dwa odrębne przedsionki oraz pojedynczą komorę, w której znajdują się dwa włókienka mięśniowe, częściowo zapobiegające mieszaniu się krwi żylnej i tętniczej.
Jaja płazów otoczone galaretowatą osłonką są składane do wody, gdzie następuje dalszy rozwój zarodków.
Również larwy rozwijają się w wodzie oddychając za pomocą skrzeli do czasu zakończenia procesu przeobrażenia. Metamorfoza (przeobrażenie) polega na serii zmian rozwojowych, podczas których larwa stopniowo przekształca się w formę dorosłą. Proces metamorfozy jest regulowany przez hormony gruczołu tarczowego.
Wiele larw płazów znacznie różni się od osobników rodzicielskich. Mają one odmienną postać, odmienny jest ich sposób oddychania, inne układy: krążenia, pokarmowy, lokomocji. W czasie przeobrażania niektóre narządy larwalne zostają całkowicie przebudowane (proces tworzenia się jamy gębowej, skrócenie jelita), inne zanikają (ogon, skrzela), jeszcze inne tworzą się jako zupełnie nowe struktury (kończyny, płuca, narząd słuchu). Zdarza się też, że larwa nie ukończy procesu metamorfozy przed nadejściem okresu hibernacji zostaje zmuszona do zimowania w niedojrzałym stanie. W takich przypadkach przeobrażenia zachodzi po hibernacji. Czasami zdarza się jednak, że larwa całkowicie traci zdolność do przekształcenia się w postać dorosłą. Wówczas w postaci larwalnej może nawet osiągnąć dojrzałość płciową. Takie zjawisko zwane jest "neotenią".
Płazy zamieszkują głównie wilgotne tereny różnych części Ziemi. Nigdy nie spotyka się ich na terenach zupełnie suchych, w morzach ani w rejonach polarnych. Znanych jest około 4000 gatunków płazów. Dzielą się one na trzy wyraźnie wyodrębnione rzędy (Płazy beznogie /Apoda/, Płazy ogoniaste /Urodela/, Płazy bezogonowe /Anura/).
Płazy beznogie
Do tego rzędu należy pięć rodzin, których przedstawiciele zamieszkują subtropikalne i tropikalne rejony Ameryki Południowej, Afryki oraz Azji. Są to płazy najbardziej prymitywne, zarazem jednak stanowiące wysoko wyspecjalizowaną grupę zwierząt. Znane są jedynie ich formy współczesne żadnych form kopalnych nie odnaleziono.
Zwierzęta te mają ciało wydłużone, robakowate, zaopatrzone w krótki ogon, pozbawione kończyn lub obręczy kończynowych.
Skóra ich jest zewnętrznie segmentowana, co upodabnia je do pierścienic (Annelida). Starożytny rodowód tych płazów potwierdza obecność w ich skórze małych blaszek (łusek) wapiennych, stanowiących pozostałości pancerza skórnego dawno wymarłych przodków.
Czaszka płazów beznogich jest masywna, złożona z grubych kości. Ucha środkowego brak.
Oczy tych zwierząt są przykryte skórą - jest to przystosowanie do podziemnego trybu życia. W związku z wydłużonym kształtem ciała degeneracji uległa w tej grupie płazów lewa część płuc (jak u węży).
Samce mają wysuwany na zewnątrz narząd kopulacyjny.
Długość ciała w zależności od gatunku wynosi 17-135cm.
Płazy te żyją w suchej glebie podobnie jak dżdżownice, z którymi zresztą są często mylone, jednak - w odróżnieniu od tych ostatnich - są drapieżnikami.
Samice niektórych gatunków składają do jam w ziemi duże, obficie zaopatrzone w żółtko jaja, inne zaś rodzą żywe młode.
Samice gatunków jajorodnych często owijają jaja własnym ciałem i "wysiadują" je, dopóki młode się nie wylegną.
Płazy ogoniaste
Do rzędu tego należy 8 rodzin liczących około 350 gatunków. Jego przedstawiciele, salamandry i traszki, zamieszkują całą kulę ziemską z wyjątkiem tropikalnej strefy Afryki, Australii i rejonów podbiegunowych.
Dorosłe płazy ogoniaste mają ciało wydłużone i wyposażone w dwie pary prawie jednakowych kończyn. U znacznej większości gatunków kończyna przednia zakończona jest czterema pozbawionymi pazurów palcami, kończyna tylna zaś - pięcioma.
U niektórych gatunków kończyny są zredukowane w znacznym stopniu albo całkowicie. Ogon pozostaje u form dorosłych.
Szkielet zawiera liczne kręgi i jest częściowo kostny, niektóre zaś kości, na przykład żebra, uległy uwstecznieniu. Małe zęby osadzone są w szczęce i na sklepieniu jamy gębowej.
Skóra jest naga, a u form lądowych szczodrze zaopatrzona w gruczoły. Niektóre z gruczołów śluzowych przekształciły się w gruczoły jadowe - na przykład u przedstawicieli rodzaju Salamandra z tyłu za oczami występują okazałe gruczoły jadowe.
Salamandry i traszki podczas linienia zrzucają zrogowaciała warstwę naskórka w całości. Skóra odgrywa olbrzymią rolę w oddychaniu, szczególnie u pozbawionych płuc salamander z rodziny Plethodontidae. Inne dorosłe salamandry oddychają za pomocą parzystych, wydłużonych worków płucnych o gładkiej ściance wewnętrznej, które w środowisku wodnym odgrywają także rolę narządów hydrostatycznych. Larwy salamander i traszek oddychają za pomocą bogato unaczynionych pierzastych skrzeli zewnętrznych, które w miarę rozwoju zwierzęcia stopniowo zmniejszają się, aby po zakończeniu metamorfozy zniknąć całkowicie. Jednak u wielu ściśle wodnych gatunków skrzela wewnętrzne i (lub) zewnętrzne pozostają przez całe życie zwierzęcia. Odmieniec jaskiniowy, na przykład, ma oba typy skrzeli.
U płazów ogoniastych nie występują narządy głosowe, ale przedstawiciele niektórych gatunków mają zdolność nadymania się powietrzem i wypuszczania go z powrotem, czemu towarzyszą słabe gwiżdżące dźwięki. W aparacie słuchowym płazów ogoniastych brak ucha środkowego oraz błony bębenkowej.
Oczy tych zwierząt zaopatrzone są w ruchome powieki. U ściśle wyspecjalizowanych grup, jak na przykład odmieńców, oczy osobników dorosłych są narządem szczątkowym, a funkcje orientacji w przestrzeni przejmują głównie receptory zmysłowe znajdujące się na powierzchni skóry. Receptory te są odpowiednikiem linii nabocznej ryb, choć u płazów nigdy jej nie tworzą. Podobne receptory występują u larw.
Układ lokomocyjny salamander i traszek jest przystosowany w większości przypadków zarówno do życia w wodzie, jak i na lądzie. Ruchy tych zwierząt są powolne i chwiejne, ale na przykład salamandra kaukaska, Mertensiella caucasica, jest równie szybka i zwinna jak jaszczurka i to nawet na lądzie. Płazy ogoniaste ściśle wodne, np. traszki w czasie wodnej fazy cyklu życiowego oraz oczywiście larwy, poruszają się pod wodą zwinnie, ruchem falistym, bez używania kończyn. Do pomocy w czasie pływania służą im mniej lub bardziej rozwinięte cienkie, płetwowate twory. Są to rąbki skóry, która, inaczej niż to jest u ryb, nie jest wzmocniona promieniami kostnymi. Większość traszek wytwarza taką płetwę w czasie okresu godowego jako drugorzędną cechę płciową; u samców jest ona bardzo okazała, jaskrawo ubarwiona, a niekiedy ząbkowana. Często zaczyna się już w części głowowej, biegnie wzdłuż grzbietu przez całą długość ciała aż do końca ogona i zwykle przechodzi również na brzuszną stronę ogona. Po zakończeniu okresu godowego płetwa zostaje zresorbowana. Płetwa samic nie jest tak okazała. Przedstawiciele niektórych gatunków, na przykład traszki helweckiej, mają palce spięte błoną.
Interesującą właściwością płazów ogoniastych jest ich zdolność do regenerowania uszkodzonych części ciała. U form larwalnych po stracie kończyny, ogona lub nawet rogówki części te odrastają z powrotem. Inną godną uwagi cechą tej grupy zwierząt jest tendencja do występowania u nich neotenii oraz niezanikania skrzeli. Spośród form neotenicznych wyodrębniono nawet całe rodziny - Sirenidae, Proteidae, Amphiumidae; stało się to tak dawno temu, że obecnie nawet eksperymentalnie nie udaje się wywołać metamorfozy u tych zwierząt.
Związek płazów ogoniastych ze środowiskiem wodnym jest różny u różnych gatunków. Niektóre z nich są gatunkami ściśle wodnymi (np. odmieńce), inne (np. traszki) bytują w wodzie okresowo. Jeszcze inne - jak salamandra plamista - bytują głównie na lądzie, w wodzie zaś rodzą larwy. Istnieją wreszcie gatunki - na przykład salamandra czarna - wymagające do życia jedynie lekko wilgotnej gleby i nie potrzebujące wody ani do złożenia jaj, ani do rozwoju larw, te ostatnie bowiem rozwijają się w ciele samicy. Formy okresowo wodne przechodzą w swym rozwoju przez dwa stadia. Stadium wodne odznacza się dymorfizmem płciowym (samce mają okazałe, jaskrawo ubarwione płetwy), osobniki obu płci żyją w wodzie. Po odbyciu godów zarówno samce, jak i samice wracają na ląd i pozostają tam aż do następnych godów. W lądowej fazie życia różnice między płciami nie zaznaczają się. Płazy ogoniaste są na ogół zwierzętami aktywnymi w nocy. Osobniki dorosłe jak i larwy są drapieżnikami.
Płazy bezogonowe
Żaby i ropuchy są w sensie ewolucyjnym najwyżej zorganizowaną grupą płazów. Rząd ten jest także grupa największą, liczy bowiem około 3500 gatunków należących do 23 rodzin.
Żaby i ropuchy mają krótki tułów. Ciało tych zwierząt jest krępe, kręgosłup składa się ze stałej liczby kręgów (dziewięć), przy czym kręgi ogonowe są połączone i tworzą wyrostek w kształcie miecza, nazwany urostylem. Lekka, szeroka czaszka zbudowana jest częściowo z kości, częściowo zaś z chrząstki. U przedstawicieli większości rodzin małe zęby osadzone są w sklepieniu jamy gębowej oraz w górnej szczęce. W dolnej szczęce zębów brak. Dorosłe osobniki nie mają ogonów. U larw ogon występuje, lecz gdy pojawiają się kończyny zanika. Kończyny przednie są zwykle krótkie i zaopatrzone w cztery palce, kończyny tylne dłuższe i pięciopalczaste. Długie, silne kończyny tylne przedstawicieli rodzaju Rana są doskonale przystosowane do skakania.
Skóra płazów bezogonowych jest naga i okresowo jej zewnętrzna warstwa - naskórek - złuszcza się fragmentami. Gruczoły jadowe (np. gruczoły przyuszne, tzw. parotydy u ropuch) często wyraźnie wystają ponad powierzchnie ciała. Niekiedy w skórze formują się rogowe twory. Przykładem tego mogą być modzele występujące na palcach samców w okresie godowym albo pazury na palcach u platanny (Xenopus). Tylko u larw (kijanek) występują twory płetwiaste. Żaby i ropuchy mają na stopach błony pławne, szczególnie dobrze rozwinięte na tylnych kończynach, które odgrywają główną rolę przy pływaniu. Obecność błony na dużych stopach tropikalnych "latających żab" z rodziny Rhacophoridae umożliwia tym nadrzewnym żabom loty ślizgowe w powietrzu.
Skóra żab i ropuch jest przyczepiona do mięśni podskórnych za pośrednictwem cienkich, przeźroczystych pomostów łącznotkankowych, a wolne przestrzenie pomiędzy tymi obiema tkankami wypełnione są limfą. Ma to ogromne znaczenie dla oddychania. U żab właściwych przez skórę odbywa się od 2/3 do 3/4 całkowitej wymiany gazowej. Podobnie jak u omówionych poprzednio Apoda w okresie hibernacji oddychanie skórne całkowicie zaspokaja zapotrzebowanie tych zwierząt na tlen. Dorosłe żaby i ropuchy oddychają także za pomocą worków płucnych - parzystych, wewnętrznie urzęsionych narządów. Larwy oddychają najpierw dzięki pierzastym zewnętrznym skrzelom, które następnie zostają przykryte płatami skóry i w końcu ulegają atrofii. Ich miejsce zajmują skrzela wewnętrzne, służące larwom do oddychania aż do metamorfozy; po niej skrzela stają się coraz mniejsze, aż w końcu zanikają. Ich funkcję przejmują worki płucne, które w tym czasie zdążyły się rozwinąć.
Narządy głosowe tych płazów są związane z narządami oddechowymi. Dobrze wszystkim znanym dźwiękiem jest rechotanie żab - głos wydawany przez samce. W letnie wieczory jest to najgłośniejszy dźwięk w okolicy jezior i stawów, słyszany nawet w odległości kilku kilometrów.
Wodne gatunki żab właściwych, jak na przykład żaby śmieszki, mają szczególnie donośny głos. W kątach pyska żab zielonych znajdują się duże rezonatory, które mogą się rozciągać i tworzyć duże pęcherze wzmacniające dźwięki powstałe w krtani, wspartej chrzestnym szkieletem. Rzekotki (Hyla) i ropuchy (Bufo) mają pojedyncze rezonatory umieszczone w gardzieli, żaby brunatne zaś mają tylko pojedyncze rezonatory podskórne, mieszczące się w pod-szczękowych workach limfatycznych i emitujące jedynie słabe dźwięki. Osobliwe piszczące dźwięki wydaje grzebiuszka (Pelobates). Emisja dźwięków jest dla płazów bezogonowych ważnym sposobem komunikacji w czasie godów.
Żaby i ropuchy mają również dobrze rozwinięte zmysły węchu i wzroku. Oczy ich przykryte są ruchomymi powiekami (każde z oczu ma ich trzy). Gałki oczne tych płazów często znacznie wystają poza głowę, co ułatwia dokładną ocenę odległości przy skoku. Taka pozycja oczu umożliwia również żabie prawie całkowite zanurzenie ciała w wodzie, podczas gdy oczy i nozdrza pozostają wynurzone ponad jej powierzchnie: ma to duże znaczenie dla bezpieczeństwa zwierzęcia.
W skład narządu słuchu dorosłej żaby wchodzi ucho środkowe i błona bębenkowa, u kijanek natomiast na powierzchni skóry występują jedynie receptory czuciowe podobne do receptorów linii nabocznej ryb.
Płazy bezogonowe są przystosowane do poruszania się zarówno na lądzie, jak i w wodzie. Na lądzie skaczą lub biegają. Innym przystosowaniem są palce rzekotek zakończone lepkimi przylgami, dzięki czemu żaby te mogą wspinać się na rośliny i przyczepiać do liści. Interesujący jest także sposób pływania żab, ponieważ jest on całkowicie nietypowy dla wodnych lub częściowo wodnych kręgowców. Żaby używają do pływania tylnych kończyn, przednie zaś trzymają przyciśnięte do klatki piersiowej. Technika ta jest przykładem skutecznej specjalizacji biologicznej.
Żaby są w różnym stopniu uzależnione od środowiska wodnego. Wiele gatunków, jak na przykład żaby wodne, w zasadzie nie wychodzi z wody, podczas gdy inne oddalają się od niej na znaczne odległości i wracają do wody tylko na okres odbycia godów. Wyjątki stanowią gatunki, u których rozmnażanie może odbywać się daleko od zbiorników wodnych. Na przykład samica grzbietoroda amerykańskiego Pipa pipa nosi potomstwo w wypełnionych płynem komorach, które tworzą się w skórze jej grzbietu, a młode australijskiej żaby Rheobatrachus silus z rodziny Myobatrachidae rozwijają się w żołądku matki. Żaby i ropuchy zasiedlają wielkie obszary kuli ziemskiej. Żywią się najczęściej bezkręgowcami i ich larwami, a kijanki mają duży udział w usuwaniu szczątków roślinnych i zwierzęcych unoszących się w wodach.
Charakterystyka gadów
Gady (Reptilia) są zwierzętami w pełni przystosowanymi do życia na lądzie. Brak zależności tych zwierząt od środowiska wodnego przejawia się zarówno w budowie anatomicznej poszczególnych narządów, jak i w specyficznym sposobie rozwoju zarodkowego. Określenie "pierwszy" będzie zatem spotykane w opisie tych zwierząt równie często, jak w opisie płazów.
Gady są pierwszymi kręgowcami o suchej, łuskowatej skórze, która chroni ich ciało i zabezpiecza je przed utratą wilgoci. Są to również pierwsze z kręgowców, w których kręgosłupie występuje wyraźny odcinek szyjny i u których widoczny jest lepiej lub słabiej wyodrębniony tułów.
Zwierzęta te jako pierwsze wykształciły również międzyżebrowe mięśnie oddechowe, nerkę prawdziwą oraz 12 nerwów czaszkowych. Po raz pierwszy też w rozwoju ewolucyjnym zwierząt w tej właśnie grupie u podstawy czaszki pojawiło się podniebienie twarde. Dzięki zdolności do zmieniania kształtu soczewki zwierzęta te zyskały możliwość akomodacji (umiejętność ogniskowania) oka. Gady nigdy, nawet w okresie embrionalnym, nie oddychają za pomocą skrzeli. Wreszcie kolejną cechą wykształconą w toku ewolucji gadów jest pojawienie się u ich zarodków specyficznych błon płodowych.
Ogólnie rzecz biorąc, ciało gadów jest wydłużone, jaszczurkowate, zaopatrzone w cztery kończyny. W niektórych jednak grupach należących do tej gromady widoczna jest tendencja do ich redukcji. Ukształtowaniu postaci wężowatej towarzyszy zupełny zanik kończyn.
Powłoki skórne gadów chronią ciało przed wysychaniem. Skóra jest sucha i w zasadzie pozbawiona gruczołów, jej charakterystyczna cechą jest obecność łusek, tarczek i płytek. Tak jak u płazów, głębiej położone warstwy skóry zawierają liczne chromatofory. Wierzchnia warstwa skóry złuszcza się w mniej lub bardziej regularnych odstępach czasu, których długość uwarunkowana jest wiekiem i stanem fizycznym zwierzęcia oraz porą roku; na zjawisko to wpływa czynność gruczołu tarczowego. Osobniki młode zrzucają naskórek częściej niż dorosłe, ponieważ stale rosną. Do zupełnego zrzucenia starej warstwy konieczne jest, aby pomiędzy stary a utworzony już nowy naskórek wniknął płyn. Woda z środowiska zewnętrznego przenika higroskopijną zewnętrzną warstwą naskórka. W związku z tym, gdy zwierzę ma "zmienić skórę" szuka sobie wilgotnego miejsca lub "bierze kąpiel". Odrzucenie starej, nie przytwierdzonej, zewnętrznej warstwy skóry następuje na skutek ocierania się gada o kamienie lub kawałki drewna, albo też przeciskanie się przez wąskie szczeliny; w usuwaniu naskórka zwierzę pomaga sobie pyskiem i kończynami.
Szkielet gadów jest prawie całkowicie kostny. Kręgosłup ich dzieli się na kilka odcinków (szyjny, tułowiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy); najwięcej kręgów ma odcinek szyjny. Po raz pierwszy spotykamy w tej grupie zwierząt charakterystyczną konstrukcje dwóch pierwszych kręgów. Pierwszy (dźwigacz) nie ma trzonu i ma pojedynczy powierzchnie stawową, drugi zaś (obrotnik) ma zębowaty wyrostek (processus odontoideus), na którym obraca się dźwigacz (i razem z nim głowa). Czaszka łączy się z dźwigaczem pojedynczym kłykciem potylicznym, dzięki czemu może być poruszana we wszystkich kierunkach (inaczej niż u płazów, u których istnieją dwa kłykcie potyliczne i głowa może się poruszać jedynie z góry do dołu). Kości czaszki są stwardniałe w większym stopniu niż u płazów. W toku ewolucji czaszka została zredukowana. Prześledzenie etapów tej redukcji ułatwia zrozumienie klasyfikacji zoologicznej gadów i poznanie ewolucji czaszki ssaków i ptaków. Dobrze rozwinięte żebra gadów łączą się stawowo z kręgosłupem i formują tułów. W niektórych grupach gadów żebra uczestniczą w lokomocji albo umożliwiają zmianę kształtu ciała. Kończyny gadów są albo dobrze rozwinięte albo w różnym stopniu uwsteczniły się czy zanikły. Te gady, które potrafią szybko biegać, mają długie łapy z dobrze rozwiniętymi palcami. Jak już wspomniano, gady nie oddychają skrzelami, wszystkie natomiast mają odpowiednio rozwinięte, parzyste płuca. Dość często od płuc odchodzą palcowate worki, w których nie ma pęcherzyków płucnych. Ich funkcją jest nadymanie ciała zwierzęcia, mogą także zawierać zapasowe powietrze do oddychania albo też uczestniczyć w emisji dźwięków. Układ krwionośny gadów charakteryzuje się tym, że serce jest podzielone na część komorową (tętniczą) i część przedsionkową (żylną). Przedsionki są całkowicie oddzielone, w komorach krew miesza się częściowo. Gady są pierwszymi zwierzętami, u których pojawia się metanefrydialna nerka. Układy: moczowy, rozrodczy i pokarmowy mają wspólne ujście kloakę (stek), podobnie jak u płazów. Węch i wzrok są u gadów dobrze rozwiniętymi zmysłami. Oczy gadów są lepiej rozwinięte niż oczy płazów. Wyposażone są one w dużą ilość komórek zmysłowych, trzy dobrze wykształcone powieki i soczewkę zdolną do akomodacji. W budowie narządu słuchu szczególnie w jego części związanej z czuciem równowagi widoczny jest postęp ewolucyjny (w stosunku do budowy tego narządu u płazów). Większość gadów (z wyjątkiem żółwi) ma w podniebieniu i w szczękach dobrze rozwinięte zęby. Zwierzę nie używa ich jednak do gryzienia i żucia, ale do chwytania i zaciskania w nich ofiar.
Gady są rozdzielnopłciowe. Samce zawsze mają penis (z wyjątkiem hatterii). Wiele gatunków wykazuje dymorfizm płciowy przejawiający się różnicami w ubarwieniu i rozmiarach ciała lub w obecności czy też braku skórnych narośli u samców. Niektóre gatunki są jajorodne, inne rodzą w pełni rozwinięte młode (żyworodność). Jaja są zawsze składane na lądzie: często samica zagrzebuje je w glebie. Jaja otoczone są ochronna skorupka, w której wnętrzu znajduje się zarodek otoczony błonami płodowymi. Dzięki temu jego rozwój odbywa się we własnym środowisku wodnym. Własnym źródłem substancji odżywczych dla zarodka jest woreczek żółciowy. Są to podstawowe przystosowania do całkowicie lądowego trybu życia. Rozwój embrionalny jest prosty (bezpośredni), bez metamorfozy, a osobniki młode przypominają dorosłe. Temperatura ciała gadów jest zmienna, lecz zwierzęta te do pewnego stopnia mogą utrzymywać ją na poziomie wyższym niż temperatura otoczenia. Większość gadów to drapieżniki, ale dieta ich jest zróżnicowana i charakterystyczna dla gatunku.
Gady spotyka się wszędzie na świecie z wyjątkiem terenów najzimniejszych. Do gromady tej zalicza się gatunki naziemne, podziemne, leśne, ziemno-wodne i wodne. Dziś nie ma już gadów latających, ale w erze mezozoicznej gady panowały także w powietrzu. W toku ewolucji rozmaite gatunki gadów kilkakrotnie zasiedlały morza i dzisiaj u pewnych gatunków żółwi i węży wciąż widoczna jest zależność od środowiska wodnego (morskiego).
Najliczniej gady występują na obszarach tropikalnych oraz do pewnego stopnia subtropikalnych. Na terenach suchych (szczególnie pustynnych i półpustynnych) są z reguły najczęściej reprezentowaną grupą kręgowców.
Gady stanowią pierwotną (wyjściową) grupę kręgowców, z której wyewoluowały ptaki i ssaki. Dzięki obfitości dowodów kopalnych dokonanie podziału systematycznego tej grupy jest stosunkowo łatwym zadaniem. Dzieli się ją na 4 rzędy, do których należy 51 rodzin i ponad 6000 gatunków.
Żółwie wodne i lądowe
U zwierząt należących do tego starożytnego rzędu gadów w okresie od triasu do czasów obecnych zaszło bardzo niewiele zmian ewolucyjnych. Żółwie znacznie różnią się wyglądem od innych gatunków. Ich krótkie ciało jest na ogół wypukłe, choć u gatunków morskich może być spłaszczone. Krępy tułów jest otoczony grubym kostnym pancerzem, w którym wyróżnia się część grzbietową, czyli karapaks (puklerz) i część brzuszną, czyli plastron (tarcza brzuszna). Obie części pancerza są spojone na bokach, z przodu zaś i z tyłu pozostają szerokie otwory na głowę i przednie kończyny oraz ogon i tylne kończyny.
Pancerz zbudowany jest z kostnych tarcz tworzących się w skórze, zrośniętych z poszerzonymi kręgami kręgosłupa, żebrami, mostkiem i obojczykami. U niektórych gatunków (rodzina Trionychidae) kostny pancerz pokryty jest miękką skórą. Pancerz może być zredukowany w mniejszym lub większym stopniu (np. u żółwi morskich). W razie niebezpieczeństwa żółw może wciągać nogi do wnętrza pancerza, a także wycofywać tam wygiętą esowato szyję i głowę, albo układać je wzdłuż boków ciała (u niektórych gatunków nie zaobserwowano wciągania kończyn).
Żółwie mają silne nogi przystosowane do poruszania się na lądzie bądź w wodzie. Nogi żółwi lądowych doskonale nadają się do chodzenia, zaopatrzone są one w długie pazury i szorstkie płytki. U gatunków wodnych na stopach występują błony pławne (Chelydridae, Emydidae) lub też bardzo długie, płaskie wiosła (Cheloniidae). Czaszka żółwi jest masywna. Zębów nie maja do rozrywania pokarmu wystarczają im ostro zakończone szczęki. Skóra tych zwierząt jest sucha, a u niektórych gatunków w okolicy odbytu znajdują się gruczoły wonne. Naskórek kończyn, szyi i głowy złuszcza się w regularnych odstępach czasu, niekiedy zaś (w niestałych interwałach) odpadają także rogowe tarczki z pancerza. Żółwie oddychają płucami, jednak u niektórych żółwi słodkowodnych wykształciły się dodatkowe narządy oddechowe parzyste worki odbytowe umieszczone tuż przy ujściu kloaki. W workach tych znajdują się obficie rozgałęzione naczynia krwionośne, których ścianki pochłaniają tlen z wody. U żółwi zimujących pod powierzchnią wody oddychanie przez worki odbytowe całkowicie zaspokaja zapotrzebowanie na tlen. Obecność tych narządów można udowodnić wyciągając żółwia z wody widać wtedy jak ze steku zwierzęcia obficie wylewa się woda. Żółwie są drapieżnikami albo polifagami (wszystkożercami). Wszystkie są jajorodne i jaja zawsze składają na lądzie. Pomiędzy złożeniem jaj a wykluciem się młodych może upłynąć wiele miesięcy. Rząd Chelonia dzieli się na 12 rodzin i obejmuje około 200 gatunków żółwi obecnie żyjących na Ziemi.
Hatterie
Są to prymitywne gady o masywnej czaszce i dobrze rozwiniętym, pojedynczym oku ciemieniowym. Szkielet ich jest bardzo prymitywny. Kręgosłup składa się z dwuwklęsłych kręgów, a na żebrach znajdują się poprzeczne wyrostki haczykowate. Tuatary wyglądem przypominają jaszczurki; długość ich może sięgać 75 cm.
Gady prawie identyczne jak dzisiejsze tuatary żyły w triasie, były więc współczesne dinozaurom. Tuatara uważana jest za żywą skamielinę. Z tego rzędu gadów tylko jeden gatunek Sphenodon punctatus należący do jedynej rodziny, Sphenudontidae, przetrwał do czasów obecnych. Jego przedstawiciele żyją na kilku wyspach otaczających od wschodu i południa Nową Zelandie. Hatterie są zwierzętami drapieżnymi, o nocnym trybie życia, dzień zaś spędzają ukryte w jamie w ziemi. Młode wykluwają się z jaj po upływie roku od ich złożenia.
Łuskoskóre
Większość przedstawicieli tego rzędu ciało ma wydłużone, pokryte cienką, łuskowatą skórą. U samców zawsze występuje parzysty narząd kopulacyjny (tzw. hemipenes). Większość z nich to zwierzęta naziemne i filogenetycznie bardzo stare. W czaszce ich znajduje się wiele stawów, dzięki czemu kości czaszki są ruchome. Ze zmysłów dobrze rozwinięty jest węch. Rozwidlony jeżyk zwierzęcia wysuwa się, zbiera "próbki" pobliskich zapachów, po wciągnięciu zaś przesuwa się przez zagłębienie w podniebieniu mieszczące receptory węchowe. Organ ten znany jest jako narząd Jacobsona i odgrywa ważną rolę w poszukiwaniu pożywienia.
Gady łuskonośne są największą grupą gadów: liczy ona około 5800 żyjących obecnie gatunków i dzieli się na dwa duże podrzędy. Do pierwszego należą jaszczurki (Sauna), które albo maja dobrze rozwinięte kończyny, albo jeśli kończyny są szczątkowe bądź zupełnie zredukowane przynajmniej pozostałości pasów barkowego i miednicowego oraz mostka.
Ruchomość żeber pozwala tym zwierzętom na maksymalne spłaszczenie ciała dzięki czemu większa jego powierzchnia może być wystawiana na światło słoneczne lub może się kontaktować z nagrzanymi powierzchniami. Ruchomość żeber jest także ważna przy lotach ślizgowych w powietrzu. Jeśli kończyny są zachowane, to palce na nich są rozmaicie ukształtowane i przystosowane do środowiska, w którym zwierzę żyje. Nogi dobrych biegaczy są długie, zakończone cienkimi, długimi palcami. Budowa palców tropikalnych jaszczurek z rodzaju Basiliscus umożliwia tym gadom bieganie po powierzchni wody. Łuski na palcach pustynnych jaszczurek z rodzaju Eremias i Acanthodaclyius są frędzlowało postrzępione, dzięki czemu nogi zwierzęcia nie grzęzną w piasku, a budowa spodów palców gekkonów sprawia, że jaszczurki te mogą wspinać się po gładkich pionowych powierzchniach. Ciekawe są również adaptacje w budowie ogona. Kameleony mają spiralnie zwinięte chwytne ogony, odgrywające rolę piątej kończyny. W grubych ogonach niektórych australijskich gekkonów, scynków i biczogona (Uromastyx) znajdują się zapasy tłuszczu, z których w procesach metabolicznych uwalniana jest woda. Latające gekkony z rodzaju Ptychozoon szybując w powietrzu jako steru używają swojego szerokiego ogona. Kolczasty ogon zonury (Cordylus) i silne mięśnie ogonowe waranów (Yaranidae) stanowią bardzo skuteczną obronę.
Czaszka jaszczurek jest ruchoma, choć w mniejszym stopniu niż czaszka węży. Obie połowy szczeki dolnej (żuchwy) są połączone z przodu w linii środkowej. Wzdłuż krawędzi szczęk umieszczone są zęby.
Jaszczurki mają szczególną właściwość zdolność do odrzucania ogona w obliczu nagłego niebezpieczeństwa. Ta właściwość, znana pod nazwą autotomii, jest najbardziej powszechna wśród jaszczurek właściwych (Lacerta), które łatwo rozstają się z własnym ogonem, gdy ich życiu zagraża niebezpieczeństwo. Mogą nawet odrzucić go pod wpływem bodźców wewnętrznych, bez jakiegokolwiek zewnętrznego oddziaływania. Ogon nie pęka pomiędzy dwoma kręgami, ale przerywa się w słabej środkowej części kręgu . Zakończenia mięśni otaczających miejsce przerwania i skóra przykrywająca kostny kikut kurczą się i zamykają ranę. Pozostała część ogona regeneruje w postaci chrzęstnego odrostu, ale ogon nigdy już nie odzyskuje dawnej długości.
Jaszczurki mają bardzo dobrze rozwinięty zmysł wzroku. Oczy tych zwierząt są na ogół zaopatrzone w ruchome powieki, ale u gekkonów i niektórych scynków oraz rzadziej u innych przedstawicieli tego pod-rzędu przejrzyste powieki są zrośnięte jak u węży. W krótkiej trąbce słuchowej mieszczą się ucho środkowe i błona bębenkowa.
Jaszczurki często odznaczają się wyraźnym dymorfizmem dotyczącym drugorzędowych cech płciowych. U samców jaszczurek właściwych (Lacerta) na wewnętrznej stronie ud występuje rząd dużych otworów udowych, z których wydziela się tłusta substancja zawierająca związki zapachowe, znane jako feromony. Samce są ponadto silniej zbudowane i jaskrawiej ubarwione (szczególnie w okresie godowym). Także ich głowy są masywniejsze niż głowy samic.
Jaszczurki są zwykle drapieżnikami. Niektóre gatunki są jajorodne, inne jajożyworodne, jeszcze inne żyworodne. Podrząd ten obejmuje dwadzieścia rodzin.
Kolejny podrząd tworzą węże (Serpentes). Wyróżniają się one charakterystycznym, wydłużonym, pozbawionym kończyn ciałem, nie występuje już u nich pas piersiowy (barkowy) ani mostek. Istnieje jednak kilka rodzin (np. Boidae), u których przedstawicieli zachowały się pozostałości pasa miednicowego. Węże mają charakterystyczną, lekko zbudowaną czaszkę, której ruchome, drążkowatego kształtu kości połączone są ze sobą więzadłami. Obie połowy żuchwy zespala w części środkowej sprężyste, rozciągliwe więzadło: umożliwia to połykanie dużych ofiar. Zęby są długie, ostre i często mają połączenia z gruczołami jadowymi. Kręgosłup składa się z bardzo wielu kręgów (często ich liczba dochodzi do 400), połączonych stawowo z żebrami. Te ostatnie odgrywają ważną rolę w lokomocji.
Węże odznaczają się szczególnie dobrze rozwiniętym zmysłem węchu. Mają one długi, rozwidlony jeżyk, który spoczywa w twardej przegródce w dolnej części paszczy. Jest on organem zarówno dotykowym, jak i węchowym. W narządzie słuchu brak ucha środkowego oraz błony bębenkowej. Przejrzyste powieki są połączone ze sobą i przykrywają oko, tak jak szkiełko przykrywa zegarek. Najbardziej zewnętrzna warstwa powieki złuszcza się razem z naskórkiem reszty ciała. Najpierw, wskutek ocierania głowy o szorstkie przedmioty, stary naskórek odrywa się od wierzchołka szczęk, a potem złuszcza się z całego ciała (również wskutek tarcia). Gdy tylko naskórek odłączy się od skóry, wąż, wciąż ocierając się, wywraca go na drugą stronę i wydobywa się z niego. Naskórek jest więc złuszczany w całości, a nie w częściach, jak u jaszczurek. Nowa skóra węży i jaszczurek ma przyjemny połysk. Skóra węży jest sucha i pozbawiona gruczołów, jedynie u przedstawicieli niektórych gatunków w okolicy odbytu występują gruczoły zapachowe (wonne). Układ pokarmowy węży jest przystosowany do kształtu ich ciała oraz do połykania przez te zwierzęta dużych ofiar. Lewe płuco jest zwykle szczątkowe, natomiast prawy płat płucny jest wyjątkowo długi, a jego część tworzy worek powietrzny . Worek ten odgrywa rolę przy syczeniu, stanowi także rezerwuar powietrza, dzięki czemu wąż nie dusi się, nawet gdy przełykanie pokarmu trwa kilka godzin. Ponadto tchawica węży jest mocno przesunięta do przodu i podczas przełykania może być jeszcze wysuwana przed żuchwę: ułatwia to pobieranie powietrza. Węże, które są drapieżnikami, często zużywają wiele czasu na strawienie pokarmu. Duże węże dusiciele (boa i pytony) mogą żyć bez jedzenia nawet przez rok!
Często w tej grupie zwierząt obserwowany jest dymorfizm dotyczący drugorzędowych cech płciowych. Na przykład u węży boa rudymenty kończyn dolnych, widoczne w postaci pazurów po obu stronach steku, są u samców większe niż u samic. Płeć żmii można określić na podstawie wyglądu ogona u samców jest on długi i cienki, u samic zaś krótki i mniej spiczasty. Większość węży składa jaja, niektóre jednak rodzą żywe młode. Do podrzędu tego należy 15 rodzin liczących około 2600 gatunków.
Krokodyle
Krokodyle są ostatnim z kolei rzędem gadów. Są to duże zwierzęta o wydłużonym ciele, potężnym ogonie, długim pysku, przystosowane do życia w wodzie.
Ciało ich pokrywają duże kostne tarczki i rogowe płytki. Po bokach głowy występuje u tych zwierząt para wysuwanych gruczołów wonnych; mniejsze takie gruczoły są rozmieszczone na całym ciele. U krokodyli spotykamy kombinację cech bardzo zaawansowanych ewolucyjnie zwierząt (np. serce z komorami prawie całkowicie oddzielonymi przegroda, zróżnicowane uzębienie) oraz cech swoistych dla tej grupy (np. zdolność do oddychania przez wystawione nad powierzchnię wody nozdrza zewnętrzne, podczas gdy otwarty pysk jest pod wodą). Do rzędu tego należą tropikalne i subtropikalne gatunki zamieszkujące płynące leniwie rzeki oraz jeziora. Pewne gatunki krokodyli spotyka się również w wodach słonawych oraz w zasolonych wodach estuariów rzek. Są to zwierzęta jajorodne: samice składają jaja w jamkach wykopywanych na brzegach rzek. Matki zwykle strzegą jaj, a czasami troszczą się również o świeżo wyklute młode.
Krokodyle czynnie polują na ofiary w wodzie i poza nią. Nie ma potrzeby wspominać, że są doskonałymi pływakami. Do podrzędu tego zalicza się trzy rodziny.
Rozmnażanie się gadów i płazów
Ludzie zwykle zaliczają płazy i gady do jednej grupy, ale filogenetycznie zwierzęta te są bardzo od siebie odległe. Różnice dzielące te dwie klasy są najbardziej widoczne w sposobach ich reprodukcji. Płazy rozmnażają się w zasadzie tak samo jak ryby zarówno ich jaja są składane do wody, jak i larwy tam się rozwijają. Liczne wyjątki od tej reguły spotyka się wśród płazów egzotycznych. Jaja (do kilku tysięcy) mają białkową otoczkę pęczniejącą w wodzie. Chroni ona zarodek, zapewnia mu odpowiednią wilgotność, skupia promienie słoneczne na jaju (tj. działa jak soczewka), umożliwia przyczepienie go do podłoża, wreszcie stanowi pierwszy pokarm larw. Płazy europejskie po okresie hibernacji, gdy samice i samce zgromadzą się w odpowiednim zbiorniku wodnym, łączą się w pary (parzą się). Samiec siedzi zwykle na samicy, silnie ją obejmując (tzw. ampleksus). Samica uwalnia wówczas powoli jaja do wody, gdzie zostają zapłodnione przez plemniki, również powoli uwalniane w płynie nasiennym przez samca. Zapłodnienie następuje wiec poza ciałem samicy. Dymorfizm dotyczący drugorzędowych cech płciowych zwykle nie zaznacza się wyraźnie. Samce są na ogół mniejsze. W okresie godowym na ich palcach występują duże modzele pomagają zasadzie tak samo
Żaby i ropuchy określają miejsce swego pobytu wydając głos, szczególnie w okresie godowym. Dźwięki te są wzmacniane przez rozmaite rezonatory. Płazy bezogonowe składają jaja pojedynczo lub w pakietach. Struktura owych pakietów jest zwykle cechą charakterystyczną dla gatunku. Larwy (kijanki) są z początku słabo rozwinięte. Przez kilka dni pozostają przyczepione (za pomocą specjalnych narządów przyssawkowych) do liści roślin wodnych i w większości przypadków są nieruchome. W tym czasie kończy się proces formowania otworu gębowego kijanki i zaczyna ona jeść. Skrobie swymi małymi rogowymi zębami glony lub zbiera nimi osad z dna zbiornika.
Kijanki oddychają za pomocą skrzeli zewnętrznych, które, odmiennie niż skrzela płazów ogoniastych (Urodela), wkrótce zostają wnicowane do jamy skrzelowej, znajdującej się za głową. Jamy skrzelowe łączą się z środowiskiem zewnętrznym pojedynczym otworem (spiraculum-tryskawka) znajdującym się na boku lub brzuchu zwierzęcia. Wnicowane skrzela zanikają, a kijanka do przeobrażenia oddycha skrzelami wewnętrznymi, rozwijającymi się na łukach skrzelowych. Podczas stopniowej metamorfozy jako pierwsze narządy form dorosłych tworzą się kończyny przednie. Przez pewien czas jednak pozostają one przykryte skórą, tak wiec pierwszymi widocznymi na zewnątrz narządami są kończyny tylne. Później pojawiają się także kończyny przednie, ogon zaś kurczy się. Skrzela stopniowo zanikają, tworzą się płuca. Po zakończeniu przeobrażenia żaba (lub ropucha) opuszcza zbiornik wodny. U młodych żab można jeszcze ujrzeć kikut ogona.
Nieco odmienny jest sposób rozmnażania się płazów ogoniastych. Samce nie wydają żadnych dźwięków, ale wabią samice za pomocą skomplikowanych ceremonii godowych. W czasie owych zalotów dymorfizm płciowy zaznacza się szczególnie wyraźnie. Samce są jaskrawo ubarwione i pojawiają się u nich fałdy skórne (tzw. grzebienie), ułatwiające rozróżnienie obu płci. U większości gatunków płazów ogoniastych męskie komórki rozrodcze są zebrane w otoczone galaretowatą osłonką skupienia, zwane spermatoforami . Samiec uwalnia je, po czym przyczepia do liści albo zatrzymuje na zewnątrz ciała. Samica zbiera je za pomocą warg kloakalnych. Zapłodnienie zachodzi wewnątrz jej ciała. U przedstawicieli niektórych gatunków (szczególnie bytujących w płynących szybko wodach) występuje pseudokopulacja, polegająca na tym, że samiec wpycha spermatofory bezpośrednio do steku samicy za pomocą swoich tylnych nóg (np. u rodzaju Euproctus). Płazy ogoniaste parzą się na lądzie lub w wodzie, ale jaka składają do wody i tam też rozwijają się ich larwy. Podobnie jak u płazów bezogonowych larwy są prymitywne. W odróżnieniu jednak od tych pierwszych płazy ogoniaste zachowują skrzela zewnętrzne przez cały okres rozwoju larwalnego. Kończyny przednie i tylne pojawiają się u nich jednocześnie albo też kończyny przednie pojawiają się najpierw. Neotenia jest wśród tych zwierząt dość częstym zjawiskiem; postać neoteniczna jest typowa dla aksolotla Ambystoma tigrinum .
Poza pewnymi wyjątkami, europejskie płazy ogoniaste nie opiekują się ani jajami, ani młodymi - częściej spotykany jest wśród nich kanibalizm. Tylko u kilku gatunków samice rodzą w pełni ukształtowane młode. Rozwijają się one w rozszerzonych jajowodach samicy i jest ich o wiele mniej niż jaj u gatunków jajorodnych. Powody tego są oczywiste- ograniczona przestrzeń, w której rodzą się młode, a jednocześnie przeżywalność młodych większa niż jaj. Złożone jaja nie są chronione i straty, zarówno na tym etapie ontogenezy, jak i wśród larw, są duże.
Jak już wspomniano, gady są pierwszymi kręgowcami w pełni lądowymi. Do rozwoju ich zarodków nie jest przeto konieczne środowisko wodne - zachodzi on na suchym lądzie. Musiały więc wykształcić się u gadów doskonałe przystosowania do tego środowiska. Podobnie jak to jest u ptaków i ssaków, jaja gadów chronione są przed wysychaniem i uszkodzeniem przez specjalne błony płodowe owodnię, omocznię, kosmówkę, a także skorupkę częściowo przepuszczalną dla wody i gazów. Zarodek unosi się w płynie owodniowym, co zapewnia mu ochronę przed wstrząsami i uderzeniami się o ścianki skorupki. Przed zamknięciem się worka owodniowego z tylnej części jelita wyrasta omocznia (allantois). Zewnętrzna warstwa worka owodniowego dalej rośnie i w końcu wytwarza podwójny fałd - kosmówkę (chorion lub serosa) która obejmuje całą owodnię, woreczek żółtkowy i omocznię. Omocznia i kosmówka umożliwiają zarodkowi lepsze odżywianie, oddychanie i wydalanie. Ze względu na doniosłą rolę, jaką odegrały błony płodowe w procesach ewolucji, gromady kręgowców wyższych (gady, ptaki i ssaki) zostały połączone w jedną grupę - owodniowców (Amniota, tj. wyposażone w amnion, czyli owodnie), natomiast smoczkouste, ryby i płazy zaliczono do grupy bezowodniowców (Anamniota, tj. nie posiadająodowe
Sposób rozmnażania się gadów jest znacznie bardziej zaawansowany ewolucyjnie niż sposób rozmnażania się płazów. Samce gadów mają wystający na zewnątrz ciała narząd kopulacyjny - prącie (penis) na którym znajdują się haczykowate wyrostki oraz podłużny rowek. W spoczynku prącie schowane jest do steku. Podczas kopulacji samiec wprowadza do steku samicy prącie, przez które przenoszone są komórki spermy. Do zapłodnienia dochodzi wewnątrz ciała samicy. U samców gadów łuskoskórnych (jaszczurki i węże) występują parzyste narządy kopulacyjne , u żółwi i krokodyli zaś prącie jest pojedyncze. Właściwa kopulacje poprzedza na ogół ceremonia zalotów bądź też pojedynek między samcami. Rytuał pojedynków jest skomplikowany; nie kończą się one śmiercią, a tylko rezygnacją słabszego z rywali. Na przykład rywalizujące o względy samicy węże owijają się jeden na drugim i mocują się w swoich splotach, lecz jeśli dochodzi do kąsania, to z ich gruczołów jadowych nie wydziela się jad. Samce jaszczurek w okresie godowym z reguły bywają cie (penis)
Gady wyznaczają swoje terytoria w rozmaity sposób gekkony akustycznie (tj. własnym głosem), niektóre jaszczurki optycznie (tj. za pomocą jaskrawych barw swych gardzieli, a także demonstrując pewne specjalne pozy i ruchy), wreszcie węże oraz inne jaszczurki- węchowo (lub chemicznie, tj. za pomocą zapachów). Te ostatnie grupy gadów wydzielinami gruczołów udowych znaczą wzniesienia znajdujące się na zajmowanych przez nie terytoriach oraz ścieżki, którymi chadzają; pozostawiają też tam kał mażąc te miejsca wydzieliną wewnętrznej śb
Większość gadów to zwierzęta jajorodne. Składane przez nie jaja są otoczone pergaminowymi osłonkami (węże i jaszczurki) lub też zaopatrzone w twarde wapienne skorupki (gekkony, krokodyle i żółwie). Skorupki świeżo złożonych jaj są miękkie, ponieważ do ich stwardnienia potrzeba kilku godzin. Jaja gekkonów są lepkie i mogą być przyczepiane pod korą drzew i w różnych szczelinach. Przy składaniu jaj samice gekkonów pomagają sobie tylnymi nogami. W miarę rozwoju zarodka wielkość i masa jaj nie osłoniętych wapienną skorupką wzrastają wskutek wchłaniania przez nie wody. Samice składają jaja w jamach wygrzebanych w odpowiednio wilgotnej, ogrzanej słońcem ziemi. Młode wykluwają się w pełni rozwinięte i różnią się od rodziców jedynie rozmiarami ciała i niekiedy ubarwieniem. Samice niektórych gatunków jaszczurek i węży nie składają jaj, ale rodzą w pełni rozwinięte młode. Zarodek rozwija się wówczas w ciele samicy i opuszcza drogi rodne tuż przed wydobyciem się z jaja albo tuż po tym. Takie zarodki nie mają ani pergaminowej, ani wapiennej osłonki, a są otoczone cienkimi błonami. Czasami (u żmij) samica może urodzić kilka młodych, potem składać jeszcze jaja. Jajożyworodność zdarza się najczęściej u gatunków zamieszkujących chłodne rejony, np. u jaszczurki żyworódki, żmii zygzakowatej i padalca.
Właściwa żyworodność, gdy zarodek jest odżywiany przez prymitywne łożysko, jest znana jedynie u niektórych scynków, jaszczurek z rodziny Xantusiidae i u różnych węży (w tym morskich).
Większość gadów nie troszczy się o swe młode ani ich nie strzeże, samice pewnych gatunków jednak (np. kobry królewskiej) pozostają blisko nich. Najwięcej uwagi poświęcają swoim jajom pytony (Pythoninae), których samice nie tylko je pilnują, ale i ogrzewają. Samica taka, owinąwszy się wokół jaj, może spowodować podniesienie temperatury w środku zwoju o 12 °C względem temperatury na zewnątrz - ciało jej tworzy więc rodzaj inkubatora. Samice krokodyli pilnują jaj, a u niektórych gatunków pomagają świeżo wyklutym młodym wydostać się z gniazda. Przed wykluciem się młode wydają dźwięki, na które matka reaguje, odrzucając ziemię przykrywającą jaja. W ciągu kilku następnych dni samica strzeże młodych.
Rytmy okołodobowe i sezonowe
Okołodobowy rytm aktywności płazów jest skorelowany ze zmianami środowiska. Czynnikiem ograniczającym dla gatunków lądowych jest rosa, która pojawia się na powierzchni gleby i na roślinach w nocy, przeto większość płazów prowadzi nocny tryb życia. Płazy żyjące w wodzie polują w dzień i w nocy.
Rytm aktywności okołodobowej gadów jest uzależniony głównie od temperatury otoczenia. Każdy gatunek ma swą temperaturę optymalną (20-40° C). Jako że większość gadów lubi ciepło, w strefie umiarkowanej przeważają gatunki o dziennym trybie życia; liczba gatunków aktywnych wieczorem jest mniejsza, najmniej zaś jest gatunków o nocnym trybie życia. W miejscach, w których gleba silnie nagrzewa się w ciągu dnia, np. na pustyniach i na otwartych stepach, gady wychodzą raczej po zmierzchu i w nocy, kiedy temperatura gleby staje się znośna.
Okołodobowe rytmy aktywności zmieniają się w cyklu rocznym, np. wiosną żmija zygzakowata wychodzi z ukrycia około południa; w innych porach roku wychodzi dwa razy dziennie wczesnym rankiem i po zmierzchu. Przedstawiciele tego samego gatunku zamieszkujący północną cześć obszaru jego występowania zachowują się inaczej niż osobniki zamieszkujące jego cześć południowa, podobnie jak zwierzęta żyjące na różnych wysokościach. Zależność gadów od temperatury środowiska jest zatem czynnikiem odgrywającym największą rolę w cyklicznych zmianach ich rytmu życiowego.
Sezonowy rytm aktywności płazów i gadów jest zjawiskiem złożonym. Temperatura ich krwi nie jest stała, ale zależy od temperatury otoczenia i zmienia się wraz z nią. Takie zwierzęta nazywa się ektotermicznymi. W strefach, gdzie warunki termiczne znacznie zmieniają się w ciągu roku, płazy i gady muszą przystosować swe rytmy roczne do tych zmian. Zimą zapadają wiec w stan hibernacji. Jesienią szukają schronienia często w jednym miejscu zimuje wiele osobników różnych gatunków, np. skalne rumowiska w lasach, bloki kamienne i tarasy, opuszczone sztolnie zajmują salamandry plamiste i ropuchy. Podobnie grupy węży, często należących do różnych gatunków, pojawiają się w pobliżu głębokich szczelin skalnych przed zimą, a następnie wiosną. Węże zbierają się w pobliżu swoich kwater zimowych na kilka tygodni przed zapadnięciem w sen zimowy. Przez najcieplejszą część dnia wygrzewają się w słońcu, nie wykazując zainteresowania pożywieniem. W miarę obniżania się temperatury chronią się coraz głębiej do swoich kryjówek, gdzie już pozostają schronienia
W okresie pełnej hibernacji czynności fizjologiczne zwierzęcia są zredukowane do minimum. Gdy znów nadchodzi wiosna, temperatura otoczenia wzrasta, a z nią także temperatura ciała śpiących płazów czy gadów. Obudzone zwierze wychodzą z kryjówki, zrazu na krótko, w najcieplejszej porze dnia, nie je podobnie jak tuż przed ukryciem się. Wkrótce stały wzrost temperatury ostatecznie wypędza zwierze z zimowej kryjówki. Niektóre gatunki łączą się w pary przed jej opuszczeniem, zbiorowa hibernacja bowiem sprzyja znalezieniu partnera. Inne gromadnie udają się do najbliższego zbiornika wodnego, aby odbyć tam gody; można je w tym czasie zobaczyć na drogach przecinających ich trasę.
Płazy i gady niekiedy zapadają w sen letni. Stan ten jest nazwany estywacją. Temperatura ciała zwierzęcia jest wówczas wyższa niż podczas hibernacji, poza tym jednak nie ma różnic fizjologicznych miedzy tymi dwoma rodzajami odrętwienia. Zwierze szuka schronienia w czasie upałów, gdy brak wody. Estywacja chroni organizm przed wysychaniem i przegrzaniem.
PŁAZY OGONIASTE 512 x 613 - 34k - jpg gadyiplazypolski... |
Dorosłe płazy 325 x 420 - 35k - pl blog animalsworld-kinia... |
*Leksykon przyrodniczy 800 x 600 - 130k - jpg herpetologia.za.pl |
Prawie wszystkie 200 x 204 - 11k - jpg jezioro.com.pl |
zdjęcie żaby, 380 x 254 - 19k - jpg bank-zdjec.com |
płazy: zdjęcie 600 x 395 - 62k - jpg fotoplatforma.pl |
Zdjęcia zwierząt - 700 x 450 - 149k - jpg naturephoto.pl |
Płazy i gady 640 x 853 - 34k - jpg lwow.com.pl |
na inne płazy. 276 x 350 - 40k - jpg racjonalista.pl |
Płazy Polski 354 x 500 - 49k - jpg fotosystem.pl |
Płazy te 234 x 183 - 18k - jpg zdch.amu.edu.pl |
Większość 320 x 284 - 28k - jpg zdch.amu.edu.pl |
Zasadniczo 567 x 348 - 37k - jpg zwierzaki-domi.bloog.pl |
Płazy - żaba 380 x 285 - 30k - jpg onlinephotographers.org |
Płazy 300 x 403 - 36k - jpg zwierzakiwdomu.fora.pl |
poprzednie zdjęcie 280 x 392 - 26k - jpg digitalphoto.pl |
odwiedzane są przez 500 x 375 - 71k - jpg amphibia.boo.pl |
wszystkich 750 x 500 - 122k - jpg archiwum.wiz.pl |
Wyszukiwarka