9. XII. 2004 r prof. R. Madyda-Legutko

KULTURA SUDOWSKA

Zasięg: Pojezierze Suwalskie, Ełckie i Dolina Gołdapi (we WOR tereny te zajmowała kultura bogaczewska).

Krystalizuje się w fazie C1b, rozwija się przez OWL (do VII w.).

Obrządek pogrzebowy :

• Strefa kurhanowa - zaliczają się tu również kurhany ze wsch. Litwy:

• część posiada tyko nasyp ziemny bez konstrukcji kamiennych

• częściej występuje tu obrządek szkieletowy (na Suwalszczyźnie dominuje birytualizm)

• Cmentarzyska kurhanowe - pod nasypem ziemnym rdzeń i wieniec kamienny

• Birytualizm

• Najbardziej charakterystyczne cmentarzyska birytualne: Osowa, Szwajcaria, Żywa Woda; cmentarzysko wyłącznie ciałopalne: Szurpiły

• Wyposażenie:

• Groby męskie:

• Broń, np. umba półkoliste i ostrogi asymetryczne, z bocznymi haczykami

• Fibule A VI 162 (z karbowanymi pierścieniami) oraz zapinki z nakładanymi na kabłąk pierścieniami (A167-168)

• Groby kobiece:

• Naszyjniki obręczowe z drutu brązowego lub srebrnego

• Naszyjniki łańcuchowe - fibule połączone łańcuszkiem lub kilkoma

• Paciorki szklane i bursztynowe

• Fibule takie jak w pochówkach męskich

• Bransolety mankietowate do fazy C1b

• Mężczyźni chowani często z koniem - szkielet konia najczęściej na zach. od jamy grobowej człowieka:

• Wędzidła, sprzączki do uprzęży

• Kółka - rozdzielacze do rzemieni, okuwanych bogato nitami

• Czasem zamiast konia tylko ogłowie - pars pro toto

KULTURA DOLLKEIM-KOVROVO (SAMBIJSKA)

Od fazy A3/B1 następują zmiany i w powstaje nowa jednostka o bardzo bogatej kulturze (Szlak Bursztynowy) wczesny okres rzymski - wpływy z prowincji południowych i przetworzenie ich w stylu barbarzyńskim. Rozwija się do okresu wędrówek ludów.

Obrządek pogrzebowy:

• Pochówki szkieletowe pod nasypami, „zanikającymi kurhanami” - faza B1 i głównie faza B2

• 
  Obecność pochówków końskich z bardzo charakterystycznym ogłowiem (charakterystyczne dla strefy Bałtyku i Wysp Duńskich) - wodze (uzdy) łańcuchowe, ozdobne nachrapniki, kabłąki podbródkowe

• Wyposażenie grobów:

• Męskich:

• Broń o charakterze interregionalnym

• Siekiery z tulejkami i sierpy - podobnie jak w k. bogaczewskiej

• Kobiecych (bardzo bogate):

• Fibule

• norycko-panońskie z dwoma guzkami lub tzw. skrzydełkami na kabłąku produkowane na zbyt na Sambię; duże (do 15 cm), ażurowa pochewka

• A42 - fibula z kapturkami

• A IV 72

• A V 137 - typowa - kolankowato zgięta

• Fibule tarczowate do spinania zawoju/chustki na głowę

• Przetworzenie pasa norycko-panońskiego sambijskie garnitury do pasów (przedstawienie dziewczynki na steli z Klagenfurtu w Karyntii):

• sprzączki (koliste, ale o ażurowych płytkach) lub klamry

• okucia na obwód pasa - ażurowe lub czółenkowate - odległość między czółenkami - do 2 cm

• silnie profilowane okucia końca pasa

• ornament ażurowy jest inny niż w Noricum czy Panonii

• przy dziurkach rurki wzmacniające rzemień

• Bransolety o ścienionych końcach

• Naszyjniki metalowe

MŁODSZY OKRES RZYMSKI

Zmiany w obrzędowości obrządek ciałopalny i płaskie cmentarzyska - przewaga pochówków popielnicowych.

Zawartość materiałowa:

• Zapinki A VI z pierścieniami i guzkami

• Naszyjniki

• Sprzączki o półkolistych ramach osadzonych na osi

• Broń o charakterze interregionalnym

• W pochówkach męskich nadal obecne są sierpy i siekiery z tulejami, a także strugi do obróbki drewna

• Bardzo mało importów - pojedyncze naczynia brązowe, szklane i terra sigillata - nie składane do grobu oraz monety brązowe, które znajdowane są w grobach

OKRES WĘDRÓWEK LUDÓW

W I poł. V w. (faza D) na Sambii pojawiają się bardzo specyficzne części stroju z ornamentyką stempelkową tworzącą motyw gwiaździsty - ORNAMENTYKA SÖSDALA - pd. Skandynawia, Wyspy Duńskie.

Zawartość materiałowa:

• nowa forma fibuli z nóżką gwiaździstą

• sprzączki i języczkowate okucia końca pasa

Nadal pochówki ciałopalne, ale raczej bezpopielnicowe.

Osadnictwo na Sambii wkracza w VI w. (faza E) - przesuwa się wtedy na tereny Wyżyny Elbląskiej, np. Nowiny - cmentarzysko o charakterze bałtyjskim grupa elbląska

Pojawiają się fibule szczeblowe i palczaste.

Później pojawia się wczesnośredniowieczna kultura Prusów.

GRUPA OLSZTYŃSKA

Rozwija się w okresie wędrówek ludów - wyraźnie czytelna dopiero od schyłku V w. - rozwija się do początku VII w.

Tak późne osadnictwo rozwija się także na Litwie.

Zasięg: Pojezierze Olsztyńskie i Kraina Wielkich Jezior.

Obrządek pogrzebowy:

• Najbardziej charakterystyczne cmentarzyska (płaskie, ciałopalne - obecne pochówki końskie): Tumiany, Kielary

• Popielnice z okienkiem w górnej części (ręcznie lepione) - znane z Dolnej Saksonii

Wyraźne powiązania z Europą zachodnią, Skandynawią i terenami naddunajskimi problemy z interpretacją tego zjawiska:

• po załamaniu się k. bogaczewskiej (prawdopodobnie w fazie C3), część ludności wchodzącej w jej skład wywędrowała na pd. - wędrówka owa synchronizowana jest z ruchami k. wielbarskiej (zanik osadnictwa wielbarskiego w dorzeczu Łyny)

• w Kotlinie Karpackiej zaszły duże zmiany kulturowe związane z pojawieniem się Hunów- tam ludność wywodząca się z Mazur miała zetknąć się z plemionami germańskimi stąd obecność zabytków o charakterze „pangermańskim”

• następnie po upadku Hunów w 455 r mieli wrócić do swych pierwotnych siedzib

Zawartość materiałowa:

• dość dużo fibul palczastych:

• obcego pochodzenia: Kotlina Karpacka, Europa Zach., Skandynawia, Półwysep Krym (środowisko późnogockie)

• ornament zoomorficzny - styl głębokiego wycinania

• charakterystyczne dla stroju kobiecego

• fibule kuszowate z prostokątną podstawą (miejscowe)

• sprzączka z ornamentem zwierzęcym nawiązania do stroju kobiecego z Krymu

• wyrosła na bazie ludności bałtyjskiej utrzymują się fibule szczebelkowe i charakterystyczne dla stroju męskiego zapinki bałtyjskie

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KRĘGU ZACHODNIOBAŁTYJSKIEGO

Charakterystyczne materiały:

• brązowe monety

• naszyjniki

• dużo przedmiotów wykonanych z brązu

• siekiery, sierpy i broń

• paciorki

Obrządek pogrzebowy: obecność pochówków końskich.

Osady zakładane na brzegach jezior, ale u schyłku OR i na pocz. OWL pojawiają się małe gródki.

Emalierstwo - ośrodek na Mazurach:

• emalia pochodzenia miejscowego: głównie czerwona, a także niebieska, zielona i biała

• zdobienie fibul i podkowiastych zawieszek

• inne ośrodki: nad środkowym Dnieprem, nad Oką (bardzo rozwinięte)

INTERPRETACJA ETNICZNA

ESTIOWIE - lokalizowani na Płw. Sambijskim:

• Tacyt „Germania” - mieli posiadać zwyczaje i strój Swebów, lecz posługiwali się innym językiem; nie przywiązują wagi do bursztynu

• Teodoryk Wielki (król Ostrogotów) w okresie wędrówek ludów wysyła list do ludu Haesti, który miał mu przysłać bursztyn znad Oceanu

• Jordanes „Getica” - zamieszkują nad Bałtykiem, obok Vidiwariów

GALINDOWIE i SUDOWOWIE - Ptolemeusz wymieniając łańcuchy ludów wspomina o Galindai (Galindowie) i Sudinoi (k. sudowska)

Późniejsze źródła wspominają już o plemionach pruskich.

Niedawno prof. Nowakowski wysunął tezę, iż umiejscawiani przez źródła antyczne nad Bałtykiem Wenedowie, to konglomerat ludów słowiańskich i bałtyjskich.

OKRES WĘDRÓWEK LUDÓW NA POMORZU

W I poł. V w. obserwujemy wyraźne rozrzedzenie osadnictwa, ale nadal istniało osadnictwo na terenach zajmowanych uprzednio przez k. wielbarską i grupę dębczyńską (być może przetrwała ona jeszcze do poł. V w., ale na pewno w bardzo rozrzedzonej postaci).

W fazie D osadnictwo jest wyraźnie poświadczone u ujścia Wisły (znane są nawet pojedyncze pochówki wielbarskie).

Pruszcz Gdański - groby z I poł. V w. o pewnych cechach skandynawskich.

W fazie D (I poł. V w. lub ok. 450 r) zanikają powoli groby, ale pojawiają się skarby:

• Młoteczno na Wyż. Elbląskiej (środowisko wodne)

• złota fibula z wkładkami z półszlachetnych kamieni

• medalion Konstancjusza II z IV w.

• 3 wisiorki koszyczkowate

• łańcuszek

• Kiełpino k. Gdańska

• Fibula zdobiona ornamentem stempelkowym

• Fibula zdobiona w stylu wycinania

• Świelino k. Koszalina

• Fibule zdobione guzkami

• Przedmioty zdobione ornamentem stempelkowym i wycinaniem

• Trzebiatów k. Szczecina - fragmenty 4 fibul z ornamentem stempelkowym

U schyłku V i na pocz. VI w. pojawiają się pochówki szkieletowe z bronią w skrzyniach/obstawach kamiennych (jak w Skandynawii):

• Główczyce k. Słupska - późny charakter broni:

• Długie miecze obosieczne

• Podkowiaste okucia dolne pochwy

• Ramy żeberkowe

• Głuszyno k. Słupska (prof. Nowakowski)

• groby na poziomie humusu, przykryte kamieniami i małymi tumulusami (takie pochówki znane są ze Skandynawii)

• skandynawskie fibule i okucia z ornamentyka antropomorficzną

• Tak późne pochówki znane są również z terenów Meklemburgii

Początek VI w.:

• Rozrzedzenie osadnictwa - pojedyncze skarby złotych pochówki

• Skarby złotych naszyjników z Piotrowic i Karlina

• Dużo solidów (złotych monet) - 2 fale napływu:

• I poł. V w. - głównie solidy Walentyniana III - ich obecność, to nie wynik handlu powiązania pozaekonomiczne - państwo rzymskie płaci Hunom trybuty - może innym ludom także?

• II poł. V w. i pocz. VI w. (najstarsze emisje z 518 r) - kończą się na solidach Anastazjusza

• Tak późne monety obecne są również na wyspach Bałtyku i w Skandynawii - brakteaty nawet z VII w. (obecne także w skarbie z Karlina i Wapna k. Piły)

KULTURA LUBOSZYCKA

Zasięg: tereny nad Odrą - zachodnia część Dolnego Śląska (na zach. od k. przeworskiej), Górne i Dolne Łużyce, wkracza na Ziemię Lubuską, do pd. Brandenburgii i wsch. Saksonii.

Krystalizuje się dopiero w fazie B i trwa do fazy D.

Różne wpływy:

• Przeworskie:

• Duża ilość fibul A V s.8 (z grzebykiem)

• Duża ilość fibul A V s.10 (o taśmowatym kabłąku)

• Nadłabskie:

• Fibule tarczowate

• Fibule z tarczkami nakładanymi na kabłąk

• Niektóre typy sprzączek

• Północne (za pośrednictwem k. wielbarskiej):

• Klamerki esowate

• Wisiorki opasane

• Pochówki podkurhanowe

Osadnictwo (badane głównie po stronie niemieckiej):

• Bardzo charakterystyczny typ budowli - zupełnie inny charakter domostw niż w k. przeworskiej, ale zbliżony do modelu znanego z kręgu nadłabskiego, k. wielbarskiej i grupy masłomęckiej - budynki słupowe z wewnętrznym podziałem

• Budynki 2-3 halowe, o powierzchni od 60 do 100 m²

• Bardzo często jedna ze ścian jest zaokrąglona

• Powstają kompleksy mieszkalno-gospodarcze

Obrządek pogrzebowy:

• Dominuje ciałopalenie

• Wyraźna przewaga pochówków jamowych (ok. 90%)

• W grobach męskich obecna jest broń - wyraźnie zaznaczają się grociki strzał i siekiery (topory) jako broń

• W grobach kobiecych występują części stroju i skrzyneczki/szkatułki

• Także pochówki podkurhanowe z wieńcem i rdzeniem kamiennym

• Horno - kurhany z warstwą ciałopalenia (jak kurhany TYPU SIEDLEMIŃSIEGO)

• Luboszyce - cmentarzysko warstwowe

Ceramika - zupełnie inna niż w k. przeworskiej:

• Toczona na kole

• Piece garncarskie nie są znane

• Wazy TYPU RIEDEBECK

---