Naturalne planowanie rodziny

[edytuj]

Z Wikipedii

Skocz do: nawigacji, szukaj

Naturalne planowanie rodziny (NPR) - metoda przewidywania dni płodnych na podstawie znajomości fizjologicznych objawów towarzyszących różnym fazom cyklu miesięcznego. Wiedzę o czasie występowania dni płodnych można wykorzystać w dwojaki sposób:

• w rodzinach mających problemy z uzyskaniem potomstwa, podejmując współżycie płciowe w okresie płodnym można zwiększyć prawdopodobieństwo zajścia w ciążę,

• w rodzinach posiadających potomstwo już w ilości wystarczającej, nie podejmując współżycia w tym czasie, można zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnej ciąży.

Pierwszy sposób, jako prowadzący do poczęcia, jest akceptowany przez Kościół katolicki oraz przez WHO, widzącą w tej metodzie najtańszy sposób walki z bezpłodnością. Sposobowi drugiemu, jako metodzie antykoncepcji, dały "zielone światło" ustalenia II Soboru watykańskiego (1962-1968)^[1] wkrótce potem rozwinięte w encyklice papieża Pawła VI Humanae vitae. W związku ze zmianą przez WHO definicji antykoncepcji zmieniono nazwę naturalne metody antykoncepcji na naturalne planowanie rodziny. Akceptacja metody przez Kościół nie świadczy o jej skuteczności jako środka antykoncepcyjnego. Akceptacja, propagowanie i rozwijanie metod NPR wynika z ich zgodności z zasadami etycznymi wyznawanymi przez Kościół.

Metody naturalne wybierają przede wszystkim osoby, których światopogląd i przekonania religijne nie pozwalają na stosowanie sztucznych środków antykoncepcyjnych. Zwłaszcza dla najbiedniejszych mieszkańców III świata, często są one jedynym dostępnym sposobem przeciwdziałania nadmiernej dzietności. Niski dochód nie pozwala tam na zakup sztucznych środków antykoncepcyjnych i skorzystanie z porady lekarskiej.

Spis treści [ukryj] 1 Metody akceptowane jako NPR 1.1 Metoda owulacji (Billingsów) 1.2 Metoda objawowo-termiczna 1.3 Metoda termiczna 1.4 Metoda laktacyjna niepłodności poporodowej 2 Dziecko - zaplanowanie poczęcia i kontrola 3 Zalety i wady NPR 3.1 Zalety NPR 3.2 Wady NPR 4 Mity dotyczące NPR 5 Najczęstsze przyczyny zawodności metod NPR 6 Organizacje powołane do promowania NPR 7 Stanowisko WHO wobec metod NPR 8 NPR a niektóre kultury i religie 8.1 Stary Testament 8.2 pobudki ekologiczne 8.3 Organizacje Pro-life 9 Przeprowadzone badania nad skutecznością metod NPR 10 Zobacz też 10.1 Linki zewnętrzne 11 Przypisy 12 Bibliografia

Metody akceptowane jako NPR [edytuj]

• owulacyjna (Billingsa)

• objawowo-termiczna

• termiczna

• laktacyjna niepłodności poporodowej

Metoda owulacji (Billingsów) [edytuj]

Śluz szyjkowy

 Osobny artykuł: Metoda Billingsów.

Metoda Billingsów (ocena śluzu szyjkowego) - metoda naturalnego planowania rodziny, często nieuznawana za metodę antykoncepcji, gdyż wymaga wstrzymania się od pożycia w fazie płodnej. Polega na rozpoznaniu początku i końca fazy płodności za pomocą konsystencji i wyglądu śluzu estrogennego (okołoowulacyjnego) i śluzu gestagennego (poowulacyjnego). W czasie poprzedzającym owulację i w jej trakcje śluz jest lepki i rozciągliwy - nazywamy go estrogennym. Bezpośrednio po owulacji śluz jest suchy i gęsty - nazywamy go gestagennym. Abstynencja seksualna w okresie występowania śluzu estrogennego zmniejsza ryzyko ciąży do kilku punktów wskaźnika Pearla.

Metoda objawowo-termiczna [edytuj]

 Osobny artykuł: Metody objawowo-termiczne.

Poszczególne odmiany tej metody, w zależności od autora i kraju, różnią się sposobem prowadzenia kart obserwacji cyklu, innymi liniami pomocniczymi i stosunkowo mało istotnymi różnicami w sformułowaniach kryteriów rozpoznawania faz płodności i niepłodności cyklu^{[potrzebne źródło]}.

Metoda termiczna [edytuj]

 Osobny artykuł: Metoda termiczna.

Metoda ta polega na dokonywaniu codziennych pomiarów temperatury ciała kobiety (pomiar podstawowej temperatury ciała - PTC), rano przez ok. 5 minut przed wstaniem z łóżka o tej samej porze, tym samym termometrem (najlepiej termometrem owulacyjnym), w pochwie, odbycie lub jamie ustnej i zapisywaniu otrzymywanych wyników nanosząc je na wykres^{[potrzebne źródło]}.

Metoda laktacyjna niepłodności poporodowej [edytuj]

 Osobny artykuł: Karmienie piersią.

Metoda stosowana wyłącznie w okresie poporodowym o skuteczności 98%-99,5%^[2]. W czasie karmienia piersią dziecko ssąc powoduje pobudzenie wydzielania oksytocyny i prolaktyny. Prolaktyna powoduje wydzielanie mleka oraz hamuje owulację. Aby osiągnąć podaną efektywność muszą być spełnione następujące warunki:

• dziecko nie ma więcej niż 6 miesięcy

• nie wystąpiła jeszcze miesiączka

• dziecko jest karmione wyłącznie piersią czyli:

• karmienie "na żądanie",

• nie rzadziej niż co 4 godziny w ciągu dnia i co 6 godzin w ciągu nocy bez dokarmiania dziecka

Wiedza biologiczna przeczy powyższym twierdzeniom. Karmienie piersią jest bardzo zawodną metodą i stosowaną głównie w najuboższych krajach (gdzie panuje totalne niedożywienie). Wprawdzie rzeczywiście po porodzie występuje okresowa bezpłodność, dłużej utrzymująca się przy intensywnym karmieniu piersią, jednak długość tego okresu jest nieprzewidywalna a co gorsza nowy cykl zaczyna się owulacją, nie zaś krwawieniem miesiączkowym^[3]. Dopiero po owulacji można mówić o w miarę skutecznych metodach naturalnych.

Dziecko - zaplanowanie poczęcia i kontrola [edytuj]

Metody NPR pomagają w zaplanowaniu poczęcia jak i jego odłożeniu. Dwoje ludzi, wiedząc dokładnie kiedy występuje faza płodności, może zaplanować poczęcie dziecka poprzez współżycie w najlepszym do tego momencie. Wiedza na temat metod naturalnych umożliwia rozpoznania z bardzo dużym prawdopodobieństwem stwierdzenie, czy kobieta jest w ciąży już po 20 dniach od zapłodnienia. Fakt poczęcia można sprawdzić, m.in. jeśli po 20 dniach od owulacji utrzymuje się nadal wysoka temperatura (po poczęciu ciałko żółte nie zanika, wobec tego duży poziom progesteronu warunkuje utrzymywanie się temperatury na wysokim poziomie), a partnerzy mogą być prawie pewni, że staną się rodzicami. Pozwala to na kontrolowanie stanu płodu w czasie pierwszych trzech miesięcy ciąży^{[potrzebne źródło]}.

W pierwszym trymestrze ciąży, na skutek wysokiego poziomu progesteronu, podstawowa temperatura ciała powinna utrzymywać się na wysokim poziomie. Jeśli zatem kobieta obserwuje gwałtowny spadek temperatury, powinna zgłosić się do lekarza, gdyż w takiej sytuacji istnieje ryzyko poronienia. Szybka interwencja może uratować życie dziecka.

Zalety i wady NPR [edytuj]

Zalety NPR [edytuj]

• poznanie naturalnego rytmu płodności, który ma istotne znaczenie we wczesnej diagnostyce chorób kobiecych,

• metody nieszkodliwe dla zdrowia,

• mogą być stosowane zarówno w celu zwiększenia prawdopodobieństwa poczęcia dziecka jak i odłożenia tej decyzji na późniejszy termin,

• prawidłowe stosowanie metod NPR zwiększa własną wiedzę o funkcjonowaniu ludzkiej płodności,

• stosowanie metod NPR w związku pociąga za sobą zaangażowanie partnera, współpracę, komunikację i dzielenie odpowiedzialności w związku^{[potrzebne źródło]},

• świadczenie usług w zakresie NPR nie wymaga medycznie wykwalifikowanego personelu^{[potrzebne źródło]},

• pozwalają na określenie czasu poczęcia dziecka jak i terminu porodu,

• uczą samodyscypliny zarówno kobiety jak i mężczyzny, co może być przydatne w przypadku konieczności dłuższej abstynencji seksualnej (połóg, choroba),

• ze względów moralnych NPR jest akceptowana przez większość kultur i religii.

Wady NPR [edytuj]

• trudność w zaakceptowaniu stylu życia zgodnego z NPR (powstrzymywanie się w określonym czasie od aktywności seksualnej trwającej od 8 do 18 dni (w zależności od stosowanej metody), dominująca trudność to abstynencja seksualna - u mężczyzn 27%, u kobiet 8%^[4],

• możliwość zaburzenia objawów płodności na skutek takich czynników jak np. stres, choroba, zmiana klimatu, przemęczenie, spożycie alkoholu, krótki sen itp. co w efekcie bardzo utrudnia prawidłową interpretację przebiegu cyklu i wydłuża dodatkowo okres wstrzemięźliwości, a w przypadku stresującego trybu życia, wykonywania pracy zmianowej, zaburzeń senności oraz w przypadku kobiet posiadających z natury nieregularne długości cyklu - w zasadzie metody NPR nie pozwalają na ustalenie pewnych, niepłodnych dni cyklu^[5],

• wymaga okresu nauki trwającego przynajmniej przez 3 kolejne cykle i częstych w tym czasie kontaktów z nauczycielem NPR^{[potrzebne źródło]},

• niezbędna jest zgoda i aktywna współpraca kobiety i mężczyzny (co można traktować także jako zaletę, w zależności od światopoglądu),

• wymaga znacznej samodyscypliny - stosujący muszą regularnie przeprowadzać obserwacje i zapisywać objawy związane ze zmianami śluzu, szyjki, temperatury (czas to 5-10 min. dziennie),

• w Polsce NPR łączony jest z Kościołem katolickim, stąd pary o odmiennym światopoglądzie mogą negatywnie odczuwać silne powiązanie NPR-u z tym wyznaniem religijnym^{[potrzebne źródło]},

• regularna analiza wydzielin z pochwy w celu określenia jakości śluzu oraz badanie samemu szyjki macicy może rodzić opory natury estetycznej,

• może ograniczać satysfakcję z życia seksualnego ponieważ wyklucza współżycie w okresie największego pobudzenia seksualnego kobiet następującego w czasie dni płodnych^[6] oraz ogranicza spontaniczność życia seksualnego^[5].

Mity dotyczące NPR [edytuj]

• regularność miesiączki - współczesne metody NPR nie opierają się na regularności cyklu. Okresy płodności wyznacza się w nich na podstawie obserwacji objawów, odzwierciedlających aktualny stan hormonów w organizmie, a kobieta z kilkunastodniowym wyprzedzeniem może przewidzieć termin najbliższej miesiączki, nawet jeśli jej cykle są nieregularne,

• trudna do nauczenia i skomplikowana - po maksymalnie 3 miesiącach nauki 93% osób potrafi korzystać samodzielnie z NPR. Badania WHO wykazały, że nawet kobiety nie umiejące pisać i czytać są w stanie nauczyć się poprawnie rozpoznawać swoją płodność. Z dobrym skutkiem NPR wprowadzane jest w krajach afrykańskich,

• czasochłonność - NPR potrzebuje poświęcania 5-10 minut dziennie^{[potrzebne źródło]},

• uciążliwość - obserwacja śluzu i odczuć w metodzie Billingsa nie wymaga żadnych specjalnych zabiegów,

• to Kalendarzyk Małżeński - już w latach 70. XX wieku był on metodą przestarzałą, a sami jej twórcy w latach 30. przestrzegali przed czysto matematycznym jej zastosowaniem^[7].

• nie mogą stosować jej kobiety pracujące na zmiany - przydatne wyniki pomiaru temperatury można uzyskać także wtedy, kiedy temperaturę mierzy się codziennie zawsze o tej samej porze w ciągu dnia albo wieczorem. Należy uprzednio, siedząc lub leżąc, godzinę wypocząć albo mierzyć temperaturę po śnie trwającym przeciętnie około 3 godzin, co zwykle przypada w godz. popołudniowych, codziennie o tej samej porze, dopóki trwa praca nocą.

• to metoda tylko dla katolików - jest to metoda określania płodności zalecana nie tylko (choć głównie) przez Kościół katolicki, ale i uznawana przez WHO^[8] (ale nie jako metoda antykoncepcji).

Najczęstsze przyczyny zawodności metod NPR [edytuj]

• Nieprawidłowy instruktaż, bądź jego niezrozumienie,

• Błędne obserwacje w pierwszej fazie cyklu,

• "Kalendarzykowe" podejście do metod NPR - zamiast stosowania konkretnej metody, opieranie się jedynie na znajomości poprzednich cykli,

• Brak konsultacji cykli z instruktorem na początku nauki,

• Pobieżna znajomość metod NPR,

• Możliwość przeoczenia pojawienia się śluzu po porodzie czyli powrotu płodności,

• Nauka metod NPR na "oko",

• Stosowanie metod NPR podczas okresu silnego stresu, stanów zapalnych przydatków, oraz "Szybkiego tempa życia", czy nawet częstych podróży,

• Nieumiejętność odróżnienia wydzieliny chorobowej od fizjologicznej,

• Brak zapisu objawów^{[potrzebne źródło]}.

Organizacje powołane do promowania NPR [edytuj]

• Krajowy Zespół Promocji Naturalnego Planowania Rodziny powołany przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej,

• Europejski Instytut Wychowania Prorodzinnego (Institut European d'Education Familiale - IEEF),

• Międzynarodowa Federacja Popierania Życia Rodzinnego (IFFLP). Organizacja ta wspiera prace badawcze, ułatwia dzielenie się doświadczeniami w nauczaniu metod NPR, współpracuje z agencjami planowania rodziny i służbą zdrowia,

• Stowarzyszenie “Liga Małżeństwo Małżeństwu” (w Polsce w 1992 r.),

• Światowa Organizacja Owulacyjnej Metody Billingsa (WOOMB),

• Instytut Naturalnej Regulacji Poczęć (Institut für Natürliche Empfängnis - Regelung-INER), obejmujące obszar języka niemieckiego (Niemcy, Austria, Szwajcaria, północne Włochy) (w Polsce w 1993 r.),

• Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli NPR,

• Towarzystwo Odpowiedzialnego Rodzicielstwa (TOR).

Stanowisko WHO wobec metod NPR [edytuj]

Światowa Organizacja Zdrowia na temat metod NPR wypowiada się m.in. w książce Naturalne Planowanie Rodziny - zasady świadczenia usług, która została wydana w Genewie w 1988 roku.

Wybrane fragmenty^[9]:

• Termin "naturalne planowanie rodziny" (NPR) jest określeniem używanym do opisania sposobu osiągnięcia lub odłożenia poczęcia opartego na obserwacji występujących w sposób naturalny oznak i objawów faz płodności i niepłodności w czasie cyklu miesiączkowego. Ludzie stosujący NPR dla odłożenia lub uniknięcia poczęcia dziecka powstrzymują się od współżycia w potencjalnie płodnych dniach. Tym, którzy chcą osiągnąć poczęcie dziecka, NPR pomaga określić fazę płodności i przez to zwiększa prawdopodobieństwo poczęcia dziecka.

• Z punktu widzenia technik wyróżniamy metodę tylko temperaturową, objawową (Billingsów), objawowo-termiczną i kalendarzową (Ogino-Knausa). Należy przy tym zauważyć, że NPR nie jest metodą antykoncepcji, ale raczej sposobem określenia fazy płodności. Powściągliwość seksualna w tym czasie jest sposobem zapobiegania poczęciu. Tymi metodami zainteresowani są ci ludzie, którzy z jakichkolwiek powodów nie chcą używać mechanicznych lub farmakologicznych środków antykoncepcyjnych.

• Metody naturalnego planowania rodziny także mają wskaźnik zawodności metody między 1% a 5%, w zależności od stosowanej metod.

• Matki karmiące i kobiety z nieregularnymi cyklami (np. w okresie premenopauzy lub po zaprzestaniu przyjmowania pigułki antykoncepcyjnej) są także w stanie nauczyć się i stosować współczesne metody, które w przeciwieństwie do metody kalendarzowej nie zależą od regularności cyklu.

Ponadto WHO określa w powyższym dokumencie wady i zalety NPR, które pokrywają się z ww., określa, iż szanse skutecznego stosowania NPR przez partnerów wzrastają, im mocniejsza jest motywacja i im lepsze jest wzajemne zrozumienie i komunikacja w związku, oraz stwierdza, że poziom wykształcenia nie ma znaczenia dla możliwości nauczenia się metody naturalnej, czy wskazuje, że 93% kobiet w badanych 5 krajach reprezentujących szeroki zakres poziomów socjalnych, ekonomicznych i wykształcenia było w stanie prawidłowo określić fazy płodności i niepłodności w swoim pierwszym cyklu według metody owulacyjnej.

NPR a niektóre kultury i religie [edytuj]

Stary Testament [edytuj]

W Starym Testamencie można dostrzec analogię do metod NPR. Bóg uregulował wiele kwestii życia publicznego i prywatnego Izraela, w tym kontaktu między kobietą a mężczyzną. Mężczyzna nie mógł zbliżać się do kobiety przez okres krwawienia (to ok. 5-7 dni), jak i po nim przez kolejne 7 dni (wymóg oczyszczenia). Ponadto zauważyć należy, że Bóg błogosławił Izraelowi przez co obiecał Abrahamowi, a następnie jego synom potomstwo niczym gwiazdy na niebie (Rdz 22:16-17; 26:3-5).

Z badań wiadomo, że u kobiety owulacja następuje nie wcześniej niż 12 dnia, a najczęściej ok. 14 dnia. Wynikałoby z tego, że korzystając z prawa nadanego przez Boga Izraelici przestrzegający zaleceń mieli większe prawdopodobieństwo zwiększenia swojej populacji niż pozostałe narody w związku z tym, że w czasie menstruacji i 7 dni po obowiązywał czas abstynencji seksualnej, który kończył się wraz z nastąpieniem okresu płodnego u kobiety.

Również to prawo miało znaczenie higieniczne w przypadku problemów zdrowotnych, które chroniło kobietę przed współżyciem kiedy pojawiały się problemy z drogami rodnymi (Kpł 15:19,25).

pobudki ekologiczne [edytuj]

NPR wybierają grupy osób promujące zdrowy tryb życia w tym zdrowie rodziny i jej ekologiczne karmienie piersią. Są przeciwne ingerencji w ciało człowieka różnego rodzaju środków mechanicznych, a tym bardziej chemicznych, które obecnie są stosowane w celach antykoncepcji^[10].

Organizacje Pro-life [edytuj]

Organizacje Pro-life zalecają metody NPR jako te, które uważają za najbliższe poszanowaniu godności życia ludzkiego.

Przeprowadzone badania nad skutecznością metod NPR [edytuj]

Skuteczność optymalna - Przy pełnym przestrzeganiu wszystkich zaleceń dotyczących stosowania danej metody

Skuteczność przy błędach - Przy niepełnym przestrzeganiu wszystkich zaleceń dotyczących stosowania danej metody

Źródła: Zawarte w Bibliografii.

Autor	Rok	Badana metoda	Liczba badanych par	Ilość przebadanych cykli	Skuteczność optymalna w %	Skuteczność przy błędach w %	Skuteczność optymalna wg wskaźnika Pearla	Skuteczność przy błędach wg wskaźnika Pearla
Vincent, Francja	1967	Termiczna (?)	-	17500	-	99,93	-	0.07
Marshall	1968	Termiczna	-	4739	98,80	93,40	1,20	6,60
Badania Uniwesytetu Fairfield	1970-1973	Obliczeniowo-termiczna	1022	14416(m-cy)	99,25	95,51	0,75	5,49
Joseph Roetzer	1973	Objawowo-termiczna	491	17026	-	99,8	-	0,20
St. Cloud, USA	1974	Owulacji	260	1832	-	99,40	-	0,60
M. Ball	1976	Owulacji	-	1635	97,10	84,50(97,40?)	2,90	15,50(6,60?)
Parrenteau, Rice, Lanctot, Carreau	1976	Objawowo-termiczna	-	3548	99,30	94,00	0,70	6,00
Kyu Ssn Cho-Urban	1976	Owulacji	465	11064	98,39	98,04	1,61	1,96
Departament Zdrowia i Oświaty USA	1976-1978	Objawowo-termiczna	ok. 627	-	-	99,90	-	0,10
Departament Zdrowia i Oświaty USA	1976-1978	Objawowo-termiczna	ok. 627	-	-	94,33	-	5.67
Rice, Lanctot	1978	Objawowo-termiczna	1022	21736	99,10	93,5	0,90	7,50
Klaus	1979	Owulacji	-	12283	98,70	80,00	1,30	20,00
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)	1981	Owulacji	-	10215	97,80	79,40	2,20	20,60
Barbato i Bertolotti, Włochy	1987	Podwójnego wskaźnika	-	8140	99,56	96,40	0,44	3,60
Joseph Roetzer, Austria	1987	Objawowo-termiczna	-	17026	99,90	99,81	0,10	0,19
Frank, Herman	1988	Objawowo-termiczna	-	2630	99,30	98,20	0,70	1,80
Gerhardt K. Doering, Niemcy	-	Termiczna	-	48377	-	96,9	-	3,1
Xu, J.X., Zhang D.W, ChRL	1988-1990	Owulacyjna	688	11075	-	98,82	-	1,18
Franka Hermann,Freundl, Niemcy	1991	(?)-termiczna	255	3174	99,30	97,70	0,70	2,30
Rotzer, Austria	1993	Objawowo-termiczna	-	-	99,80	99,00	0,20	1,00
Nanjing, Anhui, Kunmin and Shanghai/Qian et al. ChRL	1996-1997	Owulacyjna	992	12(m-cy)	-	99,50	-	0,05

Zobacz też [edytuj]

• historia metod naturalnego planowania rodziny

• antykoncepcja

• Humanae vitae

• pro-life

• świadome macierzyństwo

• cykl miesiączkowy

Linki zewnętrzne [edytuj]

• Wielojęzykowy serwis poświęcony metodzie owulacji Billingsa

• Liga Małżeństwo Małżeństwu - metoda objawowo-termiczna wg Kippleyów

• Embrion

• Instytut Naturalnego Planowania Rodziny - metoda objawowo-termiczna wg prof. J. Rötzera

• Szkoła Uniesień - serwis na temat NPR

• Forum osób praktykujących NPR

• 28dni.pl-obserwuj swój cykl

Przypisy

1. ↑ http://www.archidiecezja.lodz.pl/czytelni/sobor/kdk_1.html

2. ↑ Szablon:Cite web, which cites:
   :Szablon:Cite book

3. ↑ Fijałkowski W. Naturalny rytm płodności, PZWL, Warszawa 1981

4. ↑ Badania - Szczepanowicz 1992, Bogusławska 1993

5. ↑ ^{5,0 5,1} Natural family planning (ang.). University of Iowa Health Care Website, 2005-2006. [dostęp 2009-03-05].

6. ↑ Bullivant Susan B. i in.: Women's sexual experience during the menstrual cycle: identification of the sexual phase by noninvasive measurement of luteinizing hormone (ang.). J Sex Res 41 (1): 82-93, 2004. [dostęp 2009-03-05].

7. ↑ http://www.szansaspotkania.net/index.php?page=2171

8. ↑ World Health Organization, Natural Family Planning, Geneva, 1988

9. ↑ World Health Organization, Natural Family Planning, Geneva, 1988

10. ↑ http://www.papilot.pl/news///2403-ekologiczne-planowanie-ciazy.html?tx_ttnews[backPid]=20&cHash=7a068eb4f4

Bibliografia [edytuj]

1. Allen L. Schirm and others, "Contraceptive Failure in the United States: The Impact of Social, Economic and Demographic Factors," Family Planning Perspectives 14:2 (March/April, 1982) 68-75.

2. Bielawska-Baturowicz E., Kornas-Biela D., Z zagadnień psychologii prokreacyjnej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1992.

3. Döring G.K., "The Reliability of Temperature Records as a Method of Contraception," (Über die Zuverlassigkeit der Temperaturmethode Zur Empfangnisverhutung) Deutsche medizinische Wochenschrift 92:23 (June 9, 1967), 1055-1061. Abstracted in 1968 Yearbook of Obstetrics and Gynecology, p. 354.

4. Flynn A.M., Brooks M., A manual of natural family planing.; wyd.IV; UNWIN; 1990; Londyn.

5. Fallace, C. and J., 1976. Family Planning Guide. Smithtown, New York. The Natural Family Planning Association of Long Island.

6. Fijałkowski W., Rodzicielstwo w zgodzie z naturą, Fundacja „Głos dla życia”, Poznań 1999.

7. Fijałkowski W., Ojcostwo na nowo odkryte, Bernardinum, Pelplin 1996.

8. Fijałkowski W., Ekologia Rodziny, Rubikon, Kraków 2001.

9. Guy, F. and M., 1979. Les Methodes d'Auto-observation. Grenoble. Institut de Recherche sur l'Enfant et le Couple.

10. Hatcher Robert A. and others, Contaceptive Technology 1984-1985, (New York: Irvington) 1984.

11. Jaffe Frederick S., "Commentary: Some Policy and Program Implications of 'Contraceptive Failure in the United States,'" Family Planning Perspectives 5:3 (Summer, 1983) 133-142. Delayers (spacers) are reported to have these pregnancy rates with the various methods: Pill, 7%; IUD, 15%; condoms, 21%; diaphragms, 25%; foam, 36%; douche, 47%.

12. Johnston, J.A.; Roberts, D.B.; and Spencer, R.B., 1978. NFP Services and Methods in Australia: A Survey Evaluation. International Review of Natural Family Planning 2:143-154, 203-224, 328-353, and 3:20-53.

13. Keefe, E.F., 1962. Self Observation of the Cervix to Distinguish Days of Possible Fertility. Bull. Sloane Hosp. for Women 8:129.

14. Kippley, J. and S., 1979. The Art of Natural Family Planning. Cincinnati, Ohio. The Couple to Couple League.

15. Kippley J. i S., Sztuka Naturalnego Planowania Rodziny, LMM, Piaseczno 2004.

16. Leblanc and Harel, 1977, L'Action Familiale. Ile Maurice.

17. Marshall, J., 1978. Natural Family Planning. London. Catholic Marriage Advisory Council.

18. McCarthy, J.J.; Martin, M.C.; and Gildenhorn, M., 1977. The Sympto-Thermal Method. Washington, D.C., The Human Life Foundation of America and the Natural Family Planning Federation of America.

19. Medina Jorge E., M.D., "Comparative evaluation of two methods of natural family planning in Colombia," Am J. Ob. and Gyn. 138:8 (Dec. 15, 1980) 1142-1147.

20. Nofziger, M., 1979. A Cooperative Method of Natural Birth Control, 3d edition, Summertown, Tennessee, The Book Publishing Co.

21. Obara M., Warenik-Szymankiewicz A., Słomko Z., Metody i środki planowania rodziny, w: Ginekologia: podręcznik dla lekarzy i studentów, red. Słomko Z., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997;

22. Pharand-Lapointe, M.; Kavanagh-Jazrawy, F.; Plante-Charron, C.; Parenteau-Carreau, S.; and Doyle, R., 1980. Planning your Family, the S. T. Way. Ottawa, Serena-Canada.

23. Raith E., Frank P., Freundl D., Naturalne metody planowania rodziny, Springer PWN, Warszawa 1997

24. Rice, J., and Lanctot, C.A., 1978. Results of a Recent Study of the Sympto-Thermal Method of Natural Family Planning. Linacre Quarterly 45:388.

25. Rice, F.J.; Lanctot, C.A.; and Garcia-Devesa, 1977. The Effectiveness of the Sympto-Thermal Method of Natural Family Planning. Communication at First International Congress of IFFLP in Cali, Columbia, June 1977.

26. Rice, F.J.; Lanctot, C.A., "Results of a Recent Study of the Sympto-Thermal Method of Natural Family Planning," Linacre Quarterly 45:4 (November, 1978), 388-391.

27. Rötzer J., 1978. The Sympto-Thermal Method: Ten Years of Change. The Linacre Quarterly 45:358.

28. Rötzer J., Sztuka Planowania Rodziny, Vocatio, Warszawa 2005.

29. Szymański Z. red., Płodność i planowanie rodziny, Wyd. Pomorskiej Akademii Medycznej, Szczecin 2004.

30. Thyma, P., 1978. The Double-Check-Method of Natural Family Planning. South Deerfield, Mass., Marriage Life Information.

31. Troszyński M. red., Naturalne Planowanie Rodziny. Podręcznik dla nauczycieli naturalnego planowania rodziny, Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Naturalnego Planowania Rodziny, Warszawa 2006,

32. Vollman, R.F., 1977. The Menstrual Cycle. Philadelphia/London/Toronto. Saunders.

33. Wade Maclyn E., Phyllis McCarthy, et al., "A Randomized Prospective Study of the Use-Effectiveness of Two Methods of Natural Family Planning," Am J. Ob. and Gyn. 141:4(Oct 15, 1981) 368-376.

34. World Health Organization, "A Prospective Multicentre Trial of the Ovulation Method of Natural Family Planning. II. The Effectiveness Phase," Fertility and Sterility 36:5 (November, 1981) 591-598.

35. Vincent B. et al., Methode Thermique a et Contraception: Approaches medicale et psychosociologique (Paris: Masson, 1967) 52-73.

36. Willis J., "Comparing Contraceptives," FDA Consumer 19:4 (May, 1985) 28-35.

37. Mario Jaramillo-Gomez and Juan B. Londono, "Rhythm: A Hazardous Contraceptive Method," Demography 5:1 (1968) 433-438.

38. The American College of Obstetricians and Gynecologists, Benefits, Risks & Effectiveness of Contraception, 1985.

39. Bureau of Community Health Services, Natural Family Planning, DHEW Publication No. (HSA) 79-5621.

40. Presented at 16th International Congress for the Family, Brighton, Eng. 1990

41. Human Life Foundation Newsletter

42. World Health Org. Geneva Feb., 1976

43. www.catholicmind.com

44. www.ccli.org

45. www.boma-usa.org

46. www.woomb.org

47. www.familyplanning.net

48. npr.pl

49. www.embrion.pl/npr

---