Sztuka rzymska

Terminem sztuka starożytnego Rzymu określa się zazwyczaj sztukę tworzoną w Rzymie - mieście nad Tybrem oraz całym państwie złożonym z wielu prowincji i nie wykazującą żadnych ścisłych związków kulturowych z sztuką rodzimą konkretnego rejonu pozostającego pod panowaniem imperium, powstałą w okresie

od VI w. p.n.e. do końca IV w., czyli momentu podziału cesarstwa na wschodnie i zachodnie.

Najstarszy okres rozwoju sztuki starożytnego Rzymu związany jest z panowaniem królów etruskich i trwał aż do najazdu Galów na Rzym w 390 p.n.e., czyli pierwszych dwóch stuleci republiki. Z tym okresem związane jest przekształcenie osady w miasto, budowa kanału odwadniającego Cloaca Maxima, wytyczenie ulic i placów (powstało Forum Romanum). Powstały najstarsze budowle, np. świątynia Jowisza Kapitolińskiego.

Po zniszczeniach spowodowanych najazdem Galów, miasto zaczęło się odbudowywać w połowie IV w. p.n.e. Rzymianie przejęli od Etrusków wiele umiejętności związanych z architekturą oraz technikę

odlewania rzeźb w brązie. Posągi pochodzące z tego okresu to naturalnej wielkości statuy bohaterów, przywódców ubranych w togi lub zbroje. Posągi bogów wykonywane były w podobnym stylu ale jako materiału używano wypalanej gliny.

Malarstwo to pejzaże przedstawiające podbite miasta malowane na planszach niesionych podczas pochodów triumfalnych.

Duży skok w rozwoju sztuki rzymskiej nastąpił po podboju Grecji i napływie sporej ilości dzieł sztuki z tego obszaru. Sztuka rzymska narodziła się wtedy po raz drugi, tym razem pod wpływem zwyciężonych.

Rzemiosło rzymskie w dużej mierze rozwijało się pod wpływem wzorców greckich. Rozwijający się wyrób naczyń z gliny i srebra związany był przede wszystkim z zapotrzebowaniem dworu, szczególny rozkwit tych dziedzin sztuki nastąpił za czasów sprawowania rządów przez Augusta i Tyberiusza. Naczynia zdobiono reliefowym wzorem o motywach mitologicznych i historycznych. Naczynia ze srebra były wykonywane z podwójnej cienkiej blachy. Wewnętrzna część naczyń była gładka a zewnętrzną zdobił wzór wykonany przy pomocy

wytłaczania na matrycach.

Najpopularniejsze były naczynia z gliny. Z surowca tego produkowano już w III w. p.n.e. Były to wyroby z czarną polewą, wykonywane w północnej części Italii. Ich produkcja zanikła pod koniec II w. p.n.e., w połowie I w. p.n.e. pojawiły się naczynia z jasnoczerwonej gliny, również z błyszczącą polewą. Produkowane były przede wszystkim w południowej części półwyspu. Naczynia, kielichy, miski, talerze, zdobione były wypukłymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej. Wzory wyciskane były na matrycach o wklęsłych wzorach na kole garncarskim. Była to tzw. ceramika aretyńska (nazwa pochodzi od miasta Arezzo, jednego z ośrodków produkcji tej ceramiki). Również w prowincjonalnych ośrodkach produkowano wyroby ceramiczne. Różniły się one od ceramiki aretyńskiej rodzajem gliny i technologią wykonania. Wyroby te znane są jako terra sigillata, od stempli firmowych warsztatów

, którymi były sygnowane. Najlepiej zachowanymi przykładami malarstwa są freski zdobiące domy zasypanych popiołem po wybuchu Wezuwiusza w Pompejach. Pozwalają one na poznanie rozwoju tej gałęzi sztuki od połowy II w. p.n.e. do 79 r. Malarstwo okresu

cesarstwa jest właściwie nieznane. Zachowały się nieliczne przykłady fresków z II w. wykonanych w grobowcach oraz kilka przykładów z III w. zdobień wnętrz mieszkalnych odnalezionych w Rzymie i Ostii. Na tej podstawie można wyrokować, że panowały w tym okresie dwa style: iluzjonistyczny i późnorzymski. Pierwszy to obrazy postaci z pejzażem lub elementami architektonicznymi w tle. Drugi styl

reprezentowany jest przez malarstwo figuralne na neutralnym tle w obramowanych czerwonymi pasami polach.

Rzym wniósł ogromny wkład w rozwój

architektury. Rzymianie udoskonalili i zastosowali na wielką skalę konstrukcje łukowe oraz sklepienia. Wynaleźli także cement (wykonany z wapna, popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni), opanowali technikę

wyrobu zapraw wodoodpornych i tynków, a potem wypalania cegły. To wszystko umożliwiło im budowanie wielkich kompleksów architektonicznych. Do największych osiągnięć doszli Rzymianie we wznoszeniu monumentalnych budowli użyteczności publicznej, takich jak akwedukty, mosty, łaźnie, fora (rynki), świątynie. Do najbardziej znanych rzymskich budowli należą: Forum Romanum, Koloseum, Pantenon, a także termy, amfiteatry, mauzolea, akwedukty.

Filozofia grecka

W starożytności powstało pojęcie filozofii - jako umiłowania mądrości (od greckich słów philein - lubić, kochać, sophis - mądrość). Twórcą terminu był Pitagoras. Grecy uważali, że filozofia przybliża człowieka do tego, co boskie, bowiem jest boską wiedzą.

W starożytnej filozofii wyróżniamy pięć okresów

:

 naturalistyczny, z dominacją filozofii przyrody (Tales z Miletu, Anaksymander z Miletu, Heraklit z Efezu, Ksenofanes) i pigatorejczykami;

 humanistyczny, jako okres działalności

sofistów i Sokratesa;

 okres tzw. wielkich syntez, z najwybitniejszymi nazwiskami epoki - Platonem i Arystotelesem;

 okres szkół hellenistycznych, czyli szkół stoików, epikurejczyków, sceptyków oraz szkoły eklektycznej;

 religijny, czyi tzw. neoplatonizm.

Okres naturalistyczny

Tales z Miletu
Tales z Miletu jako pierwszy zadał najważniejsze filozoficzne pytania:

„z czego jest wszystko?”, „co sprawia, że to, co istnieje, jest takie, a nie inne?”, „dlaczego to istnieje, a nie ginie?”

Jego odpowiedzią była woda. Uznał, iż wszystko jest z wody, dzięki wodzie powstaje i ginie, i dzięki wodzie jest również takie, a nie inne. Woda jest więc początkiem rzeczy, jest ich trwałą podporą, jest „rzeczą boską”.

Anaksymander z Miletu
Był uczniem

Talesa. Zastanawiał się, czym jest rzecz, z której jest wszystko. Nazwał ją greckim słowem arche (łacińskie principium), co oznaczało praprzyczynę, zasadę, która łączy rzecz, źródło, początek.

Anaksymander za taką arche uznał bezkres, grecki apeiron. Świat według niego powstaje w taki sposób, iż oddzielają się od siebie przeciwieństwa.

Heraklit z Efezu
Żył na przełomie VI i V wieku. Uważał, iż problemem dla filozofa nie powinna być sama rzecz, ale jej ruch. Jedyną rzeczą bowiem, która jest w świecie niezmienna, jest to, że wszystko się stale zmienia. Jego słynne zdanie Pantha rei głosi, że wszystko płynie, stale się zmieniając.

Skąd się biorą w świecie zmiany? Ich przyczyną jest walka przeciwieństw. Heraklit mawiał:

„wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową.”

W przeciwieństwach szukał harmonii, mawiając:

„konflikt rodzi harmonię, wojna jest pokojem.”

Za zasadę, która najlepiej wyraża ciągły ruch i walkę przeciwieństw, uznał ogień.

Ksenofanes
Żył w VI wiek p.n.e. Krytykował antropologiczne spojrzenie na bogów. Uznawał istnienie boga, żyjącego poza kosmosem i poza ziemią, boga ponad innymi. Za zasadę istnienia wszelkich rzeczy uznał ziemię.

Pitagoreizm
Pitagoreizm rozwijał się w VI i V wieku p.n.e. Rozwój tego nurtu wiązał się z poszukiwaniem nowej formy religijności, która pozwoliłaby żyć lepiej. Początek ruchu wiąże się z wyspą Samos, gdzie w 530 roku p.n.e. urodził się Pitagoras.

Pitagoras założył słynną szkołę, której celem nie było głoszenie nauk

filozoficznych, lecz nauka dobrego przeżywania swojego życia. Pitagoras uważał, że do rozwoju

i dobrego życia niezbędna jest wiedza

, nauka, która daje ludzkiej duszy doskonałość.

Szkoła pitagorejska za arche, praprzyczynę, uznała liczbę. Liczba jest syntezą tego, co skończone i nieskończone, doskonałe i niedoskonałe, ograniczone i nieograniczone. Liczba zawiera więc wszystko, co tworzy rzeczywistość. Ważna jest również muzyka, która doprowadza duszę na wyższy poziom, oczyszcza ze złych wpływów.

Do ideałów pitagorejskiego życia należą:

 metempsychoza, czyli wędrówka dusz. Karą za grzechy jest zesłanie duszy człowieka w ciało. Oczyszczenie polega na oswobodzeniu duszy z ciała, a drogą do tego jest nauka

.

 Życie kontemplacyjne, tzw. bios teoretikos. Polega ono na przyglądaniu się rzeczom poprzez umysł.
Eleaci
Założycielem tej szkoły był Parmenides z Elei. Uważał on, że istnieją trzy drogi

szukania praprzyczyny:

 droga prawdy absolutnej; jest to droga logosu, rozumienia i rozumowej argumentacji. Zakłada, iż byt jest i musi koniecznie być, a niebytu nie ma. Jest to tzw. zasada niesprzeczności. Ponadto, byt jest koniecznym warunkiem do wszelkiego poznania - jeśli coś jest, to może być poznane. Byt jest tym, co realnie istnieje.

 droga złudnych mniemań (absolutnego fałszu); jest to droga zmysłów - to, co widzimy, uznajemy za prawdziwe.

 droga mniemania możliwego do przyjęcia; usprawiedliwia istnienie zjawisk, odnosząc je do bytu.
Innymi filozofami tworzącymi w szkole eleatów byli Zenon z Elei oraz Melissos z Samos.

Szkoła eklektyczna
Dokonano w niej syntezy poglądów Parmenidesa z teorią potwierdzającą ruch.
W szkole tej tworzyli: Empodokles z Agrygentu oraz Anaksagoraz z Kladzomen.

Atomiści
Twórcą tej szkoły był Leucyp, uczeń Demokryta z Abdery.
Według ich myśli świat zbudowany jest z atomów. Są one zgodne z eleackim pojęciem bytu - atomy nie powstają i nie giną, nie różnią się także od siebie jakościowo. Atomy są również niepodzielne. Są w wiecznym ruchu, a ruch nie ma swej zewnętrznej przyczyny.

Okres humanistyczny

Sofiści
Nazwa grupy pochodzi od greckiego słowa sofos, które oznacza „zręczny, mądry, chytry”. Sofista oznacza człowieka, który osłabia prawdę, umacnia fałsz, bo ma w tym realny interes. Dla Sokratesa sofistyka była pozorną mądrością, uprawianą z miłości do zysku.

Nowością

wprowadzoną przez sofistów była metoda naukowa, polegająca na połączeniu

wiedzy teoretycznej i doświadczenia życiowego, co miało prowadzić do ogólnych wniosków

. Kładli nacisk na praktyczne umiejętności, stad też filozofia musiała być nauką praktyczną. Używali pojęcia arete, czyli cnoty, rozumianej jako umiejętność dobrego przeżycia, usprawnienie do czynienie dobra. Postępowanie cnotliwe dawało ludziom szczęście. Z początku cnota dostępna była tylko dla nielicznych, cnotliwym należało się urodzić (cnota przynależała do stanu arystokratycznego). Sofiści uznali jednak, że z cnotą nie trzeba się urodzić, ale trzeba się jej nauczyć. Stąd więc życie cnotliwe jest dostępne dla każdego, kto tylko chce z niego skorzystać. Sofiści za swoje nauki

pobierali pieniądze (co krytykował ich przeciwnik, Sokrates).

Nurt myśli sofistycznej dzieli się na trzy podgrupy:

 tzw. wielcy sofiści pierwszego pokolenia - Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Hippiasz;

 tzw. eryści - drugie pokolenie sofistów, akcentujące stronę formalną, filozofia dla nich jest jałową walką słowną; np. Trazymach;

 tzw. sofiści-politycy - wykorzystujący retorykę tylko do rządzenia.
Najbardziej znanym sofistą był Protagoras z Abdery (ok. 487-420 r. p.n.e.), który stworzył pojęcie tzw. homo mensura -

„człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - istniejących, że istnieją, a nieistniejących, że nie istnieją.”

Jego poglądy zbliżały się więc w stronę relatywizmu, uważał, że o tym, czy coś jest dobre czy złe decyduje człowiek, wartości moralne nie są dane z góry.

Protagoras był agnostykiem - gdy ktoś spytał się go, czy wierzy w greckich bogów, odpowiedział:

„Sprawa jest trudna, a życie ludzkie krótkie.”

Wymyślił również metodę dyskusji, która nie zbliżała do prawdy, lecz przekonywała do własnych poglądów (tzw. antylogia). Cnota była dla niego zdolnością kierowania sprawami publicznymi.

Kolejny znany sofista, Gorgiasz, uważał, że:

 nic nie istnieje,

 gdyby nawet istniało, to byłoby nierozpoznawalne,

 gdyby nawet było rozpoznawalne, to byłoby niewyrażalne.
Jego zdaniem rozum przydaje się tylko do rozważania konkretnych faktów, a słowo, które nie łączy się z rzeczywistością, jest samo w sobie wartością.

Sokrates
Sokrates (470-399 r. p.n.e) jest bardzo ciekawym filozofem, niezwykle tajemniczą postacią. Mieszkał w Atenach w czasach sofistów, z którymi wdał się w ostry konflikt.

Słynął z legendarnej siły i brzydoty - był gruby, miał wyłupiaste oczy i zadarty nos. Był hoplitą (czyli ciężkozbrojnym żołnierzem). Mimo swojego wyglądu zewnętrznego stworzył podwaliny filozofii greckiej. Za swojego życia nie wydał żadnych pism, jego poglądy znamy z pism jego ucznia

, Platona, który swojego mistrza uczynił bohaterem wielu swoich dialogów.

Sokrates - w odróżnieniu od sofistów - uważał, że wartości moralne nie są relatywne, ale zakorzenione w duszy człowieka. Głosił ideał życia cnotliwego. Jest to takie życie, w którym człowiek dba o swoją duszę. Cnota udoskonala człowieka, czyni go lepszym. Pozwala duszy być dobrą. Elementami życia cnotliwego są: eukreteja - czyli panowanie nad sobą, wolność wewnętrzna; autorkeja - czyli autonomia cnoty; eudajmonizm - czyli szczęście jako cel i motyw dobrych uczynków.

Sokrates zasłynął z tego, że nie podawał ludziom (jak sofiści) gotowych prawd w formie nauk

za opłatą, ale próbował skłonić ich do myślenia. Udawał osobę, która nic nie wie, i w trakcie rozmowy zmuszał rozmówcę, by ten dostrzegł słabości w swoim rozumowaniu. Zmuszał więc napotkanych przez siebie ludzi, aby używali rozumu. Taki sposób podstępnego ukazywania słabości ludzkiego rozumowania nazywamy sokratyczną ironią. Z tym aspektem filozofii Sokratesa związane są dwa hasła, które przypisuje się jemu:

Wiem, że nic nie wiem

Poznaj samego siebie

W 399 r. został oskrażony o „wprowadzanie nowych bogów” i „zwodzenie młodzieży na manowce” i skazany na karę śmierci. Aby uniknąć pohańbienia, popełnił samobójstwo, wypijając truciznę.

Okres wielkich syntez

Platon
Platon zasłynął z koncepcji tzw. idei. Są to rzeczy, których nie można sobie wyobrazić i zidentyfikować przy bezpośrednim

poznaniu, ale mimo to i tak istnieją. Istnieją one w ponad światem zmysłowym, są formami, przyczyną świata. Są: niematerialne, niezmienne, są bytami oraz są poznawane poprzez duszę. Skoro więc ludzka dusza potrafi poznać rzeczy ponadzmysłowe, sama musi być czymś ponadzmysłowym i musi mieć podobną do nich naturę.

Idee w świecie obecne są na cztery sposoby:

 naśladownictwo (mimezis) - byt zmysłowy upodobnia się do idei, idea jest wzorem, który należy naśladować,

 partycypacja (meteksis) - rzecz zmysłowa uczestniczy w świecie idei,

 wspólnota - idea ma części wspólne z rzeczami materialnymi,

 obecność (paruzja) - idea tłumaczy rzecz materialną, bo jest w niej obecna.
Dwie najwyższe platońskie zasady to tzw. jednia i diada. Jednia to jedna przyczyna, która zawiera w sobie wszystkie inne, jest najdoskonalsza i absolutna w swej jedności. Diada jest natomiast przyczyną wielości w świecie, rozbicia i fragmentaryzacji.

Świat skonstruowany jest więc w następującą hierarchię bytów:

 Na samej górze: najwyższe zasady - jednia i diada

 Idee

 Byty materialne

 Dusze

 Świat zmysłowy
Platon był także autorem koncepcji Demiurga, czyli boga-rzemieślnika. Idea sama z siebie nie może się powielać w świecie zmysłowym, materialnym. Stąd też powstała koncepcja Demiurga - rzemieślnika, który widzi idee w świecie i na ich podstawie tworzy z gliny, materii, ciała, będące odbiciami idei. Do ciał ludzkich dołącza również dusze. To on powoduje ginięcie i powstanie bytów.

Ważne miejsce w filozofii Platona zajmuje teoria

państwa idealnego. Państwo ma się zająć

obywatelem jako rozumną duszą. Ma pokazywać obywatelowi, jak ten ma się rozwijać i dochodzić do idei, co daje każdemu prawdziwe szczęście. Społeczeństwo dzieli się na trzy grupy, którym odpowiadają trzy części duszy i trzy cnoty:

 Mędrcy (filozofowie) - grupa najmniej liczna, kierująca się rozumem i najlepiej rządząca, są starannie wychowani, nauczeni taktyki wojennej, ekonomii, są przygotowani do zjednoczenia z ideami, rządzą najlepiej, bowiem wcale nie chcą rządzić - czynią to tylko z poczucia obowiązku. Ich cnota jest mądrość, a odpowiadająca im część duszy to część rozumna.

 Żołnierze - utrzymują wewnętrzny porządek w państwie, bronią państwa i jego granic, są biegli w sztuce wojennej, nie mogą mieć rodzin

, nie mają nic własnego - wszystko jest dla nich wspólne, bo otrzymują to od państwa. Ich cnota jest męstwo, a odpowiadająca im część duszy to część gniewliwa.

 Robotnicy - mogą dojść do doskonałości tylko wtedy, gdy będą się kierować umiarkowaniem, wytwarzają dobra materialne, mają rodziny i własność

. Ich cnotą jest więc umiarkowanie, a odpowiadająca im część duszy to część pożądliwa.

Każde nowonarodzone dziecko

ocenia się, a następnie przeznacza do jednej z tych grup. Fundamentem działania państwa jest sprawiedliwość. Jest to cnota, która dotyczy relacji z innymi ludźmi. Jest to oddanie innemu tego, co mu się należy.

Platon był założycielem słynnej Akademii, nazwanej później Akademią Platońską. Jest autorem licznych dialogów, których bohaterowie rozmawiają na tematy filozoficzne. Najbardziej znane dialogi Platona to Faidros, Uczta, Państwo. Innym znanym dziełem Platona jest słynna Obrona Sokratesa.

Arystoteles
Arystoteles urodził się w roku 49 olimpiady, czyli w 384 bądź 383 roku p.n.e w Stagirze w Grecji. Jego ojciec był nadwornym lekarzem

Filipa Macedońskiego, a sam Arystoteles wychowawcą Aleksandra Wielkiego. Mając 18 lat wstąpił do platońskiej Akademii, gdzie pozostał przez 20 lat, aż do śmierci Platona. W 336 roku założył szkołę

, zwaną likeją. Umarł w 323 roku.

Arystoteles był pierwszym prawdziwym naukowcem, interesował się wszystkim i stworzył podwaliny nauki europejskiej. Jego pisma dzielimy na:

 Ezoteryczne - przeznaczone do użytku wewnętrznego, w likejonie. Większość się nie zachowała.

 Egzoteryczne - publikowane i przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. To dialogi, traktaty logiczne.
Arystoteles podzielił nauki

ze względu na rodzaj poznania na:

 obejmujące poznanie teoretyczne - ich celem jest poznanie dla poznania, prawda. Są to nauki przyrodnicze, matematyka, filozofia.

 Poznanie praktyczne - celem jest dobre postępowanie. Etyka, polityka.

 Poznanie wytwórcze - celem jest wytwarzanie. Retoryka; poetyka; sztuka.
Arystoteles stworzył także koncepcję duszy. Dusza jest formą, która ożywia ciało i je porusza. Jest formą substancjalną ciała. Wyróżnił trzy rodzaje duszy:

 wegetatywna (roślinna) rozmnaża się, odżywia i wzrasta.

 zmysłowa (zwierzęca) posiada poznanie zmysłowe, rozmnaża się, odżywia i wzrasta.

 rozumna (ludzka) potrafi to wszystko, co dusza wegetatywna i zmysłowa, ma również intelekt.
Dusza nie może istnieć bez ciała, ale po śmierci nie ginie. Jest w niej bowiem element sfery ponadksiężycowej, jest więc nieśmiertelna.

Arystoteles stworzył podwaliny etyki. Jej celem jest ustalenie celu dążeń człowieka, bowiem każdy dąży do szczęścia. Szczęścia nie dają przyjemności zmysłowe, bowiem są chwilowe. Przyjemność czyni człowieka podobnym do niewolnika. Szczęścia nie dają też zaszczyty, bowiem są niezależne od człowieka. Prawdziwe dobro i szczęście polega na czynieniu tego, co jest właściwe ludzkiej naturze - czyli na rozumnym działaniu. Dla człowieka niezbędne są dobra wieczne - cnota i kontemplacja sfery zmysłowej. Droga do osiągnięcia szczęścia to metafizyka.

Jeśli chodzi o teorię

państwa, Arysoteles stwierdził, że człowiek jest istotą społeczną ze swej natury. Ma określone potrzeby, których nie potrafi sam zaspokoić. Podstawowe potrzeby człowieka zaspokaja rodzina - złożona z matki, ojca, dziecka

i niewolnika (uzasadnienie niewolnictwa - niewolnik to człowiek, który nie potrafi używać rozumu, stad trzeba nim kierować). Na wyższym poziomie potrzeby człowieka zaspokaja wioska, a potrzebę bezpieczeństwa

i handlu wymiennego zaspokaja państwo - civitas.

Rodzaje ustrojów według Arystotelesa to:

 Monarchia - rządzi jedna osoba. To najlepszy

ustrój - bo choć łatwo przemienia się w tyranię, to jej skutki dotyczą niewielkiej grupy ludzi, monarcha dba o swoje dobro - czyli o całe państwo, łatwo jest też obalić złego monarchę.

 Arystokracja - rządzi grupa społeczna, wybrana ze względu na ich cnotę. Jej zwyrodnieniem jest oligarchia.

 Politeia - rządzą wszyscy. W postaci zwyrodniałej to demokracja<

Według Arystotelesa nie jest ważne, jaki ustrój istnieje w państwie, o ile rządzący kierują się cnotą - dbają o dobro wspólne oraz o dobro każdego człowieka.

Okres szkół hellenistycznych

Stoicyzm
Szkoła

stoicka została założona w Atenach przez Zenona z Kition. Upada około II wieku n.e.

Najwybitniejsi stoicy to:

 okres 1 - Zenon z Kition (III w. p.n.e.), Chryzyp (II w. p.n.e.);

 okres

2 - tzw. stoicyzm pośredni

- Panaitios z Rodos, Poseidinios (II/I w. p.n.e.);

 okres 3 - stoicyzm rzymski - Seneka (I w. n.e.), Epiktet (I/II w. n.e.), Marek Aureliusz (II w. po Ch.).
Stoicy głosili materializm - uważali, że wszystko, co istnieje, jest materią. Nie istnieje świat pozazmysłowy. Dusza ludzka jest zmysłowa, a przez to śmiertelna. Cała etyka winna się więc skupiać na dobrym przeżywaniu swojego życia.

„Bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu.”

Efektem takiego podejścia jest pogląd na temat bogów - jeśli istnieją, to są bytami materialnymi, bowiem wszystko, co istnieje, musi być materialne. Pojęcia są tylko nazwami, nie istnieją idee, nie ma niematerialnych odpowiedników pojęć. (to tzw. nominalizm)

Świat jest jednym bytem, a wszystko, co istnieje, jest materią. Świat jest rządzony celowo, sam zarządza sobą i się wewnętrznie rozwija. Świat jest więc jednym, żyjącym organizmem. Jest bogiem, który żyje w świecie i jest w nim obecny. Cały świat żyje dzięki tzw. pneumie, czyli duszy świata.

Jeśli chodzi o etykę, stoicy przejęli arystotelesowskie pojęcie szczęścia jako celu ludzkiego życia. Nie da się tego celu osiągnąć, gdy człowiek jest zależny od tego, co wobec niego zewnętrzne. To, co nie zależy od człowieka, nie może być przez niego opanowane. Należy się więc od tego uniezależnić. Z tych poglądów wynikało hasło:

„Nie można panować nad światem, należy więc panować nad sobą.”

Panowanie nad sobą można osiągnąć dzięki cnocie, czyli życiu zgodnie z boską naturą świata.

Jeden ze słynniejszych stoików, Seneka, był wychowawcą Nerona, autorem licznych tragedii i traktatów etycznych. W swych Dialogach prezentował typowy dla stoicyzmu ideał mędrca, kierującego swym gniewem, pożądliwościami, pogodnego, spokojnego oraz korzystającego

obficie z dobrodziejstw kultury i sztuki.

Kolejnym znanym przedstawicielem tego nurtu filozofii był Marek Aureliusz, nazywany „filozofem na tronie”, z racji bycia rzymskim cesarzem. Zafascynowany stoicką myślą oraz greckimi systemami racjonalistycznymi. Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości, humanitaryzmu. Dla osiągnięcia szczęścia miało człowiekowi wystarczyć życie w zgodzie z naturą oraz rozumność. Dobrem człowieka było tylko to, co bezpośrednio od niego zależało - wstrzemięźliwość, szczerość, odwaga, sprawiedliwość.

Epikureizm
Epikurejczycy to tzw. filozofowie ogrodów (ponieważ szkoła

założona została poza Atenami, w ogrodzie). Szkoła została założona przez Epikura (stąd nazwa) w III w. p.n.e., dotrwała do II w. n.e.

Słynni epikurejczycy to:

 Epikur,

 Horacy,

 Lukrecjusz.
Od atomistów epikurejczycy zaczerpnęli materializm. Świat jest dla nich zbiorem zorganizowanych atomów. Świat nie musi mieć żadnej zewnętrznej przyczyny, atomy bowiem same z siebie działają we właściwy sposób.

Etykę epikurejczycy opierali na życiu zgodnym z naturą. Szczęście człowiekowi daje kontakt z naturą. Człowieka mogą unieszczęśliwić cztery rzeczy: niemożność bycia szczęśliwym, cierpienie, śmierć i bogowie. Szczęście można zdobyć, gdy człowiek żyje rozumnie. Każdy ma prawo

do szczęścia. Szczęście natomiast jest doznawaniem przyjemności. Drogami

do szczęścia są: brak cierpienia, radość z życia (słynne: carpe diem - chwytaj dzień, żyj chwilą), spokój ducha i dobra zewnętrzne.

Sceptycyzm
Twórcą szkoły był Pirron. Cztery kluczowe tezy Pirrona to:

 Poznanie ludzkie nie jest możliwe, a jeśli jest możliwe, to nie jest pewne

 Nie znamy własności

rzeczy

 Musimy powstrzymać się od sądów o rzeczach

 Wydawanie sadów nie daje człowiekowi szczęścia

Eklektyzm
Ten nurt filozoficzny zebrał wszystkie inne dotychczasowe poglądy i próbował je połączyć. W każdym z nich miało być bowiem ziarno prawdy. Najważniejszym eklektykiem był Cyceron (Marcus Tulius Ciceron). Cyceron słynie z napisania wielu mów sądowych i politycznych, nacechowanych erudycją, polotem i dowcipem. Jako eklektyk, Cyceron kształtował swoje poglądy w oparciu o wiele szkół filozoficznych.

Cynizm
To kolejna grecka szkoła filozoficzna, powstała na przełomie V i IV w. p.n.e., a działająca do IV w. n.e. Do głównych tez należało głoszenie cnoty jako życia zgodnego z naturą oraz głoszenie ideału mędrca jako człowieka kierującego się w działaniu tylko rozumem.

Reprezentantem szkoły był Diogenes, nazywany filozofem z beczki (bowiem na dowód, iż rzeczy doczesne nie dają szczęścia, zamieszkał w beczce).

Okre Religijny

Neoplatonizm
Po zburzeniu Aten centrum rozwoju

filozofii stała się Aleksandria. Około 300 roku powstała tam biblioteka założona przez Ptolomeusza. Następca Ptolomeusza, Ptolomeusz II, założył w Aleksandrii muzejon. Aleksandria stała się centrum handlu i ośrodkiem kulturalnym. W tamtym czasie w Aleksandrii działał Filon z Aleksandrii. Połączył on pojęcie najwyższego Absolutu - Jednego - z Bogiem Starego Testamentu.

Najważniejszym neoplatończykiem był Plotyn. Stworzył on koncepcję Jedni. Jednia było tożsama dla Plotyna z bogiem. Jest ponad bytami, jest wyższa od innych bytów, jest pełnią. Przewyższa wszystko swą mocą, ma charakter mistyczny. Jednia przyciąga również wszystkie inne byty do siebie.

Teatr grecki

Teatr grecki należy do bardzo ważnych osiągnięć greckiej kultury antycznej. O ile poematy epickie, jak Iliada i Odyseja powstały u samych początków literatury antycznej, o tyle narodziny teatru i dramatu są związane z konkretnym czasem i miejscem - Atenami w okresie

klasycznym, za Peryklesa (V w. p.n.e.). Stworzona przez Greków struktura przedstawienia teatralnego będzie inspiracją dla twórców późniejszych epok.

Teatr grecki - geneza i rozwój

Starożytny dramat grecki wywodzi się ze świąt organizowanych ku czci Dionizosa - boga urodzajów i winnej latorośli. Podczas uroczystości na cześć boga śpiewano pieśni, zwane dytyrambami i tańczono. Wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, aby przypominać towarzyszy dionizyjskiego pochodu - sylenów i satyrów. Dlatego właśnie chóry Dionizosa, śpiewające pieśni pod przewodnictwem kierownika chóru (koryfeusza), zostały nazwane chórami koźlimi, a ich pieśń - pieśnią kozła, czyli tragedią (od tragos - kozioł, ode - pieśń).

Święta Dionizosa obchodzono kilka razy do roku, do najbardziej znanych należały tzw. Dionizje Małe (Wiejskie) i Dionizje Wielkie (Miejskie), odprawiane w Atenach. Tragedia antyczna wywodzi się z Dionizji Wielkich. Pieśni chóralne na cześć Dionizosa przechodziły stopniową ewolucję, aż w końcu przybrały formę znaną nam dzisiaj jako tragedia grecka.

Za wynalazcę tragedii uważa się Tespisa. Wyćwiczył on swoje chóry w śpiewaniu i woził je od wioski do wioski. Nowością

było to, że do tańca i śpiewu wprowadził „opowiadacza” (zwanego po grecku hypokrites), który stał się pierwszym aktorem, prowadzącym dialog z chórem. Aktor ten zmieniał kostium i maskę i wracał na scenę, przybierając różne role.

Dalszym etapem w rozwoju

tragedii było zrezygnowanie z przedstawiania losów jedynie Dionizosa, a sięgnięcie także do innych mitów. Spowodowało to rezygnację z chóru satyrów na rzecz chóru złożonego z innych osób - zależnie od tematyki tragedii.

Dalszy rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczenia roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę. Coraz mniej się na scenie śpiewało, a coraz więcej odgrywało. Istotnym wydarzeniem w tym rozwoju było wprowadzenie przez Ajschylosa na scenę drugiego aktora; stwarzało to znacznie większe możliwości

dramatyczne. Trzeciego aktora wprowadził Sofokles, i na tym liczba aktorów na scenie greckiego teatru się ograniczyła.

Z czasem tematyka bohatersko-mitologiczna wyparła z tragedii treść dionizyjską, publiczność domagała się jej jednak. Rozwiązano to w ten sposób, że do wystawianych trzech tragedii (trylogii), dodawano dramat satyrowy i tym samym tworzono tetralogię. Trylogie były bardzo popularne. Początkowo tworzące je utwory pozostawały ze sobą w związku dramatycznym, jak np. Oresteja Ajschylosa. Z czasem trylogie zaczęły tworzyć samodzielne tragedie, np. Persowie Ajschylosa.

Wygląd teatru greckiego

Pierwsze greckie teatry znajdowały się pod gołym niebem, przeznaczone były dla dużej widowni. Budowano je wykorzystując warunki naturalne, na zboczach gór

. Teatry były budowane z kamienia. Widownię dzielono na sektory, co ułatwiało przemieszczanie się publiczności. Miejsce dla widowni nosiło nazwę theatronu. Skene (drewniany barak wzniesiony z inicjatywy Ajschylosa, ok. 465 p.n.e. na stycznej orchestry, po stronie przeciwległej do theatronu, jako przebieralnia dla aktorów; jego frontową ścianę -wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (pałac, świątynia) i zaopatrzono w troje drzwi, którymi aktorzy wchodzili na proskenion, odpowiednik dzisiejszej sceny) znajdowała się na podwyższeniu, by wszyscy oglądający przedstawienie mogli widzieć rozgrywającą się akcję. Poniżej sceny znajdowała się orchestra, na której przebywał chór. Po bokach znajdowały się wyjścia i wejścia na orchestrę - parodos. Pod sceną znajdowało się proskenium - miejsce na garderobę i kulisy.

W teatrze panowała wspaniała akustyka - ludzie w ostatnich rzędach słyszeli wszystko, co działo się na scenie. Aby mogli także wszystko widzieć, aktorzy ubierali się w charakterystyczny sposób - przywdziewali jaskrawe szaty i buty na koturnach, by byli bardziej widoczni. Kostiumy były długie, do ziemi, by zakrywały buty. Każda postać miała swoją maskę i perukę. Maska tragiczna lub komiczna określała charakter bohatera, pełniła też funkcję rezonatora. Peruki też miały swoje znaczenie: jasna to postać pozytywna, ciemna - negatywna, ruda - zdrajca, siwa - starzec. Tekst tragedii bądź komedii był śpiewany lub śpiewnie recytowany, chóry śpiewały i tańczyły. Chór był złożony z dwunastu, piętnastu osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, role kobiece odgrywali młodzi chłopcy przed mutacją. Badacze do dziś spierają się, czy kobiety mogły w ogóle oglądać przedstawienia teatralne.

Cechy antycznej tragedii greckiej

Cechami, które spełnia każda tragedia antyczna, są:

1. Zachowanie zasady trzech jedności:

• miejsca (akcja dzieje się w jednym konkretnym miejscu),

• czasu (czas akcji ma odpowiadać czasowi wystawiania sztuki na scenie);

• akcji (jeden wątek fabularny).

2. Istotą akcji jest konflikt tragiczny; konflikt tragiczny polegał na z góry

skazanej na porażkę walce człowieka z losem, na istnieniu dwóch równorzędnych racji, między którymi bohater musi wybierać, a każdy wybór jest zły.

3. Na scenie występują razem maksymalnie trzy osoby.

4. Występowanie chóru. Chór stanowił ważny składnik antycznego teatru i dramatu. Początkowo był zbiorowym uczestnikiem dialogu, potem zaś wyrazicielem idei, zbiorowej mądrości. Pieśni wykonywane przez chór wnosiły ogólne refleksje, oddzielały poszczególne epizody. Pojawieniu się chóru towarzyszyła pieśń marszowa, parodos, zaś wyjściu - exodos.

5. Charakterystyczna budowa dramatu:

• Prologos - wprowadzenie w akcję, wstępny dialog aktorów;

• Parodos - wejście chóru na scenę;

• Epeisodion - część akcji, epizod;

• Stasimon - komentarz (pieśń) chóru;

• Exodos - wyjście chóru.

6. Występowanie kategorii katharsis. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Arystotelesa w Poetyce. Odnosi się do przeżyć widza w obcowaniu z tragedią, która przez to, iż wzbudza litość i trwogę widza, dokonuje oczyszczenia uczuć. Arystoteles pisał, że

Litość wzbudza w nas nieszczęście człowieka niewinnego, trwogę natomiast nieszczęście człowieka podobnego do nas

Twórcy tragedii greckiej (Ajschylos, Sofokles, Eurypides) i komedii (Arystofanes)

Ajschylos (525-456 p.n.e.) był właściwym twórcą tragedii greckiej. Ajschylos w ciągu blisko 50-letniej działalności na scenie ateńskiej wystawił 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na scenę drugiego aktora, dekoracje oraz ulepszone stroje. Początkowo tworzył tragedie wypełnione głównie pieśniami chóru (Persowie, Błagalnice do Orestei), później ograniczył rolę chóru, bardziej rozwinął akcję, a postaci jego bohaterów miały bardziej wyraziste charaktery (tragedie Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom). Zachowała się także jedna z jego trylogii tragicznych Oresteja, na którą składają się: Agamemnon, Ofiarnice (Choefory), Enumidy)

Sofokles był drugim w kolejności wielkim tragikiem. [link]

Eurypides tragedię bogów i herosów uczynił bardziej realistyczną. Napisał 17 tragedii oraz jeden dramat satyryczny. Sofokles powiedział ponoć o Eurypidesie: „Ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, a Eurypides takimi, jakimi są.” Eurypides odszedł od religijnych korzeni tragedii. W jego dziełach nie ma już tak obfitych boskich interwencji, wpływania bogów na ludzkie losy. Z tego powodu oskarżano go o bezbożność. Eurypidesa można określić mianem agnostyka. Nie wierzy w bogów i bóstwa, widzi realny świat i takim go przedstawia - z jego złem i okrucieństwem. Do najbardziej znanych tragedii Eurypidesa należą: Elektra, Andromacha, Trojanki, Medea, Hippolit, Helena, Orestes

Z wesołych pieśni chóralnych i dramatycznych scenek rodzajowych powstała w Atenach na początku V w. p.ne. komedia, mająca zazwyczaj charakter ostrej satyry społecznej i politycznej. Najbardziej znanym twórcą komedii był Arystofanes (445-385 p.n.e.). Twórczość Arystofanesa jest ściśle związana z bieżącą sytuacją polityczną - toczącą się wtedy wojną peloponeską. Arystofanes propagował więc idee pokoju (komedie Acharnejczycy, Pokój, Lizystrata), atakował ostro przywódców ludu i demagogów zachęcających do wojny i krytykował tendencje imperialistyczne Ateńczyków (Rycerze, Ptaki, Babilończycy), wyśmiewał sądy (Osy). Uprawiał też ostrą krytykę swoich kolegów po fachu, zwłaszcza tragików (słynne Żaby, Kobiety biorące udział w święcie Tesmoforiów). Do innych znanych jego komedii należą: Sejm niewieści, Chmury. Komedie Arystofanesa charakteryzuje bogactwo pomysłów, fantastyka, komizm nieoczekiwanych sytuacji oraz bogaty, barwny i dosadny język. Twórczość komediopisarza cenił Platon. Spośród 40 napisanych przez niego komedii zachowało się 11.

Antyczne nawiązania, toposy i archetypy

Do Antyku, jako pierwszej epoki w dziejach kultury i podstawy całej naszej cywilizacji, nawiązywały epoki późniejsze. Obecność w literaturze i kulturze antycznych motywów, tematów, postaci określa się przy pomocy

pojęć toposu i archetypu.

ARCHETYP to inaczej pierwowzór, prawzór, prototyp; nazwa pochodzi od arche - początek, przyczyna, pierwiastek. Zespół

cech ludzkich, składający się na daną postać, będącą wzorem zachowań, pierwowzorem charakteru, jakiejś reakcji. Według Junga archetypy odzwierciedlają zawartość zbiorowej podświadomości, powszechne myśli ludzkie spotykane we wszystkich kulturach. Przykłady: archetyp syna marnotrawnego z Biblii, archetyp wyzwoliciela - Prometeusz, archetyp wiernej żony - Penelopa.

TOPOS to odwieczny i stale podejmowane motyw lub temat będący świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej kultury i uzewnętrznieniem jej archetypicznej wspólnoty. Topos należy do loci communes (łac. miejsca wspólne), czyli zbioru chwytów oratorskich stosowanych od antyku w sztuce retoryki. Dziś jednak występuje w szerszym znaczeniu. Jeden topos (liczba mnoga: topoi) to nie tylko schematy sposobów wysławiania się, lecz przede wszystkim odwieczne, archetypiczne motywy i tematy. Topoi występują w dziełach od Antyku do współczesności, przez co świadczą o ciągłości śródziemnomorskiej kultury i jej pradawnych źródłach (mitologicznych, obrzędowych, religijnych). Toposy literackie są uniwersalnymi opiniami o świecie, koncepcjami człowieka i świata, komentarzami do rzeczywistości, np. przeciwstawienia starca i młodzieńca, miłości niebiańskiej miłości ziemskiej; wartościujące określenia, jak wyspy szczęśliwe, ojczyzna matka; interpretujące formuły, m.in. świat na opak, świat jako teatr, sen brat śmierci.

Mit - definicja, podział mitów

Definicja mitu

Mit pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu. Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy, Rzymianie, Aztekowie, Inkowie, Majowie i wiele innych. Bohaterowie tych narracyjnych opowieści byli bogami lub mieli cechy boskie. Mity więc służyły przede wszystkim celom religijnym, próbowały wyjaśnić pewne zjawiska (np. zjawiska przyrody, zdarzenia losowe, przypadki historii) za pomocą

wierzeń w świat bogów i herosów, którzy w taki sposób oddziałują na ziemię i jej mieszkańców. Mity odwołują się raczej do przeżyć, emocji, wyobrażeń, przesądów niż do racjonalnej wiedzy

.

Definicja mitu

Mit pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu. Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy, Rzymianie, Aztekowie, Inkowie, Majowie i wiele innych. Bohaterowie tych narracyjnych opowieści byli bogami lub mieli cechy boskie. Mity więc służyły przede wszystkim celom religijnym, próbowały wyjaśnić pewne zjawiska (np. zjawiska przyrody, zdarzenia losowe, przypadki historii) za pomocą

wierzeń w świat bogów i herosów, którzy w taki sposób oddziałują na ziemię i jej mieszkańców. Mity odwołują się raczej do przeżyć, emocji, wyobrażeń, przesądów niż do racjonalnej wiedzy

.

Mity greckie opisują wydarzenia historyczne - zwycięstwa, porażki w wojnach (np. mit o wojnie trojańskiej czy o Tebach) dzieje rodów greckich, dzieje poszczególnych ziem i całego państwa. Poza tym w opowieściach tych zostały uwiecznione nigdy nie spełnione pragnienia ludzkie, uniwersalne prawdy o człowieku. W wielu mitach zostały zawarte prawdy moralne i przepisy życia społecznego. Dlatego mity mają wartość ponadczasową. Inne z tych opowieści tłumaczą miejscowe osobliwości geograficzne, zjawiska przyrodnicze - m.in. zmiany pór roku, wybuchy wulkanów, kształt terenu (np. wąwozy, góry). Mity doszukują się często nadprzyrodzonych źródeł obyczaju lub instytucji, jak mit o założeniu miasta Cyreny przez Apollina i Kyrene lub mit o plemieniu Dorów, które miało pochodzić od Heraklesa.

Według badaczy mity greckie są pozostałością kultury mykeńskiej (ok. 1200 p.n.e.), nazywanej epoką heroiczną. Zachowane fragmenty mitów−1600 pochodzą z lat począwszy od 775 do 750 p.n.e., kiedy wynaleziono alfabet grecki. Wcześniej wszystkie mity krążyły jako opowieści ustne, przekazywane starannie każdemu nowemu pokoleniu. Najwcześniejszym i najważniejszym zarazem zapisem mitów jest Iliada i Odyseja Homera. Inni poeci greccy, którzy utrwalili mity to: Hezjod, Pindar; dramatopisarze: Ajschylos, Sofokles, Eurypides; poeci aleksandryjscy: Kallimach, Apollonios oraz rzymski Owidiusz.

W XIX wieku powstała sentencja:

mitologia jest koniecznym warunkiem i pierwszym tworzywem sztuki

. Narracje mitologiczne są najstarszymi tekstami, zawierającymi takie środki artystyczne jak: symbol, alegoria oraz takie figury jak: topos i archetyp.

Symbol (z gr. „symbolon” - „znak rozpoznawczy”) - jest to pojedynczy motyw lub układ motywów występujących dziele artystycznym jako znak treści głęboko ukrytych. Symbol można nazwać skrótem, ponieważ odbiorca musi samodzielnie zrozumieć znaczenie symbolu, które jest szersze niż samo przedstawienie symboliczne, np. taniec chocholi w „Weselu” Wyspiańskiego. Do symboli mitologicznych należą m.in. upadek Ikara (sam Ikar jako symbol ludzkich marzeń, starań - wielokrotnie interpretowany w literaturze i sztuce motyw); postaci z greckiego panteonu, jak Atena - symbol wojny i mądrości, Zeus - symbol władzy i sprawiedliwości (ale także rozpusty), Afrodyta - symbol piękności, kobiecości (i zdrady). Do dziś stosuje się wiele mitycznych symboli, jak np. atrybuty bogów i bóstw: lira - symbol muzyki i poezji; trójząb - symbol potęgi morza; maska - oznaczająca grę aktorską, sztukę dramatu, czy też wrażliwość w ogóle (lub przeciwnie: perfekcyjną obłudę). Symbol ma charakter indywidualny, ponieważ zarówno autor jak i odbiorca mogą go interpretować według własnych kryteriów sensu (inaczej w alegorii, której znaczenie ustala konwencja).

Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek - alegoria zagrożonego lub upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą - sprawiedliwość. Granica między symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np. symbolika róży, czy wymienionych wcześniej mitologicznych rekwizytów) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań.

Funkcje mitów
Mity spełniały następujące funkcje:

• poznawczą (wyjaśnienie niezrozumiałych zjawisk, głównie przyrodniczych, np. wulkany, trzęsienia ziemi, pioruny);

• światopoglądową (wyznaczały system wierzeń i normowały życie społeczności greckiej);

• sakralną (utrwalały wzorce obrzędowe i schematy zachowań rytualnych, np. składanie ofiar).

Podział mitów
Mity dzieli się na:

• teogoniczne (o pochodzeniu bogów);

• kosmogoniczne (o pochodzeniu świata);

• antropogeniczne (o tym, skąd się wziął człowiek i jak kształtowała się jego historia);

• genealogiczne (opowiadające historie rodów i wielkich familii greckich);

• eschatologiczne (o przeznaczeniu człowieka i świata, o problemach śmierci i życiu pozagrobowym);

• soteriologiczne (o zbawieniu człowieka).

Starożytni bogowie, herosi i muzy

Kultura starożytnej Grecji była politeistyczna, to znaczy, że Grecy wyznawali wielu bogów i bóstw. Panteon - czyli ogół bogów - był bardzo liczny. Oto najważniejsze z postaci:

BOGOWIE:

Zeus - albo Dzeus (u Parandowskiego), król bogów, ojciec bogów i ludzi, stróż sprawiedliwości i porządku we wszechświecie. Greckie słowo dios znaczy jasny. Wiąże się Zeusa z innymi bogami niebiańskimi antyku: Jupiterem (rzymski Zeu-pater) i Tiu lub Ziu (bóstwem germańskim). Ukazywany był najczęściej z błyskawicą w ręku, w Iliadzie Homera Zeus zsyła burze. W mitologii Zeus przebywa na Olimpie, skąd króluje, sądzi, daje prawo

, strzeże sprawiedliwości, także moralności. W Teogonii Hezjoda Zeus jest jedynym ocalałym dzieckiem spośród potomstwa Kronosa i Rei. Król Kronos pożarł wszystkie swoje dzieci

, Rea ukryła małego Zeusa na Krecie, gdzie ojciec go nie znalazł. Zeus powrócił do królestwa ojca i stanął na czele buntu przeciw Kronosowi. Był już wtedy ojcem wielu bóstw i półbogów. Zeus podzielił władzę tak, że sam rządził niebiosami, morzem władał jego brat Posejdon, podziemiem - drugi brat Hades. Razem odparli wiele ataków na Olimp. W okresie

wojny trojańskiej Zeus stanął po stronie Achillesa, nie pozwalając wygrać Grekom.

Z licznych związków Zeusa narodzili się: Ares, Hefajstos i Hebe (z żony i siostry Zeusa Hery), Atena, Apollo, Artemida, Hermes, Dionizos, Herakles (z innych bogiń lub śmiertelniczek). Królowa Sparty Leda została uwiedziona przez Zeusa zamienionego w łabędzia; z tego związku powstały pary bliźniąt: Kastor i Polideukes oraz Helena trojańska i Klitajmestra. Księżniczka Danae, do której bóg przyszedł w postaci złotego deszczu, urodziła Zeusowi herosa Perseusza. Zeus pod postacią byka uprowadził także Europę

, która urodziła Minosa i Radamantysa. Mit mówi także o kochanku Zeusa - Ganimedesie, który został podczaszym na Olimpie. Tę sprzeczność pomiędzy Zeusem-sprawiedliwym władcą świata, a Zeusem-cudzołożnikiem ostro komentował joński filozof Ksenofanes oraz tragik Eurypides. Najwspanialsze świątynie ku czci Zeusa zbudowano w Olimpii, gdzie odbywały się zawody

olimpijskie. Tu też znajduje się wykonana ze złota i kości słoniowej rzeźba Fidiasza przedstawiająca boga siedzącego na tronie - zaliczana do siedmiu cudów świata.

Atena - jedna z najważniejszych bogiń greckich, patronka mądrości, rzemiosła i sztuki wojennej. Od jej imienia nazwano miasto Ateny, gdzie na Akropolu zbudowano najważniejszą świątynię bogini. Tu też powstał Partenon (czyli świątynia Bogini Dziewicy) - jeden z głównych zabytków antycznej architektury. Etymologia imienia Ateny wskazuje na powiązania z dawnymi boginiami Bliskiego Wschodu, jak mezopotamska Isztar. Mit, przekazany przez Hezjoda i Pindara, mówi o połknięciu przez Zeusa jego pierwszej żony Metis, gdy była w ciąży. Przepowiednia bowiem przestrzegała, że Metis urodzi syna, który ma pokonać Zeusa. Kiedy króla bogów rozbolała głowa, przyszedł z pomocą

Hefajstos, rozłupał Zeusowi czaszkę, a z niej wyskoczyła Atena w pełnej zbroi. Scena ta ukazuje symbolicznie, jak Zeus dzieli się ze swą córką mądrością. W późniejszych stuleciach uważano Atenę także za boginię filozofii. Atena pomagała często w walkach herosów: Heraklesowi w wykonaniu dwunastu prac

, Odyseuszowi podczas powrotu do domu, Perseuszowi w zabiciu Meduzy. Jest ona patronką strategii wojennej, dyscypliny, obrony słabszych - w przeciwieństwie do Aresa, boga brutalności i niszczącej siły wojny. Atenie przypisuj się wynalazki: okręt, kwadrygę, rydwan bojowy. W eposie Homera Atena pomaga Achillesowi zabić Hektora.

Do atrybutów bogini należą: napierśnik, hełm, włócznia i tarcza - egida, o właściwościach nadprzyrodzonych. W czasach pokoju Atena również pełniła ważne funkcje. Jako patronka rzemiosł opiekowała się tkaczami, garncarzami, kowalami (razem z Hefajstosem). Według mitu ze sporu Ateny i Posejdona o przywództwo w Atenach narodziły się uprawy drzewek oliwnych w Grecji. Bóg morza wydobył ze szczytu Akropolu słone źródło, a Atena zasadziła na skale pierwszą oliwkę. Lud zdecydował, że zwyciężyła bogini. Atenę przedstawiano jako piękną, lecz surową dziewicę, obrończynię twierdz. W jej mieście znajdowały się dwie świątynie: Partenon, ze złotym i wykańczanym kością słoniową posągiem Ateny Partenos oraz Erechtejon, z wykonaną z drzewa oliwnego figurką Ateny Polias. Bogini miała swoje święto, Wielkie Panatenaje, obchodzone co cztery lata, a także inne mniejsze, podczas których np. obmywano w morzu figurkę Polias. Łączono z Ateną także zwierzęta: węża i sowę - symbol mądrości.

Hefajstos - bóg rzemieślników, ognia i wulkanów; czczony głównie w Atenach, ale wcześniejszy kult żywy był w Lemnos i na Sycylii (tereny wulkaniczne, na Sycylii - Etna). Przedstawiano go jako kulawego boskiego kowala. Według Homera był synem Zeusa i Hery. Kiedy rodzice pokłócili się i Hefajstos stanął po stronie matki, Zeus zrzucił go z Olimpu. Spadał dziewięć dni i dziewięć nocy. Jego powrót na górę był częstym motywem malarskim. Hefajstos jest wykonawcą wielu cudownych przedmiotów, występujących w mitach. Jego niewierna żona Afrodyta została złapana wraz z kochankiem Aresem w sieć

zrobioną przez Hefajstosa i zawleczona pod sąd. Achilles walczył w boskiej zbroi Hefajstosa zapewniającej nieśmiertelność. W mitologii rzymskiej odpowiada mu bóg Wulkan.

Dionizos - zwany Bakchus lub Bachus, bóg wina i bujności żywotnych sił natury. Wyobrażany był jako prawie

nagi lub w powłóczystej szacie (szata ta nazywała się bassara) młodzieniec, niesiony wśród zbiorowiska satyrów. Byli to słudzy Dionizosa, stwory wesołe, kłótliwe, pijące w drodze

wino, grające na instrumentach, bawiące się bezustannie; mają charakterystyczne kozie kończyny. Towarzyszyły bogowi także bachantki i menady, ubrane w skóry dzikich kotów i śpiewające w transie szalone pieśni.

Dionizos był pierwszym z bogów, który żył na ziemi, wśród ludzi. Dobroczynny i łagodny opiekował się każdym stworzeniem i każdą rośliną. Wierzono, że Bachus śpi zimą, a budzi się wiosną. Jeden z mitów mówi o zamienieniu przez Dionizosa trzech królewien w nietoperze za to, że nie chciały brać udziału w świętowaniu na cześć boga wina i zostały w domu przy tkaniu płótna. Inna opowieść wyjaśnia powstanie delfinów - są one zamienionymi żeglarzami, ukaranymi za schwytanie Dionizosa.

Święta Dionizosa były obchodzone często, hucznie, wiele kończyło się orgiami (gr. orge znaczy podniecenie, Grecy nazywali tak obrzędy nocne, podczas których nagie kobiety biegały po lesie i górach

, śpiewając i tańcząc). W Atenach czczono Dionizosa cztery razy w roku - były to: Dionizje Małe jesienią (święto winobrania), Lenaje w styczniu (wytłaczanie wina), Antesterie pod koniec lutego (próbowanie młodego wina) oraz Dionizje Wielkie na początku kwietnia. Do ofiar składanych Dionizosowi należały kozły i zające

. Do dziś słowo dionizyjski oznacza: bachiczny, beztroski, radosny, upojny, zmysłowy, orgiastyczny, nieposkromiony, irracjonalny, namiętny, pełen pasji, faustowski. Do atrybutów Dionizosa należały: tyrs (laska opleciona bluszczem i liśćmi wina, zakończona szyszką pinii i wstążkami), bluszcz, latorośl winna, puchar, pantery i lwy.

Apollo - syn Zeusa i Leto (Latony), brat bliźniak Artemidy. Bóg słońca, światła, mądrości, śmierci, ziemi, wyroczni, oczyszczenia z win; bóg nowo założonych miast i kolonii; patron poezji, sztuk pięknych, muzyki, sztuk i nauk

; przewodnik Muz. Jego atrybutami były: łuk i strzały, kołczan, kitara, trójnóg, palma, wieniec laurowy.

Eros - syn Afrodyty i Aresa, uosobienie potęgi miłości (historia uczucia Erosa do Psyche). Jego atrybutami są: skrzydła, łuk i strzały.

Hera - córka Kronosa i Rei, siostra i małżonka Zeusa. Jest patronką małżeństwa i wierności po zaślubinach. Znosiła wiele zdrad męża. Jej atrybutami są: berło, diadem, welon, krowa, paw, bocian, owoc granatu (symbol płodności), lilia.

Artemida - bliźniacza siostra Apollina, dziewica. Bogini łuku i strzały, lasów, gór, łowów i zwierzyny, Księżyca. Jest przewodniczką nimf. Wyobrażano ją sobie z łukiem, strzałami, kołczanem, sarną, psem, łanią, wśród gęsi lub z rybami.

Hermes - syn Zeusa i nimfy Mai, poseł bogów, przewodnik dusz zmarłych, patron kupców, zysku, bogactwa, pasterzy, żeglarzy, podróżnych, złodziei. Opiekował się także trzodami, rzeczami znalezionymi. Jest bogiem płodności. Wyobrażany był z kapeluszu i skrzydlatych sandałach.

Hades - imię boga świata umarłych, królestwa podziemia. Był synem Kronosa i Rei, bratem Zeusa, mężem Persefony. Znienawidzony i siejący postrach władca Tartaru. W Iliadzie Homera Atena pożycza od Hadesa szyszak, dzięki czemu staje się niewidzialna. Stąd pochodzi powiedzenie czapka niewidka. Atrybutami Hadesa są: jabłko granatu i róg obfitości.

Demeter - bogini ziemi, urodzajów, płodności, rolnictwa (zwłaszcza zboża); matka Kory (Persefony) spłodzonej z Zeusem. Atrybuty: berło, diadem, pęk kłosów

Persefona - czyli Kora, córka Demeter i Zeusa. Jest boginią świata podziemnego przez małżeństwo z Hadesem. Jako Kora opiekuje się kiełkującym ziarnem, natomiast kiedy porywa ją mąż do podziemi - bogini przybiera imię Persefony (Prozerpiny, Libery). Atrybutami Persefony są: narcyz i owoc granatu (zob. mit o Demeter i Korze).

Posejdon - syn Kronosa i Rei, mąż Amfitryty, ojciec Trytona. Jest bogiem mórz, wysp, wybrzeży i przystani. Nazywany ziemiotrząścą. Do jego atrybutów należały: trójząb, ryby, delfin, koń, byk, wąż.

Afrodyta - zrodzona z piany morskiej małżonka Hefajstosa, kochanka Aresa. Piękna bogini miłości zmysłowej była matką Erosa, Harmonii i Priapa (z Aresa), Eneasza (z Anchizesem), Hermafrodyty (z Hermesem). Opiekowała się żeglarzami. Do jej atrybutów należą: mirt, róża, alabastron (naczynie na perfumy), jabłko, jaskółka, para gołębi, łabędź, kozioł, delfin, zając.

Ares - syn Zeusa i Hery. Bóg niszczycielskiej wojny, brutalnej walki za polu bitwy; był kochankiem Afrodyty. Przedstawiano go w zbroi, z psem, wilkiem lub sępem.

Hestia - córka Kronosa i Rei, bogini ognia i ogniska domowego. Przedstawiana z pochodnią i czarą ofiarną Hestia jest symbolem domu i rodziny.

POMNIEJSZE BÓSTWA:

Amfitryta - bóstwo morskie, jedna z nereid. Została żoną Posejdona i matką Trytona. Jest uosobieniem piękna morza. Przedstawiana najczęściej z delfinem, diademem, berłem, trąbką zrobioną z muszli.

Erynie - nieubłagane i znienawidzone boginki kary i pomsty za zbrodnię. Aby ich nie drażnić nazywano je dobroczynnymi lub wzniosłymi. Eurypides wymienia trzy Erynie: Niestrudzoną, Mścicielkę i Wrogą (Alekto, Tisipone, Megiera).

Hekate - bogini czarów, magii, widm, a także pokuty i zemsty za przelaną krew. Opiekunka kobiet i rozstajnych dróg

, często utożsamiana była z Seleną, Persefoną, Artemidą (od Księżyca). Jej rekwizyty to: pochodnie, wąż i bicz.

Helios - syn tytana Hyperiona i Tei, brat Eos i Selene (Helios - Słońce, Eos - powietrze, wiatr, Selene - Księżyc). Bóg Słońca widziany był jako jeździec złotego rydwanu, ciągniętego przez cztery rumaki.

Iris - skrzydlata posłanka bogów, zamieniona w tęczę. Od jej imienia pochodzi nazwa zjawiska iryzacji - powstawania tęczowych barw na powierzchni baniek mydlanych, plam oleju na wodzie czy też barw macicy perłowej.

Mojry - trzy boginie przeznaczenia i losu człowieka: Kloto - prządka nici żywota, Lachesis - tzn. Udzielająca, strzeże nici życia, Atropos - Nieodwracalna, przecina nić życia człowieka. Słowo mojraznaczy dziś: przeznaczenie, los, fatum, konieczność.

Nike - bogini zwycięstwa. Wyobrażana była z wieńcem, gałązką palmową i trąbką.

Pan - syn Hermesa i nimfy rzecznej; stworek podobny do kozła, należał do świty Dionizosa. Bóg pasterzy, opiekun trzód (zwłaszcza kóz), utalentowany flecista. Urodzony w Arkadii, po krótkim pobycie na Olimpie, Pan wrócił do niej z tęsknoty za roślinami, przyrodą górską, zwierzętami i nimfami leśnymi. Zakochał się dwukrotnie, lecz nimfy odrzucały Pana, ponieważ był brzydki. Pierwsza z kochanek została zamieniona w trzcinę, z której Pan zrobił piszczałkę i wygrywał na niej żałosne pieśni po stracie ukochanej. Drugą z nimf zgładził bóg wiatru północnego, konkurent Pana, który również został odtrącony. Na ziemi Pan uwielbia ciszę przyrody, a kiedy ktoś lub coś ją zakłóca, wówczas Pan rozsiewa paniczny strach, od którego uciekają pasterze i nimfy. Imię Pana tłumaczone jest czasem jako wszechświat. Wierzono, że jego bóstwo rozlane jest w całej przyrodzie i wszystkich rzeczach.

Selene - córka tytanów, zakochana w pasterzu Endymionie. Jej atrybuty to: gwiazda i sierp Księżyca.

Psyche - uosobienie duszy ludzkiej wyobrażane jako ptak lub dziewczyna ze skrzydłami ptaka albo motyla. Kochanka Erosa, który przychodził do niej pod osłoną nocy. Psyche bardzo pragnęła ujrzeć Erosa i jednej nocy zapaliła lampę. Bożek uleciał. Jednak miłość połączyła

dwojga na Olimpie.

Tanatos - syn Nocy i Erebu; uosobienie śmierci, brat bliźni Hypnosa.

Temida - córka Uranosa i Gai, bogini sprawiedliwości i praw

. Przedstawiana była z rogiem obfitości, wagą, niekiedy z opaską na oczach i mieczem w dłoni. Symbol sądownictwa i sprawiedliwości.

HEROSI:

Herakles - grecki heros, charakteryzuje go wielka siła fizyczna, odwaga i męstwo. Stoicy widzieli w nim ideał ludzkiego hartu ducha. Jest jedną z żywych postaci mitologii aż do czasów współczesnych, znany bardziej pod rzymskim imieniem Herkulesa. Narodził się z bogini Alkmeny i Zeusa, jednak zazdrosna Hera, w gniewie za niewierność męża, wysłała do kołyski dwa węże, mające zgładzić Haraklesa i jego brata. Malutki heros jednak zadusił węże. Pojednanie z Herą nastąpiło dopiero po śmierci Heraklesa. Trzon mitu o Heraklesie stanowi dwanaście prac

, które zlecił herosowi Eurysteus, król Tyrynsu. Herakles przybył do niego po namowie wyroczni delfickiej, u której szukał przebaczenia za popełnioną zbrodnię (zabił żonę i dzieci

w Tebach; atak szału zesłała na niego Hera). W wykonaniu zadań pomagała Heraklesowi Atena. Wiele miast greckich włączało Heraklesa do swoich mitów. Mit mówiący o śmierci herosa kończy się włączeniem Heraklesa w grono bogów Olimpu i poślubieniem Hebe, bogini młodości.

Perseusz - heros z Argolidy, syn Zeusa i Danae. Zdobył głowę Meduzy, uwolnił Andromedę od potwora Cetusa. Z jego rodu wywodzi się Alkmena i Herakles.

Minos - syn Zeusa i Europy

, król Krety. Miał syna potwora, Minotaura. Na jego dworze służył mityczny architekt Dedal. Po śmierci Minos został jednym z sędziów dusz zmarłych.

Ganimedes - słynny z urody młodzieniec, którego Zeus, przybywszy na ziemię pod postacią orła, porwał i uczynił podczaszym na Olimpie.

MUZY:

Słowo muza pochodzi od greckiego mousike, oznaczającego muzykę. Według mitu boginie te były córkami Zeusa, boga uniwersalnego porządku, i Mnemozyne, bogini pamięci. Jest ich dziewięć. Opiekowały się sztukami pięknymi i naukami

:
Erato - muza poezji miłosnej, jej atrybut to lira;
Euterpe - muza poezji lirycznej, atrybut - aulos (flet);
Klio - muza historii, trzyma w ręku zwój papirusu (lub pergamin);
Kaliope - muza poezji epicznej (eposu), z tabliczką i rylcem;
Melpomene - muza tragedii, trzyma maskę tragiczną;
Talia - muza komedii, z maską komiczną;
Terpsychora - muza tańca, jej atrybuty to lira i plektron (pióro lub inaczej kostka do gry

na instrumentach strunowych);
Urania - muza astronomii i geometrii, trzyma cyrkiel i kulę (lub globus);
Polihymnia - muza sakralnej poezji chóralnej, nie posiada atrybutu, zwykle ukazywana była w zamyślonej pozie, a obok niej zasłona.

Muzy dawały inspirację do śpiewu i układania poezji, np. Odyseję Homera rozpoczyna apostrofa do muzy - prośba o wsparcie

talentu, natomiast w poemacie Hezjoda Teogonia opisane jest nawiedzenie autora przez muzy na górze

Helikon. Przewodnikiem muz był Apollin (Apollo Muzagetes). Czczono je w Parnas i Helikon (czasem mówi się muzy helikońskie). W mitologii rzymskiej odpowiadały muzom wieszczki kameny.

Mit rodu Labdakidów - streszczenie

Król Teb, Lajos usłyszał w Delfach przepowiednię, że zginie z rąk własnego syna. Kiedy jego żona - Jokasta urodziła potomka, postanowił go zgładzić. Rozkazał służącemu, aby wyniósł dziecko

w góry i tam je porzucił. Ten jednak nie wykonał do końca rozkazu i przekazał niemowlę pochodzącemu z Koryntu pasterzowi, który z kolei oddał je na wychowanie bezdzietnym władcom swej krainy - Polibosowi i Meropie. Edyp nie czuł się szczęśliwy. Rówieśnicy nazywali go podrzutkiem, choć nikt nie chciał wyjawić tajemnicy jego pochodzenia. Aby dowiedzieć się prawdy, Edyp udał się do wyroczni delfickiej. Usłyszał tam straszną przepowiednię, sugerującą, że zabije własnego ojca i ożeni się z własną matką. Po tych informacjach Edyp był pewien, że Polibos i Meropa to jego prawdziwi rodzice, więc postanowił udać się do Teb, aby zapobiec spełnieniu się przepowiedni.

W drodze

spotkał Lajosa, pokłócił się z nim i nie zdając sobie z tego sprawy, iż jest to jego ojciec - zabił go. Następnie spełniła się druga część przepowiedni. W Tebach pojawił się sfinks - dziwny potwór, mający twarz i piesi kobiety, a resztę ciała lwa, ze skrzydłami jak u ptaka. Porywał on ludzi i rzucał w przepaść. Powiedział, że dopiero wtedy ustąpi z ziemi tebańskiej, jeśli ktoś rozwiąże jego zagadkę. Tej zagadki nauczył się od muz, a brzmiała ona następująco: "Co to za zwierzę, obdarzone głosem, które z rana chodzi na czworakach, w południe na dwóch nogach, a wieczorem na trzech?". Król Kreon, który objął rządy po śmieri Lajosa ogłosił, że kto wyjaśni zagadkę otrzyma królestwo tebańskie i ożeni się z Jokastą, wdową po zamordowanym Lajosie.

W tym właśnie dniu do stolicy przybył Edyp. Odgadł zagadkę Sfinksa i poślubił Jokastę. Przez szereg lat potomek rodu Labdakidów panował szczęśliwie nie zdając sobie sprawy z ciążącej na nim klątwy. Jokasta urodziła mu w tym czasie czworo dzieci: Eteoklesa, Polinejkesa, Antygonę i Ismenę. Zupełnie niespodziewanie zaraza zaczęła dziesiątkować Tebanczyków. Ziarno rzucone w glebę nie wzrastało, więc ziemia leżała ugorem. Dzieci

przychodziły na świat martwe, zwierzęta nie rozmnażały się.

Na pomoc

wezwano wróżbitę - Terezjasza, ślepego starca z długą, białą brodą. Utracił on wzrok w młodości, gdy ujrzał w kąpieli nagą Atenę. Zeus dał mu życie siedem razy dłuższe niż przeciętnego człowieka. Pozbawiony widoku ziemskich rzeczy, znał tajemnice przyszłości

i rozumiał mowę ptaków. Kiedy Terezjasz zjawił się w pałacu Edypa, oznajmił nieświadomemu swych win królowi, że jest to kara za jego ojcobójstwo i kazirodztwo. Na wieść o tym Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł sobie oczy i wyruszył w świat, aby odpokutować swe winy. Prowadziły go córki. Szukał krainy, w której spokojnie zostałby pochowany. Zaszedł do miejscowości Kolonos niedaleko Aten i tam umarł. Pochowano go w gaju, do którego wiosną przylatywały słowiki.

W Tebach zostali dwaj bracia: Eteokles i Polinejkes. Ustalili, że władzę będą sprawować na przemian, w ten sposób, że każdy będzie panował przez rok. Eteokles pierwszy wziął berło, lecz po upływie roku nie chciał ustąpić bratu i wygnał go z kraju. Rozgoryczony Polinejkes schronił się na dworze władcy Argos, Adratosa. Tam ożenił się z jego córką i namówił teścia, aby najechał na Teby. Adratos zebrał wojsko i obległ miasto. Ale Tebańczycy uczynili wypad i odnieśli zwycięstwo. Obaj bracia zginęli na polu walki.

Władzę w państwie ponownie przejął Kreon, brat Jokasty. Nie pozwolił pochować Polinejkesa. Ciało jego kazał wyrzucić krukom na pożarcie i zabronił pod karą śmierci uczcić go pogrzebem. Siostra zmarłego, Antygona nie usłuchała rozkazu. Własnymi rękami wykopała grób i pochowała zwłoki brata. Za karę zamurowano ją w piwnicy.

W dziesięć lat później synowie wodzów pokonanych pod Tebami przygotowali nową wyprawę. Miasto nie miało sił do obrony. Terezjasz doradził Tebańczykom wysłać do nieprzyjaciół poselstwo z prośbą o pokój, a tymczasem, korzystając

z rozejmu uciec z oblężonych murów. Tak się stało. Kiedy rozważono warunki pokoju, wszyscy mieszkańcy naładowali wozy dobytkiem, wsadzili na nie żony i dzieci

i opuścili miasto. Po drodze

Terezjasz umarł napiwszy się wody z pewnego źródła. Tymczasem wojska nieprzyjacielskie weszły do Teb, zburzyły je doszczętnie, a pozostałe skarby posłały w ofierze świątyni delfickiej.

Mit o powstaniu świata - streszczenieMitologię Parandowskiego rozpoczyna słynne zdanie:

Na początku był Chaos

Chaos jest trudny do zdefiniowania. Z Chaosu wyłonili się pierwsi małżonkowie: Gaja - Ziemia i Uranos - Niebo, dający początek pokoleniom bogów. Najstarsi byli tytani, potem kiklopowie (cyklopi) i hekatonchejrowie (sturęcy). Jednak Uranos, niezadowolony z okrutnego i szkaradnego potomstwa, strącił je do Tartaru - podziemnej głębi, z której nie ma wyjścia. Matce Gai nie podobały się bezwzględne rządy Uranosa, więc namówiła Kronosa, najmłodszego z tytanów, który jeszcze był wolny

, do strącenia ojca z tronu. Z krwi z rany obalonego króla narodziły się Erynie - trzy boginie zemsty.

Kronos panował na ziemi razem z żoną Reją. Pamiętając o klątwie rzuconej nań przez Uranosa, Kronos połykał swoje dzieci

. Lecz Reja ukryła szóste dziecko

i dała mężowi kamień do połknięcia. Zabrała niemowlę na ziemię i nadawszy mu imię Zeus, zostawiła syna na wyspie Krecie pod opieką nimf górskich. Zeus był karmiony mlekiem kozy Almatei. Kiedy dorósł polecił swej matce dać Kronosowi środek wymiotny. Wtedy wyszli na świat bogowie - rodzeństwo Zeusa - Hades, Posejdon, Hera, Demeter i Hestia.

Rozpoczęła się długa i krwawa wojna przeciw Kronosowi. Z pomocą

wydobytych z Tartaru cyklopów i sturękich udało się zwyciężyć Zeusowi. Tryumf bogów nie trwał długo, bo stanęli przeciw nim giganci, synowe ziemi. Najokropniejszy z nich, Tyfon, przeraził bogów tak, że uciekli do Egiptu i zamienieni w zwierzęta czekali w ukryciu. Tylko Zeus stanął przeciw Tyfonowi, zabił go żelaznym sierpem i złożył pod skałami Sycylii. Kiedy Etna jest niespokojna, znaczy to, że Tyfon się budzi.

O powstaniu człowieka krążyło wiele baśni. Jedna z nich mówi o czterech wiekach ludzkości. Wiek złoty to czas panowania Kronosa, przypominający biblijny raj. Kiedy obalono Kronosa, ludzie stali się dobroczynnymi demonami. W wieku srebrnym ludzie rozwijali się wolno, a osiągnąwszy wiek dojrzały odchodzili, nie chcąc składać ofiar bogom. Zeus wytępił to złe i dumne pokolenie. Zostali zapamiętani jako dusze błogosławione. Trzeci z wieków to wek brązowy, kiedy to ludzie kochali wojnę i byli bardzo silni. Był to okres

heroiczny, w którym żył Herakles i Tezeusz, miały miejsce walki o Teby i wojna trojańska. Wiek następny - żelazny - trwa do dziś. Niestety nigdy już się nie powtórzą sławne osiągnięcia poprzednich epok.

Mit o Prometeuszu - streszczenie

Mit o Prometeuszu jest innym niż teoria

czterech wieków podaniem o powstaniu człowieka. Prometeusz był jednym z tytanów. Ulepił człowieka z gliny pomieszanej ze łzami. Duszę zaś zrobił z ognia niebiańskiego, który wykradł z rydwanu słońca. Człowiek Prometeusza był podobny do wizerunku bogów, ale słaby i bezradny. Dlatego tytan postanowił wykraść bogom Olimpu ogień i nauczyć człowieka używania go, rzemiosł, sztuk. Zeusowi nie podobały się poczynania Prometeusza. Namówił bogów do stworzenia drugiego człowieka - pięknej i urokliwej Pandory, nazwanej tak, gdyż była darem od wszystkich bogów dla ludzi. Podejrzliwy Prometeusz nie przyjął Pandory mimo jej wdzięków. Ale jeden z jego lekkomyślnych braci, Epimeteusz, poślubił tę kobietę. Wkrótce Pandora namówiła męża do otwarcia sekretnej beczki, którą dali jej bogowie. Z puszki Pandory wydobyły się na świat wszystkie smutki, nieszczęścia, choroby, nędze.

Prometeusz zemścił się na Zeusie. Zabił wołu, podzielił na dwie części i kazał Zeusowi losować, co będzie odtąd ofiarą dla bogów od ludzi. Zeus wybrał tłustszą część, w której, jak się okazało były same kości. Dla ludzi Prometeusz zostawił dobre mięso. Król bogów ukarał Prometeusza, przykuwając go do skał Kaukazu. Samotny i zniewolony cierpiał katusze, gdy każdego dnia przylatywał wygłodniały orzeł i wyjadał wątrobę, która każdej nocy odrastała Prometeuszowi. Prometeusz to symbol boga cierpiącego z miłości do ludzi.

Ludzie pozbawieni przewodnika stawali się źli i występni. Zeus zesłał na nich potop, ale nie wszyscy zginęli. Ziemia zaczęła żyć na nowo i ludzie także. Wkrótce, mimo iż ród ludzki nie zmieniał postępowania, nie pamiętał kary, Zeus przestał nękać ziemię

Mit o Dedalu i Ikarze - streszczenie

Dedal (Dajdalos) był rzemieślnikiem artystą na dworze króla Krety, Minosa. Mówiono, że w swe posągi Dedal potrafi tchnąć życie - tak były doskonałe. Wykonywał nie tylko statuy, ale wynalazł świder, grundwagę, był też architektem. Król Minos zlecił Dedalowi wykonanie labiryntu dla Minotaura - potwornego królewskiego syna, pół-byka i pół-człowieka. Dedal nie pochodził z Krety, tęsknił za swoją ojczyzną - Atenami. Król jednak, z przywiązania do przyjaciela, i z obawy przed jego wiedzą o tajemnicach państwowych, zabronił Dedalowi opuszczać wyspę.

Rzemieślnik wymyślił sposób ucieczki. Z ptasich piór sklejonych woskiem sporządził skrzydła dla siebie i swego syna Ikara. Przed odlotem ojciec przestrzegł młodego chłopaka, aby leciał równo między niebem a ziemią, bo inaczej albo wosk się stopi, albo pióra nasiąkną wodą. Jednak Ikar, zachwycony lotem, wspaniałością przygody, zapomniał o radach ojca, wleciał zbyt wysoko i spadł do morza, gdy jego skrzydła się rozpadły. Zrozpaczony ojciec znalazł zwłoki syna, wyspę nazwał Ikarią, a morze - Ikaryjskim. Dedal zatrzymał się na Sycylii, został tam nadwornym budowniczym. Po kilku latach król Minos zaatakował Sycylię, upominając się o Dedala. W walce jednak Minos poległ, a Dedal żył jeszcze długo w poważaniu wszystkich mieszkańców

Mit o wojnie trojańskiej - streszczenie

Aby zrozumieć wydarzenia opisane w Iliadzie - poemacie o dziejach wojny trojańskiej (Ilion to po grecku Troja) - należy cofnąć się w czasie znacznie wcześniej, do wesela księcia tesalskiego Peleusa i pięknej boginki Tetydy. Na wesele zaproszono wszystkich bogów poza Eris, boginią niezgody. Zeus znając jej kłótliwy charakter, nie kazał jej posyłać zaproszenia. W pewnym momencie Eris jednak zjawiła się nieoczekiwanie na weselu - przyszła, aby się zemścić. Rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Pomiędzy boginiami zakotłowało się, każda chciała, aby to ją ogłoszoną „tą najpiękniejszą”. Najgłośniej domagały się: Hera, Atena i Afrodyta. Każda chciała mieć jabłko dla siebie. Zeus rozsądził, że sędzią sporu pomiędzy boginiami będzie młody pasterz, Parys: której on przyzna złote jabłko, ta je mieć będzie.

Parys był synem Priama, króla Troi, miasta leżącego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Na kilka dni przed jego urodzeniem jego matka, Hekabe, miała sen, że wydała na świat płonącą żagiew, od której spłonęło całe miasto. Wróżbici orzekli, że syn, którego urodzi, stanie się przyczyną zagłady państwa. Noworodka oddano więc pasterzom, aby go wynieśli między wąwozy i tam porzucili. Tak też się stało, ale w parę dni później jeden z owych pasterzy, przechodząc obok miejsca, gdzie zostawiono dziecko, ujrzał, jak niedźwiedzica własną piersią karmiła Parysa. Wzruszył się i zabrał chłopaka do domu. Pasąc trzody przybranego ojca wyrósł Parys na ślicznego pasterza, nic nie wiedział o swym królewskim pochodzeniu.

Gdy boginie przybyły do niego na „sąd”, każda obiecywała mu co innego, zależnie od swej profesji. Hera - władzę królewską, Atena - mądrość, a Afrodyta - najpiękniejszą kobietę świata, Helenę, żonę Menelaosa, króla Sparty. Parys bez wahania oddał złote jabłko Afrodycie.

Niedługo po tym wydarzeniu urządzono w Troi publiczne igrzyska. Parys stanął do zawodów, a odniósłszy zwycięstwo tak zjednał wszystkich urodą i wdziękiem, że wzięto go na dwór królewski. Po kilku dniach odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Stary król Priam płakał z radości, płakała Hekabe, zapomniano o złej wróżbie i przyjęto go Parysa do grona książąt. Teraz młodzieniec mógł wykonać z dawna planowany zamiar. Dobrał sobie świtę dworzan i podążył statkiem do Sparty.

Na dworze spartańskim podejmowano gościa bardzo serdecznie, Menelaos przyjął królewicza trojańskiego z honorami. Tymczasem Parys porwał Menelaosowi jego żonę Helenę i odjechał z nią do Troi. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca podeptał święte prawa

gościnności. Ogłoszono wojnę. Naczelne dowództwo objął Agamemnon, brat Menelaosa. Grecy przybiwszy do brzegów Azji wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Trojańczycy odmówili wydania dziewczyny i zaczęła się wojna.

Wojna trojańska trwała dziewięć lat. Akcja „Iliady” obejmuje ostatni rok trwania walk, od momentu sporu Achillesa z Agamemnonem w sprawie Bryzeidy do pogrzebu Hektora.

Mit o Tezeuszu - streszczenieTezeusz jest największym bohaterem ateńskim. Jego ojciec Ajgeus (Egeusz) podbił Attykę, poślubił księżniczkę Trojzeny Ajtrę, po czym opuścił rodzinę, by wrócić do Aten. Chłopiec wychowywał się u matki w Trojzenie. Tu w wieku pięciu lat poznał Heraklesa, który stał się wzorem dla małego Tezeusza. Kiedy chłopiec dorósł, matka pokazała mu miecz i sandały, zostawione przez Ajgeusa pod kamieniem. Tezeusz udał się do Aten w poszukiwaniu ojca.

W drodze

bohater pokonał zbójów: Skirona, Sinnisa i Prokrustesa, którzy torturowali i zabijali podróżnych. Przed świątynią Apollina także popisał się nadludzką siłą i męstwem. Gdy przybył do ojca, Ateny upadały. Król Minos upominał się o haracz w postaci siedmiu młodych mężczyzn i siedmiu dziewcząt dla potwora Minotaura. Tezeusz, chcąc wybawić ateńczyków od okrutnej ofiary, postanowił zabić Minotaura. Ajgeus kazał synowi postawić czerwony żagiel w razie wygranej lub czarny, gdyby Tezeusz przegrał. Na wyprawę bohater nie zabrał siedmiu dziewcząt, ale dwóch młodzieńców przebrał za kobiety, nauczył dziewczęcych ruchów, głosów, dbałości o cerę.

Na Krecie wszyscy traktowali Tezeusza z wrogością. Zakochała się w nim Ariadna, córka króla. I kiedy Tezeusz wchodził do labiryntu Minotaura, zawiązał u wejścia koniec nici, podarowanej mu przez Ariadnę. Potem rozwijał kłębek aż dotarł do potwora. Bohater zgładził Minotaura i dzięki nici wyszedł szczęśliwie z labiryntu. Powracał do Aten zwycięski wraz z Ariadną.

Ale na wyspie Naksos Tezeusz porzucił kochankę i odpłynął ukradkiem. Ariadnę poślubił Dionizos, bóg wina i winnej latorośli. Natomiast Tezeusz przypłynął do Aten. Zapomniał jednak zmienić żagla na czerwony; jego ojciec, domyślając się porażki syna, rzucił się ze skały. Tego samego dnia Ateny przeżywały wielką żałobę po śmierci Ajgeusa i świętowali jednocześnie radość z powodu zwycięstwa Tezeusza. Powstało tak święto Oschoforiów, podczas którego upamiętnia się także przebieranie chłopców za dziewczyny.

Tezeusz władał całym państwem greckim, dokonał zjednoczenia ziem ze stolicą w Atenach. Utrwalił pierwsze zasady republiki. Wiedziony przykładem Heraklesa, król Tezeusz zapragnął podbić ród Amazonek. Uprowadził królową Antiopę, z którą miał syn Hipolita. Ponownie ożenił się z Fedrą. Lecz ta zdradziła Tezeusza z Hipolitem i zrzuciła później winę na syna króla. Tezeusz kazał więc ukarać Hipolita śmiercią. Po czym Fedra powiesiła się.
Tezeusz, mając już pięćdziesiąt lat, porwał ze Sparty Helenę, wówczas małą dziewczynkę. Ojciec dziecka, król Tyndareos, naszedł z armią na Ateny pod nieobecność Tezeusza. Odebrano Helenę opiekunce Ajtrze i za karę nie pozwolono Tezeuszowi wrócić do Aten. Starzec żył na wyspie Skyros, aż pewnego dnia poślizgnął się i spadł w przepaść.

Po wojnach perskich postanowiono sprowadzić kości ateńskiego bohatera do ojczystego miasta. I w roku 474 p.n.e. przywieziono szczątki Tezeusza do Aten. Zostały znalezione po tym, jak orzeł zaczął wbijać dziób i pazury w jedno miejsce w skale, co odczytano jako znak boski.

Mit o Demeter i Korze - streszczenie

Demeter była czczoną przez wszystkich ludzi matką plonów, ptaków, ryb i całej żyjącej przyrody. Z wody i powietrza dawała życie wszystkich roślinom i stworzeniom. Miała córkę - Persefonę, nazywaną Korą. Któregoś dnia zostawiła Persefonę pod opieką nimf. Młoda dziewczyna zbierała kwiaty na łące. Demeter zabroniła jej tylko zrywać narcyze. Jednak bóg podziemi, Hades, zwabił piękną boginkę właśnie tym kwiatem, który nagle wyrósł spod ziemi i był tak piękny, że Persefona nie mogła powstrzymać się i zerwała roślinę. Wtedy rydwan z czarnymi końmi porwał Korę do Tartaru. Zrozpaczona Demeter szukała córki wszędzie. Ukryła się przed ludźmi i bogami w łachmanach staruszki. Na ziemi zapanowały susze i klęski przyrody, pola nie dawały plonów, rośliny umierały. Kiedy wreszcie Zeus odnalazł Demeter, rozkazał Hadesowi zwrócić Persefonę jej matce. Ale przez zjedzenie granatu, Persefona musiała na część roku wracać do męża. I tak, przez pewien czas przyroda pięknieje, żyje, bujnie się rozwija, by potem na kilka miesięcy zasnąć, kiedy matka Demeter tęskni do swej córki. Demeter nazywana jest boginią życia, zaś Persefona (Kora) - boginią śmierci. Atrybutami pierwszej są kłosy i maki, natomiast drugiej bogini - narcyz i owoc granatu.

Mit o Heraklesie - streszczenie

Herakles był synem Zeusa i królowej Alkmeny. Zeus, chcąc, aby syn był nieśmiertelny, wykradł w nocy dziecko do nieba i położył przy śpiącej Herze. Chłopiec ssał mleko bogini, a z kropel, które spadły w niebo powstała Droga Mleczna, zaś z kropel spadłych na ziemię - kwiaty lilii. Hera nienawidziła Heraklesa. Gdy matka Alkmena położyła w kołysce Heraklesa i Ifiklesa - Hera zesłała węże na dzieci

. Lecz maleńki heros zdusił łby gadom i ocalił siebie oraz brata.

W szkole Herakles nie żywił entuzjazmu do nauki

. Gdy nauczyciel kazał wybrać książkę, Herakles wziął kucharską. Zagniewany pedagog został zabity przez nadludzko silnego chłopca, za co wygnano Heraklesa z miasta. Bohater żył w swobodzie. Mógł zjeść całego wołu, jego kielich do wina nosiło dwóch ludzi. Herakles zabił lwa i nosił na sobie skórę zwierzęcia. Z wyrwanej własnoręcznie oliwki zrobił maczugę, z którą się nie rozstawał. Heraklesa obdarowali też bogowie: Hermes dał mu miecz, Apollo - strzały, Hefajstos - kołczan, Atena - pancerz.

Herakles wybrał się na wojnę w obronie Teb i zwyciężył dzięki męstwu i sile. Król Teb dał mu córkę za żonę, lecz któregoś dnia heros, ogarnięty szałem, zabił żonę i dzieci. Wyrocznia delficka poradziła mu, że odkupi winy, jeśli zatrudni się u króla Myken. Tu dostał Herakles zadanie wykonania dwunastu prac.

Do zadań Heraklesa należało: zabicie lwa nemejskiego, zabicie hydry lernejskiej, schwytanie żywcem dzika erymantejskiego, pojmanie łani kerynejskiej, wytępienie ptaków stymfalijskich, wyczyszczenie stajni Augiasza, schwytanie byka kreteńskiego, ujarzmienie koni trackiego króla Diomedesa, zdobycie pasa królowej Amazonek Hipolity, wykradzenie wołów Geriona, zerwanie złotych jabłek z ogrodu Hesperyd, sprowadzenie Cerbera z królestwa Hadesa. Herakles wywiązał się ze wszystkich zleconych zadań, niemożliwych do wykonania dla zwykłych śmiertelników.

Gdy wrócił do króla Eurysteusa chciał ponownie się ożenić. Bracia kandydatki oponowali jednak, przez co spotkała ich śmierć. Herakles znów udał się do wyroczni, lecz ta milczała. Rozgniewany heros splądrował świątynię Pytii, a po walce z Apollinem, Zeus zesłał herosa na trzy lata służby u królowej Omfali. Omfala kazała sługom mężczyznom przebierać się za kobiety, sama wzięła od Heraklesa jego zbroję i poniżała go na oczach dworu. Była to większa kara dla Heraklesa niż dwanaście prac. Wkrótce jednak bohater dopełnił obowiązków i zakochał się z wzajemnością w księżniczce Dejanirze. Jednak zazdrosna o męża Dejanira zdobyła krew Nessosa, fałszywego centaura, który umierając z rąk Heraklesa, kazał Dejanirze napełnić flakon krwią i zastosować jako lek na miłość do Heraklesa. Dejanira zabarwiła koszulę męża krwią Nessosa, co okazało się zabójcze dla Heraklesa. Bohater zmarł w strasznych cierpieniach. Kiedy kobieta odkryła fatalną pomyłkę i oszustwo Nessosa, popełniła samobójstwo. Herakles został wzięty do nieba i oddano mu za żonę boginię młodości Hebe

Bogowie rzymscy

Religia rzymska różni się od greckiej pod wieloma względami. Mimo że wydaje się podobną przez politeizm i przypisywanie bogom cech, właściwości, funkcji zbliżonych do tych, które posiadali bogowie greccy, jest mniej skomplikowana, mniej usystematyzowana, mniej finezyjna. Rzymianie albo przyjęli bogów greckich, zmieniając ich imiona, ale pozostawiając charaktery i obszary działań, albo też dopasowali postaci greckiego panteonu do własnych, pierwotnych bóstw. Oto lista niektórych:

Grecki Zeus to rzymski Jupiter (Jowisz); Hera - Junona; Atena - Minerwa; Artemida - Diana; Hermes - Merkury; Hefajstos - Wulkan; Afrodyta - Wenus, Wenera; Eros - Amor; Ares - Mars; Helios - Sol; Eos - Aurora; Selene - Luna; Hestia - Westa; Demeter - Ceres; Dionizos - Bachus; Saturowie - Fauny; Mojry - Parki; Nike - Wiktoria; Herakles - Herkules; Posejdon - Neptun.

Bogowie rzymscy nie byli antropomorfizowani w takim stopniu jak w starożytnej Grecji. Oznacza to, że początkowo nie układano historii o związkach bogów, przygodach, zdradach, dzieciach, morderstwach i zabawach

. Bogowie rzymscy byli raczej podobni siłom występującym gdzieś ponad człowiekiem, ale ingerującym w sprawy ziemi. Prości Italczycy wierzyli, że każdą czynnością i każdą rzeczą opiekuje się jakieś bóstwo. Modlili się jednak do nieosobowego, nie skonkretyzowanego boga. Nazywali go różnie: Jowiszu Najlepszy

!, O, Największy!. Nie było ważne, czy jest to bóg czy bogini - na Palatynie stoi ołtarz, na którym wyryto: bogu lub bogini, mężczyźnie czy kobiecie. Liczyły się raczej siły boskie, opatrzność nad człowiekiem i jego sprawami. Wierzono, że bardzo ważne są sposoby czczenia bóstw i proszenie ich w razie nagłej potrzeby. Dlatego w Rzymie z uwagą pielęgnowano obrzędy religijne. Podbite ludy sprowadzano do Rzymu, aby wyjednać przychylność także bóstw zwyciężonych plemion - tak pojawiły się wpływy wierzeń i rytuałów greckich, kartagińskich i wielu innych w Rzymie.

Na stoku Palatynu, w kierunku Forum, zbudowano świątynię Westy wraz z gajem i placem świętych pochodów. Tu płonął święty ogień Westy, którego strzegły westalki. Było ich sześć, pochodziły z najlepszych arystokratycznych rodzin, żyły w wielkiej surowości reguł i podlegały opiece kapłana. Otaczano je wielkim szacunkiem. Dzień 9 czerwca był świętem Vestalia, podczas którego matki Rzymu odbywały pielgrzymkę do świątyni.

W rzymskim micie o powstaniu świata zamiast greckiego Chaosu, trudnego do określenia i pojęcia, występuje Janus - bóg wszelkiego początku, opiekun drzwi i bram. Jego wizerunek odbity był na pierwszych monetach rzymskich. Charakterystyczne dla wierzeń antycznego Rzymu są także liczne personifikacje pojęć moralnych, abstrakcyjnych, np. Wierność (Fides), Zgoda (Concordia), Honor i Dzielność (Honos et Virtus), Nadzieja (Spes), Łagodność (Clementia), Pokój (Pax), Młodość (Juventus), Wesołość (Hilaritas). One były już bohaterami opowieści przygodowych i poematów. Włączały się do życia ludzi, czego przykładem jest Merkury - uosobienie sprytu handlowego. (Grecy uznali go za swego Hermesa.) Rzymianie stworzyli wiele legend o Merkurym. Była to bardzo ważna postać m.in. dla kupców.

W starożytnym Rzymie łączono święta religijne z pochodami wojsk, pokazami potęgi i chwały Cesarstwa, zjazdami

senatu. Ma to swe podłoże oczywiście w kulcie cezarów. Panujący obdarzani byli czcią boską nie tylko za życia, ale także po śmierci, kiedy to senat nadawał zmarłym cezarom tytuł divus, znaczy boski. Obrzęd nosił nazwę konsekracji. Po nim budowano świątynie i wybierano kapłanów dla każdego divus. Posągi przedstawiały wtedy cezarów w postaci bogów: Marsa, Jowisza, czy też herosów, jak Herkules; cesarzowe rzeźbiono na kształt Junony, Cerery, Wenus.

Legendarna historia Rzymu

Początkowe losy Rzymu opisuje Wergiliusz w poemacie Eneida. Założycielem Rzymu miał zostać człowiek o imieniu Eneasz, wojownik spod Troi. Nie odznaczał się on wielkim bohaterstwem. Spośród bogów tylko Junona nienawidziła go, bo wiedziała, że Rzym pokona w przyszłości Kartaginę - miasto bogini. Bogowie obiecali Eneaszowi nową ojczyznę po zakończeniu wojny trojańskiej, ale za sprawą Junony rycerz długo wędrował, zanim dotarł do Italii. Tu zaproszono go na ucztę do pięknej królewny Dydony, która, dzięki podstępowi Wenus, zakochała się w Eneaszu. Ten jednak opuścił Dydonę na statku, zmierzającym do Zatoki Neapolitańskiej. Zrozpaczona kochanka zabiła się. Eneasz zaś dopłynął do ziemi, na której miał powstać Rzym.

Przez ziemię italską przeszło jednak jeszcze kilka wojen. Po śmierci Eneasza władzę objął jego najstarszy syn, Julus, zwany Askaniuszem. Askaniusz założył miasto Alba Longa, które stało się rodową siedzibą dynastii. Minęło kilka pokoleń aż jedna z westalek, Rea Sylwia, urodziła dwóch synów, bliźnięta o imionach: Romulus i Remus. Ojcem dzieci był Mars. Westalkę zagłodzono, a koszyk z niemowlętami wrzucono do Tybru. Jednak bogowie ocalili chłopców. Karmiła ich wilczyca, a kiedy brakowało jej mleka, zlatywał z pożywieniem posłaniec Marsa, dzięcioł. Wkrótce dziećmi zaopiekował się pasterz Faustulus wraz z żoną.

Kiedy młodzieńcy wrócili do Alba Longa rozpoznano w nich następców tronu, obalono króla Amuliusa i zdecydowano się na budowę nowego miasta. Bracia wybrali miejsce, w których znalazł ich niegdyś Faustulus. Obaj weszli na góry: Romulus na Kapitol, a Remus na Awentynę. Nad Romulusem wzniosło się 12 ptaków, więc lud zdecydował, ze założycielem Rzymu jest Romulus. Wkrótce brat zabił Remusa po tym, jak Remus przekroczył granicę nowego miasta. Śmierć ta miała przestrzegać wszystkich, którzy chcieliby gwałtem przekroczyć granice państwa Romulusa.

Rzym rozwijał się pięknie, pełen gajów, otoczony grubymi murami. Legenda mówi o bitwie o kobiety w Rzymie (brakowało niewiast, urządzono więc zasadzkę na zaproszone na ucztę mieszkanki okolic). Po Romulusie panowało sześciu władców, po których nie pozostały żadne mity. Później zaproklamowano w Rzymie republikę.

Związki frazeologiczne zaczerpnięte z mitów

Związki frazeologiczne, które swoje źródło mają w mitologii, określa się mianem mitologizmów.

Chimeryczny nastrój (charakter) - kapryśny, grymaśny, dziwaczny, towarzyszą mu fanaberie, fochy, dąsy; od Chimery, mitycznego potwora o głowie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona, Chimera ziała ogniem.

Drakońskie prawa

(kary, przepisy, zarządzenia) - surowe, bezwzględne, ostre, okrutne; od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, którego ustawy

(ok. 621 p.n.e.) wymierzały wyjątkowe surowe kary.

Jabłko niezgody - źródło konfliktów, wojen, sporów; od jabłka z napisem dla najpiękniejszej, które bogini niezgody Eris rzuciła między Afrodytę, Herę i Atenę.

Koń trojański - zdobycz przynosząca zgubę, złowrogi podarunek; od drewnianego konia, którego w dziesiątym roku wojny przyjęli Trojanie od Greków, w rzeźbie było wojsko greckie, podstęp Greków zadecydował o ich zwycięstwie i losach Troi.

Dejaniry koszula (szata, suknia) - coś, co sprawia największe cierpienie, męczarnie, od których nie ma w życiu ucieczki; patrz mit o Heraklesie.

Kraina cieni - świat umarłych, niewidzialnych cieni, ciemnych zjawisk; od tajemniczej głębi Tartaru, terenu rządzonego przez Hadesa.

Męki Tantala - cierpienia wynikające z dręczącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, na widoku i w obfitości, a jednak niedostępnych; od imienia lidyjskiego króla, ojca Niobe i Pelopsa, który po śmierci stał w Tartarze przy rzece i pod drzewem owocowym, ale nie mógł ani pić, ani jeść, przez co cierpiał katusze.

Nić Ariadny - nić przewodnia, sposób wybrnięcia z beznadziejnie zawikłanej sytuacji; z mitu o Tezeuszu, kiedy nić zakochanej w bohaterze bogini pomogła

bohaterowi wydostać się z labiryntu.

Olimpijski spokój - panowanie nad emocjami, zaprzestanie kłótni; pochodzi od zwyczaju przerywania walk na czas igrzysk olimpijskich.

Paniczny strach - nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch, zazwyczaj ogarniający większą liczbę ludzi; od Pana - bożka pasterzy i trzód w górach i lasach, którego przeraźliwy głos (np. gdy ścigał nimfy) budził lęk.

Pępek świata - najważniejsza osoba, rzecz, wydarzenie, miejsce; według wierzeń greckich świątynia w Delfach miała być ośrodkiem, pępkiem świata.

Pięta Achillesa - czyjaś słaba strona; Achilles jako niemowlę był kąpany w wodach Styksu, aby zyskać nieśmiertelność. Matka Tetyda trzymała chłopca za piętę, w którą Achilles został ugodzony strzałą Parysa i zginął.

Przenieść się na Pola Elizejskie - znaczy umrzeć; było to mityczne miejsce pobytu dusz błogosławionych zmarłych; elizejskie cienie - dusze zmarłych przebywające w Elizjum

Powrót do Itaki - powrót do domu, ojczyzny, często, mimo narastającej tęsknoty wędrowca, naznaczony przygodami; od podróży Odysa.

Puszka Pandory - coś, co wywołuje mnóstwo nieprzewidzianych trudności, źródło nie kończących się smutków, kłopotów, nieszczęść; pochodzi od - patrz punkt 4 (mit o Prometeuszu).

Pyrrusowe zwycięstwo - osiągnięte nadmiernym kosztem

; od imienia Pyrrusa, który zwyciężając Rzymian pod Asculum w 279 p.n.e. poniósł ogromne straty w ludziach i materii. Podobne znaczenie ma kadmejskie zwycięstwo - równie niefortunne da zwycięzcy, jak i dla zwyciężonego; od bratobójczej walki o Teby między Polinejkesem i Eteoklesem (Teby to dawniej Kadmea, od złóż rud cynku).

Róg obfitości - źródło wszystkiego, o czym się marzy; od rogu kozy Almatei, karmicielki Zeusa. Król bogów pobłogosławił złamany róg ulubionego zwierzęcia i odtąd napełnia się on wedle życzeń posiadacza rogu.

Stajnia Augiasza - sprawa, rzecz zaniedbana, zapuszczona, zachwaszczona, w bezładzie, rozgardiaszu, nierządzie albo brudach moralnych, którą trzeba nadludzkim wysiłkiem doprowadzić do porządku; od mitu o Heraklesie - szósta z jego dwunastu prac

.

Syzyfowa praca - wymagająca ustawicznych i często bezskutecznych wysiłków, trud ciężki i bezcelowy; od Syzyfa, założyciela i króla miasta Eryfy (późniejszy Korynt). Za swe liczne przewinienia, po śmierci, Syzyf toczył na szczyt góry

Tartaru ciężki głaz, który ciągle spadał.

Tytaniczny wysiłek (praca) - olbrzymi, kolosalny, gigantyczny; od nazwy bardzo potężnego pokolenia bogów, zepchniętego do Tartaru.

Związki frazeologiczne zaczerpnięte z mitów

Przeciąć węzeł gordyjski - rozstrzygnąć skomplikowaną sprawę w sposób radykalny, śmiały, stanowczy, prosty; od węzła u rydwanu w mieście Gordion (stolicy Frygii), ktrego rozwiązanie miało dawać panowanie w całej Azji Mniejszej. Aleksander Wielki rozciął węzeł mieczem w 334 p.n.e.

Woda letejska - dająca zapomnienie; od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie, po napiciu się wody z tej rzeki dusza ludzka zapominała o przebytym ziemskim życiu. Ta sama etymologia słowa letarg - stan uśpienia, pozorna śmierć.

Wyrocznia delficka - coś proroczego, wróżbiarskiego, zagadkowego, dwuznacznego, wieloznacznego.

Pytia - osoba odpowiadająca, wypowiadająca się w sposób wieloznaczny, niejasny, zagmatwany; od Pytii - wieszczki i kapłanki Apollina w Delfach. Odurzona wyziewami ze skały wygłaszała niezrozumiałe fragmenty zdań, które kapłan-prorok układał w heksametry.

Mitologiczne toposy i archetypy

Archetypami postaw ludzkich są w mitach:

Dedal - wzór człowieka rozważnego, poważnego, doświadczonego. Realista. Wynalazca. Uosabia tęsknotę za ojczyzną, pragnienie niezależności

.

Ikar - człowiek przełamujący granice za wysoką cenę - z jednej strony; człowiek lekkomyślny, łatwo upajający się swobodą - z drugiej.

Edyp - postać mityczna symbolizująca przewrotność losu, tragiczną ironię. W micie zabił swego ojca i ożenił się ze swoją matką - nie wiedząc o tym.

Herakles - symbol odwiecznego snu o potędze, marzeń człowieka, by być silnym i szlachetnym jak bogowie.

Kasandra - archetyp złej wieszczki, zwiastującej katastrofy i nieszczęścia.

Niobe - archetyp cierpiącej matki. Niobe, żona Tantala szczyciła się siedmioma synami i siedmioma córkami, bogowie zabili wszystkie jej dzieci

. (Parandowski natomiast za pierwszą mater dolorosa uznaje Demeter, gdy ta cierpiała po stracie córki do tego stopnia, że przybrała postać żebraczki).

Orfeusz - boski muzyk i wierny mąż, który po swoją żonę zszedł do Tartaru, gdzie wzruszył Hadesa swoim śpiewem; archetyp wirtuoza, artysty, mistrza, gotowego poświęcić wszystko dla ocalenia małżonki.

Prometeusz - archetyp buntownika, dobroczyńcy, altruisty. Chrystus został także nazwany Prometeuszem, ponieważ, będąc Bogiem, poświęcił życie z miłości do ludzi.

Syzyf - archetyp człowieka, którego ciężka i wyczerpująca praca

nie daje żadnych efektów, jest bezowocna.

Narcyz - mitologiczny piękniś, który zakochał się we własnym odbiciu i został zamieniony w kwiat; archetyp człowieka zakochanego w sobie, egosity, skupionego tylko na własnych potrzebach.

Pigmalion - mityczny rzeźbiarz, który zakochał się w swoim dziele (Galatei) i ożywił je mocą miłości; archetyp artysty stwarzającego rzeczy niezwykłe, zakochanego w swym dziele.

Penelopa - żona Odyseusza, czekała na niego bardzo długo; archetyp wiernej żony, czekającej niestrudzenie na swego męża.

Mitologiczne toposy to:

Chaos - nieporządek, zamieszanie, olbrzymi nieład.

Olimp - miejsce dla wybranych, elita.

Parnas - w mitologii siedziba muz, oznacza siedzibę artystów.

Labirynt - w mitologii budowla Dedala, siedziba Minotaura; współcześnie: miejsce, z którego nie da się wyjść.

Hades - zaświaty (kraina zmarłych).

Tartar - piekło, miejsce potępieńców.

Pola Elizejskie, Wyspy Szczęśliwe - raj, kraina szczęśliwości.

Arkadia - kraina starożytnej Grecji w środkowej części Peloponezu, górzysta i pokryta lasami, zamieszkała przez ubogich i prymitywnych pasterzy. W Antyku uchodziła za pasterską krainę prostoty i szczęśliwości, rodzaj raju, kraina wiecznego dzieciństwa, w której panuje dobro i miłość.

Nawiązania mitologiczne w literaturze

Średniowiecze: Wergiliusz jako przewodnik w Boskiej Komedii Dantego; nawiązania do Eneidy

Renesans: tworzenie gatunków literackich, wywodzących się z Antyku (tren, pieśń, epitafium), Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich (nawiązanie do historii wojny trojańskiej), motywy arkadyjskie w Pieśni świętojańskiej o sobótce Kochanowskiego, filozofia stoicyzmu i epikureizmu (Fraszki, Pieśni, Treny Kochanoskiego), postaci i motywy mitologiczne w Trenach (Safona, Symonides, Cyceron), tłumaczenia pieśni Horacego,

Barok: poezja, w której występowały postaci mitologiczne

Oświecenie: tworzenie gatunków literackich, wywodzących się z Antyku (bajka, poemat heroikomiczny) - głównie Ignacy Krasicki

Romantyzm: Adam Mickiewicz Oda do młodości, idea tyrteizmu i prometeizmu, Pan Tadeusz jako epos.

Pozytywizm: Qvo vadis Henryka Sienkiewicza, Faraon Bolesława Prusa, motyw rzeźby w Lalce Prusa.

Młoda Polska: Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego, Chłopi władysława Reymonta (mitologizacja zachowań, osób, zdarzeń), stoicyzm i epikureizm u Leopolda Staffa.

MOTYWY MITOLOGICZNE - WYBRANE PRZYKŁADY:

Motyw Nike:Nike M. Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej, Nike J. Lechonia, Nike A. Słonimskiego, Nike która się waha - Z. Herberta, Nike z Samotraki L. Staffa.

Motyw Ikara: Upadek Ikara - P. Breuegel, Wciąż o Ikarach głoszą - E. Bryll, Ikar - S. Grochowiak, Prawa

i obowiązki- T. Różewicz, Ikar - J. Iwaszkiewicz.

Motyw Heraklita: W rzece Heraklita - W. Szymborska, Heraklit - Cz. Miłosz, Heraklicie - przyjacielu - H. Poświatowska

Epika grecka

Literatura grecka narodziła się w okresie

archaicznym. Początkowo ściśle wiązała się z religią i wierzeniami, była przy tym przekazywana ustnie. Dotyczy to wszystkich rodzajów rodzajów literackich - epika powstała jako przekazywane ustne opowieści, liryka - jako śpiewane pieśni ku czci bóstw, dramat narodził się z obrzędów ku czci boga Dionizosa.

Epika jest chronologicznie pierwszym rodzajem literackim w historii literatury greckiej. Osobami odpowiedzialnymi za przekaz opowieści byli aojdowie, czyli zawodowi

śpiewacy, którzy przy akompaniamencie muzyki opowiadali swoje historie. Poematy epickie recytowali rapsodowie.

HOMER

Homer to najsłynniejszy grecki epik. Żył na przełomie IX i VIII w. przed Ch. Wszystkie działa Homera wywarły wielki wpływ na późniejszą literaturę. Eposy Homera - Iliada i Odyseja - stanowiły dla Greków podstawową lekcję historii. Wywarły również duży wpływ na kształtowanie się religijnych i etycznych pojęć. Badania nad tekstami Homera doprowadził do powstania nauki

o literaturze, którą początkowo nazwano gramatyką, a potem filologią.

Do Iliady i Odysei nawiązywały m. in.:

• Eneida - Wegiliusz

• Ulisses - James Joyce

• Odprawa posłów greckich - Jan Kochanowski

• Wojna chocimska - Wacław Potocki

• Myszeida - Ignacy Krasicki

• Grażyna, Pan Tadeusz - Adam Mickiewicz

• Król Duch - Juliusz Słowacki

• Noc listopadowa, Achilles - Stanisław Wyspiański

• Ogniem i mieczem - Henryk Sienkiewicz

• Iliada - Jan Lechoń

• Chwila w Troi, Spis ludności - Wisława Szymborska

Iliada powstała około 800 roku przed Ch. Stanowi nawiązanie do historycznych wydarzeń, które miały miejsce około 300 lat wcześniej. Tytuł związany jest z państwem - miastem Troi - Ilionem. Treść obejmuje końcowe wydarzenia podczas wojny trojańskiej.

Odyseja powstała około 750 roku przed Ch. Jest to fantastyczna baśń, ukazująca trudny powrót do domu Odyseusza, władcy Itaki, uczestnika wojny trojańskiej. Zawiera 24 księgi, składające się z trzech części - przygód syna Odyseusza, Telemacha, i Penelopy; opowieści o losach Odyseusza oraz powrotu do Itaki i zemsty na zalotnikach. Przedstawieni w eposie bogowie troszczą się o ludzi, są moralni, opiekuńczy. Główny bohater przedstawiony jest przez pryzmat swoich cech charakteru, inteligencję, spryt, wynalazczość.

Świat, który przedstawiał w swoich eposach Homer, był światem magicznym - z cudownymi interwencjami bogów, z Mojrą, przeznaczeniem. Homera interesowali także ludzie - i to oni są w zasadzie na pierwszym planie dzieł. Tworząc Iliadę i Odyseję Homer stworzył charakterystyczny dla siebie styl

, pełen obrazowych porównań, obszernych dygresji i tzw. stałych epitetów.

Hezjod

Hezjod jest drugim, obok Homera, znanym starożytnym epikiem. Żył w VII w. p.n.e, pochodził z Aksry w Beocji, był synem zubożałego kupca, który osiedlił się na wsi. Hezjod stworzył trzy nowe gatunki eposu:

• epos kosmogoniczny (Teogonia), traktujący o powstaniu świata, ludzi i bogów,

• epos genealogiczny (Katalog niewiast), przedstawiający początki rodów, których protoplastami byli potomkowie bogów i kobiet śmiertelnych

• epos dydaktyczny (Prace i dnie), w których opisuje prace rolnika w różnych porach roku, udzielając jednocześnie rad i wskazówek.

W eposie Prace i dnie spotykamy pierwszą w literaturze bajkę o jastrzębiu i słowiku - jako przeciwstawienie bezsilności przemocy. Ważnym dorobkiem w twórczości Hezjoda była Teogonia, w której autor przedstawił prastare wyobrażenia Achajów dotyczące powstania wszechświata, bogów, herosów i ludzi, walk poszczególnych sił kosmicznych i wyłonienia się nowego porządku reprezentowanego przez Zeusa i bogów olimpijskich. To właśnie z relacji Hezjoda znamy mit o stworzeniu świata.

Poematy Hezjoda ustępują Homerowi pod względem formy i artyzmu, cieszyły się jednak uznaniem starożytnych ze względu na ich wysoką wartość etyczną.

Ezop

Ezop Frygijczyk żył w VI w. p.n.e. Jest to postać prawie

legendarna. Był niewolnikiem przebywającym na wyspie Samos, a następnie doradcą króla Lidii, Krezusa. Został podobno zamordowany przez kapłanów delfickich. Ezop to najbardziej znany w literaturze starożytnej Grecji twórca bajek. Legendę o morderstwie Ezopa można tłumaczyć rzeczywistą sprzecznością przesłania jego bajek z wyznawaną w Delfach teologią - jego utwory krytykowały możnych, występowały w obronie skrzywdzonych.

Mimo że Ezop jest najbardziej znanym twórcą bajek, pierwsza bajka znajduje się w eposie Hezjoda Prace i dnie. Jest to bajka o jastrzębiu i słowiku.

W bajce Ezopa występują jako bohaterowie zwierzęta i przedmioty. Zawiera ona zwykle jakąś moralną sentencję. Zbiór bajek Ezopa wydał Demetrios z Faleronu w IV/III w. p.n.e. W II w. p.n.e. poeta Babrios ujął je w formę wierszowaną. Na język łaciński tłumaczył je wierszem Fedrus. Bajki Ezopa stały się wzorem dla całej literatury europejskiej: przerabiali je i naśladowali La Fontaine i Kryłow, a w literaturze polskiej Biernat z Lublina, Rej, Ignacy Krasicki, Mickiewicz, Ejsmont i wielu innych.

Epos - cechy gatunku

Epos jest pierwszym gatunkiem literackim. Nazwa wywodzi się od greckiego poiein - tworzyć, układać, a samo słowo epos oznacza w języku greckim słowo, opowieść, pieśń. Epos jest to rozbudowany utwór, którego podstawą fabularną są mity, baśnie, podania, przekazy ludowe, wyobrażenia na temat historycznych, narodowych wydarzeń, pamięć o doniosłych postaciach i wydarzeniach, wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.

Cechy eposu:

• epickość,

• rozbudowana, wielowątkowa fabuła, mająca charakter epizodyczny (tzn. składająca się z często niezależnych od siebie wydarzeń, luźno zespolonych, nie powiązanych relacjami przyczynowo-skutkowymi),

• ukazywanie dziejów legendarnych lub historycznych bohaterów w momentach przełomowych dla danej społeczności,

• obecność bohatera zbiorowego,

• inwokacja na początku utworu - rozwinięta apostrofa umieszczona na początku utworu, w której poeta zwraca się do Muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o inspirację; w inwokacji przedstawia się nam narrator, później dystansujący się wobec świata i wydarzeń;

• rozbudowane, bardzo szczegółowe opisy (batalistyczne, przedmiotów, sytuacji, wyglądów i inne), powodujące retardację,

• narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący i obiektywny, zachowujący jednolity dystans wobec opowiadanych wydarzeń, ujawniający przy tym często swoją obecność w bezpośrednich

wypowiedziach do odbiorców,

• paralelizm dwóch płaszczyzn fabularnych - świata bogów i świata ludzi,

• porównania homeryckie,

• patetyczny styl

,

• występowanie stałych epitetów (np. „szybkonogi Achilles”)

• heksametr jako miara wierszowa.

• treść skupiona wokół postaci centralnej

• mała rozpiętość czasowa narracji;

• fabuła niezależna od chronologicznego następstwa zdarzeń;

• kontrastowo zestawione sceny;

• występowania skomplikowanych sytuacji, które rozwijają fabułę;

• główne siły przeciwstawne spotykają się pod koniec eposu;

Inne znane eposy starożytne to:

• Gilgamesz - epos babilońsko-asyryjski z II tysiąclecia przed Ch.

• Shijing - epos chiński (XI - V w. przed Ch.)

• Mahbaharata i Ramajana - eposy hinduskie (IV w. przed Ch. - IV w. po Ch.)

• Szahmane - epos perski - (X w. po Ch.)

Ważne terminy - heksametr, retardacja, porównanie homeryckie

Heksametr

Aby wyjaśnić pojęcie heksametru należy najpierw odwołać się do pojęcia stopy.

Stopa, jak podaje Słownik terminów

literackich, jest to najmniejsza powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu o ustalonej postaci sylabiczno-iloczasowej lub sylabiczno-akcentowej - tzn. mająca stałą ilość sylab o odpowiedniej długości lub o odpowiednim rozłożeniu akcentów. W literaturze greckiej stopa jest to zespół

sylab zwierających samogłoski długie i krótkie (ponieważ w języku greckim występuje iloczas - rozróżnienie długości trwania samogłosek), w literaturze polskiej - akcentowanych bądź nieakcentowanych. Sylabom zawierającym głoski długie odpowiadają sylaby akcentowane, sylabom z głoskami krótkimi - nieakcentowane.

Podstawowe stopy to („-” oznacza samogłoskę długą, „v” - krótką)
- Trochej (- v)
- Jamb (v -)
- Amfibrach (v - v)
- Anapest (v v -)
- Daktyl (- v v)
- Spondej (- -)

Warto jeszcze dodać, że podział na stopy nie pokrywa się z podziałem na wyrazy.

Heksametr jest wersem 6-stopowym (na co wskazuje nazwa; „hex” - z gr. sześć, „metron” - z gr. miara), w którym pierwsze pięć stóp to daktyle (opcjonalnie zastąpione przez spondeje), stopa ostatnia to trochej lub spondej według schematu:

- v v / - v v / - v v / - v v / - v v / - v

W pierwszym wersie Iliady trzeci i drugi daktyl został właśnie zastąpiony spondejem:

Ménin a / éjde the / a Pe / léja / deo Achi / léos
- v v / - v v / - - / - - / - v v / - v

Samogłoski długie są oznaczone kreską na górze

, samogłoski „e” i „o” w słowie „Peléiadeo” tworzą dyftong (dwusamogłoskę), który także jest długi.

Porównanie homeryckie

Typowe dla eposu są szeroko rozbudowane porównania o niezwykłej strukturze, zwłaszcza dłuższe. W Iliadzie naliczono ich dwieście, cztery razy więcej niż w Odysei. Charakterystyczne dla takiego porównania jest to, że jego drugi człon („jak”) stanowi oddzielną, epizodyczną scenkę. Narrator zostawia jakby akcję poematu, rozwijając stworzony przez siebie obraz, i dopiero zakończenie, pokazujące obiekt porównania („tak”) powraca do właściwego toku akcji.

Oto przykład porównania homeryckiego, zaczerpnięty z Iliady:

„Kiedy zbliżyły się wojska nacierające na siebie, Wręcz się zderzyły puklerze i włócznie, i mężów zawziętość W zbroje spiżowe odzianych, a w środku tarcze wypukłe Zwarły się jedne z drugimi. Zgiełk straszny o niebo uderzył. Razem zmieszały się skargi i krzyk radosny zwycięzców - Tych, co ginęli, i ciosy wymierzających. Krwi strumień Spłynął na ziemię, J A K bystre potoki z gór spadające Razem spływając w dolinę zmieszają swe rwące wody Z wielkich dwóch źródeł w głębokiej wytryskując dolinie - Z dala od gór szum tej wody do trzód pasterza dociera - T A K gdy zmieszały się wojska, zgiełk wybuchł straszny i wrzawa”

Retardacja - chwyt kompozycyjny polegający na celowym odsuwaniu i opóźnianiu zdarzenia, które wzbudzać może szczególne zaciekawienie odbiorcy i mobilizować jego oczekiwania. Retardacja służy stopniowaniu napięcia, odwlekając następowanie zdarzeń przełomowych dla biegu akcji przez wprowadzanie długiego, drobiazgowego opisu lub piętrzenie utrudnień i powikłań sytuacyjnych

Antyczne eposy — geneza, tematyka, cechy gatunku

Epos z gr. słowo, opowieść, pieśń, to najstarszy gatunek epicki wywodzący się z ludowych podań, utwór najczęściej wierszowany, nawiązujący do mitów i podań, cechuje go podniosły styl występują powtórzenia porównania, istotne są epitety. Twórcą najwybitniejszych dzieł dla kultury europejskiej - Iliady i Odysei jest Homer żyjący w VIII w. p.n.e. epik grecki pochodzący prawdopodobnie z Azji Mniejs/ej, wg legendy ślepy śpiewak wędrowny.

Najsławniejsze eposy to:

 Iliada - pieśń o Troi - powstała na przełomie IX i VIII w. p.n.e. jest epizodem (opisuje 50 ostatnich dni) z 10 roku wojny trojańskiej, pełna tematów wojennych i bohaterskich, nawiązuje do mitu o jabłku niezgody, opisuje gniew Achillesa i wynikające z tego konsekwencje, wspomina także pojedynek Achillesa z synem króla Priama
Hektorem

 Odyseja - powstała w I pół. VIII w. p.n.e. opowiada o powrocie Odyseusza spod Troi do Itaki, trwał on aż dziesięć lat w wyniku klątwy rzuconej przez Posejdona. Podczas tej wędrówki spotyka go wiele niebezpieczeństw m.in. odwiedza kraj Lajstrygonów, wyspę syren, kraj cyklopów, aby na końcu powrócić do
żony Penelopy i syna Telemacha. Występuje tu retrospekcja i narracja bohatera

 Eneida autorstwa Wergiliusza, łącząca w sobie różne elementy typowe dla obu epopei Homera, jest opisem wędrówki Eneasza spod Troi. Po ucieczce wraz z żoną dziećmi i towarzyszami spod Troi przybywa do Ialii i zakłada kolonię, z której wywodzą się Rzymianie

 Epos o Gilgameszu - bohater eposu syryjsko - babilońskiego słynący z wielkiej siły

Cechy eposu antycznego:

 inwokacja - wstęp w formie rozwiniętej apostrofy

 równolegle prowadzone dwie płaszczyzny - świat bogów i świat ludzi

 narrator ujawnia się w inwokacji, w dalszej części występuje w trzeciej osobie

 styl

wysoki, podniosły, poetycki przedstawia różne wydarzenia dotyczące zarówno bohaterów jak i ogółu

 drobiazgowo przedstawione sceny batalistyczne

 retardacje - zatrzymanie biegu wydarzeń i skupienie uwagi na jakimś szczególe

 występują porównania homeryckie - porównania, w których człon porównujący rozbudowany jest w cały obraz

 miarą wierszową eposu homeryckiego jest heksametr - w metryce antycznej rodzaj wiersza polegający na występowaniu sześciu stóp metrycznych w wersie

 mimesis - naśladownictwo - sztuka miała naśladować rzeczywistość

Starożytne eposy, szczególnie Homera, stanowią jedno ze źródeł kultury europejskiej, dają początek nowemu gatunkowi, jakim jest epos.

Liryka grecka

Liryka grecka ma religijne korzenie - wywodzi się bowiem od magicznych zaklęć i modlitw wznoszonych do bogów, przy wtórze muzyki. Starożytni dzielili pieśni na chóralne (do grupy tej zaliczały się zwłaszcza hymny, z pochwałami bogów i bohaterów, a także treny) oraz wykonywane przez jednego śpiewaka (głównie elegie o różnorodnej tematyce).

W czasach antycznych na określenie liryki stosowano pojęcie melika, której rozkwit przypada na koniec VII i początek VI wieku p.n.e. Starożytnych liryków greckich było wielu, do najbardziej znanych należą: Tyrteusz, Safona, Anakreont, Symonides i Teokryt.

Safona

Safona jest najsławniejszą poetką grecką, najwybitniejszą przedstawicielką tzw. liryki eolskiej, autorką modlitw, pieśni weselnych. Pochodziła z Mitylene na wyspie Lesbos. Podczas rozruchów rewolucyjnych na wyspie Safona znalazła schronienie wśród arystokracji na Sycylii. Potem wróciła na Lesbos, lecz nie odzyskała dawnego dobrobytu. Wokół poetki gromadziły się młode dziewczęta należące do koła prowadzonego pod hasłem służby Afrodycie, co spowodowało powstanie opinii o homoseksualnych stosunkach łączących kobiety (od nazwy wyspy Lesbos pochodzi słowo lesbijka). Uczennice w szkole

Safony nie przebywały w niej na stałe, opuszczały ją wychodząc za mąż lub przenosząc się do innej szkoły - stąd w lirykach Safony częsty motyw rozstania ze swoimi uczennicami.

Prawdziwe informacje z życia poetki przeplatają się z tymi o wątpliwej prawdziwości, jak np. skoczenie do morza z powodu nieszczęśliwej miłości do Faona.

Twórczość Safony obejmowała dziewięć ksiąg: Hymny do bogów, Pieśni weselne, pieśni miłosne, Pieśni do przyjaciółek. Z tego dorobku zachowało się kilka całych utworów oraz wiele fragemntów

W swoich utworach Safona potrafiła wyrażać najbardziej subtelne uczucia, przeżycia, emocje, takie jak miłość do wychowanek, ból rozstania, tęsknota za prawdziwą miłością, namiętność. Tłem do ujawniania tych uczuć są piękne, plastyczne opisy przyrody.

Od jej imienia nazwano tzw. strofy safickie - obecne w polskiej literaturze, mające trzy jedenastozgłoskowe wiersze oraz czwarty pięciozgłoskowy.

Do Afrodyty - omówienie

Utwór ma formę modlitwy, już tytuł zawiera bezpośrednie

skierowanie się podmiotu do bóstwa. Adresatem modlitw podmiotu lirycznego jest bogini Afrodyta. Podmiotem jest kobieta, która błaga Afrodytę o pomoc

w trudnej sytuacji miłosnej - nieodwzajemnionego uczucia.

Podmiot liryczny zwraca się do bogini w dość poufały sposób, widać, że jest stałym wyznawcą bogini. Żali się na smutek, którego doświadcza z winy bogini miłości, która wzbudziła w nim to uczucie. Mówi o Afrodycie jako o „nęcącej w zdradne sieci”. Metafora ta odnosi się do miłości, w którą uwikłany jest podmiot. Afrodyta już niejednokrotnie pomagała podmiotowi w tego typu sytuacjach, podmiot odwołuje się do tego i prosi o wysłuchanie.

Afrodyta wysłuchuje prośby błagającej ją kobiety i zjawia się w swoim wozie, pytając się o powód smutku, o to, kto nie odwzajemnia uczucia jej wyznawczyni. Zapewnia ją, że za jej sprawą ukochana osoba zwróci swoje serce w stronę nieszczęśliwie zakochanej.

Do dziewczyny - omówienie

Utwór ma charakter opisu stanu oraz przeżyć wewnętrznych podmiotu, wynikających z namiętnej miłości do adresatki wiersza - bliżej nieokreślonej „dziewczyny”. Osoba wypowiadająca się w wierszu jest nieszczęśliwie zakochaną kobietą, która nie może być (z niewiadomych powodów) blisko obiektu swojej miłości. Pierwsza strofa wyraża smutek z powodu niemożności przebywania z ukochaną. Podmiot traktuje adresatkę wiersza jak bóstwo o pięknym głosie i wspaniałym śmiechu. W kolejnych strofach podmiot relacjonuje, co się z nim dzieje, gdy targają nim intensywne uczucia: serce wali mu jak młotem, na widok ukochanej nie jest w stanie wypowiedzieć ani słowa, język drętwieje mu w ustach, twarz czerwienieje. Zakochana kobieta nic nie widzi, poci się i blednie. Jak sama mówi, wygląda podobnie do osoby konającej.

Wiersz Safony jest obrazem miłości niespełnionej, namiętnej, intensywnej, ogarniającej całego człowieka - z duszą i ciałem.

Pogarda dla nie znającej poezji - omówienie

Utwór ten jest utworem autotematycznym - podejmuje temat tworzenia poezji. Podmiot liryczny sam jest poetą, a swoje słowa kieruje do osoby, która nigdy nic nie tworzyła. Już sam tytuł przekazuje nam informację o stosunku podmiotu do adresata - odczuwa on pogardę dla osoby, która „nie zrywała róż Pierii” (jest to metafora tworzenia; Pieria była siedzibą muz).

Podmiot uważa, że o adresatce nikt po śmierci nie będzie pamiętał, że kobieta ta spocznie w grobie, nie dostanie się na Wyspy Szczęśliwe, a będzie się jedynie błąkać po Hadesie, zapomniana przez wszystkich.

Wiersz Safony podejmuje temat tworzenia jako Horacjańskiego „stawiania sobie pomnika” (exegi monumentum), starożytna poetka wyraża w nim przekonanie, że dzięki swojej twórczości nie będzie przez potomnych zapomniana.

Tyrteusz

Według legendy wyrocznia delficka przepowiedziała Spartanom, że zwyciężą, gdy ich wodzem będzie Ateńczyk. Wówczas Ateńczycy wyznaczyli im na przywódcę kulawego Tyrtajosa. Jak się okazało, miał on duży talent poetycki. W taki sposób powstały tyrtejskie elegie patriotyczne, zagrzewające Spartan do walki.

W swoich lirykach Tyrtajos przedstawia Spartanom sławę, jaką zdobędą za swoje męstwo, a także za bohaterską śmierć. Postawom tym przeciwstawia upokorzenia przegranych. Jego poezja zachęca do walki, do zwycięstwa. Ważna jest nie tyle sława jednostki, co działanie na rzecz wspólnego zwycięstwa. Najbardziej znanym utworem Tyrteusza jest Wezwanie do walki

Od imienia poety powstało pojęcie poezji (liryki) tyrtejskiej, oznaczające poezję zagrzewającą do walki z wrogiem zagrażającym narodowi bądź społeczności. Poezja tego typu stała się bardzo popularna w Polsce w dobie Romantyzmu.

Anakreont

Anakreont żył w VI w. p.n.e., pochodził z Teos w Azji Mniejszej. Po zajęciu

Teos przez Persów przebywał na wyspie Samos u tyrana Polikratesa. Po jego śmierci przeniósł się do Aten na zaproszenie syna Pizystrata, Hipparcha.

Twórczość Anakreonta obejmuje elegie, pieśni liryczne (biesiadne i miłosne) oraz jamby. Anakreont pisał językiem prostym i obrazowym, związany był z kulturą dworską, sławił gry

miłosne, uczty, rozrywki. Od jego imienia utwory o tematyce miłosnej, lekkiej, biesiadnej nazwano anakreontykami.

Do najbardziej znanych utworów Anakreonta należą: Przynieś nam tu czarę, chłopcze oraz Słodki bój.

Symonides, Teokryt i inni

Symonides jest twórcą liryki chóralnej, pisał hymny, peany ku czci Apollina, treny. Jest wynalazcą epigramatu. Jemu przypisywane jest autorstwo słynnego epigramatu dla Spartan:

Przechodniu, powiedz Sparcie, że tu leżymy posłuszni jej prawom

Swoje utwory pisał w patetycznym, podniosłym stylu, który wzbudzał smutek i wzruszenie. Stąd też powstało określenie tzw. „łez Symonidesa”.

Teokryt jest autorem pierwszej w historii literatury sielanki (inaczej idylli, bukoliki). Sielanki Teokryta były lirycznymi i dramatyzowanymi scenami pasterskimi. Jedna z sielanek Teokryta, Serenada pasterska III, zawiera w sobie motywy arkadyjskie.

Do innych znanych liryków greckich należą: Pindar, Kallimach z Cyreny (tworzył głównie epigramaty), Teognis z Megary (zasłynął z pisania elegii).

Gatunki liryki greckiej

Anakreontyk - lekki, pogodny w nastroju utwór poetycki, głosi pochwałę beztroskiego życia, wina, sztuki, miłości, uroków chwil, w myśl zasady carpe diem. Nazwa pochodzi od Anakreonta z Teos, greckiego poety, żyjącego w VI-V w. przed Ch. W Polsce anakreontyki pisał m.in. Jan Kochanowski, a w epoce baroku Jan Andrzej Morsztyn. Popularnością cieszył się również w czasie oświecenia.

Elegia - początkowo jedna z form poezji żałobnej, wyróżniająca się użyciem dystychu (dwuwiersza), następnie (w znaczeniu szerszym) utwór liryczny o treści poważnej i pełen osobistej refleksji.

Epitafium - krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego utrzymany w stylu takiego napisu. Gatunek ten ukształtował się w Atenach w V wieku p.n.e. w czasie wojen grecko-perskich, kiedy służył utrwalaniu pamięci o poległych wojownikach. Epitafium odznacza się epigramatyczną zwięzłością i wyrazistością stylistyczną.

Epigramat - pierwotnie krótki wierszowany napis (często dystych) umieszczany na pomnikach i grobowcach. Z czasem zatracił ton żałobny, pozostał jednak krótkim utworem poetyckim, charakteryzującym się kondensacją treści i wyrazistym zakończeniem.

Epinikion - pieśń, oda triumfalna na cześć zwycięzców. Jest oparta na tradycyjnym schemacie - pochwale bohatera i jego rodzinnych stron; na pochwale herosa i boga opiekuna miasta; na uwagach chóru, przez którego wyraża się poeta.

Hymn - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee. Utwór ten wiązał się z publicznymi uroczystościami kultowymi. Najstarszym zachowanym hymnem są tzw. Hymny homeryckie (z VII i V w. p.n.e.). Autorstwo licznych hymnów na cześć Apollina i Dionizosa przypisuje się Pindarowi, Symonidesowi, legendarnemu poecie Orfeuszowi oraz Safonie.

Jamb - utwór napisany metrem jambicznym, złośliwie wyszydzający określone osoby lub grypy społeczne. Wyrósł on z pieśni ludowych śpiewanych podczas świąt ku czci bogini Demeter. Uprawiał go m.in. Symonides, Horacy.

Oda - wierszowany utwór stroficzny o charakterze pochwalnym lub dziękczynnym, utrzymany w stylu

podniosłym, sławiący boga, wydarzenie historyczne, bohatera, uroczystość lub szczytną ideę.

Pieśń (łac. carmen) - gatunek liryki, pochodzący ze starożytnych pieśni obrzędowych śpiewanych przy akompaniamencie muzyki. Pieśń ma prostą składnię, układ stroficzny, występują refren oraz paralelizmy. Do tradycji starożytnych pieśni Horacego nawiązywał w Polsce Jan Kochanowski.

Sielanka (idylla, bukolika) - poetycki gatunek literacki, w którym na tle realiów życia wiejskiego przedstawione są postacie pasterzy, rolników, rybaków itp., ich zajęcia

i przeżycia. Łączy opis i liryczne wyznanie, a jej głównym tematem jest zazwyczaj życie uczuciowe bohaterów, ich kłopoty miłosne.

Tren - utwór o żałobnym, elegijnym charakterze, poświęcony zmarłej osobie, rozpamiętujący jej uczynki i zalety. Ukształtował się w Antyku, m.in. dzięki wkładzie Pindara i Owidiusza. Do polskiej poezji wprowadzony przez Jana Kochanowskiego, potem korzystał

z niego m.in. Franciszek Dionizy Kniaźnin, Władysław Broniewski.

Literatura rzymska

Choć to Rzym podbił Grecję, podporządkował ją sobie politycznie, to kultura grecka zdecydowanie podbiła rzymską. Literatura tworzona w formie ustnej przez pierwotny lud Italii została zapomniana, Rzymianie za to obficie korzystali

z wzorców greckich. Taka postawa bywała w kręgach rzymskich krytykowana, próbowano się jej przeciwstawić, jednak z marnym skutkiem. Mimo to nie należy traktować literatury rzymskiej jako nieoryginalnej. Dzieła Cycerona, Horacego czy Wergiliusza weszły na trwałe w kanon europejskiego dorobku piśmienniczego i odegrały bardzo ważną rolę w późniejszych epokach.

Podział chronologiczny literatury rzymskiej

Początki literatury rzymskiej, pisanej w języku łacińskim, przypadają na III wiek p.n.e. Jej dzieje można podzielić na cztery okresy:

1. Okres archaiczny (280-80 p.n.e.)
Literatura rzymska komentowała wtedy i przetwarzała wzory greckie - religijne i mitologiczne. U jej początków znajdujemy przekłady Homera i innych poematów epickich oraz tragedie i komedie łacińskie wykorzystujące poetykę dramatu greckiego - np. komedie Plauta i Terencjusza. Tworzono także prozę historyczną i epicką, która podejmowała tematy związane z powstaniem Rzymu (Początki Katona Starszego).

2. Okres cyceroński (80-30 p.n.e.)
W tym okresie rozwijała się poezja miłosna (Katullus) oraz filozoficzna (poemat Lukrecjusza O naturze wszechrzeczy). Wtedy pojawiła się (pod wpływem burzliwego życia politycznego republiki rzymskiej) proza retoryczna. Najznakomitszym twórcą tego nurtu był Cyceron oraz Juliusz Cezar i Katon Młodszy. Do znanych utworów tego okresu należą pamiętniki Cezara (O wojnie domowej, O wojnie galijskiej).

3. Okres augustowski (30 p.n.e.-14 n.e.)
Okres ten nazywany jest „złotym wiekiem poezji rzymskiej”, ponieważ jest to czas twórczości najbardziej znanych liryków: Horacego i Wergiliusza. Trzecim wielkim twórcą tego okresu był Owidiusz.

4. Okres cesarski (I-V w. n.e.)
Literatura tego okresu nie może szczycić się takim dorobkiem, jak w poprzednim czasie. Warci wymienienia są autorzy: zjadliwi satyrycy Marcjanis (Epigramy) i Juwenalis (Satyry) oraz twórcy prozatorscy - Petroniusz (romans przygodowo-obyczajowy Satyrikon), Apulejusz, Marek

Aureliusz.

Literatura rzymska - przedstawiciele (Wergiliusz, Owidiusz, Cyceron i inni)

Wergiliusz (Publius Vergilius Maro, 70-19 r. p.n.e)
Był najwybitniejszym epikiem rzymskim, synem garncarza. Jako młody chłopiec przeżył trudny okres wojen domowych. Dopiero po zwycięstwie Oktawiana rozwijał się jako pisarz. Opiekę nad nim sprawował Mecenas. Wzorując się na sielankach Teokryta napisał Bukoliki. Ukazywał w nich wyidealizowane postaci pasterzy, prowadzących miłosne rozmowy podczas wypasu owiec, a także rozprawiających przy pracy o poezji. Tłem swych utworów uczynił baśniowy krajobraz Arkadii. Wegiliusz stworzył także Georgiki - poemat dydaktyczny o rolnictwie oraz Eneidę - epopeję, której za wzór posłużyły dzieła Homera.

Eneida składa się z 12 ksiąg. Jej bohaterem jest Eneasz, heros o półboskim pochodzeniu. Jest on jednym z najdzielniejszych wodzów trojańskich, występuje jako bohater w Iliadzie Homera. Po upadku Troi wyrusza w morze, aby szukać miejsca, gdzie mógłby się osiedlić wraz z grupą towarzyszy. Po długiej, pełnej przygód i niebezpieczeństw podróży, przybywa do Italii. Tam walczy z mieszkańcami Lacjum i ich królem Latynusem, zakłada królestwo Lawinium, które później przerodzi się w Rzym.

Owidiusz (Publius Ovidius Naso, 43 r. p.n.e.-ok. 17 r. n.e.)
Jeden z największych poetów rzymskich. Jego życie przypada na czas panowania Oktawiana Augusta. Był to czas pokoju, wojny domowe zakończyły się. W tych warunkach nie miał problemów ze zdobyciem popularności, ceniono go za talent, dowcip i wytworność. Był również duszą towarzystwa. Jego utwory to miłosne elegie, wierszowane podręczniki kosmetyki i flirtu - Sztuka kochania. Jego największym dziełem są Metamorfozy (Przemiany) będące poetycką wersją mitologii greckiej i rzymskiej. Napisał również Żale - elegie opisujące jego smutne losy podczas wygnania w Tomi nad Morzem Czarnym, gdzie zakończył swój żywot.

Cyceron (106-43 p.n.e.)
Cyceron to największy prozaik rzymskiej starożytności. Żył w czasie walk o władzę w Rzymie, kiedy przemijał republikanizm, a nastawała epoka cezarów. Tym samym literatura miała bardzo pragmatyczną, konkretną rolę - miała być środkiem do walki z polityczną dominacją. Cyceron tworzył więc mowy, atakujące bądź broniące rzymskich polityków. Pisał zwięźle, ale jednocześnie patetycznie, co sprawia, że do dziś mowy Cycerona czytane są z przyjemnością. Potrafił połączyć jasność myśli i wywodu z ozdobnością języka.

Cyceron bronił republikańskich zasad w polityce, co przypłacił życiem. W czasie wojny domowej po śmierci Juliusza Cezara został zamordowany. Autor mów sądowych i politycznych, m.in. Przeciw Katylinie (stłumił spisek Katyliny), Przeciw Antoniuszowi. Pisał również pisma retoryczne, np. Brutus czy O mówcy” oraz rozprawy filozoficzne, np. O powinnościach. Był również autorem listów.

Seneka (Lucius Annaeus Seneca, 60 p.n.e.-40 n.e.)
Seneka był filozofem i tragikiem. Jego filozofia opierała się na greckim stoicyzmie. Mieszkał w Rzymie, był wychowawcą przyszłego cesarza Nerona i dygnitarzem za jego panowania. Pisał teksty etyczne oraz tragedie wzorowane na literaturze greckiej. Autor Dialogów w duchu stoicyzmu, prac

przyrodniczo-geograficznych O zjawiskach natury oraz tragedii m.in. Fedra, Edyp, Agamemnon.

Lukrecjusz (95-55 p.n.e.)
Lukrecjusz był poetą i filozofem. Jego filozofią życiową był epikureizm. W poemacie „O naturze wszechrzeczy” przedstawił zasady tej filozofii.

Marek

Aureliusz (121-180 n.e.)
Marek Aureliusz pochodził z rodu plebejskiego. Był cesarzem rzymskim, szlachcicem. Nauki

pobierał w domu rodzinnym. Zwolennik życia w zgodzie i bliskości natury. Lubił spokój, rządził niechętnie. Był filozofem, stoikiem. Nazywa się go „filozofem na tronie”. Czas jego panowania w Rzymie przypada na okres

wojen i klęsk żywiołowych. Podczas jednej z wypraw wojennych napisał swoje największe dzieło - Rozmyślania.

---