PRZEJAWY I FORMY AGRESJI W SZKOLE ORAZ SPOSOBY ICH PRZEZWYCIĘŻANIA.

Ze zjawiskiem przemocy i agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, w szkole i na ulicach. Coraz częściej też czujemy się bezradni wobec docierających do nas za pośrednictwem mediów informacji o kolejnych aktach przemocy. Często mamy do czynienia z różnymi aspektami agresji, stykamy się z nimi w życiu codziennym. Począwszy od złośliwości, kpin i poniżania, a skończywszy na pobiciu czy zabójstwie. Tak szeroko potraktowany problem może uświadomić niektórym, że agresja wśród dzieci i młodzieży jest zjawiskiem narastającym, procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzenia dobremu samopoczuciu innych aż do ciężkich przestępstw.

POJĘCIE AGRESJI

Termin „agresja” wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo „agressio” oznacza „napad”, a słowo „agressor” - rozbójnika.

Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie. Oto niektóre z definicji:

• Wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej - rzeczywistej bądź symbolicznej - jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości. Rozróżniamy agresję fizyczną i agresję słowną, oraz agresję bezpośrednią - skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną - skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję - skierowaną na samego siebie.

• Działanie, u którego podłoża leżą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie, które ma na celu wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie. Do natury aktu agresji należy jego umyślność.

• Reakcja polegająca na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm.

• Aspołeczny sposób zachowania się wynikający z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia.

• Zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące formę ataku.

POGLĄDY NA MECHANIZM POWSTAWANIA AGRESJI

W I połowie XX w. ukształtowały się dwie szkoły naukowe, z których każda, oparta na szerokich materiałach badawczych, sformułowała swój pogląd na istotę i mechanizm powstawania agresji. Jest to do dzisiaj niewyjaśniony spór pomiędzy biologami a psychologami.

K. Lorenz, biolog, uznaje agresję za popęd naturalny, wszechobecny w świecie zwierząt i wśród ludzi: popęd ten spełnia, jego zdaniem, rolę niezbędną dla utrzymania gatunku, jest ważnym elementem w procesie ewolucji. Zdolność do agresji zapewnia zwierzętom obronę niezbędnego dla życia terytorium, ochronę potomstwa, zdobycie pożywienia itp. K. Lorenz uważa, że na obecnym etapie rozwoju gatunku ludzkiego największym niebezpieczeństwem dla jego przyszłości jest agresja wewnątrz gatunku, agresja ludzi wobec ludzi.

Problemem agresji zajmowali się także twórcy psychoanalizy. S. Freud uznawał początkowo agresję jako jeden z elementów „ego”, ale zmienił poglądy. Zaczął traktować ją jako „ciemną, wewnętrzną siłę w człowieku”, będące wyrazem konfliktu pomiędzy instynktem życia a instynktem śmierci. Drugi z twórców psychoanalizy A. Adler, traktował agresję jako „manifestację chęci władzy nad innymi i afirmację siebie”.

Psychologowie, m. in. J. Dolland, L. W. Dobb i N. E. Miller sformułowali tezę o ścisłym związku agresji z frustracją. Pogląd ten głosi, że ilekroć mamy do czynienia z agresją, tylekroć jest ona wynikiem frustracji człowieka, który właśnie w ten sposób stara się na nią odreagować.

PRZEDMIOT, PRZEJAWY, RODZAJE I FORMY AGRESJI

Badania psychologiczne pozwoliły na wykrycie agresji frustracyjnej, naśladowczej oraz instrumentalnej, natomiast badania fizjologiczne wykazały istnienie agresji patologicznej.

• Agresja frustracyjna - bywa konsekwencją blokady potrzeby afiliacji ( związków uczuciowych) spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków itp.; blokady potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych.

• Agresja naśladowcza - stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu; modelem bywa zachowanie rodziców, kolegów, sąsiadów, mogą to być również filmy, książki itp.

• Agresja instrumentalna - jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu; jej przyczyną może być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach, np. chłopiec wymuszający pieniądze od innych dzieci, grożący pobiciem i w razie niespełnienia jego rozkazu realizujący swe groźby. Jeśli kilkakrotnie uda mu się, to agresywne zachowanie ulegnie utrwaleniu.

• Agresja patologiczna - jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym; można ją stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów.

Agresja przejawiać się może na różne sposoby, które ogólnie można jednak sprowadzić do dwóch kategorii: Agresji czynnej i biernej. Obie postacie agresji niosą w sobie jednakowy ładunek wrogości i są atakiem na człowieka, który jego zdaniem zasługuje na atak. Czynną agresją łatwo zidentyfikować, ponieważ nie można jej ukryć i z reguły bywa głośna, a co najmniej widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to krzyki, oskarżenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna. Naukowcy twierdzą, że czynna agresja jest próbą ochrony samego siebie ( w sensie poczucia własnej wartości, własnych potrzeb, przekonań czy stanu posiadania). Wyrasta ona często z głębokiego braku poczucia bezpieczeństwa. Agresja czynna jest równie często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te dzieci, które się uciekają do agresji biernej zazwyczaj zaprzeczają, że czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Zamiast otwartej wojny wybierają partyzanckie pojazdy, sabotaż i ochłodzenie stosunków. Oto kilka form biernej agresji:

• Nieodzywanie się, naburmuszona mina, obrażanie się.

• Tzw. Techniki zwlekania: lenistwo, spóźnianie się.

• Nieprzyznawanie się do gniewu (często stwierdzeniom typu: „Nic mi nie jest” towarzyszy mowa ciała wyrażająca zupełnie coś innego.

• Ignorowanie rozmówcy.

• „Ciosy w plecy”, rozpuszczanie plotek, sabotowanie danej osoby przy jednoczesnym unikaniu bezpośredniej konfrontacji.

• Świadome „granie na nerwach” drugiej osobie, ale bez przekraczania granicy otwartego konfliktu.

Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczenia jej lub zranienia bez ryzykowania otwartego konfliktu. Bierna agresja jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku, z czym odsłonięcie działającego u niego mechanizmu zaprzeczania i skłonienie do podjęcia uczciwych, równoprawnych negocjacji może okazać się bardzo trudne.

W. Szewczuk w swojej definicji wyróżnił agresję bezpośrednią i agresję przemieszczoną. Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem doznanej frustracji. Agresja przemieszczona skierowuje się natomiast na osoby, które nie miały nic wspólnego z frustracją doznaną przez danego osobnika. Mamy z nią do czynienia u dziecka, które surowo karane przez ojca w domu zachowuje się agresywnie w stosunku do swych słabszych kolegów w szkole, bijąc ich i dokuczając im w różny sposób. Agresja przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współżycie w grupie, szczególnie takiej, jaką jest klasa szkolna, gdyż jej przedmiotem są osoby atakowane bez żadnego, zrozumiałego dla nich powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenia o niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz również chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości, co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych.

U dzieci i młodzieży agresywne zachowanie się często przyjmuje formę bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresywność przyjmuję także formę różnego rodzaju czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, czy uszkodzenia ciała powodującego trwałe kalectwo. Przedmiotem agresji bywają również osoby dorosłe: nauczyciele, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce. Agresywne zachowanie może przejawiać się w przeszkadzaniu nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców, w próbie uderzenia lub pobicia nieznanego przechodnia na ulicy. Agresja bywa też skierowana na inne istoty żywe oraz na przedmioty martwe przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin lub kwiatów, niszczenia lub uszkadzania przedmiotów stanowiących własność społeczną lub należącą do innych osób.

AGRESJA W SZKOLE

Jak już wcześniej wspomniałam niepokojące rozmiary przybiera w ostatnich czasach agresja w szkole. Jej ofiarami są młodsi i słabsi uczniowie, maltretowani, nieraz systematycznie, przez starszych i silniejszych kolegów. Agresja taka ma często podwójny cel: po pierwsze instrumentalny, polegający na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś przedmiotu, zaczynając od śniadania i drobnych pieniędzy, po drugie- jest dla agresorów rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniżanie ofiar, obserwowanie jej strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom swoistej, w istocie sadystycznej, satysfakcji. Ogromne rozmiary takiej agresji szkolnej spowodowały działania mające na celu jej ograniczenie i stopniową eliminację. Przykładem takich działań może być akcja przeprowadzona we Francji, na zlecenie władz oświatowych, na początku roku szkolnego 1996/97. Polegała ona, z jednej strony, na wzmocnieniu porządku szkolnego przez wprowadzenie do budynków szkolnych stałych dyżurów policyjnych, z drugiej strony - na zorganizowaniu we wszystkich szkołach akcji profilaktyczno -prewencyjnych. Polegały one na obowiązkowych dla wszystkich dyskusjach, w których obok uczniów i nauczycieli brali udział ich rodzice. Dyskusje te miały ujawnić powody i charakter działań agresywnych, a także znaleźć sposoby ich eliminacji ze szkoły.

Nauka agresji, przede wszystkim wśród dzieci i młodocianych, polega przede wszystkim na obserwacji czynów agresywnych, poznawaniu technik podobnych działań i czerpaniu satysfakcji z takiej wiedzy i umiejętności. Ważnym elementem takiej nauki jest uczestnictwo w grupach uprawiających agresję, jaj choćby w gangach ulicznych. Stwierdzono także, że rodzajem bolesnej nauki bywa także rola ofiary - dziecko bite przez rodziców zachowuje się następnie agresywnie wobec zwierząt czy słabszych rówieśników. Nauka agresji może także płynąć z lektury, a zwłaszcza oglądania obrazów, dziś przede wszystkim TV. Współcześnie jest to jeden z najtrudniejszych w praktyce problemów walki z agresją. Nauka agresji często polega nie tylko na pokazaniu, kryminalnego wzoru postępowania, czy techniki napadu, lecz także jednoznacznie wskazuje ofiarę. Historia świata i współczesna rzeczywistość dostarczają dowolnej ilości przykładów takiego właśnie mechanizmu postępowania. Ruchy fanatyczne, rasizm, szowinizm, usprawiedliwiają agresję wobec swych przeciwników, ludzi odmiennego wyznania, odmiennych poglądów, odmiennej narodowości czy koloru skóry. Wskazują na nich jako zbiorowo winnych wszelkiego zła, pochwalają agresję wobec nich.

Myślę, że warto tu podkreślić, że bagatelizowanie „małej agresji” może kończyć się „agresją ostrą”. Pobłażanie pozornie niewinnej przemocy prowadzi do narastania zachowań agresywnych.

Panujący we współczesnej szkole system wymagań oraz organizacja pracy rodzą napięcia, frustracje i bezosobowe stosunki międzyludzkie. Krótko mówiąc szkoła nie jest dobrym środowiskiem do modelowania u dzieci zachowań nieagresywnych, prospołecznych i empatycznych.

SPOSOBY PRZEZWYCIĘŻANIA AGRESJI

Jedną z przyczyn wywołujących agresję jest brak zainteresowań, nuda i nieumiejętność rozmawiania i słuchania. W takim przypadku powinno się oddziaływania wychowawcze ukierunkować na te właśnie - rodzące agresję - czynniki

• poprzez naukę słuchania i mediacji oraz uwrażliwiania na uczucia innych osób, tworzenie klubów zainteresowań, których celem jest wyrażanie postaw prospołecznych i uczenie nieagresywnych strategii rozwiązywania problemów.

Inną z koncepcji, która może pomóc w przezwyciężaniu agresji, może być:

• muzykoterapia.

O jej wpływie na agresję pisał Z. Skorny: „Agresywnemu zachowaniu się wywołanemu doznanymi frustracjami towarzyszą związane z nimi emocje gniewu, złości, zdenerwowania. Przeciwdziałanie im może dokonywać się za pośrednictwem muzykoterapii sprzyjającej rozładowaniu stanów napięcia emocjonalnego. Może to być muzykoterapia bierna, polegająca na recepcji utworów muzycznych odpowiednio dobranych przez muzykoterapeutę. Dla rozładowania stanu napięcia emocjonalnego stymulującego agresję bywa również wykorzystywana muzykoterapia czynna. Jest ona przeprowadzana np. przy użyciu instrumentów perkusyjnych”.

Środkiem wychowawczym stosowanym może być

• kara - skuteczna tylko wtedy, gdy karany akceptuje normę, za przekroczenie, której została ona wymierzona, nie można jej jednak uznać za podstawowy środek przeciwdziałający agresji, gdyż powoduje ona jedynie przemieszczanie się agresji.

Aby skutecznie przezwyciężać agresję należy dostosować do niej odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego:

• Przeciwdziałając agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozważyć możliwości ich zaspokojenia, np. zmienić metody wychowawcze rodziców, jeżeli wskutek otrzymywanych kar fizycznych, dziecko zachowuje się agresywnie.

• W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się, np. ograniczyć oglądanie filmów ukazujących obrazy agresji, starać się zainteresować dzieci filmami czy słuchowiskami o odpowiedniej dla nich treści, tj. takimi, które ukazują pozytywne modele postępowania, starać się izolować dziecko od zachowujących się agresywnie sąsiadów, kolegów, znajomych czy nawet czasami bliskiej rodziny.

• Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wykazanie jej nieskuteczności, np. dziecko, próbujące wymusić na rodzicach spełnienie swych żądań za pomocą pogróżek, powinno przekonać się o bezskuteczności takiego sposobu zachowania, a przy tym zrozumieć, że cel swój może osiągnąć, gdy rodziców poprosi lub, gdy zasłuży na nagrodę; zapobieganiu tej agresji służy także wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości.

• W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić jednostce odpowiednią opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi wtedy pożądanych rezultatów; odpowiednie badania psychiatryczne oraz neurologiczne.

Na zakończenie chciałabym wspomnieć o zorganizowanej w dniach 15 - 16 IX 2000 roku międzynarodowej konferencji nt. „Bici biją”. Została ona zorganizowana przez Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka we współpracy WSP ZNP - Zakład Badań Korczakowskich i Międzynarodowe Stowarzyszenie Teatrów dla Dzieci i Młodzieży ASSITEJ.

Najbardziej odpowiadające tematowi mojej pracy wydają się być wnioski zaproponowane do realizacji w praktyce edukacyjnej. Oto one:

• Skierowanie apelu do wychowawców, nauczycieli, rodziców, by podjęli debatę nt. wychowania bez przemocy;

• Porozumienie pomiędzy organizacjami pozarządowymi na rzecz propagowania wychowania bez bicia (aktywna kampania w mass mediach);

• Każda szkoła - placówka oświatowa zorganizuje mini-sesje dotyczące wychowania bez agresji

• Zobowiązanie wszystkich zebranych do wykorzystania programów z zakresu profilaktyki przemocy;

• Tworzenie lokalnych systemów w zakresie doradztwa, interwencji;

• Szkolenie nauczycieli, wychowawców, rodziców w zakresie przeciwdziałania agresji;

• Podjęcie starań o wprowadzenie problematyki agresji i przemocy w rodzinie, szkole, w środowiskach rówieśniczych do programów studiów pedagogicznych, medycznych i prawniczych.

BIBLIOGRAFIA:

1. Minirth F., Meier P., Arterburn S.: „W stronę wartości - encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego“, Warszawa 1998.

2. Okoń W.: ”Słownik pedagogiczny”, Warszawa 1987.

3. Pilch T., Lepalczyk I.: „Pedagogika społeczna”, Warszawa 1995.

4. Siek S.: „Wybrane metody badania osobowości”, Warszawa 1983.

5. Skudniewska T.: „~Bici biją~ tematem konferencji”, Problemy opiekuńczo - wychowawcze 2001, nr 1.

6. Skorny Z.: „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży”, Warszawa 1976.

7. Skorny Z.: „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, Warszawa 1968.

8. Skorny Z.: „Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a muzykoterapia”, Zeszyt Nauk Akademii Muzycznej 1990, nr 1.

9. Szewczuk W.: „Słownik Psychologiczny”, Warszawa 1979.

10. „Encyklopedia Psychologiczna”

222222222222222

Przemoc w szkole

(różne jej oblicza, przyczyny powstawania, oraz środki zaradcze)

Szkoła od początku swego istnienia wzbudzała zarówno emocje pozytywne jak i negatywne. Zakładała bowiem możliwość przekazywania uczniom wiedzy, rozwijania ich zainteresowań, ale także jest miejscem, w którym następuje coraz większa brutalizacja. Amerykańskie dane wskazują, że co najmniej połowa uczniów staje się ofiarami fizycznych ataków ze strony kolegów, zaś 30% jest ofiarami rabunku'. Fontana podkreśla, że jeśli uwzględni się również drobne incydenty, to 68% dzieci doznaje przemocy ze strony rówieśników.

Polskie badania dowodzą wyraźnej brutalizacji środowiska szkolnego i wzrostu agresji fizycznej, psychicznej i seksualnej uczniów wobec kolegów. Uzyskane dane sugerują, że wraz z wiekiem uczniów następuje brutalizacja i "specjalizacja" przemocy oraz tendencja do utajnienia przed nauczycielami takich zachowań.

Z badań wynika, że uczniowie najbardziej boją się w szkole agresywnych i brutalnych zachowań kolegów. Badania prowadzone w Wielkiej Brytanii wskazują, że w większości przypadków znęcanie się trwa przynajmniej rok I dotyczy uczniów pozostających w tej samej lub równoległej klasie. Znęcającymi się z reguły są dzieci u kilka miesięcy starsze od swoich ofiar.

Płeć jest zmienną istotnie różnicującą zarówno tych, którzy dokonują przemocy, jak i ofiary przemocy. Wśród chłopców jest trzy razy więcej znęcających się niż wśród dziewcząt i dwa razy tyle ofiar. Chłopcy wybierają na swoje ofiary zarówno kolegów, jak i koleżanki, natomiast dziewczęta znęcają się zwykle nad innymi dziewczętami. Znęcanie się wśród dziewcząt polega na ogół na wykluczeniu koleżanki z grupy i oczernianiu jej, zaś przemoc chłopców przybiera różne formy agresji fizycznej. Tatom i Merbert" podkreślają, iż niepewność, ostrożność, brak poczucia bezpieczeństwa oraz wrażliwość i mała aktywność (spokój) są u ofiar wyższe od normy. Olweus w oparciu o badania młodzieży norweskiej stwierdza, że dzieci będące przysłowiowymi "kozłami ofiarnymi" maja na ogól dobre relacje z rodzicami. Jednak postawy ich rodziców mocna określić jako niewłaściwe x racji nadmiernej opiekuńczości. Większość ofiar to dzieci słabsze fizycznie, którym trudniej się bronić. Na ogół są to uczniowie mało popularni zarówno wśród rówieśników, jak i wśród nauczycieli. Są oni izolowani w grupie rówieśniczej, co może zaniżać ich i tak niezbyt dobry obraz siebie i ugruntowywać w przekonaniu, że zasługują na złe traktowanie. Prawdopodobnie ten psychologiczny mechanizm oraz lęk przed zemstą są powodem tak rzadkich skarg dręczonych dzieci oraz prób szukania pomocy lub wsparcia.

Uczniowie będący agresorami są zazwyczaj więksi i silniejsi niż ich rówieśnicy. Z badań Olweusa wynika, że cechuje ich tendencja da zachowań impulsywnych, gwałtownych i aspołecznych; są na ogół dominujący i agresywni. Cieszą się względną popularnością wśród rówieśników, zwłaszcza płci przeciwnej. Odznaczają się twardością charakteru i brutalnością. Na ogół nie mają ciepłych, serdecznych kontaktów x rodzicami, Często pochodzą z domów, gdzie rodzice lub starsze rodzeństwu posługują się fizyczną bądź emocjonalną przemocą, pokazując mu na własnym przykładzie, że przemoc jest efektywną formą osiągania celów. Znaczny procent agresorów ma niewielkie osiągnięcia w nauce; 20% ma poważne problemy w sprostaniu standardom szkolnym.

Czasami dokonanie aktu agresji staje się dowodem "odwagi", legitymizującym dalszą przynależność do grupy. Tego typu uwarunkowania znęcania się występują zarówno wśród dziewcząt, jak i chłopców. Często znęcanie się ma miejsce w ramach podgrupy, przy czym znęcającym się jest dziecko stojące najwyżej w hierarchii społecznej. Zgodnie z tzw. prawem "dziobania słabszych" dziecku stosuje przemoc wobec tych, którzy są niżej usytuowani.

Zjawisko przemocy wydaje się być kategorią zbieżną z wizją rzeczywistości społecznej przedstawianą przez pedagogów krytycznych oraz adekwatną do założeń, które formułuj ą.

Dlatego też znakomicie daje się stosować do charakteryzowania i analizowania zjawisk zachodzących w przestrzeni szkoły. Przemoc jest pojęciem, które może być rozumiane w różny sposób. Według Kwiecińskiego "przemoc bezpośrednia (osobista) jest odczuwana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły (mocy, przewagi, dominacji) fizycznej, bądź jako opresja psychiczna czy jako stan zależności realizacji elementarnych potrzeb i interesów od podporządkowania się innemu podmiotowi indywidualnemu, zbiorowemu lub pośredniczonemu przez organizację". Przemoc definiowana bywa także jako "użycie siły połączone z zamachem na społecznie akceptowane dobro", czyli to, czego pozbawienie budzi poczucie lęku, krzywdy, skupiając się wokół subiektywnego odczucia niesprawiedliwości i cierpienia przez ucznia:

Dla przeszło połowy zbiorowości uczniowskiej, szkoła jest źródłem negatywnych przeżyć,

w traktowaniu wychowanków dominuje naruszanie godności połączone z agresją fizyczną i słowną, presja dydaktyczna, demonstrowanie władzy i brak kwalifikacji merytorycznych nauczyciela wskazuje też, iż opresywność szkoły jest jej cechą strukturalną, nie zaś przypadkowym ewenementem.

Przemoc objawia się inaczej w szkołach wiejskich, gdzie dominuje brutalność metod wychowawczych (wyzwiska, rękoczyny) będąca wyrazem nieporadności wychowawczej, inaczej zaś w szkołach miejskich, gdzie przeważa demonstrowanie władzy, straszenie i złośliwa presja dydaktyczna.

Przemoc można też zdefiniować jako "oddziaływanie na wychowanka siłą fizyczną lub psychiczną w celu przymuszenia go do podporządkowania się woli wychowawcy". Zdaniem Obuchowskiej typowa dla szkoły i toczących się tam procesów wychowawczych jest przemoc psychiczna, która polega na narzucaniu wychowankowi@ sytuacji braku wyboru, wspomnianego wyżej uzależnienia realizacji pewnych potrzeb od spełnienia żądań nauczyciela, podporządkowania się jego wymaganiom. Przemoc tak rozumiana bywa realizowana emocjonalnie, ekspresyjnie poprzez bezpośrednie użycie siły fizycznej, czy też dominacji psychicznej lub racjonalnie -jako narzucanie swych poglądów, brak zezwolenia uczniom na dyskusję. Sama instytucja szkoły immanentnie w swej strukturze zawiera wiele elementów przymusu: przymus uczęszczania, siedzenia w ławkach, podporządkowania rytmowi lekcji - przerw, przebywania w grupie klasowej, narzucania treści dydaktycznych. Szkoła w swej codziennej rzeczywistości przybiera charakter „instytucji totalnej”. Życie w niej toczy się według określonych reguł, w jednym i tym samym miejscu i jest podporządkowane tej samej, jedynej władzy (nauczycieli i dyrekcji). Dzień lekcyjny jest ściśle zaplanowany przy pomocy z góry narzuconych założeń, których przestrzeganie jest ściśle nadzorowane. Przymus przejawia się także w tym, że poszczególne czynności i zadania stawiane uczniom mają wymiar instrumentalny, służą realizacji oficjalnych zadań instytucji, którą jest szkoła. Także fizyczne bariery ograniczające kontakt ze światem zewnętrznym: zamknięte drzwi, ogrodzenia, mury i ścisły podział na "podwładnych" i "personel" przydają szkole charakter instytucji totalnej, opartej na przymusie:

Przymus i przemoc nie są pojęciami tożsamymi. Przymus wynika ze struktury szkoły, nie jest wyrazem bezradności, nienawiści, stereotypów, nie jest w tak dużym stopniu jak przemoc uwarunkowany osobowością wychowawcy. Zasadniczą rolę odgrywa tutaj frustracja, ograniczenie własnych możliwości i dążeń samorealizacyjnych nauczyciela. Aktem przemocy jest każda sytuacja, w której uniemożliwia się lub utrudnia innym zaangażowanie w proces poszukiwania Edukacja w szkole i wiążące się z nią werbalistyczne lekcje, wymagania związane z czytaniem lektur, metody oceniania wiedzy, dystans między nauczycielem, a uczniem, kryteria promocji są elementami utrudniającymi swobodne myślenie, twórcze poszukiwania, które powinny stanowić podstawę w procesie uczenia się. Autentyczne myślenie możliwe jest tylko w komunikacji, a szansę na nią odbierane są wówczas, gdy edukacja rozumiana jest narracyjne. Uczniowie są tylko biernymi Przedmiotami, porównywanymi do kontenerów, naczyń napełnianych wiedzą. Rola ich polega na przyswajaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu wiedzy deponowanej w ich umysłach przez nauczycieli. Taki system pedagogiczny rodzi ludzi niedostatecznie kreatywnych, bez umiejętności poznawania i przekształcania rzeczywistości.

Istnieje jeszcze jeden rodzaj przemocy obecnej w szkole, definiowany jako „narzucanie znaczeń i interpretacji symboli kultury”. Jest to przemoc symboliczna, oparta na legalnym prawie do narzucania i wpajania tego, co służy interesom klas panujących, poparta autorytetem pedagogicznym. Chodzi tu także o selekcjonowanie pewnych znaczeń godnych reprodukowania w oparciu o kryteria nie dające się wywieść z żadnej zasady uniwersalnej poza potocznym przekonaniem, że „ zawsze tak było”

H. J. Schneider zwraca uwagę na następujące czynniki społeczne i strukturalne, które sprzyjają przemocy w szkolnych grupach rówieśniczych. Są to:

przekonanie o konieczności przejścia dzieci przez fazę bójek i traktowanie takich zachowań jako dopuszczalnych, a nawet korzystnych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia;

wzrastanie w rodzinie, którą charakteryzuje uczuciowy chłód i przemoc;

niewłaściwy klimat wychowawczy szkoły, spowodowany brakiem kryteriów oceny wyników nauczania i zachowania uczniów;

brak reguł demokratycznego rozstrzygania ważnych kwestii pedagogicznych;

niedostatki w podmiotowym traktowaniu uczniów i rodziców przez kadm pedagogiczna i personel administracyjny szkoły.

Schneider podkreśla, że brak pozytywnych relacji między uczniami, nauczycielami i rodzicami stanowi ważne ogniwo w generowaniu zachowań nacechowanych przemocą.

Przemoc określa się najczęściej terminem "znęcanie się". Fontana ujmuje znęcanie się jako "zamierzone psychiczne oraz/lub społeczne i materialne krzywdzenie innych przez bicie, groźby, ośmieszanie i zastraszenie". Stratton2 natomiast uważa, że znęcanie jest sytuacją, w której jedna osoba odnosi się do drugiej w sposób niezgodny x łączącą je relacją, bez odpowiedniej delikatności i troski .

Natomiast Dan Olweus przemoc określa terminem Mobbning . Termin ten pochodzi od szwedzkiego słowa, które nie ma dokładnego polskiego odpowiednika. Jego definicja słowa mobbning brzmi następująco: O zjawisku mobbningu można mówić wówczas, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób.

Jakie warunki rozwoju i elementy wychowania doprowadzają do zjawiska Mobbningu. Najistotniejszymi okazały się cztery elementy.

Po pierwsze, bardzo ważne jest emocjonalne nastawienie rodziców, a zwłaszcza głównego opiekuna (zazwyczaj matki) do dziecka. Największe znaczenie ma ono w pierwszych latach życia. Negatywne nastawienie rodziców, brak ciepła i bliskich więzi zwiększa ryzyko, że chłopiec będzie agresywny i wrogi wobec otoczenia.

Innym istotnym czynnikiem jest to, na ile opiekun przyzwala na agresywne zachowania dziecka. Jeżeli rodzice są zbyt tolerancyjni i w żaden sposób nie ograniczają jego agresywnych zachowań wobec rodzeństwa, kolegów i dorosłych, to dochodzi do wzrostu agresji.

Reasumując: do powstania agresywnych schematów reakcji bardzo przyczynia się zbyt mato miłości i opieki, a za dużo swobody w okresie dzieciństwa.

Trzecim czynnikiem zwiększającym poziom agresji u dziecka jest stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile, takich jak kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy złości i agresji. Jest to zgodne ze starą zasadą, że przemoc rodzi przemoc. Bardzo istotne jest wyznaczenie dziecku wyraźnych granic, określenie, co mu wolno, a czego nie. Nie można jednak ucieka się do przemocy fizycznej lub zbliżonych metod.

Ostatnim istotnym elementem jest charakter samego dziecka. Chłopiec o dużym temperamencie ma jako nastolatek większe szansę wytworzyć w sobie agresywny schemat reakcji, niż ten, który w pierwszych latach swego życia był spokojny .

Psycholodzy tłumaczą często wzrost agresji młodego pokolenia tym. że jest ono produktem społecznym. Tak jak społeczeństwo ma ono problemy z odróżnieniem dobra i zła. Młodzi ludzie mają zachwiane wzorce. przykłady na to jak żyć, czerpią najczęściej z telewizji. Tam widzą przemoc, krew, trupy. Ale nie dowiadują się niczego o konsekwencjach. Śmierć jest dla nich sytuacją bajki. Jest oderwana od rzeczywistości, ho pokazywana, w filmach nic nie oznacza. Ani rozpaczy, ho ktoś umarł; ani bólu, bo ból na ekranie nic doskwiera. I nic jest ostateczne. Ktoś dostaje serię z "kałasza", ale żyje, sam strzela i zwycięża. Ktoś inny ginie i nic z tego nic wyniknie jest ostrzeżeniem, aby tego realnie nie czynić. Publicysta Piotr Pytlakowski twierdzi wręcz, że śmierć dla młodych to po prostu bajka. W Polsce na typową dla nastolatków agresję związaną z buntem przeciw rodzinie, autorytetom i dorosłym dodatkowo nakłada się zamęt międzyustrojowego okresu przejściowego, obejmującego zarówno uczniów jak i nauczycieli. psychologowie nazywają nadmierną agresję manifestowaną w tym czasie "Syndromem pierwszego pokolenia." Pionierska generacja musi w szybko zmieniającym się otoczeniu znaleźć sposób na zaplanowanie swojej przyszłości. Fakt, że mogą liczyć tylko na siebie. powoduje szok i poczucie bezradności. Brutalne zachowania stają się sposobem rozładowania stresu, jaki wywołuje ta sytuacja. Stres wywołuje nawet błahe problemy .

Z profilaktycznego punktu widzenia istotną kwestia jest wyodrębnienie czynników ryzyka zarówno stania się ofiarą, jak i agresorem. Fontana podkreśla, ze prawdopodobieństwo stania się obiektem agresji ze strony rówieśników rośnie, gdy dziecko jest reprezentantem mniejszości wyznaniowej, rasowej, pochodzi z grupy o niższym statusie społeczno--ekonomicznym, bądź też jest mniej inteligentne od kolegów.

Badania prowadzone w niemieckich szkołach podstawowych wskazują, że przemoc fizyczna występowała częściej w tych klasach, w których był wysoki odsetek uczniów mieszkających w osiedlach na skraju miasta oraz w osiedlach biedoty. Podobne dane zebrane w USA wskazują, że najwięcej aktów przemocy ma miejsce w szkołach o dużym odsetku uczniów z rodzin ubogich oraz murzyńskich

Częstym powodem przemocy wśród dzieci jest chęć zdobycia władzy i zapewnienia sobie satysfakcjonującej pozycji w grupie rówieśniczej, oraz wpływ gier komputerowych. Badania naukowe (Griffith, Brown) przeprowadzone na dużej populacji dzieci i młodzieży spędzającej czas przy komputerze wskazuj, że szybko następuje zatarcie granicy między światem rzeczywistym a "światem grafiki komputerowej". Wystarczą dwie godziny dziennie zabawy, by zagrożenia uzależnieniem stało się realne. Dzieci i młodzież ćwiczą np. szybkie zabijane, co sprawia, że widza siebie w marzeniach jako silnych i wszechmocnych. Młodzi ludzie o nieukształtowanej hierarchii wartości albo bagatelizuje taksy przemocy, albo otacza je aureola. W konfrontacji ze światem rzeczywistym obie formy są bardzo groźne.

Coraz częściej zwraca się uwagę, że dane na temat przemocy mogą być mylące i niewiarygodne, choćby i racji utajnienia wielu aktów przemocy. Dane statystyczne wskazują, że do znęcania się dochodzi głównie podczas przerw oraz w drodze do i ze szkoły. Z badań amerykańskich wynika', że około l8% aktów przemocy ma miejsce w pomieszczeniach klasowych, a ponad 30% na szkolnych korytarzach i klatkach schodowych; do kolejnych 30% incydentów dochodzi w toaletach, szatniach bądź miejscach rekreacyjnych (np. szkolnych kafejkach).

Dla wielu ofiar przemoc, jakiej doznają, jest doświadczeniem mającym duży wpływ na ich dalsze życic oraz przystosowanie do warunków szkolnych. Mimo to tylko nieznaczna część ofiar (około 10% uczniów i 20% uczennic) zgłasza te zdarzenia rodzicom bądź nauczycielom".

Z. wychowawczego punktu widzenia istotną kwestią są warunki, które mogą przyczyniać się do powstania i zaostrzenia problemu przemocy w szkole. Nie kwestionuje się, że uczniowie źle wychowani są bardziej skłonni do przemocy. Kryminolodzy jednak są zgodni, że korzystny klimat w szkole, odpowiednie warunki i opieka wychowawcza mogą powodować złagodzenie tego problemu.

To przecież szkoła obok rodziny jest główną agendą socjalizacji, przez co zapewnia ciągłość wartości, norm kulturowych, a więc ciągłość społeczeństwa. To szkoła w momentach przełomowych przygotowuje (a przynajmniej powinna to robić) do koniecznych zmian społecznych, do innowacji. Ta szkoła wdraża do uczestnictwa w szerszym systemie społecznym.

Przeciwdziałanie agresji w szkole wymaga:

partnerstwa pomiędzy uczniami, rodzicami i nauczycielami, stwarzającego szansę właściwego przepływu informacji o aktach przemocy wśród uczniów;

opracowania czytelnych wzorów nieakceptowanych i nagannych zachowań uczniów oraz wskazania ich konsekwencji;

zapewnienia nadzoru pedagogicznego na przerwach, przed i po lekcjach oraz w miejscach, gdzie najczęściej dochodzi do aktów przemocy .

Aby podjąć przeciwdziałanie zjawiskom przemocy nauczyciele potrzebują:

mieć gruntowną wiedzę na temat mechanizmów uruchamiających zachowania agresywne na terenie szkoły i innych placówek, w których dzieci i młodzież przebywają przez dłuższy czas,

podjąć decyzję o włączeniu puli zachowań agresywnych do obszaru, na który mają wpływ i mogą wziąć za ten obszar odpowiedzialność,

mieć jasny obraz wartości i zasad, w imię których będą działać, - mieć świadomość własnych zachowań i ich wpływu na inne osoby,

umieć wyodrębniać wszelkie postacie zachowań agresywnych z całego spektrum innych zachowań w klasie czy grupie,

umieć dostrzegać i wzmacniać zachowania przyjazne, kooperatywne oraz być ich ilustracją,

posiadać szeroki repertuar zachowań potrzebnych do pracy ze sprawcami i ofiarami przemocy w postaci powstrzymywania toczących się akcji, prowadzenia rozmowy w celu diagnozy problemu, ustalania rodzaju szkody, pomagania w odreagowaniu silnych emocji, ustalania konsekwencji naruszania reguł, posiadania planu kontroli efektów przeprowadzonej mediacji czy rozwiązania problemu,

mieć oparcie w innych nauczycielach i dyrekcjach swoich szkół oraz innych placówek,

mieć możliwość współpracy z rodzicami osób o szczególnie destrukcyjnych zachowaniach i w razie potrzeby dysponować adresami miejsc, które mogą pomóc rodzinie z problemem przemocy lub zaniedbującymi swoje dzieci.

Dan Olweus stworzył program zaradczy, którego celem jest ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie mobbningu w szkole i poza nią, a także zapobieganie powstawaniu tego rodzaju problemów.

Zarys programu zaradczego Wstępne założenia: rozpoznanie problemu

Środki zaradcze na poziomie szkoły

Przeprowadzenie ankiety wśród uczniów. Analiza sytuacji.

Dzień poświęcony problemowi mobbningu w szkole (zamiast zwykłych lekcji).

Większa kontrola podczas przerw (dyżury), częstsze interwencje. ~ Więcej ciekawych zajęć pozalekcyjnych.

Uruchomienie telefonu kontaktowego.

Ogólnoszkolne zebranie rodziców.

Doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli (grupy rozwojowe). Współpraca dom-szkoła.

Środki zaradcze na poziomie klasy

Regulamin klasowy, zawierający normy postępowania zapobiegające mobbningowi - wyjaśnienie problemu, nagradzanie i sankcje.

Godzina wychowawcza.

Gry i zabawy, literatura.

Nauka poprzez współpracę.

Wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami.

Zebranie rodziców, indywidualne rozmowy.

Środki zaradcze na poziomie jednostki

Poważne rozmowy ze sprawcami i ofiarami mobbningu.

Rozmowy z rodzicami uczniów, których problem dotyczy, ewentualnie także w obecności dzieci.

Wykorzystanie pomysłowości (nauczyciela i rodziców) w pomaganiu ofiarom względnie ich prześladowcom.

Pomoc ze strony "neutralnych" uczniów.

Pomoc i wsparcie dla rodziców ze strony szkody.

Fachowa pomoc psychologa (psychoterapeuty) dla rodziców i uczniów szykanowanych (także szykanujących).

Zmiana klasy lub szkoły .

Bibliografia

Zofia Czerniecka, „Przemoc w szkole”

Dan Olweus, „Mobbning - fala przemocy w szkole”

„Wychowanie nz co dzień”, Nr. 4-5 1998, Stanisław Kawula, „Brutalizacja życia jako problem społeczno-wychowawczy”

„Problemy opiekuńczo wychowawcze”, Maj 2000, Stanisława Tucholska, „Przemoc w szkolnych grupach rówieśniczych”

333333333333333

Przemoc i agresja w szkole

Przemoc w szkole z reguły kojarzy się osobom dorosłym z fizyczną napaścią na dziecko. Bagatelizujemy przez to problemy „niewidoczne” - cierpienie upokarzanego i poniżanego ucznia, który odizolowany od klasy, w milczeniu i bez głośnego sprzeciwu, znosi złe traktowanie przez kolegów i koleżanki.

Właściwie… kiedy tak naprawdę mamy do czynienia z jednorazowym aktem przemocy, a kiedy już z długotrwałym znęcaniem? Kiedy zaś lepiej nie wtrącać się w konflikty, pozwalając dzieciom samodzielnie wypracować rozwiązanie?

Przemoc to krzywdzenie drugiej (z reguły słabszej fizycznie lub psychicznie) osoby - pod tym pojęciem kryją się jednak nie tylko akty fizycznej napaści, ale także wyśmiewanie, popychanie czy inne zachowania, które kogoś ranią i poniżają. Bywa nasilona lub długotrwała.
Przemoc możemy podzielić na:

• fizyczną, czyli m.in. bicie, kopanie, wymuszanie pieniędzy, okradanie, niszczenie własności, rzucanie przedmiotami czy opluwanie;

• słowną, tj. przezywanie, wyzywanie, grożenie, ośmieszanie, obgadywanie, poniżanie, szantażowanie;

• niewerbalną (wrogie miny, nieprzyzwoite gesty, grożenie pięścią, izolowanie drugiej osoby).

Ważne jest jednak rozróżnienie, czy jeden uczeń stale zaczepia różne dzieci, czy też jedno dziecko jest zaczepiane przez resztę klasy. W najtrudniejszej sytuacji są tzw. klasowe odludki, które nie mają przyjaciół ani wsparcia w nauczycielach i rodzicach - nawet lekkie, ale długotrwałe, szturchanie oraz popychanie jednego ucznia przez resztę klasy, w takich przypadkach może okazać się fatalne w skutkach.

Jakub Kołodziejczyk w swojej książce „Agresja i przemoc w szkole” zebrał czynniki sprzyjające zachowaniom agresywnym. Należą do nich:

• czynniki rodzinne (brak lub nieobecność któregoś z rodziców, niezgoda w rodzinie, trudne warunki ekonomiczne);

• czynniki biologiczne (zaburzenia neurologiczne);

• czynniki psychologiczne (frustracja, nieumiejętność radzenia sobie z negatywnymi uczuciami czy rozwiązywaniem konfliktów, co w połączeniu z niskim poczuciem wartości może powodować zachowania agresywne);

• czynniki związane ze szkołą (liczne klasy, ciągłe zmiany kadry, niewłaściwa kontrola uczniów);

• czynniki związane z relacją nauczyciel-uczeń (brak konsekwencji i dyscypliny, niewłaściwe komunikowanie się z klasą, rozwiązywanie konfliktów przez dorosłych w sposób siłowy).

Zdarza się i tak, iż obwiniamy ucznia, który jest ofiarą dziecięcych rozgrywek. Dlaczego się nie buntował? Czemu pozwalał na złe traktowanie? Wreszcie… jak to możliwe, że nic nikomu nie powiedział? Dzieci bardzo często obawiają się reakcji dorosłych - tego, iż nikt im nie uwierzy lub też właśnie ich obwini za zaistniałą sytuację. Do tego dochodzi strach przed zemstą lub wstyd, że nie potrafiły zapobiec przemocy. Warto jednak porozmawiać z dzieckiem, jeśli nagle zauważymy, że zaczyna unikać rozmów o szkole lub też niechętnie z rana pakuje książki do tornistra (często reagując bólem głowy lub brzucha). Oznaką szkolnych niepowodzeń (w tym przemocy) są też: gorszy sen dziecka, pogorszenie wyników w nauce, nagła agresja skierowana ku innym, zamknięcie się w sobie oraz ograniczenie kontaktów z rówieśnikami. Jeśli syn lub córka często wraca do domu bez przyborów szkolnych lub z poniszczonymi przedmiotami, może to świadczyć o próbie wymuszania lub dłuższym znęcaniu się rówieśników nad naszym dzieckiem. Dobrze też wiedzieć, na co przeznaczane jest kieszonkowe - odbieranie pieniędzy lub tzw. „wykupywanie się” również zdarzają się w środowiskach szkolnych.

Jak można radzić sobie z aktami przemocy? Czasem wystarczy wyraźny sprzeciw - kiedy jednak uczeń staje się ofiarą długotrwałego znęcania, lepiej by porozmawiał z osobą dorosłą (rodzicami, wychowawcą, szkolnym pedagogiem). Ważne, by nie bagatelizować problemów najmłodszych. Nawet jeśli nam, dorosłym, konflikt wydaje się nieistotny i przesadzony, najgorsze, co możemy zrobić, to wyśmiać dziecko, zbagatelizować jego problemy lub też stwierdzić, iż samo sobie winne, skoro nie potrafi porozumieć się z rówieśnikami. Istnieje prawdopodobieństwo, że następnym razem, nawet jeśli sytuacja będzie poważniejsza, już z nami nie będzie chciało porozmawiać. Dobrze jednak umieć rozróżniać między zjawiskiem długotrwałej przemocy, a jednorazowymi aktami agresji (te drugie można podzielić na „dopuszczalne” w środowisku szkolnym, np. szturchnięcie kolegi oraz takie, co podlegają poważnym sankcjom, także prawnym).

Aktom przemocy w szkole można i trzeba zapobiegać. Konieczna jest jednak ciągła współpraca rodziców, nauczycieli, dyrekcji oraz policji, a także opracowany skuteczny program przeciwdziałania agresji. Nie chodzi tutaj jedynie o system kar - potrzebne są szersze działania, mające na celu zapobieganie niekorzystnym zjawiskom. Mniejsze klasy, ciekawe zajęcia pozalekcyjne, obecność psychologa lub pedagoga w szkole, opracowywanie rocznego planu pracy z uwzględnieniem potrzeb uczniów oraz szkolenia dla nauczycieli to kilka warunków, które muszą zostać spełnione, jeśli chcemy mieć pewność, iż nasze dziecko jest w szkole bezpieczne. W szkole, czyli także w drodze do i ze szkoły, gdzie często (według przeprowadzonych ankiet) dochodzi do agresji i przemocy.

Istotne, by umieć rozpoznawać zachowania fizyczne lub werbalne, które mają na celu wyrządzenie komuś krzywdy lub szkody. Zwykłe zaczepki zdarzają się w każdej szkole, i sami uczniowie z reguły je ignorują (np. jednorazowe przezywanie, lekkie popchnięcie na korytarzu). Na KAŻDE inne agresywne zachowania należy zareagować - czasem wystarcza upomnienie, innym znów razem lepiej od razu wyciągnąć konsekwencje i ukarać agresora. Jeśli uczeń, który dopuszcza się przemocy zauważy, iż pewne postawy są akceptowane, a jemu/jej opłaca się wykorzystać przewagę fizyczną lub psychiczną nad słabszymi, chętniej będzie sięgał po znany sobie sposób na osiągnięcie korzyści. Nie ma szkoły, która byłaby całkowicie wolna od przemocy - są jednak takie, w których do aktów agresji dochodzi sporadycznie, a reakcja nauczycieli jest natychmiastowa. Częstym błędem, jaki popełnia dyrekcja i rada pedagogiczna, jest usprawiedliwianie niewłaściwych zachowań, odchodzenie od systemu kar oraz udawanie, iż tak naprawdę nic się nie stało.

Uczniowie (zwłaszcza starsi) dobrze wiedzą, co im wolno, a co jest zabronione - potrafią też obwiniać innych, przyjmując rolę ofiary, nie sprawcy. Rodzice często nie doceniają wagi problemu, w myśl np. stereotypu, że chłopcy muszą się wyszumieć. Są też ojcowie, którzy reagują dopiero, jak ich pociecha jest bita - wszak wcześniej "walczyła o swoje". Błędem, jaki popełniają nauczyciele w kontakcie z rodzicem dziecka-agresora jest rozmowa, w której to rodzic obwiniany jest za złe wychowanie dziecka (a przynajmniej tak się czuje). Lepiej zaistniałą sytuację przedstawiać jako pewien wspólny problem, który wymaga rozwiązania. Może lepiej zastanowić się razem, skąd ta potrzeba pokazywania siły i dominacji u danego ucznia? Często w ten sposób dziecko chce jedynie zwrócić na siebie uwagę. Dlaczego? Co powoduje, iż nie potrafi się odnaleźć w szkole? Jeśli sami nie radzimy sobie z zachowaniem własnego dziecka, dobrze jest poprosić o fachową pomoc psychologa lub pedagoga.
Sprawca przemocy powinien wiedzieć, iż agresja (w jakiejkolwiek formie) nie jest i nie będzie tolerowana. Ofiara musi mieć pewność, iż zostanie wysłuchana, a jej problemy nie będą zbagatelizowane. Nauczyciele, rodzice oraz dyrekcja wspólnie powinni wypracować program zapobiegania przemocy. Dobrze też, by w każdej szkole, w widocznym miejscu, wisiały w gablotce informacje z podanymi numerami telefonów do fundacji i organizacji, których celem jest zapobieganie przemocy w szkole.

Warto również odwiedzić stronę Stowarzyszenia na rzecz rozwoju i integracji środowisk szkolnych „Bliżej dziecka” (http://www.przemocwszkole.org.pl), gdzie uczniowie, rodzice i nauczyciele mogą dowiedzieć się więcej o zjawisku przemocy w szkole, sposobach jej rozpoznawania oraz zapobiegania.

444444444444444444444

AGRESJA W SZKOLE I JEJ PRZYCZYNY

Narastająca agresja wśród dzieci i młodzieży jest jednym z ważniejszych problemów społecznych. Jest to problem, który pojawia się w szkole bardzo często zwłaszcza w gimnazjum gdzie mamy do czynienia z młodzieżą w najtrudniejszym przedziale wiekowym. W naszym gimnazjum obserwuje się bardzo często bójki, uczniowie nie potrafią rozmawiać nie używając wulgaryzmów, niszczą mienie szkoły, zdarzają się wyłudzenia pieniędzy i kradzieże.

Pojęcie agresji jest bardzo trudne do zdefiniowania w sposób jednoznaczny. Autorzy opracowań psychologicznych podają różne definicje agresji. Dla jednych z nich agresja to wrogie działanie fizyczne lub słowne, zwykle gwałtowne ,będące na ogół reakcją na frustrację i mające na celu szkodę obiektu (Ostaszewska). Inni natomiast stwierdzają, że agresja to zachowanie agresywne, wrogie, gwałtowne fizyczne lub słowne, związane z pojawieniem się takich stanów emocjonalnych jak rozdrażnienie, niezadowolenie, napięcie, gniew, rzadziej zagrożenie, strach lub lęk - skierowane przeciwko zewnętrznym źródłom wymienionych stanów emocjonalnych(ludziom i przedmiotom (Korzeniowski, Pużyński).

Można również stwierdzić, że agresja to zachowanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub przykrości jako zamiar popełnienia takiego czynu. Zachowanie takie może mieć charakter fizycznej lub werbalnej przemocy.

Do najczęstszych zachowań agresji w szkole zaliczamy:

1. łamanie przepisów (praw ucznia ),

2. świadome naruszanie dyscypliny,

3. odmowa i robienie na przekór,

4. przeklinanie ( agresja słowna),

5. dyskryminacja,

6. groźba użycia przemocy,

7. wandalizm,

8. bójki,

9. ataki na nauczycieli,

10) wykorzystanie przez starsze roczniki młodszych kolegów do realizacji własnych celów.

Przyczyny agresji są bardzo różne. Do najważniejszych i najczęściej występujących należy zaliczyć:

1. zaburzenia kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi

2. wykazywanie przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych ich dzieci

3. przejawianie agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci i innych ludzi

4. aprobata agresywnych wzorców zachowania

5. brak zainteresowania ,nuda i nieumiejętność rozmawiania i słuchania

6. niekontrolowany odbiór telewizji

7. uzależnienie komputerowe-niewłaściwe gry i programy komputerowe

8. prasa brukowa

9. wzorowanie się na sektach i grupach „pseudo” młodzieżowych i wielu innych.

Sposoby zapobiegania agresji pełniącej ostatecznie funkcje regulacyjne będą skuteczne dopiero wówczas, gdy zwalczanie jej zacznie się od świata ludzi dorosłych .Pośrednią winę za agresywną młodzież ponoszą bowiem zawsze dorośli ,wśród których następuje kształtowanie osobowości młodego człowieka. ,,Człowiek rozwija się do trzeciego roku życia a potem rośnie”.

Najważniejsza rolę w skutecznym zapobieganiu agresji pełni współpraca rodziców ze szkołą. Pomoc rodziców w walce z agresją może polegać między innymi na tym, że należy wzmocnić związki między domem a szkołą. Trzeba również zapewnić profesjonalną pomoc dla rodziców agresorów i rodziców ofiar .Bardzo ważna jest również rola ojca w procesie wychowawczym dziecka. Głównym instrumentem hamowania agresji jest jednak komunikowanie się międzyludzkie oparte o mowę. Przede wszystkim sam wychowawca i rodzice powinni być modelem nieagresywnego zachowania.

mgr Monika Lis - nauczyciel fizyki

mgr Agnieszka Świtalska - nauczyciel języka francuskiego

Nauczyciele Gimnazjum Nr 1 w Koninie

BIBLIOGRAFIA :

J.Grochulska „Agresja u dzieci”

Z.Skorny „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”

55555555555555555555555

4. BIBLIOGRAFIA

1. Jachym M., Przejawy zachowań agresywnych dzieci w środowisku szkolnym -przyczyny i następstwa ich występowania, 2001 r.

2. Leszczyńska A., Drugie życie szkoły-przemoc czy szkolny rytuał? Uwagi pedagoga, 2001 r.

3. Lipińska J, Przemoc i agresja w społeczności uczniów w okresie dorastania, Opieka- Wychowanie-Terapia, 1997, nr.2.

4. Papież J., Płukis A., Przemoc dzieci i młodzieży, Toruń 2001 r.

5. Pilecki J.W., Raport z badań: Przemoc- sonda Pracowni Monitoringu Społecznego, 2001 r.

66666666666666666666666

Szkoła jest odzwierciedleniem problemów, z jakimi spotyka się społeczeństwo.

Klimat moralny i społeczny narodu, społecznooeci lokalnej czy rodziny

znajduje swoje odbicie w sposobie postrzegania przez uczniów wartooeci edukacji

oraz w ich zachowaniu w szkole. Narastające stare i pojawiające się

nowe problemy społeczne, takie jak alkoholizm, przestępczooeć, bezrobocie etc.,

porażka społeczeństwa w realizowaniu podstawowych potrzeb dzieci, począwszy

od potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa, skończywszy na potrzebie

samorealizacji wpływają na pojawianie się i wzmaganie problemów z zachowaniem,

woeród których znaczące miejsce zajmuje agresja i przemoc. Związek

między problemami społecznymi a zachowaniami uczniów wskazuje na wielooeć

czynników tkwiących poza szkołą, nad którymi nie ma ona kontroli.

To trudne położenie szkoły wymaga od niej podjęcia zaplanowanych

i zdecydowanych działań zmierzających do ograniczenia występowania zachowań

agresywnych i przemocy. W podejmowaniu tych działań konieczne

jest z jednej strony podnoszenie kompetencji nauczycieli w radzeniu sobie

z sytuacjami agresji i przemocy, z drugiej zaoe tworzenie organizacyjnych ram

wspierających te działania.

Badania nad zjawiskiem agresji i przemocy w szkole rozpoczęły się na

przełomie lat 60 i 70 ubiegłego wieku. Przez ten czas zgromadzono znaczącą

wiedzę i dooewiadczenia dotyczące źródeł, mechanizmów i sposobów przeciwdzia

łania tym zjawiskom. Celem tej książki jest przedstawienie sposobu

budowania programu zapobiegania agresji i przemocy oraz możliwych do

podjęcia przez szkołę działań obejmujących elementy takiego programu, metody

oraz wskazówki dotyczące pracy z dziećmi.

W częoeci pierwszej znajdują się informacje dotyczące definicji zjawiska

agresji i przemocy, czynników wpływających na jej występowanie oraz wskazówki

pomagające w rozpoznaniu ofiar i ich przeoeladowców.

Druga częoeć zawiera propozycje możliwych do podjęcia przez szkołę

kroków wspierających budowanie programu zapobiegania agresji i przemocy,

na które składają się takie elementy jak: podnoszenie oewiadomooeci zjawiska

agresji i przemocy, metody mierzenia, sposoby interwencji, sugestie dotycz

ące wprowadzania problematyki przemocy w programach nauczania.

Agresja i przemoc w szkole

6

1. Rozumienie agresji i przemocy

1.1. Agresja i przemoc

Przemoc pojawiająca się woeród uczniów w szkole jest formą zachowania

agresywnego. Często słowo przemoc bywa używane jako synonim zachowania

agresywnego. Jednak dla lepszego różnicowania sytuacji szkolnych

i podejmowania skutecznych działań użyteczne wydaje się wprowadzenie rozró

żnienia między pojęciami: agresja i przemoc. Współczeoenie agresja definiowana

jest jako oewiadome i celowe zachowanie fizyczne lub werbalne, skierowane

przeciwko komuoe lub czemuoe, zmierzające do wyrządzenia krzywdy

lub szkody. Charakterystyczna dla zachowań agresywnych jest równowaga

w sile psychicznej lub fizycznej pomiędzy osobami. Ta równowaga oznacza,

że druga osoba ma zbliżone możliwooeci zarówno, jeżeli chodzi o zachowania

agresywne, jak i zdolnooeć do skutecznej obrony. Natomiast o przemocy moż-

na mówić w wypadku nierównowagi sił, wtedy gdy osoba posiadająca przewagę

fizyczną lub psychiczną używa jej przeciw osobie słabszej. W przypadku

przemocy stosowane są te same formy zachowań jak w przypadku agresji,

a więc przemoc fizyczna i werbalna.

To wstępne zdefiniowanie pojęć nie daje oczywioecie pełnego obrazu istotnych

różnic, jakie zachodzą między agresją a przemocą. Ułatwieniem w zdiagnozowaniu

sytuacji przemocy może być zaproponowany przez Rigby'ego

(2000) zespół 7 elementów, które współwystępując pozwalają nam stwierdzić,

że mamy do czynienia z sytuacją przemocy szkolnej. Są to następujące

sytuacje:

1. Początkowa chęć skrzywdzenia kogooe

Przemoc rozpoczyna się od pojawienia się chęci skrzywdzenia lub zadania

cierpienia innej osobie. Powinnioemy pamiętać, że pragnienie zadawania

cierpienia innym nie jest rzadkie, każdy zdoła zapewne przypomnieć sobie

sytuacje, w których przychodziła mu np. taka myoel: „chyba go uduszę”. Większooeć

ludzi zdolna jest do tłumienia tego typu pragnień lub realizowania ich

w postaci nieszkodliwych działań przeciw wirtualnym, wymyoelonym postaciom

(w takich przypadkach nie możemy jednak mówić o stosowaniu przemocy).

Nie wszyscy są jednak zdolni do tłumienia pragnienia skrzywdzenia

kogooe. Niemniej samo pragnienie nie jest jeszcze przemocą. Muszą wystąpić

jeszcze inne elementy.

Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole

7

2. Początkowa chęć wyrażana jest w działaniu

Sposób, w jaki początkowa chęć skrzywdzenia kogooe wprowadzana jest

w działanie, zależy od wielu czynników: siły i uporczywooeci chęci krzywdzenia,

modelowania zachowań agresywnych w domu, szkole czy grupie rówieoeniczej,

zachęcania przez inne znaczące osoby, możliwooeci bezkarnego krzywdzenia.

3. Ktooe przeżywa ból

Niemożliwe jest stwierdzenie stosowania przez kogooe przemocy bez

wzięcia pod uwagę sytuacji ofiary. Czy postrzegane przez nas zachowanie

kwalifikować będziemy jako agresywne i bolesne zależy od osoby, wobec

której stosuje się przemoc. To jej ocena jest w tej sytuacji miarodajna.

4. Przemoc stosowana jest przez silniejszych wobec słabszych

Nierównooeć sił fizycznych czy psychicznych pomiędzy ludźmi powoduje,

że przemoc jest możliwa. Różnica ta staje się jeszcze większa, bardziej

widoczna i szybciej może się pojawić, jeoeli naprzeciw jednostki stanie grupa,

która potrzebuje dokuczać lub nękać innych.

5. Jest nieusprawiedliwiona

Przemoc nie może być zdiagnozowana tak długo, jak długo będziemy

wierzyć, że przewaga siły może czasami dawać nam prawo do przymuszania

innych.

Nieusprawiedliwione jest bicie, dokuczanie czy zmuszanie innych do

posłuszeństwa z tego powodu, że ktooe ma inny kolor włosów, jąka się, jest

chudy, gruby itd. Często, kiedy nie można znaleźć żadnej innej przyczyny dla

stosowania przemocy, przyklejana jest etykietka zachowań „porządkujących”,

- „On/ona na to zasługuje”.

6. Jest cykliczna

Przemoc może zawierać pojedyncze działania (np. napaoeć na przechodnia

i pobicie go przez grupę opryszków), jednak w naszym rozumieniu cyklicznooeć

takich działań jest elementem charakterystycznym. Dzieje się tak,

ponieważ stosujący przemoc potrzebuje odpowiednich, niesprzeciwiających

się (nieopierających się) ofiar, wobec których można powtarzać krzywdzące

zachowania. Cyklicznooeć powoduje, że ofiara po pewnym czasie wytwarza

w sobie oczekiwanie, że nękanie będzie trwało bez końca. Daje to agresorom

przygniatającą przewagę.

7. Zachowania te sprawiają widoczną przyjemnooeć

Dla stosujących przemoc - uległooeć i posłuszeństwo słabszych (ofiar) to

podstawowe elementy, dla których stosują zachowania agresywne, ponieważ

przynoszą one satysfakcję, rozładowanie napięcia i przyjemnooeć agresorom.

Agresja i przemoc w szkole

8

Kiedy analizujemy sytuację i zdiagnozujemy występowanie wszystkich

siedmiu elementów, możemy wtedy upewnić się, że mamy do czynienia

z przemocą. Poza wymienionymi wyżej siedmioma elementami sytuacji przemocy,

można wskazać również inne ważne aspekty:

Przemoc może prowadzić do uzależnienia

Na sytuację przemocy można spojrzeć jak na proces prowadzący do uzale

żnienia. Jeżeli zachowania agresywne pojawiają się jako próba redukcji napięcia

emocjonalnego lub zaspokojenia jakiejoe innej potrzeby, przynosząc ulgę,

podniesienie nastroju itp., może to prowadzić do powtarzania agresywnych

zachowań w celu doraźnego poprawienia swojego samopoczucia.

Sztywnooeć ról

Jedną z cech sytuacji przemocy jest to, że przyjęte role agresora lub

ofiary są sztywne. Ofiara pozostaje ofiarą przez długi czas, podobnie jej przeoeladowcy

długo pełnią role agresorów.

Mała oewiadomooeć

Zwłaszcza u agresorów występuje mała oewiadomooeć tego, że wyrzą-

dzają komuoe krzywdę. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy agresorem jest

grupa (czasem jest to większooeć klasy). W takiej sytuacji często bywa tak, że

osoby które dokuczają, zmieniają się, tzn. jednego dnia dokuczają jedni,

a inni się przyglądają, następnego dnia dokuczają drudzy. Dzieci nie mają zdolnooeci

analizy sytuacji, w której brałyby pod uwagę zachowanie swoje i kolegów.

Zwykle dostrzegają jedynie własne zachowania, przez co traktują je jako

incydentalne.

Sama się nie kończy

Jeoeli stosowanie przemocy sprawia agresorom przyjemnooeć lub prowadzi

do uzależnienia, przy jednoczesnej małej oewiadomooeci tego zjawiska, wtedy

trudno jest znaleźć powód, dla którego agresorzy mieliby zrezygnować z tego

typu zachowań. Aby przemoc ustała, grupa musi się rozpaoeć lub ofiara musi

opuoecić klasę, szkołę. Dlatego tak ważna jest rola dorosłych w identyfikowaniu

i przerywaniu sytuacji przemocy.

Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole

9

1.2. Formy zachowań agresywnych i przemocy

Zwykle wymieniane są dwa rodzaje zachowań uznawanych za przemoc

i agresję: fizyczne - takie jak bicie, kopanie, plucie, niszczenie czyjejoe własnooeci,

rzucanie przedmiotami czy wymuszanie pieniędzy oraz słowne, do których

można zaliczyć: wyzywanie, przezywanie, wyoemiewanie, ooemieszanie, obra-

żanie, grożenie itd. Do tego oczywistego podziału warto dołączyć jeszcze jedną

kategorię zachowań agresywnych tj. niewerbalne takie jak: grożenie pięoecią

i pokazywanie nieprzyzwoitych gestów. Tego rodzaju zachowania mogą speł-

niać tę samą rolę co wymienione wczeoeniej zachowania słowne, polegającą

na zastraszaniu lub obrażaniu innych.

Zachowania wymienione wyżej mogą występować w dwu postaciach:

bezpooeredniej - kiedy uczeń bije, ooemiesza innego ucznia lub pooeredniej -

kiedy uczeń rozpowiada o kimoe plotki lub namawia innego, aby ten kogooe kopał,

przezywał itd.

Wymienione wyżej formy zachowań są sztucznym podziałem. W rzeczywistooeci

mogą występować wspólnie: obok agresywnych zachowań fizycznych

pojawiają się słowne i niewerbalne.

Formy przemocy

Bezpooerednie Pooerednie

Fizyczne Bicie

Kopanie

Plucie

Wymuszanie pieniędzy

Niszczenie własnooeci

Rzucanie kamieniami

Włączanie innych osób

do atakowania ofiar

w różny sposób

Słowne Wyzywanie

Przezywanie

Wyoemiewanie

Ooemieszanie

Obrażanie

Grożenie

Namawianie innych do

wyzywania, grożenia,

wyoemiewania

Rozpowszechnianie

plotek

Niewerbalne Grożenie (pięoecią)

i pokazywanie

nieprzyzwoitych gestów

Chowanie rzeczy

Rozmyoelne wykluczanie

z grupy czy działań

(izolowanie)

Tabela 1. Klasyfikacja form przemocy

ródło: K. Rigby, Bullying in schools (2000)

Agresja i przemoc w szkole

10

1.3. Przyczyny powstawania zachowań

agresywnych i przemocy

W bogatej literaturze tematu można znaleźć liczne opracowania przedstawiaj

ące koncepcje dotyczące źródeł i mechanizmów pojawiania się omawianych

zjawisk. Z racji celów i rozmiarów tej publikacji niżej przedstawione

zostaną wybrane czynniki wpływające na pojawianie się zachowań agresywnych

i przemocy w szkole: biologiczne, oerodowiska rodzinnego, oerodowiska

szkolnego.

Czynniki biologiczne

Woeród przyczyn wpływających na występowanie zachowań agresywnych

wymienia się czynniki biologiczne. Do nich zaliczane są przede wszystkim

zaburzenia neurologiczne i zaburzenia równowagi chemicznej organizmu.

Ważną rolę w powstawaniu zachowań agresywnych może odgrywać

czynnik związany z temperamentem dziecka. Dzieci o większym temperamencie

(ruchliwe, szybko reagujące, itd.) mają większe prawdopodobieństwo

wytworzenia i utrwalenia agresywnych wzorców reakcji niż te, które w swojej

naturze są spokojniejsze. Warto jednak zaznaczyć, że czynniki związane

z temperamentem dziecka mają raczej drugorzędne znaczenie dla występowania

agresywnych wzorców zachowania.

Wpływ oerodowiska rodzinnego

Rodzina jest kluczowym miejscem, gdzie przebiega proces socjalizacji

dzieci, w znaczący sposób modelujący różne formy zachowania. Rodzina wywiera

głęboki wpływ na dziecko od chwili jego narodzin do adolescencji.

Często to dom obwinia się za złe zachowanie dzieci, ale jak zaznaczylioemy

wyżej, istnieje wiele podejrzeń, że częoeć czynników znajduje się poza

kontrolą rodziny. Jaką rolę odgrywa rodzina? W dokonanym przeglądzie badań

nad agresją i antyspołecznymi zachowaniami dzieci Wolff (1985 za: Pearce

1997) doszedł do wniosków, że następujące czynniki rodzinne są związane

z agresywnymi dziećmi:

• Nieobecnooeć ojca

• Małżeńska niezgoda

• Depresyjna matka

• Złoszczący się rodzice

• Niekorzystne warunki ekonomiczne rodziny

• Wielodzietna rodzina

Niektóre z tych czynników mogą przyczyniać się do zachowań agresywKonstruowanie

programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole

11

nych dzieci, ale mogą być również rezultatem zachowania agresywnego dzieci.

Na przykład posiadanie agresywnego i trudnego dziecka może wystarczać

do irytowania rodziców, ale z drugiej strony łatwo jest zauważyć, że irytujący

i wrodzy rodzice mogą wywoływać w dziecku agresję.

D. Olweus (1998) sugeruje, że woeród czynników związanych z rozwojem

i wychowaniem w rodzinie, sprzyjających powstawaniu zachowań agresywnych

dzieci w szczególnooeci znaczenie ma styl relacji i nastawienie rodziców

do dziecka. Woeród nich za najważniejsze uznaje:

1. Negatywne emocjonalne nastawienie rodziców (przede wszystkim

głównego opiekuna, którym najczęoeciej jest matka) w pierwszych latach

życia dziecka, charakteryzujące się brakiem ciepła i bliskich więzi.

2. Przyzwalanie przez opiekuna na agresywne zachowania dziecka.

Tolerowanie i nie ograniczanie agresywnego zachowania wobec

rodzeństwa, kolegów, dorosłych prowadzi do wzrostu agresji.

3. Stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile: kary

cielesne, którym towarzyszą wybuch złooeci i agresja.

Dysfunkcyjne rodziny mogą nie rozwijać w dzieciach zdolnooeci empatycznych.

Rodzice mogą nie opiekować się dziećmi, nie akceptować takimi jakie

są, nie szanować ich uczuć. Dziecko wychowywane w takich warunkach

może mieć trudnooeci z odczuwaniem empatii i być niewrażliwe na krzywdę

dziejącą się innym ludziom.

Rodzina nie wspiera działań w kierunku współdziałania z innymi lub są

to działania incydentalne. Poszczególni członkowie rodziny kroczą swoją

drogą, nie realizują wspólnie planów, nie pomagają sobie wzajemnie. Brak

tych umiejętnooeci jest jedną z cech charakterystycznych dla agresorów.

W źle funkcjonujących rodzinach może występować tendencja do lekcewa

żenia dzieci przez rodziców, inne starsze osoby, starsze rodzeństwo.

W tak funkcjonujących rodzinach używa się na przykład powiedzenia: „Dzieci

i ryby głosu nie mają”, dzieci nie traktuje się jako ważnych członków rodziny ze

względu na sam fakt, że są dziećmi. Może to powodować poczucie niższooeci,

mniejszej wartooeci. Dziecko, aby rekompensować sobie te przykre emocje,

dąży więc niekiedy do znalezienia szacunku dla siebie poprzez dominację nad

innymi, najczęoeciej młodszymi i słabszymi.

Może okazać się, że rodziny nie zachęcają do rozwijania pozytywnych

społecznych wartooeci jak np. uczciwooeć i szczerooeć. Zamiast tego prezentują

cyniczne stanowisko wobec relacji międzyludzkich.

Wiele badań wskazuje na związek między jakooecią relacji występujących

w rodzinie a częstotliwooecią występowania zachowań agresywnych. Należy

jednak podkreoelić, że oczywioecie nie wszystkie rodziny powielają takie negatywne

wzorce, a mimo to dzieci wywodzące się z tych rodzin przejawiają zaAgresja

i przemoc w szkole

12

chowania agresywne. Jednoczeoenie w przypadku przytoczonych tu potencjalnych

powodów powstawania zachowań agresywnych, należy mówić tylko

o ich potencjalnym wpływie. Bywa i tak, że na powstawanie zachowań aspo-

łecznych mogą te czynniki mieć marginalny wpływ, a rzeczywistego źródła

należy poszukiwać gdzie indziej.

Wpływ szkoły na zachowania agresywne dzieci

Szkoła jest miejscem, w którym dzieci spędzają codziennie przynajmniej

kilka godzin. Można wskazać kilka obszarów, które mogą mieć kluczowe znaczenie

dla rozwijania, wzmacniania lub wyzwalania na terenie szkoły zachowań

agresywnych i przemocy woeród dzieci :

Czynniki związane ze szkołą jako instytucją i jej organizacją

• Zbyt dużo dzieci w klasach, ograniczona ruchliwooeć.

• Czas spędzony głównie w sposób jednostronnie ukierunkowany.

• Zbyt wiele sytuacji bez możliwooeci wyboru (np. wycofania się z grupy).

• Struktura organizacyjna szkoły (nauka zmianowa, łączenie klas, duża

liczebnooeć uczniów w szkole powodująca anonimowooeć zarówno uczniów

jak i nauczycieli).

• Ogólny standard budynku i otoczenia (ooewietlenie, poziom hałasu, wystrój

pomieszczeń).

• Niewłaoeciwa kontrola uczniów.

• Częste zmiany nauczycieli.

Czynniki psychologiczne

• Frustracja wynikająca z braku dobrego kontaktu z dorosłymi lub agresja

z ich strony.

• Niskie poczucie własnej wartooeci, połączone z dużą ilooecią

otrzymywanych przez uczniów negatywnych komunikatów od dorosłych.

• Brak jasnych i przestrzeganych reguł życia szkolnego.

• Nieumiejętnooeć radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych

uczuć, zwłaszcza złooeci.

• Nieumiejętnooeć konstruktywnego rozwiązywania sytuacji konfliktowych.

• Frustracja spowodowana brakiem perspektyw życiowych.

Czynniki związane z relacjami nauczyciel - uczeń

• Sytuacje konfliktowe rozwiązywane przez dorosłych w sposób siłowy.

• Niewłaoeciwy sposób komunikowania się z uczniami (poniżanie,

krytykowanie, ooemieszanie, itd.).

Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole

13

• Sposób rozwiązywania problemów dyscyplinarnych podczas lekcji, częste

nastawienie na szybki skutek (nieuwzględniające przyczyn i warunków

powstania danego zachowania).

• Nieumiejętnooeć radzenia sobie z przeżywaniem silnych i negatywnych

uczuć (także wynikających z kontaktów z uczniami).

• Niekonsekwentne metody dyscyplinujące uczniów.

1.4. Jak rozpoznać ofiary i sprawców przemocy

Często zarówno nauczycielom jak i rodzicom trudno jest rozpoznać,

czy dziecko jest ofiarą przemocy rówieoeniczej, zwłaszcza że same dzieci

niechętnie o tym mówią opiekunom. W tej sytuacji przydatna może się okazać

obserwacja dziecka dokonywana przez nauczycieli i rodziców. Niżej

znajdują się zbiór cech opracowanych przez Dana Olweusa (1998) mogą-

cych oewiadczyć o tym, że danego dziecka dotyczy problem przemocy.

Zanim przystąpicie do przejrzenia listy symptomów, warto zwrócić uwagę,

że jedne z nich mają większe znaczenie niż inne. Niektóre z nich nazwane

pierwszorzędnymi (zaznaczone wytłuszczonym drukiem) mają większe znaczenie

z powodu bardziej bezpooeredniego związku ze zjawiskiem przemocy.

Inne, okreoelane jako drugorzędne, mogą sygnalizować istnienie problemu, choć

ich związek z przemocą nie musi być jednoznaczny i bezpooeredni. Przy ocenie

czynników drugorzędnych istotne jest branie pod uwagę częstotliwooeci

ich występowania. Niektóre dzieci są ofiarami jedynie w nielicznych sytuacjach

i wtedy nie można mówić, że stają się ofiarami przemocy. W przypadku występowania

oznak drugorzędnych należy być ostrożnym w wyciąganiu wniosków

i ponownie przeanalizować całą sytuację.

Lista wskazówek pomagających rozpoznać ofiary

przemocy

W szkole:

• są przezywane, wyoemiewane, zastraszane, zmuszane do

posłuszeństwa,

• są zaczepiane, popychane, szturchane,

• podczas kłótni, zaczepek czy bójek reagują często płaczem,

uciekają,

• często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone,

• mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie,

Agresja i przemoc w szkole

14

• przerwy spędzają same, nie są dopuszczane do grupy,

• przerwy spędzają w pobliżu nauczyciela,

• często są wybierane jako ostatnie do pracy w grupach (np. do drużyn

w grach zespołowych),

• są w szkole nieszczęoeliwe,

• mają trudnooeci w wypowiadaniu się na forum całej klasy (problemy

zgłooenymi wystąpieniami),

• zaczynają mieć kłopoty z nauką,

• spóźniają się do szkoły.

W domu:

• przychodzą do domu w podartych lub pobrudzonych ubraniach, mają

zniszczone podręczniki,

• mają siniaki, zadrapania i tego faktu nie potrafią wyjaoenić

w wiarygodny sposób,

• nie są odwiedzani przez kolegów ani nie chodzą do ich domów,

• często nie mają żadnego przyjaciela, z którym mogłyby spędzać wolny

czas,

• nie lubią szkoły lub boją się do niej chodzić, z oporami wychodzą z domu,

• do szkoły i ze szkoły często idą dłuższą drogą,

• mają kłopoty ze snem, koszmary senne, płaczą w nocy,

• maleje ich zainteresowanie szkołą, przynoszą coraz gorsze stopnie,

• proszą rodziców o pieniądze lub je kradną (by przypodobać się swym

przeoeladowcom).

Ogólna charakterystyka potencjalnych ofiar przemocy szkolnej:

Zwykle dzieci, które są ofiarami przemocy szkolnej charakteryzują się

jedną lub kilkoma z podanych poniżej cech ogólnych:

• potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieoeników

(dotyczy to zwłaszcza chłopców);

• boją się urazów fizycznych, dlatego unikają niebezpiecznych zabaw,

niektórych sportów, bójek,

• są ostrożne, wrażliwe, ciche, wycofane z życia, mało aktywne, nieoemiałe,

często płaczą,

• są niepewne, zalęknione, nieszczęoeliwe, charakteryzują się niską

samooceną, okazują swoją bezradnooeć - są łatwym celem ataku,

• łatwiej nawiązują kontakty z dorosłymi niż z rówieoenikami,

• mają trudnooeci z występowaniem na forum.

Zauważenie kilku z wymienionych symptomów u dziecka, zwłaszcza

pierwszorzędnych oraz ich częste występowanie, należy potraktować poważ-

nie. Jeoeli rzeczywioecie dziecko jest ofiarą przemocy, trzeba działać szybko

Konstruowanie programu przeciwdziałania agresji i przemocy w szkole

W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1987.

W. Szewczuk, Słownik Psychologiczny, Warszawa 1979.

F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości - encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego, Warszawa 1998.

S. Siek, Wybrane metody badania osobowości, Warszawa 1983.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976. ZA C. T. Morgan, Introduction to Psychology, New York - Toronto - London 1961 (przekład Z. Skorny).

Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968.

K. Żygulski, Agresja, W: Encyklopedia Psychologiczna.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976: ZA: K. Dąbrowski, Społeczno - wychowawcza psychiatria dziecięca, Warszawa 1964

F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości - encyklopedyczny poradnik życia rodzinnego, Warszawa 1998.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

K. Żygulski, Agresja, W: Encyklopedia Psychologiczna, Warszawa 1998.

K. Żygulski ,Agresja; W: Encyklopedia Psychologiczna, Warszawa 1998.

T. Pilch, „Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu społecznego”, W: T. Pilch i I. Lepalczyk, „Pedagogika Społeczna”, Warszawa 1995.

Z. Skorny, Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a muzykoterapia, Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1990. nr 57.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

.Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.

T. Skudniewska, „Bici biją” tematem konferencji, W: Problemy Opiekuńczo - wychowawcze, 2001r., nr 1

---