DOWODY
Zgodnie z zasadą prawdy materialnej podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Procedura karna zawsze tworzy system potrójnych gwarancji trafności ustaleń faktycznych, zawierając:
normy celowościowe (wskazują najlepszą metodę osiągnięcia pożądanego celu),
normy gwarancyjne (nakazują odpowiednie zachowanie podczas postępowania z dowodami i stanowią tzw. zakazy dowodowe)
oraz normy zapewniające korekturę błędnych ustaleń faktycznych. Ustalenia te dokonywane są na podstawie dowodów.
Dowód naukowy - stosowanie nowych środków i technik badawczych
Posługiwanie się w procesie karnym nowymi środkami i technikami badawczymi wymaga jednak dużej ostrożności. Grożą bowiem dwa niebezpieczeństwa:
wykorzystanie środka lub techniki badawczej jeszcze niesprawdzonej, znajdującej się nadal w fazie eksperymentalnej. Nauki nie wolno rozwijać kosztem oskarżonego, proces karny nie jest miejscem na sprawdzanie hipotez naukowych
naruszenie podstawowych praw człowieka przez nowe osiągnięcia nauki i techniki (np. podsłuch jako zagrożenie dla intymności)
Dowód naukowy, czyli wprowadzony przez naukę, został dopuszczony po raz pierwszy w USA w sprawie Frye, oskarżonego o kradzież z włamaniem i rozbój - przyznał się. W sprawie o zabójstwo z 1920 - nie przyznał się. Użyto wówczas wariografu (poligrafu), a dokładnie badaniu z ciśnienia krwi. Osoba przeprowadzająca badanie stwierdziła, że Fry'e jest niewinny. Sąd odrzucił dowód z badań krwi, podnosząc, że taki dowód nie jest powszechnie akceptowany przez środowisko naukowe. Zasada powszechnej akceptowalności w środowisku naukowym. W wyroku z 1923r. sąd orzekł, że nowa metoda naukowa zastosowana w czasie ekspertyzy tylko wówczas jest dopuszczalna, gdy została już powszechnie akceptowana w danej dziedzinie nauki. W 1975r. Kongres USA ogłosił Federalne Reguły Dowodowe, gdzie stwierdził, że należy korzystać z zasad relewantności (stosowalności) i tylko, gdy dowód nie jest sprzeczny z Konstytucją i ustawami. Biegły ma służyć wyjaśnieniu sądowi wszelkich wątpliwości. Zasadę tę nazywa się w nauce standardem Frye'a.
Drugim etapem rozwoju dowodu naukowego było określenie tzn. standardu Dubert z 1993r. Pozwanie firmy farmaceutycznej produkującej lek uspokajający o to, że podawała ten lek kobietom w ciąży, co mogło doprowadzić do obumarcia płodu. Sąd odrzucił pozew, ustanawiając 6 zasad ustalających, czy dana metoda może być stosowana w procesie. Standard ten stworzył możliwość posłużenia się nową teorią lub techniką, która jeszcze nie do końca została zaakceptowana w danej dziedzinie nauki. Aby dopuścić taki dowód należy dostosować się do 6 zaleceń:
metoda lub technika biegłych musi być sprawdzalna
i już była poddana kontroli (sprawdzana)
metoda lub technika została już opisana w literaturze fachowej.
znany jest przynajmniej przewidywalny poziom błędu przy zastosowaniu tej metody lub techniki
czy istnieją standardy stosowania tej metody
metoda lub technika uzyskała powszechną akceptację specjalistów
W procesie karnym jest więc miejsce na nową metodę naukową, ale pod warunkiem tak głębokiego przekonania o jej niezawodności, iż prowadzi ono do subiektywnej pewności. Pewność ta powinna mieć dwie formy:
niezawodności intrasubiektywnej - ten sam badacz w tych samych okolicznościach dokonuje tych samych badań i dochodzi do tych samych wniosków
niezawodności intersubiektywnej - identyczność wyników ponowionych badań przez innych badaczy, przeprowadzonych w tych samych warunkach przez badaczy o tych samych kwalifikacjach i dotyczących tego samego materiału badawczego
Drugim warunkiem dopuszczenia nowej metody badawczej jest trafność nowej metody, czyli zdolność ustalenia tego, co należało ustalić.
Prof. Wójcikiewicz proponuje wprowadzenie 4 zasad pozwalających dokonać wstępnej weryfikacji, czy dana metoda może być stosowana (modyfikacja standardu Duberta):
czy była recenzowana?
Czy była publikowana?
Jaka jest jej wartość diagnostyczna? - iloraz błędu (najbardziej kontrowersyjna sprawa)
Czy istnieją standardy (procedury) stosowania danej metody?
Pojęcie dowodu
Dowód w postępowaniu karnym to każdy dopuszczalny przez prawo karne procesowe środek służący dokonywaniu ustaleń faktycznych, czyli służący ustaleniu okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. (Tylman). Istotą dowodu jest to, że dotyczy danego faktu.
Dowód - wynik procesu myślowego, który daje nam podstawy, by obciążyć lub odciążyć oskarżonego (z ćwiczeń)
Prawo dowodowe - zespół przepisów regulujących zbieranie, gromadzenie, utrwalanie i wykorzystywanie dowodów
Postępowanie dowodowe - przebieg procesowy, w czasie którego są zbierane, gromadzone, przeprowadzane oraz oceniane dowody.
Czynności dowodowe - czynności polegające na poszukiwaniu, ujawnieniu lub kontroli dowodów.
Nazwa dowód ma charakter wieloznaczny:
dowód jako źródło dowodowe - źródło informacji o faktach; osoba lub rzecz, od której pochodzi dowód, np. osoba oskarżonego, rzecz (ruchome i nieruchome - miejsce), ciało, dokument. Obiekt, z którego organ procesowy czerpie informacje o zaistnieniu bądź nie zaistnieniu danego faktu.
Źródła osobowe
Źródła rzeczowe (w tym zwłoki)
Dowody rzeczowe samoistne
Dowody rzeczowe niesamoistne
dowód jako środek dowodowy - informacje płynące ze źródła dowodowego w sposób określony przez prawo procesowe i dotyczące faktu , który ma być udowodniony (Tylman); nośnik informacji o fakcie podlegającym udowodnieniu (Waltoś), np. wyjaśnienia oskarżonego, opinia biegłego, cechy i właściwości rzeczy, miejsca i ciała, treść dokumentu
dowód jako fakt dowodowy - okoliczność udowodniona za pomocą określonych źródeł i środków dowodowych, która sama w sobie stanowi dowód na istnienie lub nieistnienie innej dowodzonej okoliczności, np. alibi oskarżonego
dowód jako czynność procesowa - ma ujawnić okoliczności pozwalające na wysnucie określonych wniosków, np. okazanie, konfrontacja, sekcja zwłok, tzn. że wynik tej czynności jest dowodem
dowód jako sposób przeprowadzenia dowodu - kodeks w tym kontekście mówi np. o oględzinach, choć określa jedynie sposób ich przeprowadzenia jako dowodu z właściwości i cech miejsca, rzeczy lub ciała
dowód jako ostateczny wynik procesu myślowego - kształtowany na podstawie dowodów we wcześniejszych znaczeniach tego słowa. Uzyskanie przez organ przekonania co do zaistnienia określonej okoliczności
odmiana rozumowania w logice i matematyce
dowód w znaczeniu materiału dowodowego
Dowody realizują zasadę prawy materialnej.
S. Śliwiński wyróżnia pięć znaczeń „dowodu”:
jako przebieg rozumowania, które prowadzi do sądu o pewnym stanie rzeczy (ogół motywów stwarzających pewność)
jako samo postępowanie dowodowe
jako źródło poznania
jako środek dowodowy (tzw. podstawa dowodu)
jako ostateczny wynik przebiegu procesu myślowego, mającego na celu uzyskanie pewnego sądu
M. Cieślak do powyższego wyliczenia dodał kolejne znaczenia:
jako czynność mająca doprowadzić do ujawnienia okoliczności pozwalających na wyciągnięcie odpowiednich wniosków co do interesujących zagadnień
jako zmysłowa percepcja środka dowodowego przez organ procesowy w trakcie przeprowadzania dowodu
jako fakt dowodowy
jako odmiana rozumowania w matematyce i logice
Udowodnienie
Udowodnienie oznacza stan, w którym fakt przeciwny dowodzonemu wydaje się realnie niemożliwy lub wysoce nieprawdopodobny. Udowodnienie następuje wówczas, gdy przeprowadzone dowody są obiektywnie przekonywalne, wywołując subiektywne przekonanie organu o zaistnieniu danego faktu, czyli o prawdziwości ustaleń.
Z uwagi na domniemanie niewinności udowodnienia wymagają tylko fakty niekorzystne dla oskarżonego: zaistnienie czynu zabronionego (i jego znamiona), sprawstwo oskarżonego, możliwość przypisania mu winy i okoliczności wpływające na wymiar kary i stosowania innych środków karnych.
Uprawdopodobnienie - obiektywny stan, w którym dany fakt jest jedynie wysoce prawdopodobny, jest możliwy; występuje duże prawdopodobieństwo, że fakt miał miejsce;
Uprawdopodobnione powinny być fakty korzystne dla oskarżonego, na które powołuje się obrona. Uprawdopodobnienia wymaga się również niekiedy od innych uczestników procesu, gdy występują oni o wydanie określonej decyzji wpadkowej, np. świadek, który wnosi o zwolnienie go od zeznawania z uwagi na szczególnie bliski stosunek łączący go z oskarżonym, powinien uprawdopodobnić istnienie takiego stosunku, strona wnosząca o iudex suspectus, powinna uprawdopodobnić istnienie okoliczności uzasadniających wątpliwości co do jego bezstronności. Uprawdopodobnienie nie może być podstawą wyroku skazującego. Uprawdopodobnienie wystarcza też często do podejmowania decyzji wpadkowych, w tym niekorzystnych dla oskarżonego, np. dla przedstawienia zarzutów wymaga się jedynie dostatecznie uzasadniających podejrzenie danych.
Przedmiot dowodu
Przedmiotem dowodu są przede wszystkim fakty, których istnienie ma być ustalone.
Mają być to fakty mające znaczenie dla rozstrzygnięcia danej kwestii.
Fakt główny - zestaw wszystkich znamion przestępstwa, którego dotyczy dany proces.
Fakty uboczne (dowodowe)- okoliczności nie stanowiące znamion czynu zabronionego, ale pozwalające poprzez logiczne rozumowanie wysnuć wniosek o istnieniu faktu głównego, np. znalezienie odcisków palców oskarżonego na przedmiocie, którym zadano cios denatowi).
Dowody bezpośrednie - bezpośrednio potwierdzają lub zaprzeczają istnieniu przestępstwa; bezpośrednio odnoszą się do faktu głównego.
Dowody pośrednie - służą udowadnianiu przesłanek do dalszego rozumowania odnośnie do faktu głównego.
Poszlaka (fatum indicans, fatum probant)- fakt dowodowy uboczny obciążający oskarżonego.
Dowód poszlakowy - dowód z poszlak, faktów ubocznych, pośrednich niekorzystnych dla oskarżonego.
O zgodności ustaleń z rzeczywistym przebiegiem zdarzenie nie świadczy sama wielość poszlak, ale logiczne powiązanie całokształtu tych poszlak wykluczające realnie inne wersje danego zdarzenia.
Warunki wydania wyroku na podstawie łańcucha poszlak:
musi być jedna wersja wydarzeń
każda poszlaka z osobna musi mieć sens i dążyć do jednej wersji zdarzenia
nie można mieć żadnych wątpliwości
Przedmiotem dowodu są nie tylko fakt główny i uboczne, ale też i inne okoliczności, jak rozmiar szkody (istotny dla oceny szkodliwości czynu), warunki i właściwości osobiste oskarżonego (ważne przy ustalaniu wielkości i rodzaju kary), okoliczności ważne przy podejmowaniu decyzji wpadkowych (np. ukrywanie się dla stosowania środków zapobiegawczych).
Przedmiotem dowodu nie może być prawo, gdyż powinno być sądowi znane z urzędu (iura novit curia). Przyjmuje się jednak, że reguła ta nie dotyczy prawa obcego i międzynarodowego, które to normy mogą stać się przedmiotem dowodu, np. opinii biegłego. Dyskusyjna jest dopuszczalność dowodzenia prawa krajowego szczególnego. Wg Tylmana przy szczegółowych normach technicznych oraz przepisach niepublikowanych w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim organ procesowy nie może być pozbawiony zupełnie możliwości sięgnięcia po dowód, w tym zwłaszcza biegłego z danej dziedziny.
Surogaty udowodnienia - ułatwienia dowodowe
Surogaty udowodnienia - fakty przyjęte za bezsporne nie dlatego, ze zostały udowodnione, lecz dlatego, że uznano, iż udowodnienie ich jest w określonej sytuacji zbyteczne.
Notoryjność - założenie znajomości określonych faktów, których nie trzeba już dowodzić - notoria non egent probatione. (Tylman)
Notoryjność - posiadanie niespornej wiedzy o pewnych faktach przez organ procesowy i strony. Wiedza ta zwalnia organ z obowiązku udowodnienia tych faktów (Waltoś)
Notoryjność powszechna - dany fakt jest znany tak szerokiemu kręgowi osób i łatwo sprawdzalny, że dowodzenie go byłoby tylko stratą czasu. Fakty powszechnie znane - nie wymagają dowodu. Notoryjność i oczywistość zwalniają od obowiązku zwracania stronom uwagi na fakty nimi objęte, chyba że istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że ów oczywisty fakt nie jest jednak danej stronie znany.
→ oczywistość - wyższy stopień notoryjności powszechnej - powszechna i bezsporna znajomość danego faktu, wykluczająca możliwość nieznajomości go przez przeciętnie wykształconego i rozumnego człowieka (np. prawa przyrody, data rozprawy).
Notoryjność sądowa (urzędowa) - znajomość danego faktu sądowi z urzędu, z racji jego działalności. Można o niej mówić jedynie wtedy, gdy całemu składowi sądzącemu dany fakt jest znany. Kodeks wymaga poinformowania strony o fakcie objętym notoryjnością sądową.
Fakty notoryjne powszechnie znane lub urzędowo mogą stać się jednak przedmiotem przeciwdowodu, jeśli strona je zakwestionuje.
Domniemanie - sąd o wysokim prawdopodobieństwie jakiegoś faktu wysnuty z innego faktu lub faktów nie budzących żadnych wątpliwości.
Domniemania faktyczne (praesumptiones homini) - sądy o faktach wynikające z doświadczenia życiowego i obserwacji określonych prawidłowości życiowych. Można je obalić przeciwdowodem.
Domniemania prawne (praesumptiones iuris) - domniemania wynikające z norm prawnych.
Domniemania wzruszalne (względne) - praesumptiones iuris tantum - domniemania wynikające z norm prawnych, które można obalić dowodem przeciwnym. Zalicza się tu: domniemanie niewinności (preasumptio boni viri), domniemanie prawidłowości prawomocnego orzeczenia sądowego
Domniemania niewzruszalne (bezwzględne) - praesumptiones iuris ac de iure -w postępowaniu karnym występują niezmiernie rzadko
Art. 138 i 139 §1 - domniemanie doręczenia pisma, jeżeli strona nie powiadomiła o zmianie adresu lub przebywa za granicą i nie wskazała adresata w kraju
Klasyfikacja dowodów
Kryterium - przedmiot dowodu:
Dowody bezpośrednie (fakt główny) - znamiona
Dowody pośrednie (fakty poboczne)
Kryterium - odległość źródła dowodowego od dowodzonego faktu:
Dowody pierwotne - tzw. dowód z pierwszej ręki, gdy źródło dowodowe zetknęło się bezpośrednio z udowadnianym faktem, np. świadek naoczny, oryginał dokumentu
Dowody pochodne - dowód z dalszego źródła, źródło dowodowe jest ogniwem pośrednim między źródłem pierwotnym a faktem dowodzonym, np. kopia dokumentu, świadek ze słyszenia, opinia biegłego, protokół przesłuchania osoby
Dowody pochodne mogą być wykorzystywane zawsze, gdy brak jest dowodu pierwotnego albo dla sprawdzenia jego wiarygodności lub gdy dany dowód, niezbędny w postępowaniu, z natury swej jest pochodny, np. opinia biegłego.
Kryterium - formalizm przeprowadzenia dowodów:
Dowód ścisły (formalny) - dowód przeprowadzany dokładnie wg wymogów prawa dowodowego, w ściśle określony sposób i w określonej formie. Tylko takie dowody mogą stanowić podstawę do rozstrzygania w przedmiocie odpowiedzialności karnej. Tylko w oparciu o nie powstaje akt oskarżenia.
Dowód swobodny (nieformalne) -dowód, przy którym nie ma potrzeby zachowywania wszystkich rygorów prawa dowodowego. Można go wykorzystać przy rozstrzyganiu innych niż odpowiedzialność prawna kwestii:
w zakresie decydowania o przedmiocie dopuszczalności postępowania karnego (wszczęcie/odmowa wszczęcia/umorzenie/zawieszenie/podejmowanie umorzonego postępowania)
w zakresie kwestii wpadkowych (incydentalnych), np. kary porządkowe, środki zapobiegawcze, odroczenie rozprawy
Kryterium - charakter źródła dowodowego:
Dowody osobowe - dowody, gdzie źródłem dowodowym jest osoba (oskarżony lub świadek (w każdym razie człowiek żyjący)) a sposobem ich przeprowadzenia - przesłuchanie (wyjątkowo odczytanie protokołu takiego przesłuchania)
Dowody rzeczowe - dowody, przy których źródłem jest rzecz (przedmiot, ciało ludzkie, miejsce), środkiem dowodowym są tu cechy i właściwości rzeczy, a sposobem przeprowadzenia - oględziny.
Inne dowody samoistne - np. dokument, gdy interesuje nas jego treść, eksperyment
Kryterium - treść informacyjna:
Dowód pojęciowy - dowód zawierający treści intelektualne, powstałe dzięki wysiłkowi umysłu, oświadczenia wiedzy
Dowód zmysłowy - dowód, w którym środek dowodowy oddziałuje na zmysły i dopiero w wyniku doznań zmysłowych formułowana jest treść pojęciowa (głównie: poznanie dowodów rzeczowych przez oględziny i eksperyment)
Kryterium - geneza źródła dowodowego:
Dowody przypadkowe (naturalne)
Dowody z przeznaczenia - tworzone specjalnie w tym celu, aby wykorzystać je w postępowaniu karnym, np. protokoły z czynności procesowych, tzw. świadek przybrany (osoba wezwana do udziału w czynności, by ewentualnie świadczyć później o prawidłowym jej przebiegu)
Kryterium - teza dowodowa:
Dowody obciążające - potwierdzają tezę oskarżenia
Dowody odciążające (odwodowe) - podważają tezę oskarżenia
Jedynie oskarżyciel publiczny i sąd są legitymowani do wprowadzania do postępowania obu tych typów dowodów; poza tym dowody odciążające wprowadza strona bierna, a obciążające - czynna. Wprowadzenie dowodu z zamiarem udowodnienia jakieś tezy, nie oznacza wywołania przez dowód zamierzonego skutku - można wywołać skutek odmienny od intencji podmiotu wprowadzającego dowód.
Kryterium - istnienie lub nieistnienie danej okoliczności:
Dowody pozytywne (dodatnie)
Dowody negatywne (ujemne)
Z uwagi na formę wyróżniamy: dowody ustne i pisemne.
Ze względu na inicjatywę dowodową: dowody przeprowadzane z urzędu i wprowadzane przez strony (wprowadzane przez strony czynne i wprowadzane przez strony bierne)
Z uwagi na wzajemny stosunek dowodów: dowody zasadnicze i tzw. przeciwdowody (skierowane na obalenie tezy udowadnianej za pomocą innego dowodu)
Zakazy dowodowe
Zakazy dowodowe to normy zabraniające przeprowadzenia dowodu w określonych warunkach lub stwarzające ograniczenia w pozyskiwaniu dowodów. Ograniczenie zasady prawdy materialnej.
Zakazy dowodowe wprowadza się do procesu z różnych powodów, m.in.:
Ochrona godności człowieka oraz integralności jego ciała i mienia
Ochrona ważnych interesów państwa
Ochrona stosunków rodzinnych i bliskich związków świadka z innymi osobami
Ochrona tajemnicy zawodowej i służbowej
Zakaz zupełny - zakaz przeprowadzania jakiegokolwiek dowodu na daną okoliczność.
Zakaz niezupełny - zakaz, który zabrania jedynie przeprowadzania dowodu w pewnych warunkach, korzystania z określonego źródła lub środka dowodowego albo uzyskiwania środka dowodowego w określony sposób, czyli zakaz dowodzenia za pomocą pewnych dowodów lub z zastosowaniem określonych metod.
Przy zakazie niezupełnym możliwe jest dla udowodnienia danej okoliczności sięganie po inne źródło lub środek dowodowy. Przy zupełnym natomiast żaden dowód nie jest dopuszczalny.
Zakazy niezupełne:
Zakazy niezupełne bezwzględne (bezwarunkowe) - takie, które nigdy nie mogą być uchylone
Zakazy niezupełne względne (warunkowe) - takie, które przy zachowaniu określonych wymogów mogą być usunięte.
Zupełne zakazy dowodowe:
Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego (kształtującego) rozstrzygnięcia innego sądu, które wiąże sąd karny
Art. 8 §2 - Prawomocne rozstrzygnięcie sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.
Zakaz dowodzenia przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem
Art. 108 §1 - Przebieg narady i głosowania nad orzeczeniem jest tajny, a zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy jest niedopuszczalne.
Zakaz dowodzenia zasadności lub bezzasadności uprzedniego prawomocnego skazania jako okoliczności decydującej o powrocie do przestępstwa - recydywę ustala się w oparciu o wiążące prawomocne skazanie
Zakaz wykorzystywania i odtwarzania uprzednio złożonych zeznań osoby, która następnie skorzystała z prawa do odmowy zeznań lub została zwolniona od zeznawania. Niedopuszczalne jest jakiekolwiek ich odtworzenie nie tylko w drodze odczytania protokołu czy odtworzenia zapisu dźwięku, ale również przez przesłuchanie np. protokolanta czy przesłuchującego albo osoby, która choćby przypadkowo miała możliwość wysłuchania tych zeznań (wyjaśnień) lub zapoznania się z nimi. Nie są natomiast objęte zakazem inne oświadczenia świadka składane poza przesłuchaniem o podobnej treści, np. sąsiadom. Nie dotyczy też w pełni osoby, która korzysta z prawa do odmowy zeznań z uwagi na to, że w innej sprawie jest oskarżana o współudział w czynie objętym danym postępowaniem - można odczytać jej wyjaśnienia, jakie złożyła w swojej sprawie.
Art. 186 §1 - Osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań albo zwolniona na podstawie art. 185 może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać, nie później jednak niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym; poprzednio złożone zeznanie tej osoby nie może wówczas służyć za dowód ani być odtworzone.
Zakaz przeprowadzania jakiejkolwiek czynności dowodowej zmierzającej do ujawnienia okoliczności objęcia świadka koronnego i osoby mu najbliższej ochroną osobistą lub pomocą
Zakazy niezupełne bezwzględne:
Zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka:
obrońcy co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę oraz adwokata w zakresie jego kontaktu z zatrzymanym w warunkach art. 245 §1. Zakaz ten jest konsekwencją konstytucyjnego prawa do korzystania z pomocy obrońcy (art. 42 ust. 2). Dotyczy wyłącznie okoliczności, o których obrońca dowiedział się udzielając porady prawnej (nawet gdyby nie podjął się obrony) lub prowadząc daną sprawę, niezależnie z jakiego źródła uzyskał informacje (od oskarżonego, osób mu bliskich, innych).
Art. 178 pkt 1) - Nie wolno przesłuchiwać jako świadków obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 §1, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę.
Dopełnienie tego zakazu stanowi zakaz zajmowania pism i innych dokumentów związanych z wykonywaniem obrony. (art. 225 §3)
duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi. Zakaz ten jest konsekwencją konstytucyjnego prawa do wolności religii (art. 53)
Art. 178 pkt 2) - Nie wolno przesłuchiwać jako świadków duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdrowia psychicznego na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego. Przez „osobę z zaburzeniami psychicznymi” rozumie się osobę poddaną badaniu i leczeniu, niezależnie od tego, czy ostatecznie ustalono istnienie albo nieistnienie takich zaburzeń.
Zakaz korzystania z niektórych innych niż świadek źródeł i środków dowodowych:
zakaz powoływania w charakterze biegłego (art. 196 §1):
obrońców i duchownych
osób będących najbliższymi dla oskarżonego lub pozostających z nim w szczególnie bliskim stosunku osobistym
osób powołanych w charakterze świadków
osób będących świadkami czynu, choćby nie byli powołani na świadka
osób do których odnoszą się odpowiednio przyczyny wyłączenia sędziego z art. 40 §1 pkt 1-3 i 5
zakaz wykorzystywania opinii złożonej przez biegłego, wobec którego po powołaniu ujawniły się powody uzasadniające nie powoływanie. Opinia taka w ogóle nie stanowi dowodu (art. 196 §2)
zakaz przesłuchiwania w charakterze biegłego lekarza z zakresu ochrony zdrowia psychicznego na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego
zakaz korzystania z oświadczeń oskarżonego dotyczących zarzucanego mu czynu, złożonych wobec biegłego lub wobec lekarza udzielającego mu jakiejkolwiek pomocy medycznej. Chodzi tu zarówno o przesłuchanie tych osób odnoście do złożenia wobec nich takiego oświadczenia, jak i o ewentualne wykorzystywanie dokumentacji medycznej, w której odnotowano by takie oświadczenie. Dotyczy to także wszelkich oświadczeń odnośnie do zarzucanego mu czynu, nie tylko przyznania się do niego. Zakaz ulega rozszerzeniu na osoby towarzyszące lekarzowi, których udział jest niezbędny i naturalny. Gdyby natomiast przy udzielaniu pomocy znalazły się osoby postronne, nie jest wyłączone przesłuchanie ich. Zakaz ten ulega wyłączeniu, gdy biegły w ramach badań za zgodą oskarżonego, zastosował legalnie środki techniczne rejestrujące nieświadome reakcje organizmu, czyli wariograf (poligraf) (art. 199a)
Art. 199 - Złożone wobec biegłego albo wobec lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego dotyczące zarzucanego mu czynu nie mogą stanowić dowodu.
Zakaz wykorzystywania przy przesłuchiwaniu oskarżonego oświadczeń tej osoby złożonych uprzednio w charakterze świadka. Przepisy kodeksu dopuszczają odczytywanie świadkowi protokołu jego wyjaśnień, które składał uprzednio, będąc oskarżonym lub podejrzanym. Nie stwarza to dla świadka niebezpieczeństwa, gdyż może on zawsze podnieść, że obecnie zobowiązany jest mówić prawdę, którego to obowiązku jako oskarżony nie miał. W sytuacji odwrotnej odczytanie jej, z uwagi na rozbieżności w oświadczeniach uprzednio złożonego zeznania, zmusiłyby ja bądź do wycofania się z obecnych twierdzeń, bądź do przyznania, że wcześniej złożyła fałszywe zeznania.
Zakazy związane z uzyskaniem oświadczenia dowodowego przy zastosowaniu niedopuszczalnych metod przesłuchiwania:
Zakaz korzystania z wyjaśnień, zeznań i innych oświadczeń uzyskanych przez użycie wobec przesłuchiwanego przymusu lub groźby bezprawnej. Oświadczenia takie nie stanowią w ogóle dowodu. Groźba bezprawna to zarówno groźba karalna z art. 190 k.k. (groźba popełnienia przestępstwa wobec danej osoby lub osoby jej najbliższej) jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczających czci zagrożonego bądź osoby mu najbliższej. Przymus to przede wszystkim przemoc fizyczna i tortury, w tym także wielokrotne przesłuchiwanie danej osoby, nieuzasadnione wynikami postępowania (typu nękającego), czy wielogodzinne przesłuchiwanie danej osoby z uniemożliwieniem jej np. załatwienia potrzeb fizjologicznych, świeceniem lampą w oczy itd. Osoba powołująca się w dalszym postępowaniu na „wymuszanie” zeznań lub wyjaśnień poprzez groźbę lub przymus powinna uprawdopodobnić zaistnienie tych sytuacji.
Art. 171 §5 - Niedopuszczalne jest: 1) wpływanie na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej, 2) stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem
Art. 171 §7 - Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi lub uzyskane wbrew zakazom wymienionym w §5 nie mogą stanowić dowodu.
Zakaz stosowania hipnozy, środków chemicznych (narkoanaliza) oraz środków technicznych (wariograf) wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanego lub mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jego organizmu w związku z przesłuchaniem. Wyjaśnienia, zeznania i oświadczenia uzyskane w ten sposób nie mogą stanowić dowodu. W odniesieniu do hipnozy dopuszczono jedynie przesłuchanie świadka, któremu odblokowano pamięć w wyniku leczenia hipnozą poza postępowaniem.
WARIOGRAF
Co to jest? (zwany potocznie „wykrywaczem kłamstw”) - urządzenie służące do analizowania fizjologicznych reakcji organizmu człowieka, które są wykładnią emocji i jego reakcją na otoczenie zewnętrzne.
1935r - Leonard Keeler. Historia powstania (uzupełnienie dowodu naukowego), historia w Polsce - Chorostowski.
Prof. Chorostowski wykorzystał wariograf w sprawie:
Olsztyńskiej - pomógł uniewinnić oskarżonego
Lubelskiej - wnosił o niego oskarżony, dał wynik negatywny (na niekorzyść oskarżonego) - dyskusje na temat skuteczności
Potem wariografem zainteresowała się służba wewnętrzna, w której służył on jako urządzenie treningowe dla osób przerzucanych na Zachód i wykorzystywano go w sprawach karnych wojskowych
Pod rządami kpk z 1969 nie było wzmianki o wariografie
Kpk 1997 - nie wolno stosować wariografu przy przesłuchaniu, jedynie w ramach opinii biegłego.
Badanie wariograficzne zostało całkowicie wykluczone w toku czynności procesowych (przesłuchań) w postępowaniu karnym. Dopuszczono natomiast korzystanie z wariografu w ramach czynności biegłego w dwóch sytuacjach:
za zgodą badanego „w celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych” (postępowanie przygotowawcze in rem) - wynik służy ograniczeniu kręgu podejrzanych i nie może być dowodem przeciwko określonej osobie.
za zgodą badanego w trakcie badania biegłego (In personam) - dowód w procesie, ale nie z przesłuchania, lecz jako element badania, opinii biegłego.
Wymagana w obu sytuacjach zgoda musi być wyraźna i może być w każdym czasie (także podczas badania) cofnięta, co zmusza z rezygnacji lub z przerwania badań.
Wariograf - budowa:
pneumograf - zmiany oddechu (2-3 rurki na klatce)
sfigmograf - zmiany ciśnienia krwi (tętno) (opaska na ręku)
galwanometr - zmiany w elektrycznym przewodnictwie skóry (elektrody na palce)
Kłamstwo + stres = reakcje fizjologiczne organizmu (które świadczą o związku emocjonalnym)
Wariografem nie mogą być badani:
osoby, których wiek inteligencji nie przekracza 12 lat
osoby zdenerwowane - osoba powinna być wypoczęta, wyspana
kobiety w ciąży - pobudzona reakcja
kobiety w okresie menstruacji
wszelkie postaci chorób, które wymagają leczenia wykluczają badanie, np. grypa, angina, nadciśnienie krwi
inne przeszkody i długotrwałe przeżycia
Efektywność badań: nie można badać więcej niż 10 osób dziennie; można wyeliminować osoby, które nie wykazują reakcji, więc nie mają związku ze sprawą
Prowadzenie badań - kilka testów:
Najpierw rozmowa wstępna: omówienie wariografu, informacja że badanie jest dobrowolne i że jeżeli jest się sprawcą to lepiej nie poddawać się badaniu (urządzenie trudno jest oszukać)
Testy neutralne: czy nazywa się Pan Jan Kowalski? Czy dziś pada deszcz?
Testy na kompleks winy: sprawdza jak osoba reaguje na pytania pobudzające sferę emocjonalną, ale nie mają związku ze zdarzeniem, jeżeli reaguje tu, a nie reaguje przy przesłuchaniu merytorycznym to prawdopodobnie nie ma związku ze sprawą.
Testy merytoryczne, krytyczne, szczytowego napięcia
Metoda Lieda i Baxstera - klucz do zadawania pytań przy badaniu wariografem. Trzy rodzaje pytań:
Obojętne
Kontrolne (dotyczą osoby badanej)
Krytyczne (dotyczą bezpośrednio sprawy)
Metoda prof. Mariusza Kulickiego - stwierdził, że zawsze jest zakres informacji, którą posiadają prokuratorzy. Część ujawniają, część nie zostaje ujawniona. Te informacje można wykorzystać. Część bardzo szczegółowych informacji okazuje się na fotografiach i bada się reakcje rozpoznającego. Rozpoznanie 7 szczegółów oznacza, że osoba zna realia zdarzenia (nie musi być sprawcą!). W trakcie badania prof. Pokazywał fotografie miejsc, rzeczy które zna sprawca, pytania zastępowane obrazkami, mierzone są reakcje. Biegły pisze tu sprawozdanie, a nie wypowiada się co do reakcji badanego. Metoda nie zawsze może być stosowana.
Test z kartkami i cyframi - prosi się by osoba napisała cyfrę 1-10, a następnie zadaje jej się pytania: czy była to cyfra 1?, 2?
Metoda mozaikowa - człowiek nie odpowiada - milczy - ale reakcje emocjonalne wskazują odpowiedzi (97% skuteczności)
Przy badaniu wariografem dowód stanowi opinia biegłego.
Zakaz płynący z art. 6 ustawy o świadku koronnym, który zakłada, że nie mogą stanowić dowodu wyjaśnienia złożone przez podejrzanego, mającego być takim świadkiem, jeżeli ostatecznie prokurator o to nie wystąpi albo sąd odmówi dopuszczenia dowodu z zeznań świadka koronnego.
Zakaz zastępowania wyjaśnień i zeznań treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych. Wyjaśnienia oskarżonego oraz zeznania świadka muszą być odbierane bezpośrednio przez organ procesowy i utrwalane w postaci protokołu, którego odczytanie jest możliwe w wypadkach wyraźnie wskazanych w kodeksie. Wyjaśnienia podejrzanego złożone na piśmie w toku postępowania przygotowawczego są jedynie załącznikiem do protokołu przesłuchania. Dopuszczenie tu formy pisemnej ma jedynie charakter gwarancyjny - zapewnia, aby żadne istotne szczegóły, jakie chce podać oskarżony (podejrzany) nie umknęły uwadze organu. Na rozprawie mogą być odczytywane notatki urzędowe sporządzone z czynności niewymagających protokołu, a także dokumenty prywatne powstałe poza postępowaniem karnym i nie dla jego celów (także tzw. grypsu).
Art. 174 - Dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.
Zakazy niezupełne względne:
zakaz przesłuchiwania w charakterze świadka osoby, która skorzystała z prawa do odmowy zeznań. Z prawa tego można skorzystać nie później niż do rozpoczęcia pierwszego zeznania w posterowaniu sądowym. Zakaz ma charakter względny, bo zależy od woli świadka. Prawo to służy:
osobie najbliższej oskarżonemu
Art. 182 §1 - Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić składania zeznań.
świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem,
Art. 182 §3 - Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.
osobie, która ma być zobowiązana do zwrotu korzyści uzyskanej z przestępstwa innej osoby
osobie, będącej przedstawicielem podmiotu zbiorowego, gdy podmiot ten zgłosi w procesie sprawcy udział swojego przedstawiciela.
zakaz przesłuchiwania świadka, który uzyskał zwolnienie od zeznawania z uwagi na szczególnie bliski stosunek osobisty z oskarżonym. Osoba taka musi wystąpić o zwolnienie i następnie przed rozpoczęciem pierwszego zeznawania w postępowaniu sądowym oświadczyć, że korzysta ze zwolnienia.
Art. 185 - Można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.
zakaz przesłuchiwania osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego, chyba że wyrażą na to zgodę (art. 581 §1 - przeszukanie) oraz osób objętych immunitetem konsularnym w zakresie okoliczności, na które rozciąga się immunitet.
zakaz przesłuchiwania osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej na okoliczności objęte tą tajemnicą bez uprzedniego zwolnienia ich od jej zachowania przez uprawniony organ przełożony. O zwolnienie występuje sąd lub prokurator do właściwego naczelnego organu administracji rządowej. Zwolnienia można odmówić jedynie, gdyby złożenie zeznania groziło poważną szkodą państwu. (art.179 §2) Osobę zwolnioną z zachowania tajemnicy państwowej przesłuchuje się z wyłączeniem jawności.
Art. 179 §1 - Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony.
zakaz przesłuchiwania osób obowiązanych do zachowania tajemnicy służbowej lub związanej z wykonywaniem zawodu bądź funkcji na okoliczności, na które rozciąga się ta tajemnica bez uprzedniego zwolnienia tej osoby przez sąd lub prokuratora od jej zachowania. Osobę zwolnioną przesłuchuje się wówczas z wyłączeniem jawności. Na postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy nie przysługuje zażalenie.
Art. 181 §1 - Osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy.
I-wszy stopień uprawnienia do tajemnicy zawodowej - dotyczy osób nie wymienionych w ustawie. Nie ma tu szczególnej regulacji.
II-gi stopień uprawnienia do tajemnicy zawodowej - osoby nim objęte mogą być przesłuchane jedynie wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. O zezwoleniu decyduje sąd w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora w ciągu 7 dni od jego otrzymania, a na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Obejmuje zawody:
adwokata - tajemnica obejmuje wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej (także np. w postępowaniach administracyjnym i cywilnym)
radcę prawnego - j.w.
notariusza - tajemnica obejmuje okoliczności sprawy, o których notariusz dowiedział się ze względu na wykonywane czynności notarialne, poza informacjami udostępnionymi odpowiednim organom na podstawie przepisów o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości pochodzących z nielegalnych lub nieudokumentowanych źródeł. Tajemnica nie obowiązuje, gdy notariusz zeznaje w charakterze świadka, chyba że jej ujawnienie zagraża ważnemu interesowi prywatnemu lub dobru państwa.
lekarza - tajemnica obejmuje wszelkie informacje związane z pacjentem i uzyskane w związku z wykonywaniem zawodu. Tajemnica ta nie obowiązuje: gdy ustawa tak stanowi, gdy jej zachowanie może stwarzać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia innych osób albo jest niezbędne dla dalszego leczenia pacjenta u innego lekarza lub dla celów naukowych.
III-ci stopień uprawnienia do tajemnicy zawodowej - tajemnica dziennikarska - obejmuje też inne niż dziennikarz osoby zatrudnione w redakcjach i wydawnictwach, zwolnienie z tajemnicy nie może dotyczyć (z wyjątkiem informacji odnoszących się do przestępstw, co do których istnieje prawny obowiązek zawiadamiania):
danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o podobnym charakterze lub innej osoby udzielającej informacji opublikowanej lub przeznaczonej do publikacji, jeżeli osoby te zastrzegły sobie nie ujawnianie danych (anonimat)
wszelkich informacji, których ujawnienie mogłoby naruszyć chronione prawem interesy osób trzecich
Waltoś dzieli zakazy dowodowe na:
Zakazy dowodzenia określonych faktów:
→ zakazy zupełne
Zakaz ponownego dowodzenia przestępstwa
Zakaz dowodzenia prawa lub stosunku prawnego wbrew ustaleniom konstytutywnego orzeczenia innego sądu
Zakaz dowodzenia treści zeznań złożonych przez świadka, który skorzystał z prawa do odmowy zeznań
Zakaz dowodzenia przebiegu narady sędziowskiej i sposobu głosowania
→ zakazy niezupełne
Tajemnica państwowa
Tajemnica służbowa (I-, II- i III-go stopnia)
Zakazy dowodzenia za pomocą pewnych dowodów
→ zakazy bezwarunkowe
zakaz przesłuchiwania obrońcy jako świadków co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej
zakaz przesłuchiwania duchownego co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi
zakaz powoływania jako biegłych pewnych osób (art. 196 §1)
zakaz przesłuchiwania osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdrowia psychicznego, jako świadków na okoliczność przyznania się oskarżonego
zakaz wykorzystania w procesie złożonego wobec biegłego albo lekarza udzielającego pomocy medycznej oświadczenia oskarżonego dotyczącego zarzucanego mu czynu.
→ zakazy warunkowe
zakaz przesłuchiwania świadka, który skorzystał z prawa odmowy zeznań
zakaz przesłuchania świadka, który złożył wniosek o zwolnienie od złożenia zeznania, gdyż pozostaje on w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym i którego organ procesowy zwolnił z takiego obowiązku
Zakazy stosowania określonych metod dowodzenia
Swoboda wypowiedzi
Stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych
Dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub zeznań świadków nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych
Zachowanie pewnych rygorów formalnych podczas czynności dowodowych
Brak (wyłączenie) swobody wypowiedzi osoby przesłuchiwanej - zakaz niezupełny. Art. 171 §1 zakłada, że osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. Nie wolno także zadawać pytań sugerujących treść odpowiedzi (art. 171 §4). Art. 171 §7 przyjmuje, że wyjaśnienia, zeznania i oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi nie mogą stanowić dowodu. Obu pojęć nie należy mylić. Swobodne wypowiedzenie się (art. 171 §1) to pierwsza faza przesłuchania, tzw. spontaniczność wypowiedzi przesłuchiwanego (co ma do powiedzenia w danej sprawie). Brak tej fazy może stanowić względną podstawę odwoławczą. Zapewnienie możliwości swobody wypowiedzi (art. 171 §7) oznacza, że przesłuchiwany ma możliwość decydowania własną wolą o treści składanej wypowiedzi i nic go w tym nie krępuje. Brak swobody wypowiedzi występuje, gdy zachodzą takie warunki, które powodują, że - formułując swą wypowiedź - przesłuchiwany ma na uwadze inne okoliczności towarzyszące przesłuchaniu, tak że wypowiedź ta nie jest wyrazem tylko jego woli, gdyż jest ona skrępowana poprzez owe okoliczności, albo znajduje się on w stanie, w którym nie może panować nad swoją wolą. Dotyczy całego przesłuchania. Konfrontacja może (ale nie musi!) stwarzać warunki wyłączające swobodę wypowiedzi świadka. Za wyłączającą swobodę wypowiedzi uznaje się obecność funkcjonariusza Policji, który wcześniej już tę osobę przesłuchiwał, przy przesłuchaniu świadka przez prokuratora. Nie wyłącza swobody wypowiedzi stan psychiczny oskarżonego wywołany swoistym „załamaniem się” w wyniku toczącego się postępowania. Osoba powołująca się na brak swobody wypowiedzi powinna uprawdopodobnić stworzenie warunków wyłączających tę swobodę.
Kontrowersje w doktrynie i orzecznictwie budzi kwestia stosowania podstępu, czyli świadomego wprowadzania przesłuchiwanego w błąd, a także czynienie mu tzw. niedozwolonych obietnic. Część doktryny uznała te metody za nieetyczne (M. Cieślak, S. Waltoś). W orzecznictwie SN przeważał pogląd, że względy taktyczne nakazują aprobować takie zachowania organów ścigania, które wprawdzie mogą wpłynąć na proces motywacyjny przesłuchiwanego, ale nie odbierają mu możliwości wyboru treści składanego oświadczenia. Wg Tylmana należy raczej oceniać sytuację w konkretnej sprawie.
Prawo polskie nie przyjmuje zasady, znanej w systemie amerykańskim, zakazu spożywania owoców zatrutego drzewa (fruits of poisoned tree), która eliminuje z postępowania nie tylko dowód dotknięty bezpośrednio wadą, ale i uzyskane za jego pomocą dowody dalsze. W prawie polskim dowody rzeczowe ujawnione poprzez wymuszone przymusem wyjaśnienia mogą stanowić dowód w sprawie, choć same wyjaśnienia już nim nie będą.
Sąd daje wyraz temu, że dany dowód z uwagi na wymogi prawa, nie stanowi dowodu w sprawie, w uzasadnieniu wydanego orzeczenia, gdy omawia dowody będące podstawą ustaleń faktycznych, albo też poprzez wydanie w trakcie procesu odrębnego postanowienia w tej materii.
Wprowadzenie dowodów do procesu. Wniosek dowodowy.
Dowody w postępowaniu karnym przeprowadza się na wniosek:
stron,
podmiotu mającego być zobowiązanym do zwrotu korzyści
podmiotu zbiorowego jako quasi-stronom
albo z urzędu - przejaw oficjalności, gł. postępowanie przygotowawcze
W postępowaniu przygotowawczym podejrzany ma prawo wystąpić z wnioskiem dowodowym.
W postępowaniu sądowym przeważa przeprowadzanie dowodów na wniosek. Już w akcie oskarżenia oskarżyciel publiczny składa stosowne wnioski. Prezes sądu wzywa oskarżonego - przesyłając mu odpis aktu oskarżenia - do składania takich wniosków w terminie 7 dni od doręczenia mu aktu. Termin ten ma charakter instrukcyjny. Strony mogą składać wnioski aż do zamknięcia przewodu sądowego w I instancji, a nawet występując z apelacją od wyroku.
Prawo wprowadzania dowodów zapewniono także sądowi, który jako organ procesowy może z urzędu przeprowadzić każdy dowód, powinien jednak wydać stosowne postanowienie.
Wyjątkowo inicjatywa dowodowa w określonym zakresie przysługuje także biegłym. Mogą oni wystąpić:
o powołanie biegłego lub biegłych innych specjalności, więc o powołanie nowego eksperta (art. 202 §2)
wnosić o skierowanie badanego oskarżonego na obserwację w zamkniętym zakładzie leczniczym, czyli wnioskować co do sposobu przeprowadzenia dowodu (art. 203 §1)
Wniosek dowodowy
Wniosek dowodowy to żądanie strony przeprowadzenia określonego dowodu.
Wniosek musi zawierać (art. 169)
oznaczenie źródła dowodu -jaki dowód ma być przeprowadzony, np. imię nazwisko świadka
tezę dowodową - jakie okoliczności mają być udowodnione, np. „na okoliczność przebywania oskarżonego w dniu przestępstwa w miejscowości X oddalonej od miejsca przestępstwa 300km.”
może określać także sposób przeprowadzenia dowodu.
Wniosek może także zmierzać do wykrycia lub do oceny właściwego dowodu.
Wniosek może być złożony na piśmie albo ustnie do protokołu. Wniosek na piśmie musi spełniać także wymogi pisma procesowego.
Rodzaje wniosków:
wniosek sensu stricte (w ścisłym znaczeniu) - żądanie przeprowadzenia określonego dowodu skierowane do organu procesowego
wniosek o wyszukanie (uzyskanie) dowodu - zwłaszcza w postępowaniu przygotowawczym, np. o dokonanie przeszukania
wniosek pomocniczy - żądanie przeprowadzenia określonego dowodu w celu ustalenia, gdzie znajduje się dowód
wniosek z zakresu kontroli lub oceny dowodów, np. o odczytanie protokołu zeznań świadka z postępowania przygotowawczego w celu wykazania rozbieżności i podważenia wiarygodności
wniosek co do sposobu przeprowadzenia dowodu, np. o konfrontację
Uwzględnienie wniosku
Uwzględnienie wniosku przez organ procesowy może nastąpić w formie zarządzenia, jeżeli jednak do takiego wniosku złożonego na rozprawie zgłoszono sprzeciw, sąd decyduje postanowieniem (może być bez uzasadnienia i niezaskarżalnym).
Oddalenie wniosku dowodowego może nastąpić tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Oddalenie następuje w formie postanowienia (art. 170 §3) z uzasadnieniem. Postanowienie to nie jest jednak zaskarżalne, oddalenie wniosku nie stoi bowiem na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, choćby nie ujawniły się nowe okoliczności (art. 170 §4).
Wniosek dowodowy może być oddalony jedynie, jeżeli:
Art. 170 §1 - Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:
1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne
2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy
3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności
4) dowodu nie da się przeprowadzić
5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania
przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne (art. 170 §1 pkt 1)) - chodzi tu przede wszystkim o zakazy dowodowe. Niedopuszczalne jest także przeprowadzenie dowodu, gdy teza dowodowa jest niekorzystna dla oskarżonego, a wniosek pochodzi od obrońcy tegoż oskarżonego (sąd powinien przeprowadzić ten dowód z urzędu).
okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 170 §1 pkt 2) in principio) - chodzi o sytuacje niewątpliwe, gdy strona chce dochodzić okoliczności, które nie mają i nie będą miały znaczenia przy rozstrzyganiu danej sprawy
okoliczność, która ma być udowodniona, jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy (art. 170 §1 pkt 2) in fine) - z uwagi na szybkość procesu, chodzi tu o umożliwienie oddalenia kolejnego wniosku odnośnie tej samej, udowodnionej już tak jak chce wnioskodawca, okoliczności.
Art. 170 §2 - Nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić.
dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności (art. 170 §1 pkt 3)) - dowód jest wprawdzie możliwy i dopuszczalny ale nieprzydatny.
dowodu nie da się przeprowadzić (art. 170 §1 pkt 4)) - faktyczna niemożliwość przeprowadzenia bądź to w ogóle, bądź w przewidywalnym naturalnie terminie. Wniosek taki może być oddalony od razu (jeśli niemożność przeprowadzania go jest już sądowi znana) lub po dokonaniu stosownych ustaleń, z których owa niemożność wyniknie, np. świadek zapadł w śpiączkę. Nie można natomiast uznać za przyczynę niemożności przeprowadzenia dowodu znacznych kosztów czynności dowodowej.
wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania (art. 170 §1 pkt 5)) - wniosek, którego nie można oddalić z przyczyn wcześniej wskazanych, a jednocześnie sytuacja w jakiej uprawniony z nim występuje, w sposób oczywisty wskazuje, że wnioskodawcy chodzi jedynie o przedłużenie postępowania.
nie wykazano, przy wniosku o powołanie kolejnych biegłych (art. 201), że złożona w sprawie opinia jest niejasna czy wewnętrznie sprzeczna albo że zachodzą wątpliwości co do wiedzy lub bezstronności biegłego
Charakterystyka poszczególnych dowodów
Rodzaje dowodów znane w kpk:
wyjaśnienia oskarżonego (art. 175-176)
zeznania świadków (art. 177-192)
opinie biegłych (art. 193-203)
oględziny (osoby, rzeczy i przestrzeni) (art. 207-208)
otwarcie zwłok (art. 209)
ekshumacja? (art. 210)
eksperyment procesowy (art. 211)
badania osobopoznawcze? (art. 213)
wywiad środowiskowy (art. 214)
psychologiczne? badanie osoby oskarżonego (art. 215)
zatrzymanie rzeczy? (217)
przeszukanie (art. 219-230)
okazanie (art. 173)
konfrontacja? (art. 172)
kontrola i utrwalanie rozmów i korespondencji (art. 218-218b)
Czynności ujawniające dowody - polegają na wydobywaniu ze źródeł dowodu środków dowodowych oraz ich zabezpieczeniu w formie przewidzianej przez prawo procesowe.
Przesłuchanie - ogólne zasady dotyczące wyjaśnień oskarżonego, zeznań świadka i opinii biegłego
przesłuchanie musi odbywać się w warunkach stwarzających możliwość swobodnej wypowiedzi
osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania
W przesłuchaniu widoczne są etapy:
swobodna relacja
pytania ukierunkowane „zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli” oświadczenia.
Art. 171 §3 wyraźnie stanowi nie wolno zadawać pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi.
Psychologia sądowa, psychologia zeznań.
Zeznania świadków różnią się, ponieważ każdy jest indywidualistą i ma inną psychikę, inny sposób postrzegania (co też zależy od wieku, płci, itd.)
Świadek powie nam to, co: dostrzegł, zachował w pamięci, odtworzył z pamięci.
Zasady psychouwagi??
Dokonywanie spostrzeżeń: do naszego organizmu cały czas płyną bodźce, wrażenia ze środowiska zewnętrznego (człowiek jest elementem świata przyrody), sposób odbierania tych bodźców zależy od różnych czynników, np. od naszego zdrowia, nastawienia na odbiór. Jeżeli wrażenia przekraczają pewien próg i docierają do naszej świadomości to wówczas dokonujemy spostrzeżeń (mózg stara się uporządkować te spostrzeżenia w logiczna całość uzupełniając nieświadomie pewne luki między tym co widzieliśmy, a tym czego nie spostrzegliśmy - to uzupełnienie nie koniecznie pokrywa się z rzeczywistością
Sposób czynienia spostrzeżeń zależy od:
czynników obiektywnych (pogoda)
czynników fizjologicznych (stan zdrowia)
czynników psychologicznych (emocje)
Wyjaśnienia oskarżonego
Oskarżony z jednej strony jest stroną postępowania, z drugiej źródłem dowodowym dostarczającym różnych środków dowodowych (oględziny, okazanie, wyjaśnienia).
Oskarżony ma prawo (a nie obowiązek) składania wyjaśnień. Oskarżony może zatem bez podawania żadnych powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień w każdym czasie. O tych uprawnieniach powinien być pouczony, w postępowaniu przygotowawczym czyni się to na piśmie przed pierwszym przesłuchaniem.
Wyjaśnienia oskarżonego w zasadzie składane są ustnie do protokołu (protokołu przesłuchania podejrzanego lub protokołu rozprawy). Kodeks pozwala jednak w postępowaniu przygotowawczym, by podejrzany złożył wyjaśnienia na piśmie, jeżeli żąda tego on lub jego obrońca. Przesłuchujący może odmówić złożenia wyjaśnień na piśmie jedynie z ważnych powodów. Przy składaniu wyjaśnień (niezależnie od formy) muszą zostać zachowane gwarancje swobodnej wypowiedzi.
Oskarżony nie odpowiada za składanie fałszywych wyjaśnień, dlatego wyjaśnienia, stanowiąc ważki dowód w postępowaniu, muszą jednocześnie podlegać szczególnie skrupulatnemu badaniu. Wnikliwa, krytyczna analiza wyjaśnień jest aktualna niezależnie od tego, czy wyjaśnienia te potwierdzają, czy też przeczą treści zarzutu wysuwanemu przez akt oskarżenia.
Przyznanie się do winy przez oskarżonego może powodować:
ograniczenie postępowania dowodowego
Art. 388 - Za zgodą obecnych stron sąd może przeprowadzić postępowanie dowodowe tylko częściowo, jeżeli wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości.
skazanie bez rozprawy
Może zajść w dwóch sytuacjach:
Art. 335 §1 - Prokurator może umieścić w akcie oskarżenia wniosek o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kary lub środka karnego za występek zagrożony karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności bez przeprowadzania rozprawy, jeżeli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte.
Aby doszło do skazania bez rozprawy musi wystąpić zgoda oskarżonego. Nie mogą pozostawać wątpliwości.
Drugim przypadkiem skazania bez rozprawy jest możliwość wystąpienia przez samego oskarżonego z wnioskiem o określone skazanie go bez postępowania dowodowego (art. 387). Wymaga się tutaj, by okoliczności popełnienia przestępstwa nie budziły wątpliwości. Skorzystanie przez oskarżonego z takiej możliwości wymaga od niego nie budzącego wątpliwości przyznania się do winy.
Nie ma wartości dowodowej przyznanie się uczynione wobec biegłego lub lekarza udzielającego pomocy medycznej (poza badaniem wariograficznym- art. 199a). Nie wolno też przesłuchiwać lekarzy i innych osób zobowiązanych do tajemnicy na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami psychicznymi w trakcie jej leczenia.
Pomówienie - z założenia nie jest istotne czy pomówienie jest fałszywe, chodzi o zarzucenie innej osobie, że popełniła lub współuczestniczyła w popełnianiu przestępstwa. Możliwe jest pomówienie innej osoby o inny niż zarzucany oskarżonemu czyn.
Przebieg przesłuchania podejrzanego:
wstęp do przesłuchania, podczas którego należy: ustalić tożsamość podejrzanego i powiadomić go w jakim charakterze będzie przesłuchiwany oraz pouczyć go, gdy jest to pierwsze przesłuchanie, o uprawnieniach określonych w art. 300
przedstawienie zarzutów
przesłuchanie na temat jego danych osobowych
przesłuchanie właściwe (co do sprawy)
przesłuchanie uzupełniające, w czasie którego zadaje się podejrzanemu dodatkowe pytania celem wyjaśnienia niektórych kwestii lub skonkretyzowania jego wyjaśnień.
Przebieg przesłuchania oskarżonego przed sądem:
sprawdzenie tożsamości oskarżonego i uprzedzenie go o prawie odmowy odpowiedzi i wyjaśnień
odczytanie aktu oskarżenia
przesłuchanie właściwe
przesłuchanie uzupełniające
Zeznania świadków
Świadek jest uczestnikiem postępowania, który w założeniu dostarcza środka dowodowego w postaci zeznań.
Świadek czynu - osoba, która była świadkiem zdarzenia przestępnego
Świadek w znaczeniu procesowym - osoba wezwana do postępowania w takim charakterze
Świadek może stać się przedmiotem oględzin i badań - obowiązuje zasada, że świadka można poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu jedynie za jego zgodą. Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, stanu jego rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania spostrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić.
Oględzinom i badaniom (ale nie zabiegom chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym) - nie może sprzeciwić się świadek będący pokrzywdzonym, jeżeli karalność czynu zależy od stanu jego zdrowia. Obowiązek ten nie dotyczy jednak osób, które skorzystały z prawa do odmowy zeznań z uwagi na bycie osobą najbliższą dla oskarżonego lub zostały już zwolnione od zeznawania. Jeżeli świadek skorzystał z prawa do odmowy zeznań lub został od nich zwolniony już po uprzednim poddaniu się oględzinom, to protokoły tych oględzin nie są objęte zakazem dowodowym i podlegają ujawnieniu (odczytaniu) na rozprawie.
Istnieje także możliwość pobrania od świadków odcisków palców, wymazu ze śluzówki policzków, włosów, śliny, próby zapachowej, wykonania fotografii lub utrwalenia głosu dla celów porównawczych. Po ich wykorzystaniu materiał zbędny ulec musi zniszczeniu. Także możliwość poddania świadka za jego zgodą badaniu biegłego z użyciem poligrafu.
Świadka należy pouczyć o: obowiązku mówienia prawdy, możliwości odmowy zeznań, możliwości zwolnienia od obowiązku składania zeznań, możliwości odmowy odpowiedzi na pytanie, możliwości skorzystania ze statusu świadka incognito
Przebieg przesłuchania świadka w postępowaniu przygotowawczym:
Różni się od przesłuchania przed sądem nieobecnością stron (więc i ich pytań) oraz brakiem przyrzeczenia, chyba że świadka przesłuchuje sąd.
Przebieg przesłuchania świadka przed sądem:
Wstęp do przesłuchania (sprawdzenie tożsamości, niezbędnych danych dotyczących osoby, powiadomienie go w jakim charakterze będzie przesłuchiwany, pouczenie o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania)
Odebranie przyrzeczenia
Przesłuchanie świadka na temat jego danych osobowych
W zależności od roli świadka oraz jego stosunku do oskarżonego może zajść konieczność pouczenia go o prawnie odmowy zeznań, prawnie odmowy odpowiedzi na pytanie lub prawnie przesłuchania go z wyłączeniem jawności
Właściwe przesłuchanie
Szczególne rygory przesłuchania niektórych kategorii świadków:
Świadek nie ma ukończonych 15 lat - czynności z jego udziałem powinny być w miarę możliwości przeprowadzane w obecności jego przedstawiciela ustawowego (opiekuna faktycznego).
Przy przestępstwach przeciwko wolności seksualnej i obyczajności pokrzywdzony, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, może być przesłuchany jako świadek tylko raz, chyba że wyjdą na jaw nowe okoliczności, albo zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy przy pierwszym przesłuchaniu. Takiego pokrzywdzonego przesłuchuje sąd zawsze na posiedzeniu (także w toku dochodzenia lub śledztwa), w którym ma prawo wziąć udział tylko prokurator, obrońca i pełnomocnik pokrzywdzonego, a jego przedstawiciel ustawowy tylko wtedy, gdy nie ograniczy to swobody wypowiedzi świadka. Na podobnych zasadach można przesłuchać świadka poniżej 15 lat nie będącego pokrzywdzonym, który ma zeznawać odnośnie czynów seksualnych lub innych, ale dokonanych z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej, jeżeli zeznania mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia a świadek nie był współdziałającym w tym przestępstwie.
Obowiązki procesowe świadka:
Obowiązek stawienia się na wezwanie. Świadka można też przesłuchać w miejscu jego pobytu, jeśli nie może stawić się na wezwanie z powodu choroby lub niedającej usunąć się przeszkody. Jeśli świadek nie jest w stanie stawić się do sądu z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia, możliwe jest zlecenie przesłuchania przez sąd sądowi wezwanemu właściwemu dla miejsca pobytu świadka lub wyznaczenie do przesłuchania tam świadka - sędziego wyznaczonego ze składu sądu. Istnieje też możliwość przesłuchania świadka na odległość. Świadek musi wówczas stawić się jedynie w określonym miejscu (np. posterunek Policji).Na świadka, który nie stawił się na wezwanie organu bez usprawiedliwienia można nałożyć pieniężną karę porządkową w wysokości do 10tys zł, a nadto zarządzić jego przymusowe doprowadzenie. Karę można uchylić, jeżeli w ciągu 7 dni świadek usprawiedliwi swoja nieobecność.
Obowiązek złożenia zeznania. Wyjątki: prawo do odmowy zeznań, możliwość uchylenia się świadka od odpowiedzi na niektóre pytania. Świadek nie może przed sądem oświadczyć jedynie, że podtrzymuje swoje zeznania z dochodzenia lub śledztwa - jest to bezpodstawna odmowa składania zeznań. Na świadka, który bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznań można nałożyć karę porządkową, gdy ta nie poskutkuje także porządkową karę aresztowania na czas do 30 dni.
Obowiązek mówienia prawdy i nie zatajania prawdy, pod rygorem odpowiedzialności karnej za zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy. Warunkiem odpowiedzialności jest uprzedzenie zeznającego o odpowiedzialności karnej (przed rozpoczęciem przesłuchania, w postępowaniu przygotowawczym przez podpisanie oświadczenia, że został o tym uprzedzony) lub odebranie przyrzeczenia (może być odebrane tylko przez sąd lub sędziego wyznaczonego, od czego można odstąpić, jeśli strony się temu nie sprzeciwią). W trakcie przyrzeczenia wszyscy - także sędziowie - stoją. Osoby głuche i nieme składają przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Przyrzeczenia nie odbiera się w ogóle (art. 189):
Od osób, które nie ukończyły lat 17
Gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia
Gdy świadek jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo gdy za to przestępstwo został skazany
Gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie
Uprawnienia procesowe świadka:
Możliwość odmówienia zeznań
Co do okoliczności objętych tajemnicą państwową, zawodową, służbową lub funkcyjną, kiedy to po zwolnieniu z niej rodzi się obowiązek składania zeznań
Prawo do odmowy zeznań (art. 182), które służy określonym osobom z uwagi na ich szczególny stosunek do oskarżonego lub do sprawy. Prawo to służy także po ustaniu małżeństwa, przysposobienia. Jednak jeśli chodzi o konkubinat, prawo dotyczy jedynie stanu aktualnego. Konkubinatem jest współżycie podobne do małżeńskiego, więc kobiety i mężczyzny. Prawo to jest ustanowione w interesie świadka - aby nie był zmuszony do dostarczania dowodu przeciwko osobie najbliższej albo ułatwiającego postępowanie przeciwko niemu. Prawo to nie przysługuje świadkowi koronnemu. Jeżeli świadek nie jest pełnoletni to decyzję o odmowie składania zeznań może podjąć przedstawiciel ustawowy także i sam małoletni świadek, gdyby rodzice nie podjęli tej decyzji. Świadka należy zawsze uprzedzić o treści art. 182. Brak takiego pouczenia wyklucza ewentualną odpowiedzialność za złożenie fałszywych zeznań. W razie skorzystania przez świadka z przysługującego mu prawa do odmowy zeznań, poprzednie jego zeznania nie mogą służyć za dowód ani być odtworzone. W razie wielości oskarżonych świadek może skorzystać z prawa do odmowy zeznań tylko w odniesieniu do oskarżonego będącego dlań najbliższym. Z prawa do odmowy zeznań w procesie karnym, skorzystać można jedynie nie później niż „przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym”. Odmowa w trakcie składania zeznań przed sądem mimo pouczenia o prawie odmowy zeznań, nie może już być traktowana jako korzystanie z tego prawa i stanowi bezpodstawną odmowę składania zeznań. Świadek, który skorzystał z prawa do odmowy zeznań, może następnie zmienić zdanie i zgłosić organowi chęć ich złożenia. Fakt skorzystania z prawa odmowy zeznań nie wyklucza z możliwości poddania świadka oględzinom za jego zgodą, ani możliwości wezwania go do wydania przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie (ale w razie nie wydania nie stosuje się kar porządkowych), czy przeprowadzenia przeszukania.
Prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli jej udzielenie mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub za przestępstwo skarbowe. Chodzi o sytuacje, gdy osoba najbliższa nie jest oskarżonym. SN wyraził pogląd o niedopuszczalności przesłuchiwania w charakterze świadka osoby, co do której zebrane dowody zawierają już dostateczne podstawy do przedstawienia zarzutów. Osoba korzystająca z tego prawa musi się powołać na fakt grożącej mu (osobie najbliższej) odpowiedzialności. Z tego uprawnienia nie korzysta świadek koronny.
Zwolnienie świadka od zeznawania lub odpowiedzi na określone pytania - leży w gestii organu procesowego, ale jedynie na wniosek świadka. O jego prawie należy go powiadomić dopiero wówczas, gdy ujawnią się okoliczności uzasadniające zwolnienie od zeznawania. Musi to nastąpić przed rozpoczęciem pierwszego przesłuchania na rozprawie przed sądem I instancji. Zwolnienie może nastąpić, gdy świadek pozostaje w szczególnie bliskim stosunku osobistym z oskarżonym. Występujący o zwolnienie powinien uprawdopodobnić istnienie tego stosunku. Chodzi tu o stosunek charakteryzujący się silną więzią emocjonalną lub uczuciową, mogącą prowadzić w razie zeznawania do wewnętrznego konfliktu sumienia u świadka, np. narzeczeństwo, konkubinat, związek osób tej samej płci, posiadanie wspólnego pozamałżeńskiego dziecka. W zależności od sytuacji organ może zwolnić świadka w ogóle od zeznawania lub jedynie od udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania (w procesie wieloosobowym). W razie zwolnienia uprzednie zeznania świadka lub uprzednie jego odpowiedzi nie mogą stanowić dowodu ani być odtworzone. Z prawa tego nie korzysta świadek koronny,
Możliwość żądania przesłuchania z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 §2). Hańba to okoliczności drastyczne, dotyczące spraw osobistych i intymnych, które w odczuciu społecznym „poniżają” osobę zachowującą się w dany sposób. Żądanie to jest aktualnie jedynie w postępowaniu sądowym. Sąd powinien uprzedzić świadka o przysługującym mu prawnie, jeżeli z uwagi na charakter zeznań dostrzega taką możliwość. Świadek może skorzystać z tego uprawnienia i bez uprzedzenia. Wyłączenie jawności dotyczy jedynie treści zeznań na okoliczności mogące narazić na hańbę.
Instytucja świadka anonimowego (incognito) - ochrona świadka w razie obawy użycia wobec niego przemocy lub groźby bezprawnej albo grożącego mu niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia lub mienia. Występuje w dwu postaciach:
Świadek anonimowy sensu largo - art. 191 §3 - częściowe utajnienie niektórych danych identyfikujących świadka. Świadek może zastrzec dane odnośnie do swego miejsca zamieszkania (i tylko takie) jedynie do wiadomości prokuratora lub sądu, jeżeli wykaże istnienie uzasadnionej (popartej faktami) obawy użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osób mu najbliższych
Świadek anonimowy sensu stricte - art. 184 - utajnienie świadka może nastąpić, gdy zachodzi „uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej”. Chodzi o obawę takiej szkody, która dla świadka (jego najbliższych) jest znaczna, z uwagi na ich stan majątkowy - wyjątkowo poważna. W sprawie anonimizacji świadka wydaje się postanowienie „o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych”. Nie wolno utajnić takich okoliczności, które mają istotne znaczenie dla ustalenia przebiegu zdarzenia przestępstwa i sprawstwa oskarżonego. Albo te okoliczności będą podane przez świadka i odnotowane w protokole, albo podanie ich stronom oznacza ujawnienie osoby świadka, przy czym w tym ostatnim przypadku powinnością organu, z uwagi na lojalność wobec świadka, jest poinformowanie go o powyższym i uzyskanie jego zgody na jawne składanie zeznań albo pominięcie w ogóle tych zeznań. Świadkiem incognito nie powinien być: pokrzywdzony (ale przy znacznej ich liczbie jest to dopuszczalne), osoba widziana, rozpoznawana i wskazywana jako świadek zdarzenia przez oskarżonego lub innych świadków. Najbardziej zasadne jest anonimizowanie świadków przypadkowych, niedostrzeżonych przez innych świadków zdarzenia i jego uczestników, osoby czyniącej spostrzeżenia w tłumie.
Postępowanie w przedmiocie utajnienia świadka stanowi tajemnicę państwową. Wydaje je prokurator w postępowaniu przygotowawczym, a sąd w procesie przed sądem. W postanowieniu pomija się dane osobowe świadka. Na postanowienie służy zażalenie oskarżonemu i świadkowi, a gdy wydał je sąd także prokuratorowi. Zażalenie wnosi się w terminie 3 dni i rozpoznaje je sąd właściwy dla danej sprawy, a na decyzję sądu - sąd wyższy. Postępowanie zażaleniowe także stanowi tajemnicę państwową. W razie uwzględnienia zażalenia protokół przesłuchania świadka ulega zniszczeniu. W razie utajnienia świadka przesłuchuje go jedynie prokurator lub sąd. Ten ostatni może zlecić przesłuchanie sędziemu wyznaczonemu ze składu. Przesłuchanie następuje w miejscu i w sposób uniemożliwiający ujawnienie okoliczności, które pozwalałyby poznać osobę świadka. Tylko w przesłuchaniu świadka przez sąd lub sędziego mają prawo wziąć udział oskarżony i obrońca, a także prokurator, z tym że oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się tylko wtedy gdy sąd uzna to za konieczne. Możliwe jest też przesłuchanie świadka na odległość. Nie jest możliwe przesłuchanie takiego świadka przez sąd pod nieobecność obrońcy i prokuratora tzn. przez zadawanie pytań na piśmie i otrzymywanie odpowiedzi w protokole.
Istnieje możliwość zmiany decyzji o utajnieniu: sam świadek może o to wystąpić. W razie uchylenia tego postanowienia protokół przesłuchania świadka ulega ujawnieniu. Uchylenie postanowienia o utajnienie może nastąpić także z urzędu lub na wniosek prokuratora. Prokurator może uchylić je samodzielnie w postępowaniu przygotowawczym lub sąd na jego wniosek w sądowym, ale może to mieć miejsce jedynie, gdy:
Ustalono, że w rzeczywistości nie istniały obawy uzasadniające utajnienie (ale nie odpadły w toku procesu! Tylko nie było ich od początku)
Nastąpiło ujawnienie osoby świadka w toku procesu (nie jest jednak ujawnieniem samo wezwanie świadka jawnie zeznającego na wniosek strony procesowej)
Świadek ten złożył świadomie fałszywe zeznanie, należy wykazać okoliczności, z których wynika, że świadomie zeznawał on fałszywie, nie wystarczy, że sąd nie da wiary temu świadkowi.
Na postanowienie w kwestii uchylenia służy zażalenie. W razie uchylenia protokół zeznań świadka incognito podlega ujawnieniu w całości.
W razie śmierci świadka anonimowego w toku procesu jego zeznania powinny być stronom ujawnione, ale tylko wtedy, gdy w wyniku tej śmierci nie istnieje już obawa niebezpieczeństwa, która stała się podstawą anonimizacji.
Dowód z zeznań świadka incognito nie może być nie tylko wyłącznym (jedynym), ale także dominującym dowodem świadczącym o sprawstwie określonej osoby. Wśród pozostałych dowodów musi być także taki dowód, który bezpośrednio wskazuje na to sprawstwo.
Instytucja świadka koronnego - nie jest znana kodeksowi postępowania karnego. Wywodzi się z procesu angielskiego (king's witness) i oznacza sprawcę, który w zamian za określone obietnice poniechania ścigania go lub złagodzenia jego odpowiedzialności składał zeznania obciążające innych, znacznie groźniejszych przestępców. Prawu polskiemu osoba spełniająca warunki świadka koronnego faktycznie jest znana, choć nie określa się jej ty mianem, gdyż w istocie jej nieodpowiedzialność prawna wynika z konstrukcji materialnoprawnych, a nie legalnych układów.
Mały świadek koronny - art. 60 §3 i 4 k.k. -
obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet możliwość warunkowego jej zawieszenia wobec osoby współdziałającej z innymi osobami, która ujawni wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia lub wobec osoby współdziałającej „z inną bądź innymi osobami w popełnieniu przestępstwa skarbowego”, jeżeli ujawniła ona „organom postępowania przygotowawczego wszystkie istotne informacje dotyczące tych osób oraz okoliczności jego popełnienia”.
Fakultatywne - na wniosek prokuratora - nadzwyczajne złagodzenie kary i zawieszenie jej wykonania wobec osoby, która niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawniła przed organem ścigania i przedstawiła mu istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, odnośnie do przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności powyżej 5 lat.
W przypadku nie potwierdzenia ujawnionych przez małego świadka koronnego informacji postępowanie prawomocnie zakończone wobec takiego świadka może być wznowione. Nie stosuje się tej instytucji od początku wobec sprawcy kierowniczego, polecającego oraz prowokatora.
Świadek koronny - nie podlega karze za przestępstwo/wa, odnośnie do których instytucja ta wchodzi w rachubę i w którym/rych on uczestniczył, a które ujawnił w trybie określonym w ustawie o świadku koronnym. W razie nadania danej osobie statusu świadka koronnego proces taki wobec niej prowadzony włącza się do odrębnego postępowania i zawiesza, a następnie - po prawomocnym zakończeniu postępowań wobec osób, które wskazał świadek, i w których procesach wystąpił on jako świadek koronny - podejmuje i umarza. Obecnie ustawę o świadku koronnym stosuje się już do:
Każdego przestępstwa powszechnego i skarbowego popełnionego w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu jego popełnienie
Enumeratywnie wymienionych przestępstw: łapownictwo bierne i czynne, a także związane z wpływem na działalność instytucji, płatna protekcja, przekroczenie uprawnień i niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego, przyjmowanie, udzielanie i obiecywanie korzyści w zamian za głosowanie w określony sposób, udział w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym, przyjmowanie, udzielanie i obiecywanie korzyści w zamian za działalność szkodzącą jednostce gospodarczej a także w zamian za wpływ na wynik zawodów sportowych.
Świadkiem koronnym jest osoba będąca podejrzanym o przestępstwa wyżej wskazane, która zostanie dopuszczona do składania zeznań w charakterze świadka, przeciwko innym jego (ich) współuczestnikom. Nie może być nim jednak podejrzany, który:
Usiłował popełnić lub popełnił zabójstwo z art. 148 §1-3k.k. albo współuczestniczył w jego popełnianiu
Nakłaniał inną osobę do popełnienia czynu zabronionego, co do których instytucja świadka koronnego wchodzi w rachubę, w celu skierowania przeciwko niej postępowania (prowokator)
Kierował zorganizowaną grupą albo związkiem mającym na celu popełnienie przestępstwa powszechnego lub skarbowego. Ale kierownik taki może być świadkiem koronnym w sprawie innej grupy lub związku, do którego świadek przynależał, jeżeli nie był w jego kierownictwie.
Podejrzany może zostać świadkiem koronnym, jeżeli:
Do chwili wniesienia przeciwko niemu aktu oskarżenia przekazał w swoich wyjaśnieniach informacje, które mogą przyczynić się do ujawnienia okoliczności przestępstwa, wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przestępstw lub zapobieżenia im oraz ujawnił swój i znany mu majątek pozostałych współuczestników przestępstwa lub przestępstw
Zobowiązał się do złożenia przed sądem wyczerpujących zeznań dotyczących osób uczestniczących w przestępstwach oraz pozostałych okoliczności dotyczących przestępstwa. Świadek koronny może zostać też zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa oraz naprawienia szkody. Z tej czynności spisuje się protokół z pouczeniem, że jeśli nie wywiąże się ze zobowiązań nie będzie mógł korzystać z dobrodziejstwa bycia świadkiem koronnym oraz że postępowanie wobec niego zawieszone zostanie wznowione.
O dopuszczenie dowodu z zeznań świadka koronnego występuje do sądu okręgowego miejsca prowadzenia procesu prokurator prowadzący lub nadzorujący postępowanie przygotowawcze, po uprzednim uzyskaniu na to zgody Prokuratora Krajowego, a w sprawach wojskowych - Naczelnego Prokuratora Wojskowego. Postanowienie o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka koronnego wydaje sąd okręgowy, po uprzednim przesłuchaniu podejrzanego, co do wszystkich okoliczności, odnośnie których zobowiązał się zeznawać. Do udziału w przesłuchaniu dopuszcza się obrońcę, jeśli podejrzany tego zażąda. Sąd wydaje postanowienie w terminie 14 dni od złożenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu prokuratorowi służy zażalenie. W razie nie wystąpienia prokuratora do sądu lub oddalenia jego wniosku przez sąd, wyjaśnienia podejrzanego złożone w postępowaniu przygotowawczym i informacje o innych osobach lub przestępstwach nie mogą stanowić dowodu i podlegają zniszczeniu.
W postępowaniu, w którym świadek występuje jako koronny nie stosuje się wobec niego przepisów o prawie do odmowy: zeznań, odpowiedzi na pytanie, zwolnienia od zeznawania oraz o świadku incognito. Świadek może żądać przesłuchania go z wyłączeniem jawności.
W ciągu 14 dni od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie, w którym podejrzany występował w charakterze świadka koronnego, prokurator wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania wobec osoby będącej świadkiem koronnym, z uwagi na nie podleganie karze. Nie podleganie karze obejmuje tu jednak tylko przestępstwa, których dotyczy ustawa o świadku koronnym.
Prokurator nie umarza postępowania, lecz je podejmuje, jeżeli:
Świadek koronny zeznał nieprawdę lub zataił prawdę co do istotnych okoliczności sprawy albo odmówił zeznań przed sądem
Popełnił nowe przestępstwo działając w grupie zorganizowanej
Zataił majątek swój lub znany mu majątek współuczestników przestępstw
Prokurator może podjąć zawieszone postępowanie: gdy świadek koronny popełnił umyślne przestępstwo lub nie wykonał zobowiązania do zwrotu korzyści i naprawienia szkody. Na postanowienie o podjęciu postępowania służy świadkowi zażalenie.
Prokurator wznawia umorzone postępowanie, jeżeli w ciągu 5 lat od uprawomocnienia się tego umorzenia okaże się że: świadek koronny wg ustawy był osoba, która nie może korzystać z dobrodziejstwa niepodlegania karze, że świadomie nie ujawnił swego, lub współuczestników majątku lub okoliczności istotnych dla obowiązku naprawienia szkody bądź zwrotu korzyści, albo świadek ten popełnił nowe przestępstwo działając w zorganizowanej grupie. Można je wznowić, jeżeli świadek w tym czasie popełniłby przestępstwo umyślne. Ustawa zatem przewiduje, że nie można po nadaniu statusu świadka koronnego uchylić tego postanowienia w toku procesu.
Ochrona świadka koronnego - w razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka lub osoby mu najbliższej:
Mogą oni zostać objęci ochrona osobistą.
Mogą uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia
W szczególnie uzasadnionych wypadkach można im wydać dokumenty z „nowymi” danymi osobowymi oraz umożliwić zabieg chirurgiczny usuwający charakterystyczne elementy wyglądu lub operację chirurgiczną
Można przyznać im pomoc finansową na pokrycie kosztów utrzymania
Objęcie ochroną lub pomocą możne nastąpić na wniosek osób mających być chronionymi lub z urzędu za ich zgodą. W razie podjęcia umorzonego lub zawieszonego postępowania prokurator może zobowiązać świadka koronnego do zwrotu świadczeń uzyskanych w ramach ochrony lub pomocy.
Treść czynności podejmowanych przez podejrzanego przed prokuratorem dla spełnienia wymogów świadka koronnego oraz czynności związane z wystąpieniem o dopuszczenie tego dowodu i dopuszczenie tego dowodu (łącznie z udzieleniem ochrony i pomocy) stanowią tajemnicę państwową.
Ocena treści pod względem wiarygodności zeznań świadka:
osoba świadka (wiek, rozwój psychiczny, poziom wiedzy) - gdy są wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, to zgodnie z art. 192 §2 sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie z udziałem lekarza, lekarza psychiatry bądź biegłego psychologa a świadek nie może się temu sprzeciwić.
NA JAKI CZAS I NA JAKICH WARUNKACH MOŻNA PRZESŁUCHAĆ ŚWIADKA W ZAMKNIETYM ZAKŁADZIE PSYCHIATRYCZNYM? - NIE MOŻNA.
Możliwość dokonywania spostrzeżeń wzrokowych - barwa, kształt
Możliwość dokonywania spostrzeżeń słuchowych - czy mógł słyszeć
Stan osoby przesłuchiwanej (np. nietrzeźwość)
Opinia biegłych
Opinii biegłego zasięga się, gdy stwierdzenie okoliczności mającej istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych. Opinia jest zawsze potrzebna, jeżeli ustalenie danej okoliczności wymaga wiedzy specjalnej i nie ma znaczenia, czy organ procesowy sam posiada też taka wiedzę. Organ procesowy (sąd) nie może zastępować biegłego i rezygnować z jego opinii, mimo że ustalenie danej okoliczności wymaga wiedzy specjalistycznej. Sąd nie może odrzucić wszystkich opinii specjalistycznych i przyjąć w sprawie własnego odmiennego stanowiska. Organowi procesowemu nie wolno także zastępować wymaganej opinii innymi dowodami. Kodeks zakłada przecież, że jeżeli stwierdzenie okoliczności wymaga wiedzy specjalistycznej „zasięga się” opinii biegłego, a nie korzysta z innych dowodów. (art. 193 §1).
Fazy: aprioryczna (organ stwierdza okoliczności istotne dla sprawy wymagające wiedzy specjalnej, decyzja o powołaniu biegłego (postanowienie), spodziewanie się otrzymania opinii
Aposterioryczna (ocena opinii - swobodna ocena dowodów, ocena szczegółowa - czy opinia jest jasna, pełna, niesprzeczna, przyjęcie faktu za udowodniony, ocena instancyjna)
Niekiedy kodeks sam określa, iż w danej sytuacji procesowej niezbędne jest powołanie biegłych, wskazując nieraz także ich specjalność, np:
W celu wydania opinii o stanie psychicznym oskarżonego, gdy istnieją wątpliwości co do jego poczytalności, sąd lub prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) powołuje co najmniej 2 biegłych lekarzy psychiatrów.
Oględziny zwłok przeprowadza się z udziałem biegłego lekarza, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej
O tym, czy zasięgana opinia będzie u jednego biegłego, czy u kilku, czy też w stosownej instytucji, decyduje organ procesowy, mając na względzie charakter okoliczności i wiedzy specjalnej, do której należy sięgnąć. Kodeks nie przewiduje prymatu opinii instytucji nad opinią biegłego indywidualnego i odwrotnie. Każdy biegły ponosi indywidualną odpowiedzialność za wystawioną opinię przez złożenie podpisu pod nią.
Rodzaje opinii:
Opinia kompleksowa (kombinowana) - przy powołaniu biegłych z kilku specjalności, gdy maja oni przeprowadzić badanie wspólne i wydać jedną wspólną opinię
Opinie odrębne - kilku biegłych wydaje każdy osobną opinię.
W charakterze biegłego nie mogą być powoływani (art. 196):
Duchowni lub obrońcy
Osoby najbliższe dla oskarżonego lub pozostające z nim w szczególnie bliskim stosunku
Świadkowie czynu i świadkowie procesowi
Bezpośrednio zainteresowani sprawą, małżonkowie, krewni, powinowaci stron lub ich procesowego przedstawiciela, a także pozostający z nimi w stosunku przysposobienia, opieki, kurateli bądź we wspólnym pożyciu
Biorący udział w postępowaniu jako prokurator lub jako prowadzący postępowanie przygotowawcze, bądź jako obrońca, pełnomocnik lub przedstawiciel ustawowy strony
Warunki jakie musi spełniać kandydat na biegłego:
Korzystać z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
25 lat
udokumentowana wiedza z danej dziedziny
osoba niekarana o dobrej opinii
Biegłym może być także osoba nie będąca obywatelem polskim i zamieszkała za granicą.
Biegli z listy (prowadzi prezes sądu okręgowego, wpis na 5 lat - nie ma zakazu ponownego wpisu) i ad hoc oraz pracownicy określonych instytucji
O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie (art. 194). W postępowaniu przygotowawczym postanowienie to doręcza się stronom i ich przedstawicielom procesowym, by mogli się zapoznać z opinią i wystąpić np. o jej uzupełnienie. Postanowienie wydaje sąd lub prokurator oraz nieprokuratorski organ śledztwa lub dochodzenia (ale w pewnych sytuacjach tylko prokurator, np. przy powołaniu biegłych psychiatrów by ocenić stan zdrowia psychicznego oskarżonego).
Powołując biegłego organ procesowy może zastrzec swoją obecność przy przeprowadzaniu przez biegłego niektórych lub wszystkich badań, jeżeli nie wpłynie to ujemnie na wynik badania. Organ powołujący ustala też, czy biegły ma złożyć opinię ustnie, czy też na piśmie.
Do pełnienia czynności biegłego obowiązany jest nie tylko biegły sądowy, lecz także osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie. Wobec osoby, która bezpodstawnie uchyla się od wykonania czynności biegłego, można stosować karę pieniężną porządkową a także aresztowanie porządkowe.
Biegły powinien złożyć przyrzeczenie (art. 197 §1), które zobowiązuje go m.in. do zachowania bezstronności. Biegły sądowy powołuje się na przyrzeczenie złożone przy ustanowieniu go takim biegłym.
Jeżeli po powołaniu biegłego ujawniły się okoliczności wskazujące, że należy on do grona osób, które nie mogą pełnić tej funkcji w procesie, wydana przez niego opinia nie stanowi dowodu, a w miejsce wyłączonego biegłego powołuje się nowego.
Innego biegłego należy powołać, jeżeli ujawnią się powody osłabiające zaufanie do wiedzy lub bezstronności biegłego, albo inne ważne powody (np. długotrwała choroba). Strona powołująca się na istnienie powodów osłabiających zaufanie do biegłego powinna przytoczyć te powody, aby uprawdopodobnić podważenie zaufania do tej osoby.
Opinia o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego jest przez kodeks traktowana wyjątkowo. Nie tylko należy w tej kwestii powołać co najmniej dwóch biegłych, ale jeszcze kodeks zakłada, że nie mogą oni pozostawać w związku małżeńskim ani w innym stosunku, który mógłby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do ich samodzielności. Biegli psychiatrzy powołani do wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego mogą żądać powołania przez organ procesowy do udziału w wydaniu opinii biegłego lub biegłych innych specjalności. A także mogą wnosić, by badanie psychiatryczne oskarżonego było połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym. Orzeka o tym sąd, w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora, do którego zgłaszają taką potrzebę biegli. Na postanowienie służy zażalenie. Biegli, żądając umieszczenia oskarżonego na obserwacji, powinni wykazać, dlaczego jest ona nieodzowna. Gdyby sąd nie podzielał ich opinii, może powołać nowych biegłych, żądając jednak od nich od razu wypowiedzi, co do potrzeby obserwacji oskarżonego. W postanowieniu o skierowaniu oskarżonego na obserwację określa się czas obserwacji, który nie powinien przekroczyć 4 tygodni. Na wniosek zakładu, w którym prowadzi się obserwację, można ją przedłużyć (nawet kilka razy) na max 8 tygodni. O zakończeniu obserwacji biegli niezwłocznie zawiadamiają sąd, który powinien nakazać zwolnienie oskarżonego z zakładu leczniczego.
Powołanym biegłym udostępnia się w miarę potrzeby akta sprawy, w zakresie niezbędnym do wydania opinii i wzywa, gdy to jest niezbędne do udziału w przeprowadzaniu dowodów, np. przy otwarciu zwłok.
Opinia biegłego powinna zawierać:
Imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego
Imiona, nazwiska oraz pozostałe dane osób, które uczestniczyły w przeprowadzaniu ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonywanych przez każdą z nich
W wypadku opinii instytucji - nazwę i siedzibę
Czas przeprowadzonych badań oraz datę wydania opinii
Sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń, i oparte na nich wnioski
Podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii
Osoby biorące udział w wydaniu opinii mogą być następnie przesłuchane jako biegli, osoby zaś, które jedynie uczestniczyły w badaniach - jako świadkowie.
Opinia psychiatrów powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełnienia czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz zdolności do udziału w postępowaniu. Nie powinny znajdować się w niej jakiekolwiek oświadczenia złożone przez oskarżonego dotyczące okoliczności popełnienia czynu.
Opinia biegłych podlega ocenie nie tylko od strony jej logiczności i poprawności wnioskowania, ale także co do jej merytorycznej trafności. Dowód ten powinien być więc oceniany pod kątem tego, czy:
Biegły dysponuje wiadomościami specjalnymi niezbędnymi do stwierdzenia danej okoliczności
Opinia jego jest logiczna (nie zawiera w sobie sprzeczności) i zgodna z doświadczeniem życiowym oraz wskazaniami wiedzy
Opinia jest pełna i jasna
Nie zachodzi sprzeczność między nią a inną ujawnioną w postępowaniu opinią
Jeśli opinia jest niepełna lub nie jasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych.
Opinia jest niepełna - jeżeli nie udziela odpowiedzi na wszystkie postawione pytania, choć powinna, lub omija istotne kwestie, albo nie uzasadniono w niej należycie wyrażonych tam ocen i poglądów
Opinia jest niejasna - jeżeli jej sformułowanie nie pozwala na zrozumienie wyrażonych w niej ocen i poglądów albo sposobu dochodzenia do nich albo posługuje się nielogicznymi argumentami. Końcowe wnioski są nieścisłe i nie pozwalają ustalić ostatecznie poglądu biegłego.
Opinia jest wewnętrznie sprzeczna - jeżeli zawarte w niej wnioski są nielogiczne albo nie znajdują oparcia w przeprowadzonych przez biegłego badaniach, lub budzą istotne zastrzeżenia, co do ich trafności w porównaniu z podanym materiałem badawczym, a także gdy w opinii zawarto kilka różnych, wykluczających się ocen i wniosków.
W celu wyjaśnienia niejasności, niepełności lub sprzeczności organ może przesłuchać biegłego, może też żądać od biegłego dodatkowych wyjaśnień na piśmie albo powołać nowych biegłych. Organ powinien uwzględnić żądanie strony wezwania biegłego w celu zadania pytań, które wyjaśniłyby stronie wątpliwości.
Zachodzi sprzeczność między kilkoma złożonymi w postępowaniu opiniami - sam fakt istnienia sprzeczności nie uzasadnia od razu konieczności powołania nowych biegłych. Obowiązek taki istnieje wówczas, gdy żądnej z tych opinii nie można uznać za przekonująca i odpowiadającą wymaganiom procesowym.
Opinie pozaprocesowe - strony zaciągają specjalistycznych informacji u osób posiadających odpowiednią wiedzę. Strony mogą wnioskować o powołanie osoby, która wystawiła „opinię” w charakterze eksperta, jeśli wykażą niejasność, niepełność lub wewnętrzną sprzeczność poprzedniej opinii. Opinia pozaprocesowa nie stanowi dowodu w sprawie, sąd nie może jej potraktować jako dokumentu, w oparciu, o który mógłby podważyć opinię biegłego i oprzeć na niej rozstrzygniecie. Sąd może ją natomiast potraktować jako informację o możliwym dowodzie w sytuacji, gdy opinia powołanego eksperta nie spełnia wymogów pełnej, rzetelnej opinii.
W razie przesłuchiwania biegłych stosuje się przepisy o przesłuchiwaniu świadków.
Tłumacze, specjaliści
Tłumacz to pomocnik procesowy, który musi zachować obiektywizm, przekazuje bowiem organowi treść wypowiedzi strony lub źródła dowodowego albo dokonuje tłumaczenia pisma.
Art. 204 §1 - Należy wezwać tłumacza, jeżeli zachodzi potrzeba przesłuchania:
1) głuchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie się z nim za pomocą pisma
2) osoby nie władającej językiem polskim
§2 - Należy również wezwać tłumacza, jeżeli zachodzi potrzeba przełożenia na język polski pisma sporządzonego w języku obcym lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzanego dowodu.
§3 - Do tłumacza stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące biegłych
Specjalista to pomocnik procesowy, którego można następnie przesłuchać w charakterze świadka. Przybiera się go do czynności dowodowych (zabezpieczających) lub czynności wyszukiwania dowodów, ale jest on zobowiązany zachować obiektywizm. Od specjalisty nie będącego funkcjonariuszem organu procesowego odbiera się odrębne przyrzeczenie, w którym zobowiązuje się on m.in. zachować właśnie bezstronność.
Art. 205 §1 - Jeżeli dokonanie oględzin, przesłuchania przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszukania, wymaga czynności technicznych w szczególności takich jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów.
Wobec osób, które bezpodstawnie uchylają się od wykonania czynności tłumacza lub specjalisty, można zastosować pieniężną karę porządkową oraz porządkowe aresztowanie.
Oględziny.
Oględziny jest to zmysłowe zapoznanie się przez organ procesowy z miejscem, rzeczą lub ciałem osoby w celu poznania ich cech i właściwości, z uwagi na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy lub ujawnienia (wykrycia) innego źródła bądź środka dowodowego.
Art. 207 §1 - W razie potrzeby dokonuje się oględzin miejsca, osoby lub rzeczy.
Ślad - każda zmiana w otaczającej rzeczywistości (przestępca zawsze zostawia ślady)
Oględziny poprzedza na ogół zabezpieczenie miejsca popełnienia przestępstwa.
Oględziny pasywne to obowiązek obywatelski. Obejmują: zawiadomienie Policji, udzielenie pomocy ofiarom i zawiadomienie pogotowia.
Ekipa zabezpieczająca (minimum: oficer dochodzeniowy i technik kryminalistyki + prokurator gdy są zwłoki) czeka na ekipę oględzinową.
Z oględzin zawsze obowiązkowo spisuje się protokół (pisany w czasie teraźniejszym, obiektywny - duży formalizm - z załącznikami - szkic miejsca zdarzenia, dokumentacja fotograficzna, ewentualnie film). Można je dodatkowo utrwalić za pomocą urządzeń rejestrujących obraz i dźwięk. W toku oględzin można dokonywać też przesłuchań lub innych czynności dowodowych, które okazują się niezbędne. Jeżeli przeprowadzenie oględzin wymaga dokonania czynności technicznych do udziału w nich można wezwać specjalistów.
Oględziny miejsca
Obejmują zarówno pomieszczenia jak i otwartą przestrzeń. Mają charakter statyczny („ogląda się”) i wykrywczy (poszukuje się nieznanych dotąd informacji). Oględziny pomieszczeń podlegają tym samym rygorom co przeszukanie pomieszczeń. Oględziny miejsca przeprowadza się zawsze w obecności przybranych świadków.
Wizja lokalna - oględziny wtórne - jej celem jest bądź to uzyskanie na miejscu zdarzenia właściwego jego obrazu, bądź też uściślenie uzyskanych już informacji o zdarzeniu w miejscu, w którym ono nastąpiło. (uwaga kpk nie zna takiego pojęcia, funkcjonowało ono w okresie międzywojennym)
Okazanie miejsca a wskazanie miejsca. Okazanie miejsca to wskazanie np. świadkowi miejsca w celu rozpoznania (lub nie rozpoznania) jako miejsce zdarzenia. Wskazanie to podanie przez przesłuchiwanego określonego wycinka przestrzeni lub pomieszczenia jako miejsca zdarzenia lub miejsca, w którym znajdują się dowody zdarzenia.
Oględziny ogólnoorientacyjne
Oględziny szczegółowe: I faza - statyczna - szczegółowo przyglądamy się śladom, fotografujemy
II faza - dynamiczna - zabezpieczamy ślady
Oględziny końcowe - zapakowanie śladów
Oględziny kontrolne - można przeprowadzić eksperyment, uzupełnić
Oględziny końcowe - protokół, wszystkie czynności muszą być ujęte w protokole
Fotografie kryminalistyczne:
Oględzinowe (ogólnoorientacyjne, szczegółowa (poszczególne ślady), sytuacyjna (najbardziej istotne fragmenty przedmiotów)
Detektywna - wykonana bez wiedzy i zgody fotografowanego, sytuacyjna
Sygnalityczna - w aktach sprawy: profile, en face, cała sylwetka
Oględziny rzeczy
Najczęściej oględziny dowodów rzeczowych. Rzeczą jest tu także dokument, jeżeli nie interesuje nas jego treść intelektualna, lecz cechy fizyczne. Jeżeli przedmiot oględzin może ulec przy badaniu zniekształceniu lub zniszczeniu, część tego przedmiotu należy w miarę możliwości zachować w stanie niezmienionym, a gdyby nie było to możliwe, należy ten stan utrwalić w inny sposób (art. 207 §2), np. przez fotografię.
Oględziny osoby
Oględziny ciała osoby żyjącej. Oględziny i badania ciała mogą być przeprowadzone jedynie wtedy, gdy ustawa na to zezwala. Oględziny mogą mieć charakter powierzchowny lub być bardziej szczegółowe. Jeżeli oględziny mogą wywołać uczucie wstydu, powinna ich dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne trudności. Osoby płci odmiennej mogą być obecne przy takich oględzinach tylko w razie konieczności (art. 208)
Oględziny zwłok
Oględziny zwłok to oględziny zewnętrzne ciała zmarłego. Oględziny i otwarcie zwłok przeprowadza się, jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci.
Oględzin zwłok dokonuje prokurator (a w postępowaniu sądowym - sąd) z udziałem biegłego lekarza, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej. W wypadkach nie cierpiących zwłoki oględzin może dokonać Policja z obowiązkiem niezwłocznego powiadomienia prokuratora. Oględzin zwłok dokonuje się na miejscu ich znalezienia, a do czasu przybycia prokuratora i biegłego lub sadu przemieszczać lub poruszać zwłoki można tylko w razie konieczności (art. 209 §3). Do obecności przy oględzinach zwłok można w razie potrzeby, wezwać lekarza, który ostatnio udzielał pomocy zmarłemu jako świadka przybranego, który poprzez posiadane informacje o stanie zdrowia zmarłego może ułatwić ustalenie przyczyny śmierci.
Otwarcie zwłok
Otwarcie zwłok to oględziny wewnętrzne ciała zmarłego. Otwarcia zwłok dokonuje biegły w obecności prokuratora lub sądu. Do tej czynności w postępowaniu przed sądem może być wyznaczony sędzia ze składu orzekającego. Można także dodatkowo wezwać lekarza, który ostatnio udzielał pomocy zmarłemu. Dokonanie otwarcia zwłok przed przybyciem organu procesowego jest niedopuszczalne. Sekcja zwłok odbywa się zazwyczaj w jednostce medycyny sądowej lub w szpitalu. Także z otwarcia zwłok obowiązkowo spisuje się protokół.
Art. 210 - W celu dokonania oględzin lub otwarcia zwłok prokurator albo sąd może zarządzić wyjęcie zwłok z grobu.
Eksperyment procesowy
Eksperyment procesowy to czynność dowodowa przybierająca postać doświadczenia albo odtworzenia przebiegu, stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń lub ich fragmentów. (art. 211)
Eksperyment jako doświadczenie polega na sprawdzeniu możliwości wystąpienia określonych faktów lub zjawisk bądź zbadania możliwości ich spostrzeżenia w określonych warunkach. Natomiast odtworzenie czyli rekonstrukcja, to sprawdzenie, czy zdarzenie mogło mieć określony, zakładany przebieg czy wyglądało inaczej. Doświadczenie nie zawsze musi być przeprowadzane na miejscu zdarzenia, natomiast odtworzenie powinno być dokonywane w miejscu zdarzenia, w warunkach maksymalnie zbliżonych do tych, jakie miały miejsce, gdy zdarzenie to następowało.
Eksperyment służy zatem sprawdzeniu zebranych już dowodów lub istniejących w oparciu o nie wersji śledczych oraz uzyskaniu nowych dowodów.
Eksperyment przeprowadzony na miejscu zdarzenia różni się od oględzin przede wszystkim swoim dynamizmem (ustala się w sposób aktywny czy dane zjawisko mogło mieć miejsce)
W kryminalistyce podkreśla się, że w istocie większą wartość dowodową ma niekiedy negatywny wynik eksperymentu, który wyklucza określone zjawisko, niż pozytywny, który świadczy jedynie o prawdopodobieństwie jego wystąpienia, a nie o tym, że na pewno miało ono miejsce.
Eksperyment procesowy ma charakter czynności niepowtarzalnej. Mogą zatem uczestniczyć w nim strony. Oskarżony jako aktywny uczestnik (np. opisujący przebieg zdarzenia) może się tu pojawić jedynie dobrowolnie.
W toku eksperymentu można dokonywać przesłuchań i innych czynności dowodowych (art.212). Jeżeli eksperyment wymaga przeprowadzenia czynności technicznych, do udziału w nim można wezwać specjalistów.
Z eksperymentu sporządza się protokół. Może on też być rejestrowany aparaturą utrwalającą dźwięk i obraz.
Eksperyment procesowy ≠ eksperyment rzeczowy. Eksperyment rzeczowy przeprowadza biegły w ramach zleconej mu ekspertyzy.
Eksperymentu nie przeprowadza się:
W przypadku, gdy eksperyment zagrażałby życiu i zdrowiu osób w nim uczestniczących
W przypadku, gdy narusza nietykalność cielesną
Gdy zagraża mieniu znacznej wartości
Gdy zmuszałby do wzięcia w nim udziału pokrzywdzonego lub jego bliskich
Wywiad środowiskowy i badanie oskarżonego.
Zakres badań osobopoznawczych określa art. 213.
Art. 213 §1 - W postępowaniu należy ustalić tożsamość oskarżonego, jego wiek, stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód i źródła dochodu oraz dane o jego karalności.
Jeżeli podejrzany był już prawomocnie skazany, to w celu ustalenia recydywy, lub gdy zarzuca mu się zbrodnię, należy dołączyć do akt postępowania również odpis lub wyciąg wyroku oraz dane dotyczące odbycia kary (art. 213 §2)
W stosunku do żołnierza zbiera się także dane dotyczące przebiegu służby wojskowej, wyróżnień oraz ukarań dyscyplinarnych.
Art. 214 §1 - W razie potrzeby, a w szczególności gdy niezbędne jest ustalenie danych, co do właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego, sąd a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zarządza w stosunku do oskarżonego przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach przez Policję.
Wywiad środowiskowy zarządza w razie potrzeby sąd a w postępowaniu przygotowawczym prokurator. W następujących sytuacjach przeprowadzenie wywiadu środowiskowego jest obligatoryjne (art. 214 §2):
w sprawach o zbrodnie
gdy oskarżony w chwili czynu nie ukończył 21 lat, a zarzucono mu umyślny występek przeciwko życiu.
Wywiadu można nie przeprowadzać, gdy oskarżony nie ma w kraju stałego miejsca zamieszkania. (art. 214 §3). Do kuratora stosuje się odpowiednio przepisy o wyłączeniu sędziego (o wyłączeniu orzeka sąd lub prokurator (postępowanie przygotowawcze)). W razie potrzeby kurator może korzystać z pomocy Policji. Wynik wywiadu powinien zawierać zwięzły opis dotychczasowego życia oskarżonego oraz dokładne informacje o jego środowisku, w szczególności rodzinnym, szkolnym lub zawodowym oraz o jego stanie majątkowym i źródłach dochodu, stanie zdrowia i nadużywaniu przez niego alkoholu lub środków odurzających lub psychotropowych, a także własne spostrzeżenia kuratora.
Dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach wywiadu, kurator ujawnia jedynie na żądanie sądu, lub - w postępowaniu przygotowawczym - prokuratora.
Dokumenty
Dokumentem w rozumieniu prawa procesowego jest stwierdzenie pismem ręcznym, maszynowym lub drukiem okoliczności istotnej dla postępowania. Dla postępowania istotna może być zarówno jego zawartość intelektualna, jak i postać zewnętrzna (oryginał, kopia), sam autor. Dokument stanowi w takiej sytuacji samoistne źródło dowodowe i podlega odczytaniu - środek dowodowy to treść dokumentu. Gdy przedmiotem jest autentyczność dokumentu - dokument to dowód rzeczowy.
Podział dokumentów:
Urzędowe (np. zaświadczenia lekarskie, świadectwa szkolne itp.)
Prywatne (umowy, kwity odbioru itd.)
Zgodnie z art. 393 dokument prywatny może być dowodem w sprawie, jeżeli nie powstał podczas postępowania karnego i dla jego celów.
Podpisane przez autora (np. oficjalne zawiadomienie o przestępstwie)
Anonimowe - mogą być uznane tylko za informację, jeżeli wzbudzą w organie procesowym przypuszczenie, że podane tam fakty mogły mieć miejsce. Wymagają wówczas sprawdzenia, same w sobie dowodu nie stanowią.
Oryginały
Dowody pochodne - odpisy, kopie, kserokopie. Można z nich skorzystać zawsze, gdy brak oryginału, lub gdy chcemy je porównać z oryginałem sprawdzając jego wiarygodność.
Procesowe - powstałe w postępowaniu lub dla niego, np. protokoły, notatki urzędowe. Ich odczytywanie podlega ograniczeniom w procesie.
Pozaprocesowe - oświadczenia, publikacje, listy, notatki prywatne, grypsy. Należy jedynie pamiętać, że nie wolno zastępować dowodu z zeznań/wyjaśnień treścią pism lub notatek urzędowych.
Taśma filmowa lub magnetofonowa
Taśma filmowa lub magnetofonowa to samoistny dowód stanowiący zapis obrazu bądź dźwięku. Sam zapis - środek dowodowy, odtworzenie go - sposób przeprowadzenia dowodu. Kodeks zakłada, że czynność objęta obowiązkiem zaprotokołowania może być nagrana za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, a niekiedy wręcz nakazuje dokonanie takich utrwaleń. Zapis stanowi wówczas załącznik do protokołu. Utrwalenie przewidziane jest także w odniesieniu do rozmów telefonicznych i innych. Utrwalenia dźwięku z przebiegu rozprawy może dokonywać strona na własny użytek za zgodą sądu (art. 358). Przedstawicielom mediów sąd może zezwolić także na utrwalenie obrazu (art. 357). Kodeks wprost zakłada wykorzystanie wszelkich zapisów obrazu lub dźwięku przy odtwarzaniu zaginionych akt.
Zapis obrazu lub dźwięku może powstać poza postępowaniem karnym jako efekt działań operacyjnych i sprawdzających Policji, ABW, CBA i SWW podejmowanych w ramach uprawnień płynących z ustaw o tych organach. Rejestracja może być także efektem działania osoby trzeciej zupełnie przypadkowo lub w sposób kontrolowany. Takie rejestracje mogą być wprowadzone do postępowania karnego, przy czym powinny być one poddane uprzednio opinii biegłego i oględzinom rzeczoznawczym. Przyjmuje się przy tym, że istnieje pełna możliwość zbadania fałszerstwa zapisu.
Fotografia
Fotografia - statyczny zapis obrazu zdarzenia i jego fragmentów, śladów i dowodów przestępstwa, rzeczy albo osoby.
Fotografia ujawniająco-zabezpieczająca
Fotografia utrwalajaca przebieg czynności
Fotografia rejestracyjna
Okazanie (rekognicja)
Okazanie (rekognicja) - skoncentrowanie osoby przesłuchiwanej na określonym przedmiocie percepcji zmysłowej przedstawionym jej w grupie innych przedmiotów tej percepcji. Jej sens sprowadza się do identyfikacji przedmiotu poznania. Jednym z efektów okazania może być rozpoznanie. Okazanie stanowi odrębna dowodową czynność procesową, w wyniku której uzyskuje się dowód w postaci oświadczenia o rozpoznaniu (lub nie) danej osoby lub rzeczy w efekcie percepcji zmysłowej. Sporządza się niego protokół. Powinno być przeprowadzone tak, by wyłączyć sugestię. Okazywana osoba/przedmiot powinny być zaprezentowane w grupie innych osób/rzeczy. Co do osób kodeks wymaga, aby okazywany znajdował się w grupie obejmującej łącznie co najmniej 4 osoby.
Wyróżnia się:
Okazanie oskarżonego w celu rozpoznania go
Okazanie podejrzanego w celu rozpoznania go
Okazanie rzeczy
Okazanie przez okazanie głosu - dochodzi tu (lub nie) do rozpoznania osoby po głosie w wyniku wypowiadania przez nią określonego tekstu. Sama osoba wypowiadająca powinna zostać niewidoczna dla rozpoznającego, by wykluczyć sugestię
Okazanie bezpośrednie - osoby lub rzeczy
Okazanie pośrednie - okazanie wizerunku osoby lub zdjęcia rzeczy
Okazanie jawne
Okazanie „ślepe” (puste) - w okazywanej grupie nie ma przedmiotu rozpoznania (sprawdzenie wiarygodności świadka)
Okazanie tajne - okazanie w ten sposób, by wyłączyć możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobę rozpoznawaną.
Konfrontacja
Konfrontacja (art. 172) dotyczy osób przesłuchiwanych, polega na skonfrontowaniu ich, czyli stawieniu wzajemnie do oczu w celu wyjaśnienia sprzeczności zawartych w ich dotychczasowym zeznaniu czy wyjaśnieniu. Przesłuchuje się ich zadając wzajemnie(na przemian) pytania dotyczące kwestii rozbieżnych, które teraz podtrzymują lub zmieniają. Można konfrontować świadków jak i oskarżonych, świadków z oskarżonymi lub biegłych, teoretycznie opinię biegłego z zeznaniami świadków. Służy ona ocenie wiarygodności każdego z nich. Nie jest obowiązkowa, jednak sąd powinien ją zarządzić zawsze, jeżeli może się to przyczynić do prawidłowego ustalenia stanu faktycznego. Konfrontacja staje się bezprzedmiotowa jeżeli chcemy konfrontować biegłego z podejrzanym (obrońca ma prawo zadawać pytania). Dobra konfrontacja to wyjaśnienie sprzeczności, więc jedna strona musi przyznać się do błędu. Forma: kartka - dzieli się ją na pół, pisze pytanie i notuje odpowiedzi.
Dowodowe czynności poszukiwawcze
Zatrzymanie rzeczy. Przeszukanie.
Czynności te wkraczają w wolności i prawa osobiste obywateli w zakresie wolności i tajemnicy komunikowania się oraz nienaruszalności mieszkania. Wydanie rzeczy oraz przeszukanie oraz decydowanie o dalszym losie rzeczy należy w postępowaniu sądowym - do sądu, a w przygotowawczym - do prokuratora. Na postanowienie dotyczące przeszukania i zatrzymania rzeczy oraz na inne czynności przysługuje zażalenie osobom, których prawa zostały naruszone. Zażalenie rozpoznaje prokurator nadrzędny, a na niedecyzyjne czynności organów nieprokuratorskich - prokurator nadzorujący postępowanie przygotowawcze.
Zatrzymanie rzeczy obejmuje:
Rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie, w tym korespondencję i przesyłki
Rzeczy podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym
Rzeczy podlegające zatrzymaniu należy wydać na żądanie sądu lub prokuratora, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także na żądanie Policji lub innego uprawnionego organu. Osobę mającą rzecz podlegającą wydaniu wzywa się do jej wydania dobrowolnie, w razie odmowy można przeprowadzić odebranie z użyciem przemocy, jeżeli jest to konieczne. Zatrzymania (odebrania) rzeczy należy dokonywać z umiarem i poszanowieniem godności osób, których czynność ta dotyczy, oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości. Jeżeli wydania żąda organ nie będący prokuratorem (lub sądem), powinien on przedstawić danej osobie postanowienie sądu lub prokuratora, w którym rzecz ta jest określona, a gdy uzyskanie takiego postanowienia nie jest możliwe (z uwagi na niecierpiącą zwłoki sytuację) nakaz kierownika swojej jednostki albo legitymację służbową. Organ taki powinien niezwłocznie wystąpić o zatwierdzenie zatrzymania, jeżeli rzecz wydano lub odebrano, a osoba, która rzecz wyda, może żądać sporządzenia i doręczenia jej postanowienia o zatwierdzeniu zatrzymania, które wówczas należy doręczyć jej w terminie 14 dni, a gdyby doszło do przeszukania i odebrania rzeczy - w ciągu 7 dni. Jeżeli w tym terminie nie doszło do zatwierdzenia zatrzymania (odebrania) rzeczy, należy rzeczy te niezwłocznie zwrócić osobie uprawnionej, a gdyby ich posiadanie było zabronione - przekazać właściwemu urzędowi lub instytucji. Zwrot taki nie jest jednak niezbędny, jeżeli doszło do dobrowolnego wydania rzeczy, a wydający nie żądał doręczenia mu zatwierdzenia.
Z zatrzymania sporządza się protokół.
Zatrzymanie przesyłek, korespondencji i danych informatycznych.
Aktualnie urzędy, instytucje i podmioty prowadzące działalność w dziedzinie poczty lub telekomunikacji oraz urzędy celne i instytucje oraz przedsiębiorstwa transportowe są obowiązane wydać sądowi lub prokuratorowi na ich żądanie zawarte w postanowieniu i w zakresie wskazanym w tym orzeczeniu:
Korespondencję i przesyłki (listy, paczki, kartki itd.)
Wykazy połączeń telekomunikacyjnych lub innych
Korespondencję przesyłaną pocztą elektroniczna
Urządzenia lub nośniki zawierające dane informatyczne
Na postanowienie przysługuje zażalenie. (postanowienie dostarcza się adresatowi korespondencji, abonentowi telefonu i nadawcy, ale doręczenie takie można odroczyć). Urzędy, instytucje i inne podmioty prowadzące działalność telekomunikacyjną obowiązane są ponadto na żądanie sądu lub prokuratora niezwłocznie zabezpieczyć na czas określony podany w postanowieniu, nie dłuższy niż 90 dni, dane informatyczne przechowywane w urządzeniach zawierających te dane na nośniku lub w systemie. Zajęte przesyłki, wykazy i nośniki może otwierać lub zarządzić ich otwarcie jedynie sąd lub prokurator.
Kontrola korespondencji może nastąpić przed postępowaniem jako czynność operacyjno-rozpoznawcza Policji, ABW, CBA możliwa w pewnych kategoriach spraw i pod kontrolą Prokuratora Generalnego.
Przeszukanie.
Przeszukanie to wykrywcza czynność dowodowa, będąca jednocześnie środkiem przymusu pozwalającym na legalne wykroczenie w sferę konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności osobistych w postaci nietykalności osobistej i nienaruszalności mieszkania.
Przeszukanie może nastąpić jedynie w celu:
Wykrycia, zatrzymania lub przymusowego doprowadzenia osoby podejrzanej/podejrzanego/oskarżonego
Znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie
Znalezienia rzeczy podlegających zajęciu w postępowaniu karnym
Przeszukanie może objąć:
Pomieszczenia (mieszkania i inne lokale)
Inne miejsca (środki transportu, miejsca otwarte)
Osobę, jej odzież i podręczne przedmioty
Przeszukanie może nastąpić jedynie wtedy, gdy istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub wskazane rzeczy tam się znajdują.
Przeszukania mogą dokonać:
Prokurator
Policja - lub inny wskazany w ustawie organ, na polecenie sądu lub prokuratora
Policja i inne ustawowo uprawnione organy, samodzielnie w wypadkach niecierpiących zwłoki w oparciu o nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową
Zasady dokonywania przeszukań:
Przeszukiwania osoby i odzieży na niej należy dokonywać w miarę możliwości za pośrednictwem osoby tej samej płci. Nie dotyczy to już przeszukania podręcznych przedmiotów tej osoby.
Przeszukania pomieszczeń zamieszkałych dokonuje się z założenie jedynie w porze dziennej (miedzy 6 a 22), z tym że przeszukanie rozpoczęte za dnia wolno kontynuować w nocy.
Przeszukanie w porze nocnej jest możliwe gdy:
Zawsze w odniesieniu do lokali dostępnych w tym czasie dla nieokreślonej liczby osób (np. dworce kolejowe, lokale rozrywkowe) oraz lokali służących do przechowywania przedmiotów
w odniesieniu do pomieszczeń zamieszkałych w wypadkach nie cierpiących zwłoki.
Przeszukanie pomieszczeń lub miejsc zamkniętych należących do instytucji państwowej lub samorządowej wymaga uprzedniego (przy rozpoczęciu przeszukiwania) zawiadomienia kierownika tej instytucji lub jego zastępcy albo organu nadrzędnego i dopuszczenia ich do udziału w czynności
Przy przeszukaniu firmy powiadamia się jej szefa, który ma prawo być obecny lub wyznaczyć osobę
Przeszukanie pomieszczenia zajętego przez wojsko może nastąpić tylko w obecności dowódcy lub osoby przez niego wyznaczonej.
Jeżeli organ spowoduje jakiś straty podczas przeszukania, a przeszukanie okaże się bezzasadne to koszty pokrywa SP
Unikamy efektu Rozentala - ciąg selekcyjny - przewodnik psa nie powinien znać, o który zapach chodzi, bo może psu zasugerować.
Tryb przeszukiwania
Osobę, u której ma nastąpić przeszukanie, należy przed przystąpieniem do tej czynności zawiadomić o jej celu i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Okazuje się jej postanowienie sądu lub prokuratora, nakaz kierownika jednostki lub legitymację służbową. Podczas przeszukania ma prawo być obecna osoba, u której się go dokonuje oraz osoba przybrana przez prowadzącego czynność, nadto osoba wskazana przez podlegającego przeszukaniu, ale tylko jeżeli nie uniemożliwia to przeszukania albo nie utrudnia go w istotny sposób. Przeszukanie może nastąpić także pod nieobecność właściciela czy posiadacza lokalu - należy wówczas do przeszukania przywołać przynajmniej jednego dorosłego domownika lub sąsiada.
Jeżeli osoba, u której dokonuje się przeszukania, oświadcza, że znalezione pisma lub dokumenty zawierają wiadomości objęte tajemnicą państwową, służbową lub inną chronioną ustawą, albo mają charakter osobisty, organ przeprowadzający czynność przekazuje je niezwłocznie (bez ich odczytania) prokuratorowi lub sądowi w opieczętowanym opakowaniu. Nie dotyczy to dokumentów objętych tajemnicą inną niż państwowa, jeśli ich posiadaczem jest osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa oraz pism o charakterze osobistym, jeśli osoba podejrzana jest ich autorem, adresatem lub posiadaczem.
Pisma i dokumenty dotyczące tajemnicy obrończej. Jeżeli osoba, u której dokonuje się przeszukania oświadczy, że znalezione pisma obejmują okoliczności związane z wykonywaniem funkcji obrońcy, organ dokonujący czynności pozostawia je przeszukiwanemu bez zapoznawania się z ich treścią lub wyglądem. Gdyby zaś oświadczenie takie składała osoba nie będąca obrońcą i budziłoby ono wątpliwości, organ przekazuje dokumenty w opieczętowanym opakowaniu sądowi, który po zapoznaniu się z nimi zwraca je w całości lub części w opieczętowanej postaci osobie, od której je zabrano, bądź wydaje postanowienie o ich zatrzymaniu dla celów postępowania, na co służy zażalenie.
W zakresie wykorzystania dokumentacji zawierającej tajemnicę lekarską w postępowaniu przygotowawczym decyduje prokurator.
Uwagi 2-4 odnoszą się także do rzeczy wydawanych bez dokonywania przeszukania.
Z czynności przeszukania sporządza się protokół. Powinien on (poza ogólnymi wymogami z art. 148) zawierać oznaczenie sprawy, podanie dokładnej godziny rozpoczęcia i zakończenia czynności, dokładną listę zatrzymanych rzeczy wraz z ich opisem, wskazane postanowienie sądu lub prokuratora lub wzmiankę o zatwierdzeniu czynności. Zatrzymane przedmioty oddaje na przechowanie osobie godnej zaufania lub zabiera. Osobie zainteresowanej należy wręczyć pokwitowanie stwierdzające, jakie przedmioty i przez kogo zostały zatrzymane. W przypadku zajęcia przedmiotów ulegających szybkiemu zniszczeniu lub takich, których przechowywanie byłoby połączone z nadmiernymi kosztami lub trudnościami lub powodowałoby znaczne obniżenie wartości rzeczy, można sprzedać je bez przetargu za pośrednictwem odpowiedniej jednostki handlowej. O czasie i warunkach sprzedaży należy w miarę możliwości powiadomić oskarżonego i inne zainteresowane osoby. Uzyskaną sumę przekazuje się do depozytu sądowego. Jeżeli zajęto przedmioty lub substancje niebezpieczne dla zdrowia, należy przechowywać je w miejscu zapewniającym ich należyte zabezpieczenie, a gdy łączy się to z nadmiernymi kosztami lub niebezpieczeństwem powszechnym, sąd na wniosek prokuratora, po zasięgnięciu opinii biegłego może zarządzić ich zniszczenie w całości lub w części.
Rzeczy zbędne (takie, które nie mają znaczenia ani dla ustalenia istoty przestępstwa, ani dla wykrycia sprawcy) a także rzeczy zatrzymane bez uprzedniego postanowienia sądu i gdy w ciągu 7 dni nie zatwierdzone zostanie przeszukanie i ich zajęcie - należy niezwłocznie zwrócić. W razie sporu co do własności tych rzeczy osoby zainteresowane odsyła się na drogę procesu cywilnego, w razie wątpliwości komu rzecz wydać oddaje się ją do depozytu sądowego albo oddaje się osobie godnej zaufania (ale przedmioty o wartości artystycznej lub historycznej oddaje się do przechowania właściwiej instytucji, np. muzeum). W razie przekazania rzeczy do depozytu (brak danych o uprawnionym do odebrania rzeczy) i nieodebrania jej - rzecz ulega przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa.
Kontrola osobista i przeglądanie bagaży lub sprawdzanie ładunku.
Dopuszcza się to w ramach działań operacyjnych m.in. Policji, CBA, ABW. Dopuszcza się te działania w razie „istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary”, a objętego zakresem działań wykrywczych i zapobiegających tych organów.
Kontrola osobista - osoba jej poddana może przybrać do tej czynności osobę przez siebie wskazaną, policjant może przybrać do obecności osobę trzecią, jeśli uzna to za konieczne. Kontrola powinna odbyć się w miejscy niedostępnym dla osób postronnych i być dokonywana w miarę możliwości za pośrednictwem osób tej samej płci.
Przeszukiwanie bagaży i sprawdzanie ładunku - możliwe w portach, na dworcach w środkach transportu lądowego, wodnego i powietrznego i powinno odbywać się w obecności posiadacza albo przedstawiciela przewoźnika, spedytora lub agenta morskiego. Gdy nie można zapewnić obecności tych osób policjant może przejrzeć zawartość bagaży lub sprawdzić ładunek bez ich obecności, jeżeli z posiadanych informacji wynika, że zwłoka może spowodować zagrożenie dla życia, zdrowia ludzkiego lub mienia lub gdy istnieje możliwość zniszczenia lub utracenia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie albo podlegających zajęciu w postępowaniu karnym.
Wszelkie czynności dokumentuje się jedynie w notatniku służbowym, jednak na żądanie osoby uprawnionej (poddanej kontroli osobistej, spedytora, przewoźnika itd.) sporządza się protokół. Na sposób przeprowadzenia czynności przysługuje zażalenie do właściwego miejscowo prokuratora.
Kontrola i utrwalanie rozmów
Podsłuch przedprocesowy
Dopuszczony jest w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczej podejmowanej w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców a także uzyskania i utrwalenia dowodów. Uprawnione do założenia podsłuchu są: Policja, CBA, ABW i SKW. Jest to dopuszczalne bądź w zakresie enumeratywnie wyliczonych przestępstw (art. 237 §3), bądź w zakresie przestępstw ściśle zwianych ze szczególnymi zadaniami danego organu.
Procesowa kontrola i utrwalanie obejmuje kontrolę i utrwalanie rozmów telefonicznych oraz innych rozmów lub przekazów informacji.
Kontrolę i utrwalanie rozmów lub innych przekazów zarządzić może jedynie sąd na wniosek prokuratora. W wypadkach nie cierpiących zwłoki także prokurator, który jednak powinien w ciągu 3 dni wystąpić do sądu o zatwierdzenie decyzji, a sąd powinien wydać postanowienie w ciągu 5 dni. W razie nie uzyskania zatwierdzenia utrwalone już zapisy podlegają zniszczeniu. Kontrola może być zarządzona najwyżej na okres 3 miesięcy z możliwością przedłużenia w szczególnie uzasadnionym wypadku na dalsze maksimum 3 miesiące. Należy ją przerwać niezwłocznie w razie ustania przyczyn. Po zakończeniu sąd zarządza zniszczenie zapisów, które nie mają znaczenia dla postępowania.
Kontrolą można objąć:
Osobę podejrzaną
Oskarżonego (podejrzanego)
Pokrzywdzonego
Inną osobę, z którą może kontaktować się oskarżony
Inną osobę, która może mieć związek ze sprawą lub grożącym przestępstwem
Na każde postanowienie dotyczące kontroli (także jej przedłużenia, odmowy itd.) służy zażalenie.
Prawo odtwarzania zapisów ma sąd lub prokurator, a w wypadkach nie cierpiących zwłoki za zgodą sądu lub prokuratora także policja. Prawo zapoznania się z rejestrem przeprowadzonych kontroli w postępowaniu przed sądem ma sąd, a w postępowaniu przygotowawczym - prokurator.
Inne sposoby wykrycia dowodów
Zakup kontrolowany (transakcja pozorna)
Zakup kontrolowany to niejawne nabycie lub przejęcie przedmiotów, pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi albo których posiadanie jest zabronione, a także przyjęcie lub wręczenie korzyści majątkowej (tzw. kontrolowana łapówka). Może to być dokonane jedynie przy posiadaniu wiarygodnych informacji o przestępstwie dla ich sprawdzenia, wykrycia sprawców i uzyskania dowodów i wymaga zgody właściwego prokuratora, a dla ABW, CBA i SKW zgody Prokuratora Generalnego. Można użyć tu funkcjonariuszy z dokumentami uniemożliwiającymi ustalenie ich danych. Ich czynności nie mogą jednak wyczerpywać znamion przestępstwa, a także polegać na nakłanianiu do udzielenia lub przyjęcia korzyści majątkowej.
Nadzorowanie tajne
Nadzorowanie tajne - zarządzane jest wszczęciem postępowania karnego w celu udokumentowania niektórych przestępstw lub ustalenia tożsamości osób w tych czynach uczestniczących albo przejęcia przedmiotów przestępstwa. Obejmuje ono przemieszczanie, przechowywanie i obrót przedmiotami przestępstwa, a organy i instytucje państwowe są wówczas zobowiązane dopuścić do dalszego przewozu przesyłki zawierającej przedmiot przestępstwa. Decyzję podejmują odpowiednio: Komendant Główny bądź wojewódzki Policji, Szef ABW, SKW, powiadamiając o tym niezwłocznie właściwego prokuratora, przy czym szef ABW i SKW - Prokuratora Generalnego, który może nakazać zaniechanie czynności.
Tajny agent policji
Tajny agent policji (konfident, tajny współpracownik) - osoba, która - ukrywając własną tożsamość i związki z Policją lub służbami bezpieczeństwa - wchodzi w kontakt z grupą przestępczą w celu ujawnienia przestępstwa i wykrycia jego sprawców. Może on korzystać z dokumentów ukrywających jego prawdziwą tożsamość. Tajny agent z założenia nie jest sprawcą przestępstwa. Jest osobą z zewnątrz, wchodzi w środowisko przestępcze, w którym jego rola ma być podrzędna, bądź nawiązuje jedynie kontakt z pojedynczym sprawcą, aby ułatwić wykrycie przestępstwa i jego sprawców. Możliwe jest uczynienie go świadkiem incognito.
Czynności dowodowe obejmują:
wykrycie, zbieranie, zdobywanie
zabezpieczenie
wprowadzenie do procesu
przeprowadzenie
ocenienie
Przejaw kontradyktoryjności postępowania,
gł. postępowanie przed sądem