GEOGRAFIA GOSPODARCZA (EKONOMICZNA) ŚWIATA

Dr Jerzy Gilarowski (U.W.)

ZJAZD 1 (Geografia)/ 10.02.2008

TEMATY:

Wpływ kolonizacji na to, co jest teraz.

Zróżnicowanie gospodarcze świata.

Globalizacja.

Problemy demograficzne.

Rolnictwo, przemysł, transport.

Handel zagraniczny, turystyka.

Pomoce:

„Geografia ekonomiczna - świat i Polska” Ireneusz Michałków

„Geografia gospodarcza Polski” Irena Fierka

„Geografia gospodarcza świata” Irena Fierka

„Geografia polityczna” Stanisław Otok

Rocznik statystyczny - Tablice geograficzne (wyd.ADAMANTAN)

Podręczny atlas świata (np. wyd.DEMART)

www.worldbang.com

GEOGRAFIA

1.(ogólnie-FIZYCZNA) - nauka zajmująca się procesami zachodzącymi w powłoce ziemskiej wraz z atmosferą i glebą do takiej wysokości i głębokości, do której sięga ludzka ręka (atmosfera-samoloty, gleba, litosfera, kopalnie); relacje: przyroda-człowiek

2. EKONOMICZNA (GOSPODARCZA) - zajmuje się gospodarcza i polityczną działalnością człowieka w skali świata, kontynentu, regionu, kraju itp.

Przykłady różnego podziału wewnętrznego państw:

Francja - departamenty

Niemcy - landy

Rosja - obwody ale też republiki ( w tym regiony autonomiczne), okręgi (w tym okręgi autonomiczne) i kraje

Szwajcaria - kantony

Algieria - wilajaty

Kongo - prowincje

Anglia - hrabstwa

Irlandia Północna - regiony

USA - stany + 1 dystrykt federalny (Waszyngton)

Polska - województwa (16) - rządzą: wojewoda i (lub) samorząd terytorialny (marszałek województwa)

• powiaty (ok.270)

• gminy (ok.2,5 tys.) - rada gminy + wójt decydują o gminie, mogą też mieć zadania w skali UE, kraju, województwa, powiatu

NARÓD - grupa ludzi zamieszkująca pewne terytorium mająca poczucie odrębności, a zarazem poczucie jedności samymi ze sobą (poczucie wspólnoty z rodakami) /np. Kurdowie są rozproszeni w Turcji, Syrii, Iranie, Iraku/

NARÓD:

• mówi tym samym językiem

• ma te same tradycje (obrzędy, obyczaje)

• ma tę samą historię

Najczęściej naród ma państwo,

ale wiele ich nie ma /np. Kurdowie, Romowie, Palestyńczycy, Czeczeni, Baskowie/

GRUPA ETNICZNA:

• wspólny język

• wspólne tradycje, obyczaje

• ale BEZ wspólnej HISTORII

Jeśli naród ma siłę i determinację i swojego przywódcę, powstaje PAŃSTWO.

Schemat tworzenia się państwa:

RODZINA - KLAN - PLEMIĘ - GRUPA ETNICZNA - NARÓD - PAŃSTWO

PAŃSTWO - organizacja polityczna obejmująca zakresem swojego działania ogół członków społeczeństwa, zamieszkującego określone terytorium posiadające granice zapewniające elitom władzy panowanie polityczne

i ideologiczne.

Elementy państwa:

terytorium, które ma granice

ludzie, którzy tam mieszkają

obszar, granice, ludzie

władza, która się rozpościera nad tymi ludźmi (elity władzy: królowa, sułtan, car itd.)

Państwo: taka organizacja, która tę władzę zapewnia elitom. Państwo:

demokratyczne

republika /ludowa, federacyjna/

federalne

unitarne

Oceniając FORMY PAŃSTWA bierzemy pod uwagę:

struktury centralnych organów władzy (forma rządu)	struktury administracyjno-terytorialne (jak zostało podzielone na mniejsze jednostki)	metody rządzenia (reżim polityczny) (jak kto rządzi?)
monarchia /też jest wiele rodzajów; np.Watykan jest monarchią absolutną teistyczną/ republika przykłady monarchii; (tak naprawdę to republiki): monarchie parlamentarne (państwo nie ma konstytucji) /Wielka Brytania/ monarchie konstytucyjne /Hiszpania, Szwecja, Norwegia, Dania/	unitarne - obywatele podlegają takim samym prawom w każdym miejscu /np.UE; Polska, Czechy, Słowacja, Norwegia, Francja/ federalne - z federacji (krajów związkowych) - każde z nich ma swoje odrębne prawa (autonomia polityczno-gospodarcza; osobny parlament, budżet, prawa) /np.USA, Niemcy, Rosja, Belgia, Austria/ państwa regionalne - unitarne w zasadzie, ale to państwo charakteryzuje się występowaniem regionów o bardzo dużej różnorodności kulturowej i często historią	demokratyczne - takie, w których elity władzy podlegają prawom Konstytucji, ocenie swoich obywateli autorytarne - elity „mają gdzieś” Konstytucję czy naród /republika prezydencka: Białoruś, Husajn, Kuba, Korea Pd/

Od czego zależy FORMA PAŃSTWA?

położenie geograficzne (od sąsiada)	formy rządów
tradycje historyczne /USA: demokracja jest najważniejsza, Rosja: Putin, wcześniej był car, Rosjanie lubią być rządzeni przez „twardą rękę”/	ogólna sytuacja międzynarodowa /np. prawo polskie jest podporządkowane prawu unijnemu (Trybunał w Hadze)/
układ sił klasowych czy narodowościowych /np.Kenia - obecnie niespokojne państwo, Tanzania - 120 grup etnicznych - ale spokojnie, Irak - podział religijny: Szyici-wschód, Summici (Husajn)-zachód	suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna: suwerenność zewnętrzna - kiedy elity władzy nie podlegają zwierzchnictwu innego państwa suwerenność wewnętrzna - kiedy obywatele wewnątrz własnego kraju nie podlegają przymusowo władzy innych obywateli, innego narodu /np.Rwanda, Burundi pasterze TUTSI (10%) rządzą rolnikami HUTU (90%), bo jak kiedyś w historii pasterze byli „rycerzami”, panami feudalnymi, pasterz wie więcej niż rolnik i dlatego nim rządzi/

REPUBLIKA:

PREZYDENCKA /Białoruś/

PARLAMENTARNA /Polska, Szwecja/

FEDERALNA /Niemcy, USA/

STOLICA - siedziba władz (nie zawsze jedna)

/np. RPA: Kapsztad-siedziba parlamentu, Pretoria-siedziba rządu,

Holandia: Amsterdam-oficjalna stolica, Haga-rzeczywista/

GRANICA - linia wyznaczona na lądzie, bądź na wodzie umowami bilateralnymi (dwustronnymi), nad którą to granicą te kraje leżą

RUBIEŻ - pas ziemi gdzieś tam (dokładnie nie wiadomo gdzie) /np. na pustyni/

LINIA DEMARKACYJNA (granica tymczasowa) - granica w zasadzie, na której przebieg nie zgadza się pierwsze albo drugie, albo oba państwa jednocześnie

/np. Korea Południowa-Korea Północna - oficjalnie w stanie wojny,

Indie-Pakistan na kilku odcinkach

Czy Indie-Chiny w pd.Himalajach/

KOLONIA - terytorium zarządzane przez gubernatora, przedstawiciela kraju metropolitarnego, kraj niesamodzielny, nie posiadający swojej autonomii

PROTEKTORAT - kraj ma własne władze oprócz polityki zagranicznej i wojskowości

/do 1989r. Polska /PRL/ była protektoratem Rosji (protektoratem Rosji była też Finlandia,

obecnie Porto Rico jest protektoratem USA/

DOMINIUM - niezależne państwo z własnymi elitami władzy, własnym parlamentem, który podejmuje własne samodzielne decyzje w każdej sferze życia polityczno-gospodarczego (zagranicznej i obronnej), które uznaje tron Brytyjski za zwierzchnika tego kraju

/Np. Królowa Brytyjska ma zwierzchnictwo nad rządami: Australia, Nowa Zelandia, Kanada, RPA/

DEPARTAMENT ZAMORSKI - kraj zależny, ale formalnie uznany za część kraju macierzystego, zwykle to dawna kolonia, której obywatele stali się obywatelami kraju metropolitarnego

/np. UE podlegają: Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska, Rewinion (Ocean Indyjski) - francuskie obywatelstwo/

ESKLAWA - terytorium państwa oddzielone od właściwej części terytorium macierzystego

/np.Berlin Zachodni do 1990 r. był eksklawą RFN na terenie NRD/

/obecny Odwód Kaliningradzki jest eksklawą Rosji - oddzielony przez Litwę i Łotwę/

/wieś Campione jest eksklawą Włoch w Szwajcarii/

ENKLAWA - coś obcego wewnątrz terytorium danego państwa

/dla NRD - Berlin Zachodni/

/San Marino jest enklawą na terytorium Włoch/

NADDNIESTRZE (republika naddniestrzańska):

• wschodnia część Mołdawii (między Rumunia a Rosją)

• stolica: Kiszyniów

• zamieszkują głównie Rumuni, ale Rosjanie odebrali im państwo i utworzyli republikę

• Rosjanie nie uznają władzy w Kiszyniowie

• Republika o nieuregulowanym statusie

KOSOWO:

• okręg autonomiczny Serbii (pod jej kontrolą), ale tak naprawdę poza kontrolą Serbii (wojska ONZ)

• przyszłość Kosowa jest znana - z pewnością wkrótce będzie to niepodległe państwo (odłączy się od Serbii)

Nowe państwa:

SOMALILAND - ogłosił niepodległość w 1991, ale żaden kraj, nikt go nie uznał

CZARNOGÓRA /stolica: Podgorica/ - odłączyła się od Serbii w 2006

KOSOWO - jednostronne ogłoszenie niepodległości 17.02.2008

Terytoria zależne:

NOWA KALEDONIA /stolica: Numea/ (dawna kolonia Francji) - terytorium zależne Francji

KAJMANY (brytyjskie) na Morzu Karaibskim /stolica: Georgtown/ - terytorium zależne Wielkiej Brytanii

MONTSERRAT /stolica Plymouth, faktyczna: Brades/ - terytorium zależne Wielkiej Brytanii

PITCAIRN -wysepka na Pacyfiku /stolica: Adamstown/ - zamieszkała przez kilkaset osób - potomków ludności miejscowej i pierwszego oficera ze statku „Bounty” (patrz: film „Bunt na Baunty”) - terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii

KOLONIALIZM

• Epoka ta wywarła ogromny wpływ na obraz dzisiejszego świata.

W końcu XV wieku w Europie powstały nowe państwa, ale zaczęło brakować obszaru - motoru do rozwoju, więc pomyślano, żeby podbić ziemie niczyje i sprowadzić złoto, drewno, itd.

Początki kolonializmu wiążą się z okresem wielkich odkryć geograficznych przełomu XV i XVI wieku.

Proces podziału świata został usankcjonowany prawnie.

W ramach porozumień międzynarodowych (pierwsze to Traktat z 1494 z Tordesillas) uznawano za dozwolone:

• aneksje

• handel terytoriami

• przyporządkowanie zamorskiej ludności władzy metropolii kolonialnych.

Zdobyte terytoria miały różny status, były to:

• kolonie

• protektoraty

• kondominia (kolonie zarządzane przez np. dwa państwa)

• terytoria mandatowe

• obszary powiernicze.

KOLONIE były zapleczem surowcowym i rynkiem zbytu dla metropolii,

także rynkiem taniej siły roboczej w okresie NIEWOLNICTWA.

1945 - KARTA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH termin „kolonie” zastąpiła mianem „terytoria powiernicze”

i nałożyła obowiązek zainicjowania procesu nadania im niepodległości.

Pierwszymi wielkimi kolonialistami były:

HISZPANIA i PORTUGALIA (ówczesne potęgi morskie).

PRZYCZYNY KOLONIALIZMU:

• względne przeludnienie obszarów wyżej rozwiniętych i dążenie do znalezienia nowych terenów osadnictwa

• poszukiwanie kruszców i surowców

• dążenie do zmonopolizowania handlu międzynarodowego w poszczególnych dziedzinach lub na pewnych obszarach

• w okresie uprzemysłowienia także poszukiwanie nowych rynków zbytu oraz terenów eksportu kapitału.

IMPERIA KOLONIALNE W HISTORII:

• Hiszpania, Portugalia (XV-XVI w.)

• Anglia, Francja, Holandia, Belgia, Rosja (XVI-XX w.)

• Włochy, Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy (XIX-XX w.)

Państwa kolonizujące w historii:

Grecja Rzym Fenicja Hiszpania Portugalia

Francja Anglia, Wielka Brytania Włochy, poszczególne kraje italiańskie Holandia Dania

Rosja Niemcy, poszcz.księstwa Rzeszy Niemieckiej Belgia Turcja, Imperium Osmańskie Persja

Stany Zjednoczone Chiny Japonia Polska, Kurlandia

KOLONIE XV-XVI wiek

HISZPANIA	PORTUGALIA
(1492) -Krzysztof Kolumb dociera do wyspy Santo domingo (kolonizacja tzw. „Nowego Świata” - Ameryki Północnej i Środkowej) Kuba (1511) Panama (1513) Meksyk (1521) Zatoka Kalifornijska (1532) Gwatemala (1524) Salwador Jukatan (1547) Nikaragua (1524) Floryda (1565) Nowy Meksyk (1540)	Indie (poszukiwanie drogi do Indii) Mombasa, Zanzibar -faktoria handlowe Potem Afryka, Azja plus: Brazylia Angola Mozambik Makao (chińskie) Malezja Filipiny

W 1494 r. papież Aleksander VI wprowadza tzw. PAPIESKI POŁUDNIK 43° dł.geogr.zach, który rozdziela na zachód od niego kolonie hiszpańskie, a na wschód portugalskie.

W XVI w. Ekspansja Arabów na zachód i północ: Afryka, Europa i Azja wschodnia i środkową; podbijali terytoria Berberów, powstawały sułtanaty.

KOLONIE arabskie:
AFRYKA	AZJA
Egipt Tunezja Sudan Libia Algieria Maroko Czad Mauretania	Arabia Saudyjska Syria Jordania Palestyna Jemen Oman Bahrajn Zjednoczone Emiraty Arabskie Irak Iran Kuwejt
Kraj arabski - muzułmański: Turcja Kraj muzułmański - nie arabski: Iran, Pakistan, Afganistan Kraj muzułmański (ISLAM): Indonezja

KOLONIE w AZJI
FRANCUSKIE	HOLENDERSKIE	PORTUGALSKIE	BRYTYJSKIE	ROSYJSKIE
Wietnam Laos Syria Liban	Indonezja	Filipiny Makao (wybrz.Chin) część Indonezji (Timor Wschodni) Indonezja -muzułmanie Timor - katolicyzm	Arabia Saudyjska Jemen Kuwejt Iran Irak Indie Birma Australia Nowa Zelandia Papua Nowa Gwinea	pn. i środ.Azja

Pod koniec XVIII w. następuje oderwanie się 13 kolonii (1776 r. brytyjskie we wschodniej części USA)

i utworzone zostają Stany Zjednoczone Ameryki (USA).

To daje sygnał terytoriom zależnym do ogłoszenia wojny o niepodległość.

W 1825 r. - cała Ameryka Środkowa i Południowa jest niepodległa;

USA kupują: od Francji - Luizjanę od Meksyku - Florydę

w wojnie wygrywają: Kalifornię Nowy Meksyk Teksas

Pod koniec XIX w. kupują: od Rosji Alaskę (za 300 tys.$ w złocie). Gujana Francuska, Gwadelupa i Surinam pozostają nadal koloniami.

KOLONIE w AMERYCE
FRANCUSKIE	HOLENDERSKIE	PORTUGALSKIE	BRYTYJSKIE	ROSYJSKIE
Ameryka Łacińska Martynika Gwadelupa Gujana Francuska Haiti (dawne santo Domingo) /Na Haiti Napoleon wysłał legiony Dąbrowskiego, aby stłumić tam powstanie, teraz co 10-12 obywatel ma polską krew/	Gujana Holenderska (Surinam)	dzisiejsza Brazylia	Gujana Brytyjska Kajmany Jamajka Bahamy Bermudy wsch.część USA śr.i wsch.część Kanady	Argentyna Urugwaj Paragwaj Chile Boliwia Peru Ekwador Kolumbia Wenezuela Kuba Wszystkie kraje Ameryki Środkowej (Panama, Nikaragua, Honduras, Meksyk) Część USA (Meksyk, Floryda, Teksas, Nowy Meksyk, Kalifornia)

W Europie znowu powstaje głód ekspansji, a oczy zostają zwrócone na AFRYKĘ.

KOLONIE w AFRYCE
FRANCUSKIE	PORTUGALSKIE	BRYTYJSKIE	HISZPAŃSKIE	BELGIJSKIE	NIEMIECKIE
Tunezja Algieria Maroko Mauretania Mali Czad Burkinafaso Gwinea Wybrzeże Kości Słoniowej Togo (odebrane Niemcom) Kamerun Gabon RPA Dżimuti - Madagaskar	Angola Mozambik	Egipt Libia Sudan Somalia Sierra Leone (zach.Afryka) Nigeria Ghana Kenia Tanzania Uganda Zambia Botswana RPA Namibia	Sahara zach. (Maroko) 2 esklawy: Cełta, Malila	Zair (czyli: Demokratyczna Republika Kongo) Rwanda Burundi	Niemiecka Afryka Wschodnia Togo Kamerun Niemiecka Afryka Pd-Zach

W 1990 r. - niepodległa Namibia - oznacza koniec kolonializmu.

OBECNIE SĄ ZALEŻNE:

Wyspa Świętej Heleny (Atlantyk)

Falklandy (u wybrzeży Argentyny) - od Wielkiej Brytanii

Gibraltar (Pd część Hiszpanii) - departament zamorski Wielkiej Brytanii

Guam, Midway - USA

Dżersej (u wybrzeży Francji) - terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii

Kajmany (Morze Karaibskie) - od Wielkiej Brytanii

Nowa Kaledonia - od Francji

ANTARKTYDA - nie jest zależna od nikogo- ONZ przyjęła rezolucję o niepodległości od żadnego z państw świata.

ZJAZD 2 (Geografia)/ 24.02.2008

PODZIAŁ EUROPY PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Do 1945 r. Europa podzielona jest na dwie części:

EUROPA WSCHODNIA	- gospodarka centralnie sterowana - ZSRR okupuje państwa Europy Wschodniej: Litwa, Łotwa, Estonia, NRD, Polska, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria, krótko Austria i Finlandia, Białoruś, Ukraina - tzw. Układ Warszawski ( z dominacji ZSRR wyrwała się na krótko: Albania; a Jugosławia wyjątkowo była zrzeszona /stowarzyszona/ z krajami Europy Zachodniej)
		- 1989 r. - Michaił Gorbaczow rozwiązał ten układ poddania wobec ZSRR (wprowadził własność i pierestrojkę) - 1989 r. - Polska, Rumunia, Czechosłowacja, Węgry i Bułgaria uzyskują wolność - 1 lipca 1990 r. - pada MUR BERLIŃSKI / NRD i RFN tworzą NIEMCY/
		- 1991 r. - prezydent Rosji Jelcyn rozwiązuje ZSRR, które rozpada się na 15 niezależnych państw: 1/ Rosja (Moskwa) 2/ Kazachstan (Ałma Ata - Astara) 3/ Uzbekistan 4/ Turkmenistan 5/ Tadżykistan 6/ Tyrgistan 7/ Gruzja 8/ Azerbejdżan 9/ Armenia 10/ Estonia 11/ Łotwa 12/ Litwa 13/ Ukraina 14/ Białoruś 15/ Mołdawia (część Rumunii) - wschodnia część Mołdawii - Rosjanie (reszta to Rumuni), tworzą autonomiczną Mołdawską Republikę Naddniestrzańską; /NADDNIESTRZE: na wschodzie nie uznają władzy w Kiszyniowie/
		- 1991 r. 1/ wszystkie republiki Rosji (za wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii) tworzą WNP /Wspólnota Niepodległych Państw/ (1993- dołącza Gruzja) 2/ wojna domowa w byłej Jugosławii NOWA JUGOSŁAWIA (dominacja Serbów) - powstaje 5 państw - Serbia i Czarnogóra /zwane Nową Jugosławią/ - Chorwacja, - Słowenia, - Bośnia i Hercegowina /obecnie Serbowie Bośniaccy zapowiadają oderwanie się od BiH i zamierzają dołączyć do Serbii/ - Macedonia 1993 r. - Czechosłowacja dzieli się na 2 państwa (Czechy i Słowacja) 2006 r. - od Serbii odrywa się Czarnogóra 2008 r. - od Serbii odrywa się Kosowo
		UKRAINA: - zachodnia część to tereny proeuropejskie (Lwów, Stanisławów, Łuck) - reszta to zapatrzone w Rosję tereny (Nizina Naddniestrzańska, Donieck i okolice
EUROPA ZACHODNIA	- kraje wolnorynkowe (oddzielone tzw. ”żelazną kurtyną” na granicach: NRD - RFN Czechy - Austria NRD - Austria Jugosławia - Austria Jugosławia - Włochy BELGIA - 2 języki i narody: - Flamandczycy po flamandzku - Walonowie po francusku

Obecny podział świata: bardziej cywilizacje niż ugrupowania wojskowe;

PODZIAŁ ŚWIATA ZE WZGLĘDU NA KRĘGI CYWILIZACYJNE:

KRĄG EUROPEJSKI	KRĄG - ŚWIAT ISLAMU	KRĄG - ŚWIAT BUDDYZMU
Europa + cała Ameryka Łacińska, Południowa i Środkowa + to, co poza Europą, ale przez nią stworzone (Kanada, USA, Australia, Nowa Zelandia) Podkręgi: - katolicyzm (Bośniacy) - protestantyzm - prawosławie (Serbowie) - itd.	Podkręgi szyickie i summickie: - państwa Bliskiego Wschodu (Iran, Irak, Arabia Saudyjska, Jordania, Syria, Liban) - północna Afryka (Egipt, Libia, Tunezja, Mauretania, cz.Mali, pn.Sudan - Afganistan, Pakistan, Indonezja	-Chiny -Japonia -Korea (hinduizm) -Birma -Tajlandia -Wietnam -Laos
KRĄG HINDUIZMU	KRĄG -AFRYKA na południe od Sahary	KRĄG JUDAIZMU
-Indie	- różne grupy etniczne, mieszanka wyznaniowa: -katolicyzm -protestantyzm -islam (wsch.część Afryki: Somalia, Wybrzeże Kości Słoniowej, wybrzeże Tanzanii)	- Izrael + diaspora żydowska

Każdy krąg dzieli się na PODKRĘGI.

Granica kręgów cywilizacyjnych:

np. Izrael od reszty krajów

np. Irlandia Północna - kraj katolicki, ale większością są protestanccy Anglicy

Kręgi cywilizacyjne stanowią podstawę wszystkich konfliktów na świecie; na granicy Timoru i Indonezji wrze.

Indie-Pakistan -granice w ogniu.

Chiny (buddyzm) -Indie (hinduizm) też walczą ze sobą.

Również w każdym kręgu cywilizacyjnym są napięcia;

np.Irak - na wschodzie Szyici, centrum i zachód Summici

Europa - Rosjanie za Serbami, bo Kosowo nie jest prawosławne.

PODZIAŁ MÓRZ I OCEANÓW.

Do połowy XVIII wieku ocean należał do wszystkich, za wyjątkiem podpływania blisko do brzegu

(pas wód terytorialnych do 1792 roku - 3 mile morskie).

W XIX wieku surowce mineralne z dna morskiego - państwa zaczęły się kłócić, na szelfie wydobywano rope naftową.

1982 r. - utworzono tzw. „KONWENCJĘ PRAW MORZA” - wydzielono tzw. pasy wód przygranicznych;

Obszary morskie są dzielone na następujące strefy w kierunku od lądu do morza pełnego:

- morskie wody wewnętrzne,

- wody archipelagowe,

- morze terytorialne,

- strefa przyległa,

- strefa wyłącznego rybołówstwa,

- szelf kontynentalny,

- morze pełne.

Pas 0	wody terytorialne wewnętrzne
Pas 1	(do 12 mil) pas wód terytorialnych (ok. 20 km); obce bandery nie mogą przepływać bez zgody tego państwa
Pas 2	24-milowy pas strefy przyległej (można wpływać obcym banderom, ale ten kraj-właściciel pasa ma prawo skontrolować (absolutna kontrola)
Pas 3	200-milowy pas ograniczonej suwerenności ekonomicznej (zasoby naturalne w dnie i pod dnem, wszystkie ryby mogą być wybierane przez właściciela pasa) /na Bałtyku: 50 mil + porozumienia bilateralne/
Do 300 mil morskich	morze terytorialne

SZELF - wyspa, która jest lekko wystająca nad poziom morza

PRZESTRZEŃ POWIETRZNA - też jest podzielona, ale nie do końca;

- nie wytyczono ścisłej granicy od góry (satelity szpiegowskie - 100 km, 80km i więcej), ale np. na wysokości 10km - pozwolenie- samoloty pasażerskie muszą uzyskać zgodę kraju, nad którym przelatują (nie ważne czy to jest 5 czy 15km).

LUDNOŚĆ ŚWIATA

Historia świata: Rok 0 - 250mln 1650 - 500mln 1850 - 1mld 1900 - 1,6mld 1950 - 2,5mld 1990 - 5,3mld 2008 - 6,5mld … 2050 - 9,9mld /? 2100 - 10,4mld /?

Do połowy lat 80-tych ludność świata wzrastała w stosunku geometrycznym. Po 80 r. już ta liczba ludności przestała tak szybko rosnąć (za mały przyrost naturalny).

WSKAŹNIKI PRZYROSTU NATURALNEGO:

- różnica między liczbą zgonów a liczbą urodzeń w przeliczeniu na 1000 mieszkańców;

W Polsce (lata 70-te) 1,2% (lub 12 promili) 01.01.2007 100 osób żyło 31.12.2007 (2 osoby umarły, 2 urodziły się) =102 (przyrost naturalny 2% (20 ‰) Obecnie w Polsce 10 kobiet urodzi 13 dzieci, a powinno 100 kobiet urodzić 20 dzieci (najlepiej 21 dzieci, aby był zachowany przyrost naturalny); Polska się wyludnia.	EUROPA - przyrost ujemny: Austria - 0,3 ‰ Niemcy - 1,7 ‰ Polska - 0,4 ‰ Rosja - 3,2‰ Rumunia - 1,5‰ Włochy - 0,9 ‰
O PRZYROŚCIE NATURALNYM DECYDUJĄ: - stopa urodzeń - stopa zgonów (dwa wskaźniki przyrostu naturalnego); ZGONY > URODZENIA (p.n. ujemny) URODZENIA > ZGONY (p.n. dodatni)	Przykłady: Niger 155 noworodków/ 1000 urodzeń Polska 8 noworodków/ 1000 urodzeń Francja 4 noworodków/ 1000 urodzeń Szwecja 3 noworodki/ 1000 urodzeń

ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA (kolejny wskaźnik):

NP.	NAJBOGATSZE KRAJE ŚWIATA:	KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ (TRZECIEGO ŚWIATA)
EUROPA: ponad 75 lat POLSKA: K=78 lat, M=75,5 lat	JAPONIA: K 83, M=78 WŁOCHY: K=81, M=76 SZWECJA: K=81, M=77 USA: ok.80 lat	TANZANIA, MALAWI ETIOPIA: K=55, M=50 BOTSWANA: K,M<40 (HIV)

LICZBA OSÓB W 1 GOSPODARSTWIE DOMOWYM POD WSPÓLNYM DACHEM:	SPODZIEWANA DŁUGOŚĆ ŻYCIA - ABORCJE (decydują aborcje):
POLSKA - 3,6 osoby TADŻYKISTAN - 6,1 osoby IRAK: 8,9 osoby Kraje muzułmańskie (do 4 żon) - domy ogromne.	Na 100 urodzeń żywych: CZECHY: 38 aborcji DANIA: 23 SZWECJA: 34 WIELKA BRYTANIA: 29 POLSKA: 0,1 (?) ROSJA: 169 (169 aborcji w stosunku do 100 urodzeń żywych)
ŚREDNIA WIEKU NOWOŻEŃCÓW:	MAŁŻEŃSTWA i ROZWODY na 1000 mieszkańców:
POLSKA 24,9 ROSJA 24,4 SZWECJA 32 FRANCJA 29 HISZPANIA 27 NIEMCY 29	ROSJA 5,3 rozwodów na 1000 m. (10,6 osób) SZWECJA (>55%) - więcej się rozwodzi niż dożywa do starości (oficjalnie co druga para nowożeńców wkrótce się rozwodzi) Podobnie jest w: Norwegii, Finlandii, Danii. POLSKA: 20-30% WŁOCHY, HISZPANIA, PORTUGALIA: ok.20%

I, II, III, IV, V - CYKL DEMOGRAFICZNY:

- I faza - stopy urodzeń i zgonów są bardzo wysokie, co powoduje niezbyt duży przyrost naturalny. Średnia długość trwania życia wynosi 35-40 lat. Obecnie w fazie tej znajdują się zacofane ludy koczownicze, np. w strefie Sahelu;

- II faza - stopa urodzeń utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie, natomiast zmniejsza się stopa zgonów, co powoduje dynamiczny wzrost przyrostu naturalnego. Średnia długość trwania życia wzrasta do 60 lat. Dla tej fazy cyklu charakterystyczna jest eksplozja demograficzna społeczeństwa. Obecnie II faza cyklu demograficznego występuje w wielu rozwijających się krajach Afryki, Azji;

- III faza - stopa urodzeń spada, natomiast spadek stopy zgonów jest nieznaczny. Przyrost naturalny jest umiarkowanie wysoki. Średnia długość życia wzrasta do 65 lat. III faza transformacji demograficznej jest charakterystyczna dla krajów o wzrastającej zamożności społeczeństwa;

- IV faza - nadal zmniejsza się stopa urodzeń przy utrzymującej się na tym samym poziomie stopie zgonów. Przyrost naturalny jest niski. Średnia długość trwania życia przekracza 65 lat. W tej fazie cyklu demograficznego występuje wyraźne starzenie się, co jest charakterystyczne dla społeczeństw bogatych, np. rozwiniętych krajów Europy i Stanów Zjednoczonych;

- V faza - stopa urodzeń jest na poziomie stopy zgonów i wykazuje tendencję malejącą, natomiast stopa zgonów wzrasta. Przyrost naturalny jest zerowy lub ujemny. Społeczeństwa znajdujące się w tej fazie cyklu demograficznego ulegają regresowi liczby ludności. Należą do nich najbardziej rozwinięte gospodarczo kraje świata, np. Niemcy, oraz kraje Europy Środkowej, np. Polska, Czechy, Bułgaria, Rumunia i Węgry.

PIRAMIDA WIEKU; Strukturę społeczną wg płci i wieku można przedstawić piramidą:

typ progresywny - o kształcie zbliżonym do trójkąta równoramiennego; charakteryzuje społeczeństwa młode o stałym wzroście liczebności osób, urodzenia przeważają tutaj nad zgonami, czyli tzw. społeczeństwa młode,

typ zastojowy - opisuje społeczeństwa, w których liczba zgonów i urodzeń jest sobie równa w danym roku lub bardzo zbliżona. Są to społeczeństwa, których liczba ludności nie zmienia się zbytnio,

typ regresywny - cechuje społeczeństwa, w których przeważa liczba osób w wieku poprodukcyjnym, wówczas notowana jest niewielka liczba urodzeń

Piramidy wieku są zatem kształtowane przez zgody i urodzenia, ale również przez migrację. W piramidach wieku wielu krajów widoczne są wcięcia, które mogą, jak w przypadku Polski, oznaczać utratę ludności na skutek działań militarnych. Ponieważ społeczeństwa są dynamiczne, wyróżnia się trzy fazy jej rozwoju: faza 1 - z wysokim współczynnikiem urodzeń i zgonów, charakteryzuje kraje, w których brak kontroli urodzeń, odznaczają się one przerostem ludności; kraje biedne i nisko rozwinięte, jak np. Etiopia, faza 2 - duży spadek umieralności, ale i również liczby noworodków. W tej fazie znajdują się kraje średnio rozwinięte, faza 3 - niski współczynnik umieralności i urodzeń, w tej fazie znajdują się kraje bogate, wysoko rozwinięte.

ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI ŚWIATA

GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA:

GABON: ok. 5 osób /km2

POLSKA: 123 osoby /km2

Zależy od:

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE OSADNICTWU, RÓZNE BARIERY;

CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE	BARIERA ŚWIETLNA: np. koła podbiegunowe: do pół roku bez słońca; wyjątki: Workuta (Rosja): węgiel kamienny Norylsk (Pn.Rosja): miedź, żelazo, kobalt, nikiel Wierchojańska (Rosja): -50°C, ciemno, diamenty Alaska (ropa naftowa) Norwegia (Kirkenez): rudy żelaza
		BARIERA TERMICZNA: 1/ za kołem podbiegunowym wieczna zmarzlina (tylko kra), ziemia odmarza tylko do 45cm, brak roślin, mało zwierząt 2/ wysokości n.p.m. - ok.3000m (Alpy - lodowce, Himalaje 5000m-wieczna zmarzlina) 3/ strefa równikowa; Afryka: Nairobi 1700m.n.p.m. (zawsze +24°C), gdzie wyżej tym chłodniej: Kamerun, Tutsi (Rwanda) - Góry Księżycowe
		BARIERA WODNA (bez wody nie da się żyć): Np. do 200km od morza żyje 51% całego społeczeństwa ziemi, Dalej niż 1000km od morza - tylko 13% Np. wzdłuż rzek wielkich: Nil, Missisipi, Missouri, Jangcy, itd.
		BARIERA GRAWITACYJNA: Im wyżej tym gorzej (rozrzedzenie powietrza, brak tlenu >4000m.n.p.m.) Wyjątek: 5400 m.n.p.m. górnicy w Andach: cyna (pracują 4 godziny dziennie tylko z tego powodu; Indianie w Peru czy Boliwii)
CZYNNIKI HISTORYCZNE:	OD 1948 roku - Izrael - Żydzi z całego świata wracają teraz tam, gdzie żyli ich przodkowie
CZYNNIKI POLITYCZNE:	Np. Kosowo było zawsze serbskie, Ale Kosowo na pograniczu z Albanią, mniejszość albańska zaczęła się rozrastać, byli oni dyskryminowania, Albańczycy z Kosowa zrobili duży przyrost naturalny (większy niż w Serbii), Serbowie stanowią 10% Kosowa, reszta to Albańczycy.
CZYNNIKI KTÓRE PRZYCIĄGAJĄ: - DOBRE GLEBY (mady: Missisipi, Jangcy, Żuławy, dolina Nilu, dolina Gangesu i Brahmaputry, wschodnie Indie nad Gangesem, Wołga, Dniepr, Dunaj, Wisła) - OBECNOŚĆ WODY - KLIMAT

MIGRACJA - wojny, ludność pierwszej grupy etnicznej ucieka za granicę (EMIGRACJA).

Np.Rwanda 1994 r. :

90% Hutu (reżim)	10% Tutsi
Hutu jako większość dominowała nad Tutsi, w 1994 r. Tutsi wspomagana przez tutsi z Ugandy wygrała wojnę w 1994 r., z czego w październiku 1994 r. 3 mln Rwandyńczyków uciekło za granicę;

KRAJE OGARNIĘTE WOJNĄ, z których ucieka najwięcej ludności (EMIGRACJA): Irak Afganistan Pakistan Sudan Uganda Demokratyczna Republika Kongo Kenia Somalia

2005 rok; LICZBA EMIGRANTÓW (ZA GRANICĄ); Sudan = 700 tysięcy Wietnam = 360 tysięcy Burundi = 439 tys. Kongo = 431 tys. Rwanda = 100 tys. Palestyna = 300 tys.

LUDNOŚĆ ŚWIATA CIĄGLE MIGRUJE

(dzielnica Matombe /Bruksela/ w Belgii - sami murzyni)

MIGRACJE;

USA: Kraj kompletnie sztuczny (od 1776r):
15,2% Niemców (43mln) /same RFN 80mln/	11% Irlandczycy (30mln) /w Irlandii mieszka mniej/	8,7% Anglicy (25mln)		10% tzw. afroafrykanie (30mln)	3,2% Polacy (9mln) /najwięcej w Chicago-ok.1,5mln/
LUDNOŚCIOWO NAJWIĘKSZE KRAJE ŚWIATA			NAJWIĘKSZE LUDNOŚCIOWO MIASTA ŚWIATA
CHINY ok.1.350 mln INDIE ok. 1.150 mln (przyrost jest dużo wyższy niż w Chinach) USA 295 mln INDONEZJA 270 mln BRAZYLIA 180 mln PAKISTAN ok.180 mln… ROSJA (142) BANGLADESZ NIGERIA JAPONIA (130) te kraje: 130-180 mln POLSKA ok.38,2 mln (przewiduje się w 205=36,6 mln) EUROPA: MOSKWA 9,5 mln PARYŻ 8,5 mln LONDYN 7 mln AMERYKA ŁACIŃSKA: MONTE VIDEO LIMA BOGOTA CANSAS BRASILIA (Brazylia) tylko 100 tys. (WYJĄTKOWO MAŁE) AFRYKA: KAIR 10 mln LAGOS (Nigeria) AUSTRALIA: CANBERRA tylko 100 tys.			MEKSYK 25 mln SAN PAULO (Brazylia) ok.23 mln TOKIO 20 mln SZANGHAJ (Chiny) 18 mln NOWY YORK 17 mln LOS ANGELES ok. 15 KALKUTA (Indie) ok. 15 BUENOS AIRES ok.15 BOMBAJ (Indie) ok.15 SEUL (Korea) ok.14 PEKIN 14 mln DELHI 13 mln .... Warszawa 1,7 mln

ZJAZD 3 (Geografia)/ 09.03.2008

LUDNOŚĆ - NAJPROSTSZY PODZIAŁ: PŁEĆ

RASY NA ŚWIECIE

tzw.BIALI 42,3%	Rasa ŻÓŁTA (mongoloidalna) 19,2%	Rasa CZARNA 7,5%	MULACI (biała+czarna) 9,2%	METYSI (Indianin+biały)
Gdzie: Nowa Zelandia, północna Azja, Europa południowa, Ameryka Północna, Środkowa i Południowa (bez 10% czarnych), Australia (bez Aborygenów), która do XVIII wieku była nieznanym lądem BIALI: Żyd, Arab, Norweg (część Hindusów ma czarną skórę jak heban, mieszkańcy Cejlonu też); - mają wysokie czoła - wąskie nosy, usta PODRASY: R.NORDYCKA (Polska, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania) R.HAMICKA (Pn.Afryka;Beberowie, Pd Libia) R.SEMICKA (Arabowie, Żydzi) R.HINDUSKA (Indie itd.)	Gdzie: Azja wschodnia i południowo-wschodnia, Ameryka Łacińska AZJA: Nepal, Tajlandia, Japonia, Korea, Indonezja AMERYKA Łacińska i Południowa (Ameryka Łacińska do czasów 18-20tys.lat temu była bezludna, półkula północna była zaludniona, ludność mongoloidalna poszła dalej (Indianie - ludność żółta-migracja z Azji; Indianie zostali wypchnięci z Ameryki Północnej do Środkowej i Południowej);	Gdzie: na południe od Sahary (na północ od niej-arabowie), Rdzenni Aborygeni czy mieszkańcy Nowej Gwinei	Gdzie: USA, Kuba, Wyspy w Ameryce Środkowej, w Afryce na tzw.Sahelu (południowa część Sahary)	Gdzie: Meksyk, Ekwador, Azja Środkowa, Uzbekistan, Turkmenistan
POLSKA 62% Polaków Obecnie RASA BIAŁA NORDYCKA stanowi tylko 15% ludności świata.

LUDNOŚĆ WG WYZNAŃ

CHRZEŚCIJANIE - 32,9% KATOLICY - 17,4%: PD-ZACH EUROPA: Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Austria, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Litwa, Irlandia AMERYKA: Kanada (wsch.cz.), Ameryka Łacińska (oprócz wyjatków), enklawy w USA, AZJA: Gao w zach.Indiach i Kalkuta, Filipiny, Timor Wschodni PROTESTANCI - 8,4%: EUROPA PN i PN-ZACH: Niemcy, Holandia, Wielka Brytania, Norwegia, Szwecja, Dania, Estonia, Łotwa USA, śr.Kanada, Australia, Nowa Zelandia, AFRYKA: w zależności od dawnej kolonii PRAWOSŁAWNI - 3,6%: Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdawia, Serbia, Rumunia, Bułgaria, Grecja, Macedonia (pół na pół z Katolikami)	MUZUŁMANIE - 19,9% Summici: Arabia saudyjska, Egipt Szyici: od Iraku po Iran wraz z dalej na wschód (Irak-Arabowie) Cały Bliski Wschód: Iran, Afganistan, Pakistan Cała PN AFRYKA (bo w VI w.ne.Arabowie rozeszli się poświecie i skolonializowali m.in.całą północna Afrykę) Indonezja - największy kraj muzułmański świata	HINDUSI - 13,3% - nie ma jednego Boga INDIE
BUDDYZM - ok.6% AZJA WSCH i PD-WSCH: Mongolia, Chiny, Japonia, Korea Pd. I PN., i od Birmy na wschód	INNE RELIGIE - ok.30% RELIGIE ANIMISTYCZNE (np.w węża, w słonia, w tygrysa - tzw. ETNICZNE); - na południe od Sahary - AMERYKA PD (dorzecze Amazonki	JUDAIZM - 0,2% - chrześcijaństwo i islam wyszły z judaizmu; IZRAEL

JĘZYKI ŚWIATA (procent ludności świata):

INDOEUROPEJSKIE - 45% EUROPA: Turcja, Iran, Afganistan, Pakistan, Indie (podobna jest składnia)
INDOIRAŃSKIE 20% Iran Afganistan Pakistan Indie	ROMAŃSKIE 12% PD-ZACH EUROPA: Włoski Francuski Hiszpański Portugalski Rumuński Retoromański (pd. Szwajcaria) AMERYKA ŁACIŃSKA: Brazylia-portugalski Hiszpański (wyjątek jamajka-angielski, Surinam-holenderski)		GERMAŃSKIE 7,7% Angielski Niemiecki Flamandzki Duński Holenderski Szwedzki Kanada + USA Australia Nowa zelandia Afryka na południe od Sahary (albo po arabsku albo po francusku lub angielsku- wyjątek Angola-portugalski)		SŁOWIAŃSKIE 4,5% Rosyjski Polski Białoruski Ukraiński Serbski Bułgarski Słowacki Czeski Słoweński
										TZW. INNE Grecki Albański Ormiański
CHIŃSKO-TYBETAŃSKI 21% Chiny (ok.1/5 ludności świata) /chiński język mandaryński/		AFROAZJATYCKIE 6,4% - na pograniczu Azji i Afryki W tym SEMICKI (arabski)		SUBSAHARYJSKIE 7,2% - skupisko wokół Sahary

ŚWIAT, PAŃSTWA itp.

ORGANIZACJE POLITYCZNE:

NATO (1949r.)	ANZUS (1951r.)	WNP	UA	LPA
Pakt Północnoatlantycki; Belgia Bułgaria Czechy Dania Estonia Francja Grecja Hiszpania Holandia Islandia Kanada Litwa Luksemburg Łotwa Niemcy Norwegia Polska (od 1999r.) Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Stany Zjednoczone Turcja Węgry Wielka Brytania Włochy	Pakt (militarny) Bezpieczeństwa Pacyfiku - pakt polityczno-wojskowy powołany 1 września 1951, nazywany często ANZUS od pierwszych liter nazw państw-sygnatariuszy Australii Nowej Zelandii Stanów Zjednoczonych Jego powstanie wiąże się z amerykańską polityką tworzenia antykomunistycznych bloków militarnych i stanowiło odpowiednik NATO w tym rejonie świata. Jego podstawowym celem było zapewnienie bezpieczeństwa w rejonie Oceanu Spokojnego.	Wspólnota Niepodległych Państw (dawne ZSRR-bez: Litwy, Łotwy, Estonii) 1/ Rosja (Moskwa) 2/ Kazachstan (Ałma Ata - Astara) 3/ Uzbekistan 4/ Turkmenistan 5/ Tadżykistan 6/ Tyrgistan 7/ Gruzja 8/ Azerbejdżan 9/ Armenia 10/ Ukraina 11/ Białoruś 12/ Mołdawia (część Rumunii; wschodnia część Mołdawii - Rosjanie (reszta to Rumuni) Ukraina i Gruzja oficjalnie niby są, ale ich tak naprawdę nie ma	Unia Afrykańska; Zamierzonymi celami UA są: - wspólny parlament, - bank centralny, - wspólny sąd, - wspólna waluta (Afro), - siły wszystkie kraje oprócz Maroka (bo Maroko okupuje Saharę Zachodnią)pokojowe	Liga Państw Arabskich organizacja międzynarodowa utworzona 22 marca 1945 w Kairze przez państwa arabskie powiązane wspólnotą języka, historii, kultury i religii. Obecnie jej członkami jest 21 państw oraz Organizacja Wyzwolenia Palestyny. Siedzibą LPA jest Kair od Iraku na zachód: Iran Libia Syria Jordania Arabia Saudyjska Jemen Oman Liga Państw Arabskich

ORGANIZACJE GOSPODARCZE:

(cel:np.obnizanie cen i umożliwienie swobodnego przepływu kapitału i siły roboczej)

UNIA EUROPEJSKA (1957r.)	CEFTA	EFTA
Najpierw Europejska Wspólnota Węgla i Stali, potem EWG, a od 1993 r. UNIA EUROPEJSKA Obecnie: 27 krajów; Lepiej wymienić te co nie należą: była Jugosławia (oprócz Słowenii) Islandia Norwegia Finlandia Szwajcaria Ukraina Białoruś	Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie wolnego Handlu; Należą „byłe demoludy”: Polska Słowacja Czechy Bułgaria Rumunia Węgry	Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu; Należą: Islandia Norwegia Szwajcaria
OECD	OPEC	NAFTA
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju; Należą najbogatsze kraje świata, w tym od kilku lat Polska: UE bez Rumunii i Bułgarii USA, Kanada Japonia Korea Południowa	Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej; - powstała w 1960r., miała na celu dyktować ceny ropy naftowej na rynku światowym; 1973r. - kraje posiadające ropę naftową podniosły jej ceny by zarobić, a te kraje, które jej nie miały zaczęły szukać innych technologii oszczędnych, więc zamysł tych pierwszych nie wypalił, a ceny obniżono Należą: Bliski Wschód (arabskie) + Iran: Irak, Arabia Saudyjska, Kuwejt; Afryka: Libia i Algieria Wenezuela Indonezja (USA, Norwegia, Rosja - mają dużo ropy, ale do OPEC nie należą)	Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
AESAN	SADC	GRUPA G-8
(podobne do UE tylko procesy integracyjne nie są aż tak posunięte) Indonezja Filipiny Tajlandia Wietnam Laos Kambodża Singapur	- kraje południowej Afryki: od Demokratycznej republiki Konga (bez Kenii) na południe; - współpraca rozwoju południowej Afryki	- największa organizacja, która decyduje o losach świata; Rosja Kanada USA Niemcy Francja Wielka Brytania Włochy Japonia

POZIOM ROZWOJU GOSPODARKI (podział świata)

1. Wskaźnik PKB:

BANK ŚWIATOWY (Waszyngton) podzielił kraje WG PKB (w $ rocznie na 1 osobę):
kraje najbiedniejsze do 755$ rocznie na osobę	średniobiedne 756 - 2995$ na osobę	średniobogate 2996 - 9265$ na osobę	bogate >9266$ na osobę
WG SIŁY NABYWCZEJ $:
NAJBOGATSZE:		NAJBIEDNIEJSZE:
Luksemburg EUROPA ZACH Norwegia Irlandia Szwajcaria Austria USA Gwinea Równikowa Polska Czechy Słowacja Bułgaria Rumunia Litwa, Łotwa, Estonia	70 tys.$ na osobę rocznie 25-40 tys.$ na osobę 38 tys.$ 39 tys.$ 33 tys.$ 32 tys.$ 40 tys.$ 70 tys.$ ok.13 tys.$ 19,5 tys.$ 14,5 tys.$ 8 tys.$ 8,5 tys.$ ok. 13 tys.$ (podobnie jak Polska)	Kraje Afryki czarnej: Niger Sierra Leone Gwinea Biza*** Etiopia Burundi Mozambik Demokrat.Rep.Konga Malawi Tanzania + Bangladesz, Dominikana	<755$

CZTERY WSKAŹNIKI SKŁADAJĄCE SIĘ NA HDI

(„Human Indeks Developmnet” - są tam dane dla 177 krajów):

% LUDZI DOROSŁYCH POTRAFIĄCYCH CZYTAĆ i PISAĆ;

ŚREDNIA DŁUGOŚĆ ŻYCIA spodziewana w momencie narodzin

% DZIECI CHODZĄCYCH DO SZKOŁY

PKB na 1 MIESZKAŃCA

Włochy Mali Niger Burkinafaso Czad

98% 19% <30% <30% <30%

Japończycy Włosi Szwedzi Kanadyjczycy Islandczycy Australijczycy Polacy AFRYKA: Sierra Leone RPA Burundi Angola

82,2 >80 74,6 (40-45) 41 49 44 41

EUROPA AFRYKA

ok.100% <20%

patrz Tabela Nr 1

AFRYKA: brak szczepień, badań profilaktycznych, bieda AIDS Zambia,Malawi - 30% ma AIDS

Te 4 wskaźniki odpowiednio się algorytmuje i wychodzi HDI; WSKAŹNIK HDI (Human Developmnet Indeks) 0-1: fatalnie, jeśli blisko 0, dobrze, jeśli blisko 1, np.:

0,9-1 0,7-0,9 0,5-0,7 <0,5 Przykłady: Norwegia 0,965 (HDI=0,965) Islandia 0,960 Australia 0,957 Irlandia 0,956 Szwecja Kanada Japonia USA … 10/ Holandia … 37/ Polska Itd. PS. Słowacja ma gorsze HDI

Kraj bardzo BOGATY BOGATY, ale jeszcze dużo mu brakuje (np.Polska) BIEDNY, ale nie najbiedniejszy BEZNADZIEJNA BIEDA

HDI 0,7-0,9: Polska Estonia Litwa Łotwa Kuba Meksyk Bułgaria

HDI 0,5-0,7: Indie Birma Maroko kraje arabskie Honduras (republiki banderowe***)

HDI <0,5: generalnie kraje afrykańskie na południe od Sahary: Niger 0,311 Sierra Leone 0,335 Mali 0,338 Burkinafaso 0,342

WSKAŹNIK ROZMIARU BIEDY:

- odsetek ludności kraju, który ma poniżej 2$ na dzień: np. Polska ma ok.25$ (bo 35$-podatki) (PKB=13500$)

KRAJE NAJBARDZIEJ ZADŁUŻONE:

- z PKB spłacają długi; 1/ Brazylia 227 mld$ … 9/ Polska 70 mld$ PS. Zadłużenie na 1 mieszkańca w krajach Europy środkowo-wschodniej jest większe.

Rola państwa jako państwa ZANIKA (np.UE), na świecie zwiększa się ROLA FIRM DUŻYCH,

które się łączą (np.fuzje itp.);

NAJWIĘKSZE FIRMY ŚWIATA (wartość rynkowa):

1/ GENERAL ELECTRIC 2/ MICROSOFT 3/ EXSON MOBIL (paliwa płynne-USA) 4/ FAZER (farmaceutyczna) 5/ WORLD MARK STARS 6/ CITY GROUP 7/ BP (British Petroleum)

330 mld$ 290 mld$

ZJAZD 4 (Geografia)/ 30.03.2008

PODZIAŁ BOGACTW NATURALNYCH ŚWIATA (zasoby przyrodnicze)

ZASOBY ODTWARZALNE		ZASOBY NIEODTWARZALNE		ZASOBY STAŁE
ŹRÓDŁA ENERGII:	- woda - gleba - drewno - żywność - nawozy ogrodnicze	ŹRÓDŁA ENERGII:	Paliwa kopalne: - węgiel kamienny i brunatny - torf - ropa naftowa - łupki bitumiczne - gaz ziemny Związki promieniotwórcze (uran)	ŹRÓDŁA ENERGII:	- wiatr - promienie słoneczne - wody geotermiczne - woda morska (elektrownie falowe lub pływowe)
TWORZYWA:	- surowce pochodzenia zwierzęcego i roślinnego - drewno (ławka, meble)- skóra (buty) - wełna (sweter)	TWORZYWA:	- rudy metali - kruszce (wapień na cement) - skały lite (granity, marmury-budownictwo, kruszec bardzo drogi)	TWORZYWA:	- z wody i z powietrza (np.azot z powietrza; nawozy azotowe, CO2 do napojów)

MINERAŁ- naturalny składnik skorupy ziemskiej, jednorodny pod względem chemicznym i fizycznym

(granit nie jest minerałem); Minerały :

KWARC

MIKA

PIRYT

HALIT

SUROWCE MINERALNE - to twory naturalne, jednorodne fizycznie i chemicznie.

Surowce strategiczne używane przez przemysł kluczowy, bez których gospodarka nie może funkcjonować (przemysł energetyczny): gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel kamienny, żelazo.

ŚWIAT - przykłady:

ŻELAZO (stal) PRODUCENCI STALI: 1/ Chiny 2/ Brazylia 3/ Australia 4/ Rosja 5/ Ukraina W Polsce się nie wydobywa żelaza			MIEDŹ WYSTĘPUJE: 1/ Chile 2/ USA 3/ Indonezja … 9/ Polska (woj.dolnośląskie, Polkowice, Legnica, Bolesławiec) Zambia, Dem.Rep.Konga
CYNK (wydobywany razem z ołowiem) Polska - koło Olkusza 1/ Chiny 2/ Australia … 12/ Polska (koło Olkusza)	OŁÓW 1/ Australia … 7/ Polska
ZŁOTO (przy wydobyciu miedzi) 1/ RPA 2/ Australia 3/ USA … Polska (0,01%, tj. 0,5 t rocznie)	PLATYNA 1/ RPA 2/ Rosja 3/ Kanada
ALUMINIUM (boksyty) 1/ Australia 2/ Gwinea 3/ Jamajka	SREBRO 1/ Meksyk 2/ Peru … 7/ Polska (przy wydobyciu cynku i ołowiu)
CEMENT (ze skał wapiennych) 23/ Polska	SÓL KAMIENNA ok.15/ Polska
SIARKA Ok.14/ polska (okolice Tarnobrzegu)	KWAS SIARKOWY 12/ Polska
DIAMENTY 1/ Botswana 2/ Australia 3/ Rosja 4/ Demokratyczna Republika Kongo 5/ RPA 6/ Sierra Leone	FOSFORYTY 1/ USA 2/ Chiny 3/ Maroko (Sahara zachodnia okupowana przez Maroko)
KOBALT Demokratyczna Republika Kongo	SODA KAUSTYCZNA 19/ Polska

ROPA NAFTOWA

(surowiec najważniejszy na ziemi)

Wydobycie światowe 3,5 mld ton; przy tym wydobyciu ropy starczy jeszcze na 50 lat		2/3 światowych zasobów (65%) w Zatoce Perskiej (Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt)			80% państwa OPEC* 20% państwapozostałe, (w tym Rosja 7%)
*Do OPEC obecnie należą: Algieria, Angola, Arabia Saudyjska, Ekwador, Indonezja, Irak, Iran, Katar, Kuwejt, Libia, Nigeria, Wenezuela, Zjedn. Emiraty Arabskie.
AZJA:	EUROPA:		AMERYKA PÓŁNOCNA:	AMERYKA POŁUDNIOWA		AFRYKA
ROSJA: Kazachstan, Azerbejdzan, zagłębie wołżańsko-uralskie, Sachalin, Syberia zachodnia Indonezja środkowo-wschodnie Chiny pozostałe: Australia- śladowe ilości	Morze Północne, Wielka Brytania, Norwegia, Dania, północne Niemcy, kraina, Chorwacja, Francja - śladowe ilości		Teksas, Luizjana, Oklachoma, Kanzas, Alaska, Meksyk, środkowa Kanada	Wenezuela (Marakajbo), Ekwador, Peru, Brazylia		Nigeria, Algieria, Libia, Egipt, Sudan, Czad, Angola (Katanda)

Ropę naftową można zastąpić BIOPALIWEM.

ROPA NAFTOWA (dane):

NAJWIĘKSI PRODUCENCI	NAJWIĘKSI EKSPORTERZY	NAJWIĘKSI IMPORTERZY	WIELKIE KONCERNY ŚWIATOWE
1/ Arabia Saudyjska - 400 mln t (11,5%); (dla porównania- Polska -100 mln t węgla kamiennego) 2/ Rosja (ok.11%) 3/ USA 4/ Iran 5/ Chiny (ok.5%) 6/ Meksyk 7/ Norwegia ... Polska (800 tys. t)	Arabia Saudyjska Iran Norwegia	USA Japonia Niemcy Włochy	Ellison Exxon Mobil Szewron Philips Petroleum Texaco Royal Dutch Shell FINA Emi

WĘGIEL - skała energetyczna pochodzenia roślinnego

ROPA NAFTOWA - skała płynna pochodzenia zwierzęcego

WĘGIEL KAMIENNY - skała energetyczna pochodzenia roślinnego

WĘGIEL KAMIENNY

Roczne wydobycie światowe: 3,8 mld ton Polska - 1979r. - wydobyto 200 mln ton/rok Światowe wydobycie węgla kamiennego: 3,8 mld ton - wystarczy go jeszcze na ok.300 lat. Gdzie nie wydobywa się (lub wydobycie maleje) węgla: Holandia, Belgia, Francja, Wielka Brytania, Polska Gdzie wydobycie rośnie: Chiny (1/3 wydobycia), Indie, Kazachstan, Indonezja	WYSTĘPOWANIE WĘGLA KAMIENNEGO: Chiny (Datong) Rosja (Workuta, Kuźnieck, poł.jakuckie, zagłębie Czeremchowskie) Kazachstan (Karaganda) północne Indie (Damara) środkowa Anglia (Nimnaste) Szkocja Niemcy (zagłębie Ruhry, Sary) Polska (zagłębie ślaskie, lubelskie) Ukraina (Donieck, Garbas) USA (zagłębie apallaskie, zagłębie rewn.wschodnie) Afryka: RPA Australia (zagłębie Ninkastt)
Rodzaje: ANTRACYT - wartość kaloryczna = 7,5 tys. kcal/kg WĘGIEL KAMIENNY - wartość kaloryczna = 5-7,5 tys. kcal/kg WĘGIEL BRUNATNY - wartość kaloryczna = 3-4 tys. kcal/kg TORF - wartość kaloryczna = 1500-3000 kcal/kg (Fi nlandia)

NAJWIĘKSI PRODUCENCI	NAJWIĘKSI EKSPORTERZY	NAJWIĘKSI IMPORTERZY
Chiny - 1326 mld ton (35%) USA (ok.25%) Indie (ok.9%) Australia (ok.7,5%) RPA (6%) Rosja Polska (ok.2,7%)	Chiny Australia USA RPA Kanada Polska	Japonia

WĘGIEL BRUNATNY

3-4 tys. kcal/kg

Wydobycie węgla brunatnego - 1 mld ton (zasoby SA mniejsze niż węgla kamiennego) PRODUCENCI WĘGLA BRUNATNEGO: Niemcy - wydobycie 180 mln ton (20%) USA (Dakota) (8%) Rosja (8%) Grecja (7,5%) Polska (6,5%)

WYSTĘPUJE: 1/ Europa środkowa i wschodnia (Niemcy: Drezno, Lipsk, Kotbus/ Polska (Lubin)/ Rosja (Moskwa)/ Czechy: zagłębie mosteckie) 2/ Syberia (koło Kuźniecka) 3/ USA (Dakota północna) 4/ Chiny 5/ Grecja (Tesalonik) 6/ Turcja 7/ Australia (Melbern)

GAZ ZIEMNY	URAN
Gaz ziemny - występuje prawie zawsze z ropa naftowa (wyjątek: Holandia - nie ma ropy a ma gaz) WYDOBYCIE: Rosja (ok.23% światowego wydobycia) USA (21%) Kanada (Atabaska) Wielka Brytania Algieria Holandia	Uran - pierwiastek promieniotwórczy, WYSTĘPUJE: Kanada Australia Angola Demokratyczna Republika Kongo RPA Rosja	WYDOBYCIE: Kanada (35%) Australia (21%) Niger (8%) Namibia Angola Rosja

POLSKA - PRODUKCJA SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH

WĘGIEL KAMIENNY	(Dolny Śląsk) GÓRNY ŚLĄSK (Zagłębie Dąbrowskie, Rybnicki Okręg Węglowy - 97%) OKRĘG BOGDANKA (3%) Zasoby w Polsce przemysłowe wynoszą 11 mld ton, wydobycie 100 mln ton.Górnictwo jest deficytowe w Polsce. Wydobycie 1 tony kosztuje 60$ (RPA=30$) Wydobycie w Polsce ciągle maleje, bo pokłady są bardzo głęboko i SA cienkie Polska importuje ok. 4 mln ton węgla brunatnego: z Czech, Rosja, RPA*		KOPALNIE W POLSCE: 1/ Piast 2/ Ziemowit 3/ Szczygłowice 4/ Czeczot 5/ Halemba 6/ Wesoła 7/ Staszic 8/ Zabrze Bielszowice 9/ Bogdanka
WĘGIEL BRUNATNY WYSTĘPUJE: 1/ rejon Bełchatowa (Bełchatów) (ok.60 mln ton) 2/ Konin, Koło, Turek 3/ Turoszów		GAZ ZIEMNY 40% - pokrycie zapotrzebowania z wydobycia krajowego 60% gazu importujemy z Rosji	ROPA NAFTOWA w POLSCE - ok. 0,8 mln ton: 1/ Krosno Odrzańskie2/ Kamień Pomorski 3/ Karlino 4/ Sulęcin 5/ Dębno Lubuskie 6/ Krosno, Sanok, Gorlice IMPORTUJEMY ROPY NAFTOWEJ ok. 16 mln ton, z: Rosji (95%), oraz z Kazachstanu, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Iranu. Ropa jest przetwarzana w Polsce w rafineriach naftowych: PKN ORLEN (75% paliw w Polsce) (Płock, Jedlina, Trzebinia) RAFINERIA GDAŃSKA (20%) CZECHOWICE, GLIMAR, JASŁO, DZIEDZICE (ok.5%)

PRZEMYSŁ ENERGETYCZNY

- to dział gospodarki narodowej zajmujący się wytwarzaniem, magazynowaniem i przesyłaniem energii elektrycznej. Dział kluczowy w gospodarce.

Jego miernik wyraża się tym, że zużycie przelicza się na mieszkańca;

ZUŻYCIE 3600 kilowatogodzin/ na 1 mieszkańca

NAJWIĘKSZE ZUŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ:

1/ Szwecja (14500kW/rocznie) 2/ USA (12500 kW/rok) 3/ Norwegia (18000 kW/rok) 4/ Tanzania, Etiopia - mniej niż 100 kW/rok) (strona internetowa - zdjęcie swiata nocą)

ZUŻYCIE ENERGII DZIENNIE - USA ok. 230tys.kcal/dobę

STRUKTURA PRODUKCJI ENERGII:

ŻRÓDŁA ENERGII	ŚWIAT	POLSKA	ENERGIA JĄDROWA (prod): Litwa Francja (78%) Belgia Ukraina (ok. 50%)
Paliwa kopalne (w tys.ton) -węgiel kamienny -węgiel brunatny -ropa naftowa -gaz ziemny Energia jądrowa Energia wodna inne	76% 24,7% 25% 17% ok.17% ok.18% <1%	97% 61,7% 28,9% 0% 0% 0% <3%

ŚWIAT:

NAJWIĘKSI PRODUCENCI ENERGII ELEKTRYCZNEJ	NAJWIĘKSZE ELEKTROWNIE	NAJWIĘKSZE ELEKTROWNIE JĄDROWE	ELEKTROWNIE CIEPLNE
1/ USA 2/ Chiny 3/ Japonia 4/ Rosja 5/ Kanada 6/ Niemcy 7/ Australia 8/ Indie ... ok.20/ Polska	1/ Chiny /W BUDOWIE/: na rzecze Jangcy „Tama Trzech Przełomów” - 18 tys.MW (moc=15 reaktorów atomowych) (jej budowa ma być skończona w 2009r)); 2/ Brazylia-Paragwaj: na tamie Itaipu (14 tys.MW) 3/ USA: na rzece Kolumbia „Grand Coulee” (ok.10 tys.MW) 4/ Wenezuela: na rzece Coroni „Guri, Raul Leoni” (ok.10 tys.MW)	1/ Japonia: Fukuniba - 9 tys.MW 2/ Kanadyjska 3/ Zaporowska	1/ Moc ok. 5 tys.MW ok.6/ Polska: Bełchatów - 4320MW
GEOTERMICZNE	SŁONECZNE	PŁYWOWE	WIATROWE
Budowane w strefie sejsmicznej: 1/ Kalifornia - Gejzer 1000MW 2/ Włochy - 500MW	Cztery elektrownie w Kaliforni- do 184MW	Występują w miejscu gdzie występują pływy wodne 1/ Francja - Ranc 2/ Kanada 3/ Chiny	1/ Niemcy 2/ USA 3/ Hiszpania 4/ Dania 5/ Holandia

POLSKA:

ELEKTROWNIE CIEPLNE	ELEKTROWNIE WODNE
1/ Bełchatów (węgiel brunatny) 2/ Kozienice - moc 2820MW (węgiel kamienny) 3/ Połaniec k. Sandom. 1800MW (węgiel brunatny) 4/ Turów 1750MW (węgiel brunatny) 5/ Rybnik (węgiel kamienny)	SZCZYTOWO-POMPOWE	PRZEPŁYWOWE
		Tarnowiec 700MW Porąbka-Żar Większe elektrownie wodne w Polsce - Włocławek - Porąbka (pierwsza zbudowana w Polsce) - Żarnowiec - Porąbka-Żar - szczytowo-pompowa w Solinie	1/ Brzeg Dolny k.Opola 2/ Żur 3/ Myszkowice na Sanie 4/ Pichowice*** na Odrze 5/ Jeziorsko 6/ Sulejów

STRUKTURA PRODUKCJI ENERGII W WYBRANYCH KRAJACH

KRAJ	EL.CIEPLNA	EL.WODNE	EL.JĄDROWA	EL.INNE
Polska Kanada Francja Norwegia	97% 28 8,2 0,4	3 58 14 99,3	- 13 77 0	- 1 poniżej 1 0,4

ZJAZD 5 (Geografia)/ 13.04.2008

PRZEMYSŁ - to dział gospodarki narodowej, który zajmuje się pozyskiwaniem i przetwarzaniem zasobów naturalnych przy użyciu maszyn przy podziale pracy na dużą skalę w celu zaspokojenia potrzeb.

Dzielimy go na trzy sektory:

ROLNICTWO I SEKTOR ROLNICTWO i PRZEMYSŁ WYDOBYWCZY

PRZEMYSL II PRZEMYSŁ PRZETWÓRCZY (chemiczny, elektroenergetyczny)

USŁUGI III USŁUGI (transport, turystyka, handel zagraniczny)

Przemysł rozwinął się w XVIII wieku po wynalezieniu maszyny parowej. James Watt (maszyna tkacka, lokomotywa, parostatek)

Rewolucja przemysłowa: Łukaszewicz wymyślił proces destylacji ropy naftowej. Potem powstał silnik diesla.

Rewolucja przemysłowa związana z przemysłem chemicznym.

Rewolucja przemysłowa: sprzęt elektroniczny (dzisiaj).

CZYNNIKI - ZASADY LOKALIZACJI PRZEMYSŁU

- wystepowanie surowców (baza surowcowa)

- ilość siły roboczej

- koszt siły roboczej

- bliskość warunków zbytu

- energia (elektryczna)\

- infrastruktura komunikacyjna

- pewne warunki klimatyczne

- koszty gruntu (cena gruntu zależy od infrastruktury)

- podatki - oazy podatkowe; Bahamy, Cypr (pewne dziedziny tylko, np.statki), Gibraltar (np.spółka która prowadzi interesy poza Gibraltarem), Kajmany, Hong-Kong, Monako (te trzy ostatnie- tylko pewne dziedziny gospodarki)

- polityka (rządu, województwa, samorządu, gminy)

- obecność wcześniejszych gałęzi przemysłu (np.elektrownie obok kopalni, też huta aluminium obok występowania boksytów, obok rud żelaza - przemysł hutniczy, samochodowy, gumowy itd.)

- kooperacja między gałęziami przemysłu

- inne, np. możliwości podłączenia się do istniejącej infrastruktury

Jedno drugie przyciąga: powstają okręgi przemysłowe, wielkie, na zasadzie kooperatywności, wymiany handlowej itd.

CEL PRZEMYSŁU:

• dążenie do koncentracji i łączenia się - FUZJE-GLOBALIZACJA -(obniżenie kosztów) /ok.30% produkcji światowej to produkcja największych korporacji)

PRODUKCJA NIEKTÓRYCH WYROBÓW NA ŚWIECIE:

BAWEŁNA: - Chiny - Indie - USA	WEŁNA: - Chiny - Włochy	PAPIER i TEKTURA: - USA - Chiny
SAMOCHODY OSOBOWE: - Japonia (20,5% prod.światowej) - Niemcy (12,2%) - USA (ok.11%) - Francja - Korea Południowa - Hiszpania - Chiny - Polska (0,8%)	SAMOCHODY CIĘŻAROWE: - USA (41%) - Chiny - Japonia (ok.10%)	STATKI WODOWANE: 1/ Korea Południowa 2/ Japonia 3/ Chiny … 7/ Polska (stocznia HYUNDAI największa, 12 stocznią świata-Szczecin)
PRALKI: - Chiny (13,5%)	ODKURZACZE: - USA	CHŁODZIARKI: - Chiny (18,3%)
TELEWIZORY: - Chiny (45%) - Malezja - Korea Południowa	BENZYNA: - USA	KAUCZUK SYNTETYCZNY: - USA
POLSKA PRODUKCJA: - samochody osobowe 400 tys. sztuk rocznie - samochody ciężarowe 20 tys. sztuk rocznie - ciągniki rolnicze 6 tys. sztuk rocznie - telewizory 7 mln sztuk rocznie

WIELKIE OKRĘGI PRZEMYSŁOWE ŚWIATA:

AMERYKA - USA:	1/ WSCHODNIE WYBRZEŻE: - Nowy York - Filadelfia - Waszyngton tworzą Megalopolis (ok.55 mln osób) - bliskość Apallachów	2/ REGION WIELKICH JEZIOR: - Pitzburg - Cleveland - Detroit - Chicago (prawie 20% przemysłu przetwórczego USA)		3/ KALIFORNIA: - Los Angeles - San Hose - San Bernardino - San Sacramento - San Francisco
EUROPA	1/ ZAGŁĘBIE RUHRY (Niemcy): - Dortmund - Essen - Duisburg - Diseldorf - Kolonia		6/ DONBAS (Ukraina): - Donieck + okoliczne miasta
		2/ OKRĘG PARYSKI: - Paryż (przemysł chemiczny i farmaceutyczny)		7/ OKRĘG PRZEMYSŁOWY KRZYWOROSKI (zachodnia Rosja): - krzywy Róg - Dniepropietrowsk - Zaporoże
		3/ OKRĘG PRZEMYSŁOWY TZW.WSCH.LONDYNU: - port + miasto przemysłowe		8/ OKRĘG KRASNOJARSKI: Syberia
		4/ GÓRNOŚLĄSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY: - Zabrze - Gliwice - Ruda Śląska - Chorzów - Dąbrowa Górnicza - Bytom - Katowice - Sosnowiec Tarnowskie Góry		9/ NOWOSYBIRSK i NOWOKUŹNIECK nad OBEM: Syberia
		5/ CENTRALNY OKRĘG PRZEMYSŁOWY MOSKIEWSKI: Moskwa + okolice (kiedyś należały do niego: Stalowa Wola, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski)		10/ OKRĘG IRKUCKO-ANGARSKI: - Irkuck - Angarsk nad Bajkałem
AMERYKA POŁUDNIOWA	1/ OKRĘG San Paulo, Rio De Janeiro, Santos 2/ OKRĘG Buenos Aires + okolice 3/ OKRĘG Potosji (Boliwia); rudy metaliczne
AFRYKA	1/ TRANSWAL z Johannesburgiem 2/ OKRĘG SZABA (lub KATANGA): Demokr.Rep.Konga 3/ KOPELBERG (Zambia) 4/ LAGOS (pd.Nigeria): dolina rzeki Niger,szyby naftowe 5/ KAIR
AZJA	1/ BEIDŻIN (Pekin) 2/ DAMODAR (północne Indie) 3/ SZANGHAJ 4/ OKRĘG TOKIO-JOKOHAMA na Honsiu (Japonia)

TRANSPORT

- proces produkcyjny polegający na przemieszczaniu się osób, rzeczy i energii w przestrzeni w celu zaspokojenia potrzeb (konsumpcyjnych czy przemysłowych).

PRZESYŁANIE INFORMACJI = ŁĄCZNOŚĆ

ŁĄCZNOŚĆ + TRANSPORT = KOMUNIKACJA

TRANSPORT:

LĄDOWY	WODNY	POWIETRZNY
- kolejowy - drogowy - taśmowy - podziemny - przemysłowy	- morski - śródlądowy	- samolotowy - kosmiczny

TRANSPORT KOLEJOWY (3 miejsce po wodnym i lądowym):

KOLEJ W RÓŻNYCH KRAJACH NA ŚWIECIE; 1/ TRANSSYBERYJSKA: Moskwa-Władywostok, Długość=7380 km 2/ USA: 1 linia wzdłuż wschodniego wybrzeża, potem z Nowego Yorku do San Francisco (Chinatown) - budowali chińczycy, skończona w 1869 r, Długość = 5450 km W USA 1,7 km/ 100km2; linie zelektryfikowane=10%, lokomotywy spalinowe=90% Pierwsza linia kolejowa 1828r. STEVENSON - prędkość 6km/h Koniec XIX wieku 80 km/h OBECNIE Japonia, Francja, Niemcy ok.400 km/h Europa: Francja - od wojny 35% zniknęło linii kolejowych; Chiny - do 2000 roku rozbudowywano sieć kolejową, a od 2000 r. sieć linni zmniejsza się Koleje Afrykańskie - XIX-XX wiek powstawały dopiero; powstawały tam linie kolejowe od wnętrza do morza (prostopadle); taki układ kolejowy nazywamy PENETRACYJNYM Np. bez kolei: Czad, Republika Środkowej Afryki, Burundi; ciekawy kurs: NAIROBI-MOMBASA
NAJWIĘKSZE PRZEWOZY KOLEJOWE (w mld pasażerokilometrów = pk); 1 pasażer przejedzie 10km = 10pk 10 pasażerów przejedzie 1 km =10 pk	- Indie 467 mld pk - Chiny - Japonia - USA 8,5 mld pk - Polska 24 mld pk - ROSJA 167 mld pk
DŁUGOŚĆ LINII KOLEJOWEJ	- USA 160 tys. km linii kolejowej - Rosja 85 tys. km - Kanada 65 tys. km - Indie 62 tys. km - Chiny 57 tys. km
GĘSTOŚĆ LINII KOLEJOWYCH	- Czechy 12,1 km/100km2 - Belgia 11,2 km/100km2 - Niemcy 10,5 km/100km2 - Słowacja … - Polska 7,3 km/100km2
PRZEWOZY TOWAROWE KOLEJĄ	- USA 239 mld tonokilometrów - Rosja 200 mld

TRANSPORT DROGOWY

SIEĆ DRÓG - DŁUGOŚĆ	- USA 6,5 mln km - Indie ok.2 mln km - Japonia 1150 tys. km - Polska 240 tys. km (gęstość 78 km/100km2)
Minusy: WYPADKI (osoby zabite na 10 tys.pojazdów)	- Polska 5,7 / na 10 tys. zarejestrowanych samochodów - Wielka Brytania 1,3 / na … - Włochy 1,7 - Rosja 9,9 - Rumunia 6,9 (jakość dróg decyduje o wypadkach)
AUTOSTRADY	- Polska 500km - Niemcy 13 tys. km - Włochy 10 tys. km
GĘSTOŚĆ DRÓG	- Polska 78 km/ 100km2 - Syberia 1 km/100km2 (im dalej na wschód: brak dróg) - Europa zach. (Belgia, Holandia) 300 km/100km2

TRANSPORT RUROCIĄGOWY (najtańszy środek transportu, ale trzeba najpierw zainwestować):

Kiedyś transportowano w ten sposób tylko wodę; Teraz: ropa, gaz, mleko (Szwajcaria- Alpy), węgiel (pod ciśnieniem z wodą)
GAZ	99% rurociągiem 1% przewożenie gazu w butlach czy cysternach
ROPA NAFTOWA	95% rurociągiem 5% tankowcami
RUROCIĄGI	1/ USA (60% wszystkich rur na świecie): - ropociągi 382 tys. km - gazociągi 1,5 mln km Np. Luizjana-Teksas do Megalopolis i do Wielkich Jezior + Kalifornia (3 główne korytarze) 2/ ROSJA: - ropociągi 64 tys.km - gazociągi 1,5 mln km Największe: - Orenburski: Pd Ural do Europy 5 tys.km (Ukraina, Słowacja, Czechy, Austria) - Jamajski (przez Polskę) - rurociąg Przyjaźń - z tzw. drugiego Baku do płocka (ok.5 tys.km) - rurociąg alaskanki - rurociąg północny: Rozja-Niemcy

TRANSPORT ŚRÓDLĄDOWY

- najbardziej ekologiczny, najtańszy, ale najbardziej czasochłonny; - barka płynie czasem kilka dni - woda zimą zamarza - wozi się: to co się nie psuje (węgiel kamienny, brunatny, piasek, rudy metaliczne)
RZEKI, JEZIORA i KANAŁY (najważniejsze)
POLSKA:	KANAŁ BYDGOSKI (1774r) : - Brda-Noteć (łączy Wisłę z Odrą)	ŚWIAT:	WIELKI KANAŁ CESARSKI: Pekin - rzeka żółta: - zboże - pszenica - materiały budowlane
				KANAŁ AUGUSTOWSKI (1840r): - Czarna Hancza-Biebrza (łączy Wisłe i Niemen
		KANAŁ ELBLĄSKI (Niemcy-1850r): - Elbląg-Jez.Drwęckie		KANAŁ MEN-DUNAJ (Niemcy): - Odra-Hawela - Odra-Sprewa
		KANAŁ ŚLESIŃSKI - Wisła-Jez.gopło		DORTMUND-EMSK
		KANAŁ GLIWICKI (Niemcy-1941r) - do odry (wegiel kamienny)		KANAŁ POŁUDNIOWY we Francji - rzeka Garonna-morze Śródziemne
		KANAŁ NOTECKI (1892 r) - Noteć-Kan.Bydgoski		KANAŁ BIAŁOMORSKI: - Morze Białe-Jez.Onega
		KANAŁ WIEPRZ-KRZNA żeby zmeliorować Polesie Lubelskie
		Kanał Elbląski i Ślesicki ważne w celach turystycznych; Największe w Polsce: Odra i Kan.Augustowski, żegluga mazurska: 40 tys. pasażerów rocznie.
DROGI ŻEGLOWNE		- wschodnie Chiny 110 tys. km - Brazylia 50 tys. km - USA 28 tys. km (Missisipi+Missouri+Wielkie Jeziora)

TRANSPORT MORSKI - ŚWIAT:

- 70% wszystkich przewozów ładunków na świecie - ½ to ropa naftowa tankowcami - Wielka Brytania - prawie 100% całego transportu krajowego - Japonia - 405 droga morską - transport wewnętrzny = KABOTAŻ (żegluga przybrzeżna w obrębie jednego kraju z miejscowości A do B); w Polsce Gdańsk-Hel
NAJWIĘKSZE PORTY MORSKIE (wielkość przeładunków)	- Singapur - Rotterdam - Szanghaj
NAJWIĘKSZE FLOTY MORSKIE	- Panamska - Liberyjska - Grecka - Bahamy - Cypr - Japonia - Malta
NAJWIĘKSZE KANAŁY	- Kanał SUESKI - własność Egipt - wybudowany koniec XIX wieku - Kanał PANAMSKI - Panama; (Ocean Atlantycki-Spokojny) - Kanał KILOŃSKI - skraca drogę (Morze Bałtyckie-Północne) - Kanał KORYNCKI - Zatoka Salońska i Koryncka w Grecji - skraca drogę (Morze Czarne-Egejskie-Sródziemne)

TRANSPORT LOTNICZY:

- bardzo szybki, ale drogi - wozi się: cenne diamenty lub szybko psujące się np. kwiaty (z Nairobi lecą do Europy storczyki, orchidee)
NAJWIĘKSZE PRZEWOZY	- USA 25% - Japonia 10% - Rosja 10% - Francja ok.10%
NAJWIĘKSZE LINIE LOTNICZE	- DELTA 85 mln osób rocznie - American Airlines 83 mln - United Airlines 70 mln - US WEST 55 MLN … - Japonia - LUFTHANZA - ALITALIA - SAS - IBERIA -AIR FRANCE
ALIANSE LOTNICZE	1/ STAR ALIANS: - Lufthanza - Air Kanada - United Airlines - SAS - TAI (Tajlandia) - LOT też 2/ SKY TEAM: - KLM - Air France - North West (USA)
LOTNISKA	ŚWIAT: - Atlanta 80 mln pasażerów - Ohara (Chicago) 70 mln - HEATHROW (Londyn) 63 mln - Frankfurt (Niemcy) 50 mln - Charl De Goll (Amsterdam) POLSKA (lotniska międzynarodowe): - Okęcie (Warszawa) 8-9 mln - Balice (Kraków) - Pyzowice (Poznań) - Gdańsk (im.Lecha Wałęsy) - Poznań - Jesionka (Rzeszów) - Szczecin-Goleniów

ZJAZD 6 (Geografia)/ 27.04.2008

ROLNICTWO

1/ ROŚLINY ALIMENTACYJNE (ŻYWIENIOWE)
ZBOŻA: - pszenica - żyto - proso - gryka - ryż	ROŚLINY BULWIASTE: - ziemniaki - jam - maniok - bataty - taro	ROŚLINY OLEISTE: - rzepak - soja - palma oleista - bawełna - palma kokosowa - rycynus	WARZYWA i OWOCE:	ROŚLINY CUKRODAJNE: - buraki cukrowe - trzcina cukrowa
2/ UŻYWKI: - kawa, herbata, tytoń, marihuana, pieprz, mięta, żeń-szeń, chmiel, majeranek, gałka muszkatołowa, goździki, cynamon, wanilia
3/ ROŚLINY PRZEMYSŁOWE: - kauczuk (Indonezja), - włóknodajne: bawełna, juta, len
4/ ROŚLINY PASTEWNE: - koniczyna, bobik, lucerna, wyka, buraki pastewne, trawy (dla zwierząt)

ZBOŻA - największe uprawy to zboża (70% całego areału wszystkich roślin uprawnych):

PSZENICA	RYŻ	KUKURYDZA
- Chiny - Indie - USA - Rosja - Francja - Australia Plony są różne: - 80q Europa Zachodnia - 34-35q Polska - 19q Australia - 15q Ukraina - 15q Rosja	Ostatnie 2 lata większe zbiory ryżu niż pszenicy. EUROPA: - Hiszpania - Włochy - Grecja AZJA: - Chiny - Indie - Indonezja - Bangladesz - Wietnam - Tajlandia - Man Mar - USA (Luizjana)-ok.10 miejsce	Zbiory kukurydzy są jeszcze większe niż ryżu. - USA - Chiny - Brazylia - Meksyk
JĘCZMIEŃ	ŻYTO	OWIES
- Rosja - Kanada - Niemcy 51q - Wielka Brytania 61q	- Rosja - Polska 22q - Niemcy 42q - Francja 50q	- Rosja - Kanada - USA - Polska (7 miejsce) 20q - Niemcy 45q - Holandia ok.50q

ROŚLINY BULWIASTE (KORZENIOWE)

ZIEMNIAKI: - Chiny (plony od 350q) - Rosja - Indie - USA - Niemcy - Polska 180q (120kg nawozów na ha)	JAM: Strefa równikowa; - Nigeria - Ghana - Wybrzeże Kości Słoniowej	MANIOK: Strefa ciepła, równikowa
				BATATY, TARO: Strefa równikowa

ROŚLINY CUKRODAJNE:

TRZCINA CUKROWA 70%	BURAKI CUKROWE 30%
- Brazylia - Indie - Chiny	- Francja - Niemcy - USA

ROŚLINY OLEISTE:

SOJA: Zawiera 20% tłuszczu, do 475 białka: - USA - Chiny - Brazylia	SŁONECZNIK: 45% tłuszczu- klimat podzwrotnikowy: - Rosja (południe) - Ukraina - Argentyna - Chiny	ORZESZKI ZIEMNE (arachidy): Strefa klimatu podzwrotnikowego; - Chiny - Indie - Nigeria
BAWEŁNA: - Chiny - USA - Indie	LEN: Do 40% tłuszczu: - Argentyna - Indie - Kanada	RYCYNUS: Klimat tropikalny
PALMA KOKOSOWA: Klimat równikowy: - Filipiny - Indonezja - Indie	PALMA OLEISTA: - Nigeria - Demokratyczna Republika Konga - Malezja - Indonezja	RZEPAK: Do 45% tłuszczu: - Chiny - Kanada - Indie	OLIWA z OLIWEK: - Hiszpania - Włochy - Grecja

UŻYWKI:

KAWA (pochodzi z Etiopii): - Brazylia - Wietnam - Kostaryka	KAKAO (pochodzi z Ameryki Pd): - Wybrzeże Kości Słoniowej - Ghana	inne: PIEPRZ WANILIA CHILI KARDAMON GOŻDZIKI GAŁKA MUSZKATOŁOWA LIŚCIE KOKI
HERBATA: - Indie - Chiny - Sri Lanka	TYTOŃ: - Chiny - Brazylia - Indie - USA

ROŚLINY WŁÓKNISTE:

BAWEŁNA Najwięksi producenci: 1/ Chiny 2/ Stany Zjednoczone również: Uzbekistan, Ukraina, Indie, Pakistan, Brazylia, Turcja i Egipt.	LEN Najwięksi producenci: - kraje byłego Związku Radzieckiego, - oraz: Chiny, Francja, Rumunia i Polska. .	KONOPIE Najwięksi producenci: 1/ Chiny, 2/ Indie 3/ Rumunia.	JUTA Najwięksi producenci: 1/ Indie 2/ Chiny 3/Bangladesz
					SIZAL Najwięksi producenci: 1/ Tanzania oraz: Kenia i Meksyk

PRODUKCJA ZWIERZĘCA:

TRZODA CHLEWNA: - Chiny - USA - Brazylia - … - Polska (6 miejsce) Na 1 Polaka przypada pół świni.		BYDŁO: - Indie - Brazylia - Chiny - USA - Argentyna W Polsce 5,5 mln sztuk- co daje 1/7 sztuki na Polaka
(POLSKA: trzoda chlewna i bydło przede wszystkim)
OWCE: Hodowane w krajach o wielkich przestrzeniach; - Chiny - Australia - Indie - Iran - Nowa Zelandia		KONIE: - Chiny - Meksyk - Brazylia - USA Polska: ok.0,5 mln (1 koń na 65 Polaków)
DRÓB:		OSIOŁKI: - Chiny - Pakistan
KURCZĘTA: - Chiny - USA	INDYKI: - USA - Francja
KOZY: - Chiny - Indie		WIELBŁĄDY: - Sudan - Mauretania - Somalia

ROLNICTWO- to dział gospodarki narodowej zajmujący się uprawą i hodowla roślin oraz chowem i hodowlą zwierząt w celu otrzymania żywności oraz dostarczenia surowców dla przemysłu spożywczego.

UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA:

PRZYRODNICZE	POZAPRZYRODNICZE
- położenie i rzeźba terenu, agroklimat - warunki wodne - gleby	- przeszłość historyczno-tradycyjna - poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego - urbanizacja i uprzemysłowienie - dostępność komunikacyjna - poziom rozwoju przemysłu spożywczego - rynek zbytu

O charakterze (strukturze) rolnictwa decydują następujące cechy:

SPOŁECZNO-WŁASNOŚCIOWE - a więc jaki jest procent zatrudnienia w rolnictwie, jaka jest wielkość gospodarstwa, kto jest właścicielem ziemi;

ADMINISTRACYJNO-TECHNICZNE - system uprawy roślin, sposób uprawy (czy stosujemy nawożenie czy używamy melioracji czy nie);

PRODUKCYJNE - dotyczące rodzajów, gatunków, co uprawiamy, co hodujemy

UPRAWA ROŚLIN tylko na produkcję, sprzedaż.	HODOWLA ROŚLIN poprawianie jakości tej rośliny, krzyżówki.
CHÓW produkcja.	HODOWLA bydła poprawa jakości bydła, krzyżówki

TYPY ROLNICTWA:

ORNA	- Europa
OGRODNICZA	- duże miasta
PLANTACJE	- bawełna USA - palma kokosowa Filipiny - palma oleista Kongo - winorośle, oliwki
RANCZERSTWO	WYPAS ZWIERZĄT: - USA zachód - Argentyna - Australia
PASTERSTWO	- koczownicze przepędzanie bydła, ziemia należy do państwa
ORNA+WYPAS ZWIERZĄT	- USA północ - uprawiamy rośliny dla tych zwierząt
ORNA+LEŚNICTWO	- wycinamy las i uprawiamy rośliny (typ Żarowo-odłogowy), potem karczujemy las dalej, a to pole zarasta, - strefa lasów równikowych i sawann

ELEMENTY PRODUKCJI:

ZIEMIA - PRACA - KAPITAŁ

Na wielkość produkcji wpływa powiązanie pomiędzy tymi elementami.

1. ZIEMIA - użytki rolne, gleba;

GLEBA - zewnętrzna powłoka litosfery składająca się z luźnych cząstek mineralnych i nieorganicznych, powietrza, wody. Zachodzi proces przemiany materii mineralnej w organiczną, organiczną w mineralną. Zdolność do dostarczenia substancji odżywczych roślinom to jest żyzność gleby. W zależności od skały macierzystej wyróżniamy gleby; TYPY GENETYCZNE POLSKI:
CZARNOZIEMY	- utworzone na lessach
RĘDZINY	- utworzone na wapieniach; Wyżyna Kielecka, Lubelska Czarne ziemie- utworzone z pyłów glin i piasków jest dużo wody
BRUNATNE	- utworzone z pyłów i glin pod lasami liściastymi (środkowa Polska)
MADY	- występują w dolinach rzek, utworzone z nanosów wody przy wylewach BAGIENNE- poziom wody gruntowej sięga poziomu terenu
INICJALNE	- powstają z piasków, na wydmach; gleby, które się dopiero tworzą

KOMPLEKSY BONITACYJNE GLEB:

I KLASA CZARNOZIEMY	- kompleks gleb pszennych (b.dobry)
II KLASA (gorsze czarnoziemy): CZARNE ZIEMIE, MADY	- kompleks gleb pszennych (b.dobry)
III KLASA CZARNE ZIEMIE, RĘDZINY	- pszenny dobry
IV KLASA BRUNATNE	- pszenno-żytni
V KLASA BIELICOWE, BAGIENNE	- żytni słaby
VI KLASA (najgorsze bielicowe+bagienne, gleby które się tworzą)	- żytni słaby
Najgorsze gleby: Polska północna, centralna; Najlepsze: południowy-wschód

2. PRACA - siła robocza.

Zasoby siły roboczej, ile ludzi pracuje w rolnictwie, ile rodzin mieszka na wsi;

1% zawodowo czynnych w rolnictwie

UDZIAŁ ROLNICTWA w PKB:	ZATRUDNIONYCH W ROLNICTWIE:	LICZBA LUDNOŚCI UTRZYMUJACEJ SIĘ Z ROLNICTWA:
- Rumunia 18% - Bułgaria 10% - Polska 4% - Węgry 5% - Czechy 3% - Słowacja 3% - Europa zachodnia 2-5%	- Tajlandia 49% - Chiny 47% - Polska 19% - Rosja 12% - Francja 4,1% - Hiszpania 2,8% - Niemcy 2,6% - USA 2,4% - Europa Zachodnia 2-3% - Wielka Brytania 1,45%	- Polska: 20% (1 osoba obsługuje 5) - Europa zachodnia 3-5 osób (1 obsługuje 20)

3. KAPITAŁ - środki trwałe i obrotowe;

ŚRODKI TRWAŁE - uczestniczą w wielu rynkach produkcji; budynki, urządzenia.
UDZIAŁ % ROLNICZYCH środków trwałych do ogólnej wartości środków trwałych.	ILE MASZYN przypada na 1 zatrudnionego.	ILE na przypada na 100ha UŻYTKÓW ROLNYCH, ILE na jest obsługiwane przez 1 CIĄGNIK; - Europa zachodnia 5-7 na przez 1 ciągnik - Japonia 1,5 na … - Polska 14 na …
ŚRODKI OBROTOWE - surowce, które w procesie produkcji przekształcają się w płody rolne, (np.nawozy, pasza, paliwo, środki ochrony roślin)

ZUŻYCIE NAWOZÓW SZTUCZNYCH na 1 ha:

- Szwajcaria 792 kg /ha - Irlandia 521 - Holandia 513 - Francja 263 - Polska 116 - Rumunia 38 - Bułgaria 42

ZJAZD 7 (Geografia)/ 11.05.2008

ROLNICTWO POLSKI

UDZIAŁ ROLNICTWA w PKB wynosi 4,2%

Wszystkie gospodarstwa rolne tworzą użytki rolne i wynoszą 18,3 mln ha (59% powierzchni Polski), przy czym użytki rolne zmniejszają się, bo rozwija się budownictwo;		96% - SEKTOR PRYWATNY 4% - gruntów należy do PAŃSTWA (mieszane)
CECHY ROLNICTWA w POLSCE: - rozdrobnienie ziem (ziemia podzielona na kawałki) - wysoka liczba pracujących - dominacja gleb o średniej jakości - niskie nakłady kapitałowe - wysoka jakość produktów (nie używamy dużo nawozów) - mała chemizacja rolnictwa.			PSZENICA ŻYTO ZIEMNIAKI BYDŁO TRZODA CHLEWNA MLEKO WARZYWA OWOCE		4 miejsce w UE 1 w UE 1 w UE, 7 na świecie 7 w UE 7 w UE 4 w UE 6 w UE
W centralnej Polsce uprawia się: ziemniaki, sady, owoce, warzywa Hodowla zwierząt (bydło+świnie): Wielkopolska, mazowieckie, podlaskie Trzoda chlewna: kujawsko-pomorskie
Zmniejsza się ilość odłogowanych gruntów, po 2004 roku dostajemy dopłaty z UE;
Na 1 mieszkańca przypada 0,42ha użytków rolnych;		STRUKTURA UŻYTKÓW ROLNYCH w POLSCE:
ok.30% 1,5% 42%	IV, V klasa: b.słabe I, II klasa VI klasa	- grunty orne - sady, łąki - pastwiska - sady			77% użytków rolnych 16% 5,4% 2%
WIELKOŚĆ GOSPODARSTW ROLNYCH w POLSCE:		Największe gospodarstwa 26 ha - północna Polska. Wszystkich gospodarstw rolnych w Polsce jest 1.800.000.
- powyżej 15 ha - 10-15 ha - 1-2 ha	46% 15% 25%
ZASIEWY:		PRODUKCJA ZWIERZĘCA:
- zboża - rośliny pastewne - buraki cukrowe	77% 5,2% 4,2%	równoważy się na ogół z ROŚLINNĄ w Polsce. 10 lat temu: 40% produkcja zwierzęca, 60% roślinna Teraz: pół na pół.
PRODUKCJA ZWIERZĘCA: hoduje się na mięso i mleko (produkcja rośnie); Eksport mięsa czerwonego (wołowe) wzrósł 0 223% (głównie do UE), do Rosji - niedawne embargo 2-letnie. Polska jest w pierwszej 5-ce dotyczącej produkcji mięsa; produkcja mleka - gorzej.		BYDŁO TRZODA CHLEWNA OWCE KONIE		5,5 mln sztuk (ok.1/7 krowy na Polaka) >18 mln sztuk (1/2 na Polaka) ok.300 tys. sztuk (20 lat temu 4,5 mln, lata 80-te:”kto ma barany ten jest nadziany”) ok.300 tys. sztuk (20 lat temu ok.1 mln)

ZUŻYCIE NAWOZÓW MINERALNYCH w POLSCE:

100-120 kg MPK nawóz fosfor i potas (zmniejsza się),

w związku z tym produkty polskie są uznawane za ekologiczne, bo kiedyś zużycie nawozów było w granicach 200 kg.

Obecnie średnio wynosi ono 116%; a np. woj.opolskie: 142 kg (lessy, czarnoziemy - nie jest to ekologiczne)

ROLNICTWO W POSZCZEGÓLNYCH REGIONACH: - woj. o glebach słabych i dobrych, różne zużycie MPK;
ZBOŻA: - woj.opolskie plony 49q wszystkich zbóż (np. pszenica 56q) - woj.dolnośląskie 44q - woj.podlaskie 26,8q (słabe gleby, piaski, małe zużycie nawozów) - woj.mazowieckie i lubelskie (kiepskie gleby -IV, V klasy, ekologiczne-certyfikaty) - woj.łódzkie - tez popyt na ekologiczne - pozostałe: 30-35q	ZIEMNIAKI: - woj.opolskie plony 213q /ha (rolnictwo intensywne, najmniej ekologiczne) - woj.śląskie 204q - woj.dolnośląskie 216q

ZUŻYCIE MPK:

NAJWYŻSZE: - woj.opolskie 142 kg (najbardziej zmechanizowane i nawożone) - woj.kujawsko-pomorskie 125 kg

NAJNIŻSZE: - woj.podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie - 80 kg

ZUŻYCIE NAWOZÓW NATURALNYCH:

NAJWYŻSZE: - woj.podlaskie 64 kg - woj.wielkopolskie

NAJNIŻSZE: - woj.zachodniopomorskie - woj.lubelskie - woj.dolnosląskie (głównie północna część)

WOJEWÓDZTWA O NAJWYŻSZYM POGŁOWIU:
TRZODA CHLEWNA: - woj.wielkopolskie - woj.kujawsko-pomorskie Inne o dużej hodowli: opolskie,pomorskie,łódzkie	BYDŁO: - woj.podlaskie - woj.mazowieckie (wschodnia część szczególnie) - woj.małopolskie - woj.warmińsko-mazurskie

CO SIĘ GDZIE UPRAWIA:

GRYKA: - woj.lubelskie - woj.dolnośląskie	PROSO: - woj.świętokrzyskie (pn-zach część)
WARZYWA: - pod dużymi miastami (zwłaszcza na południe od Warszawy) - łódzkie - małopolskie - wielkopolskie	TYTOŃ: - lubelskie - podlaskie (k.Augustowa) - kujawsko-pomorskie
ZIEMNIAKI: - prawie wszędzie	CHMIEL: - lubelskie
CUKROWNIE: - region północny - region północno-wschodni - region: Lublin, Krasnystaw, Łapy	SADY: - region grójecko-kalwaryjski - lubelskie - łódzkie

GOSPODARSTWA EKOLOGICZNE;

W Polsce coraz bardziej popularne jest rolnictwo ekologiczne (co rok podwaja się liczba gospodarstw ekologicznych) Wszystkich gospodarstw ekologicznych w Polsce jest 0,3% w stosunku do wszystkich gospodarstw rolnych.	- mazowieckie, lubelskie po 800 (2005) - … - podlaskie - warmińsko-mazurskie Najmniej: opolskie - 37 gospodarstw (2005)
ROLNICY MAJĄCY CERTYFIKATY:	CERTYFIKATY wydają:
2005 r. - 7183 gospodarstw ekologicznych 2004 r. - 3760 Środki chemiczne ELIMINUJEMY: nawozy mineralne, herbicydy, pestycydy, hormony wzrostu, stosujemy więcej MINERALNYCH: torf, wapno, itp.	- AGROBIOTEST (Warszawa) - BIOEKSPERT (Warszawa) - EKOGWARANCJA (Lublin) - BIOCERT (Kraków)

UE i Polska - różne dofinansowania dla rolnictwa;

RP- BUDŻET KRAJOWY:	UE - BUDŻET:
1/ wszelkiego rodzaju instytuty badawcze prowadzące rolnictwa ekologiczne (analizy, poprawa jakości produkcji) 2/ rolnik indywidualny - na działania promocyjne (np. udział w targach krajowych, międzynarodowych)	1/ rolnicy - do ha upraw ekologicznych (wnioski) dostają więcej niż zwykli rolnicy

OBSZARY WIEJSKIE - obszary, gdzie mieszkańcy uważają, że mieszkają na wsi;

Tzw. obszary wiejskie zajmują 93% powierzchni kraju (działalność rolnicza, rośnie tam las, występują łąki i pastwiska)
1/ UZYTKI ROLNE ( grunty rolne, łąki i pastwiska, użytki zielone, sady) 2/ LASY 3/ ODŁOGI + reszta	59% ok.30% 4% (do 93%)
Na 53 tys. miejscowości wiejskich - większość stanowią WSIE, gdzie są sołectwa (sołtysi), kolonie itd. Największe zagęszczenie wsi w Polsce - aglomeracja warszawska. Najmniejsze zagęszczenie w Polsce: część południowo-wschodnia.

BEZROBOCIE NA WSI:	INFRASTRUKTURA NA WSI:	SIEĆ GAZOWA:
MŁODSI - bezrobocie mniejsze STARSI - większe	Z ogólnej liczby wsi: 85% ma sieć WODOCIAGÓW ZBIOROWYCH 14% ma KANALIZACJĘ 1% nie ma ani wodociągu ani kanalizacji	20% wieś 80% miasta

TURYSTYKA

- komunikacja, nocleg, wyżywienie;

TURYSTYKA Wg (UNWTO) WTO (światowa organizacja turystyki) - obejmuje czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych (naukowcy, rozmowy biznesowe) lub innych nie zarobkowych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, ale co najmniej dobę.

TURYSTA - korzysta z noclegu, jedzie z własnej woli, bez noclegu-wycieczkowicz, odwiedzający.

RUCH TURYSTYCZNY - ogół różnych migracji turystycznych (ma charakter kulturowy).

Podział na:

- ruch turystyczny krajowy

- ruch turystyczny międzynarodowy

- turystyka narodowa

- turystyka wyjazdowa

- turystyka przyjazdowa (w sensie ekonomicznym jest importem lub eksportem, bo Polak wydaje pieniądze zarobione np. za granicą)

TURYSTYKA - jest ZJAWISKIEM PRZESRZENNYM;

PRZESTRZEŃ TURYSTYCZNA:

- część przestrzeni gospodarczej związana z ruchem turystycznym (hotele, pensjonaty itd.)
miejscowości EMISYJNE: Warszawa na wakacje jest pusta		miejscowości RECEPCYJNE: Augustów, Zakopane, Sopot, Krynica itp
PRZESTRZEŃ TURYSTYCZNA jest ZRÓŻNICOWANA; Ze względu na charakter intensywność ruchu turystycznego i stopień jego zagospodarowania:
przestrzeń EKSPANSJI turystycznej	np.po wojnie Bieszczady
przestrzeń PENETRACJI turystycznej	już wiemy że coś jest i są tam wycieczki
przestrzeń ASYMILACJI turystycznej	miejscowi żyją z turystów
przestrzeń KOLONIALIZACJI turystycznej	trwałe zajmowanie terenu przez obiekty turystyczne
przestrzeń URBANIZACJI turystycznej	powstaje miasto, które funkcjonuje z turystyki - np. Las Vegas

ELEMENTY TURYSTYKI:

1. WALORY TURYSTYCZNE	1/ WARUNKI NATURALNE (przyrodnicze); - ukształtowanie powierzchni (rzeźba terenu; góry, wydmy) - wszelkiego rodzaju osobliwości geologiczne (wulkany, jaskinie, zjawiska kresowe, gejzery) - osobliwości wody (rzeki, jeziora, wodospady), wodospady: np. Siklawa w dolinie Roztoki, 70m-Roztoka, Wodogrzmoty, Siklawica, Kamieńczyk-Sudety, Sopotnia Wielka, wodospady Roztocza 0,5-1m rzeki: Dunajec, Krutynia, Czarna Hańcza, Brda, Wda (Bory Tucholskie), Drwęca, Bug, Noteć żeglarstwo-jeziora; Śniardwy, Mamry, Niegocin, Tałty kanały: Ostródzko-Elbląski, Augustowski, Lesicki, Brda, sztuczne zbiorniki wodne: Solina, Czorsztyn, Otmuchów, Jeziorsko, Sulejów, Zegrze, Jez.Włocławskie ŹRÓDŁA MINERALNE; węglan wapnia lub siarka, radoczynne, wody siarczanowe: Szczawy (podkarpackie), Krynica Zdrój, Rabka, Polanica, Lądek Zdrój, Kudowa Zdrój, Duszniki Zdrój solanki: środkowa Polska: Nałęczów, Ciechocinek, Iwonicz Zdrój + Kołobrzeg WALORY KLIMATYCZNE: góry, wybrzeże (klimat bodźcowy) SZATA ROŚLINNA: 23 parki narodowe, parki krajobrazowe (124), pomniki przyrody, ogrody botaniczne ŚWIAT ZWIERZĘCY: żubry, żółwie błotne (lubelski), świstaki i kozice, niedźwiedzie (tatrzański), muflony (karkonoski)
		2/ WARUNKI KULTURALNE: MIEJSCA HISTORYCZNE (zamki, pałace) WYBITNI LUDZIE (Chopin, Mickiewicz, Sienkiewicz) OBIEKTY ARCHITEKTURY: - starówki miast - obiekty wpisane przez UNESCO na listę unikatów starówka krakowska, warszawska, zamojska, Zamek w Malborku, Wieliczka -obiekty kultu religijnego: Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska, Wadowice, Getto Warszawskie, Oświęcim WALORY NIEMATERIALNE- imprezy (targi poznańskie, festiwale muzyki)
		3/ WARUNKI SPECJALISTYCZNE; Wszelkiego rodzaju elementy, które umożliwiają; - szlaki żeglowne, kajakowe, stoki narciarskie, skałki, wysokie góry, jaskinie, czyste jeziora zarybione (wędkarze) i przejrzyste (nurkowie)
2. ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE
3. RUCH TURYSTYCZNY (turysta)

FORMY I RODZAJE TURYSTYKI:

Turystykę można podzielić na różne działy wg różnych kryteriów;

WG MOTYWU WYJAZDU	WG CZASU TRWANIA	INNE
- wypoczynkowa - krajoznawcza - aktywna	-długoterminowa -krótkoterminowa -weekendowa	-zdrowotna (sanatoria, uzdrowiska, prewentoria) -motywacyjna (integracje, paintball) -biznesowa (nie związana bezpośrednio z zarabianiem) -kongresowa (naukowcy, lekarze, specjaliści - sympozja) -morska (statki) -etniczna (do Dogonów, wioski masajskie, Białowieża - jak tam żyje ludność) -polonijna (Polonusi do Polski) -socjalna (kolonie, wczasy pod gruszą) - alternatywna (gdzie jedzie, po co jedzie - turysta wie, co ma robić -religijno-pielgrzymkowa -agroturystyka - weekendowa -polityczna -sportowa 9sportowcy na zawody) -rodzinna -piesza, rowerowa, samochodowa -hazardowa -narkotykowa -erotyczna -aborcyjna itd.
WG ZASIĘGU	WG ORGANIZACJI
-lokalna -regionalna -krajowa -zagraniczna	-indywidualna -zorganizowana (palatyni-pielgrzymki, biura podróży)

Współczesna TURYSTYKA spełnia różnorakie FUNKCJE:

- funkcja EDUKACYJNA - bo chcemy poznać świat (wzrost tolerancji),

- Turysta się kształci, wychowuje, zapełnia budżet państwa i biur podróży, coraz bardziej dominująca gałąź gospodarki w wielu krajach:

- Mauritius

- Tajlandia

- Tunezja

- Dominikana

- Czasem turysta może być nośnikiem negatywnych zachowań 9np.miejscowy widzi, że turysta nie chodzi do

Kościoła i też przestaje)

- Doprowadza do zaniku pewnych zawodów (np.pada rolnictwo, a ludzie przechodzą na turystykę (np.Białowieża, Zanzibar (kiedyś 80% produkcji światowej goździków)

POLSKA i ŚWIAT - PODZIAŁ NA REGIONY TURYSTYCZNE;

Każde miejsce na swiecie jest specyficzne, podobne do siebie są mazury, Podlasie, Mazowsze;

REGION TURYSTYCZNY:

- to obszary, które charakteryzują się zbliżonymi walorami turystycznymi i podobnymi rodzajami następującej tam turystyki;

- zbliżone formy turystyki decydują o podobnym zagospodarowaniu turystycznym (infrastruktura jest podobna);

- podobne formy turystyki.

POLSKA - 11 REGIONÓW TURYSTYCZNYCH:

BAŁTYCKI	Bałtyk, jez.Łebsko, Jamno
POMORSKI	Pomorze Zachodnie, Drawskie, Kaszubskie, Kujawskie
MAZURY
WIELKOPOLSKI	Poznań, poj.poznańskie, gnieźnieńskie
MAZOWIECKI	Warszawa, Mazowsze, zamki książąt mazowieckich (historyczne i kulturowe)
PODLASKI	„zielona płuca” Polski, park knyszyński krajobrazowy, Białowieża, meczety (natura+wielokulturowość)
LUBELSKI	Region czysty-Lublin, Majdanek, Kazimierski Park Krajobrazowy, wąwozy w lessach, Roztocze, poj.łęczycko-włodawskie (agroturystyka)
MAŁOPOLSKI	Góry Świętokrzyskie, Kraków, wyżyna krakowsko-częstochowska
ŚLĄSKI	Górny Śląsk, Dolny Śląsk, Wrocław, okolice Legnicy (historyczne+kulturowe)
SUDECKI	Góry stołowe, kotlina Kłodzka, (uzdrowiska)
KARPACKI	Tatry, Beskid Śląski, Żywiecki, Bieszczady

ZJAZD 8 (Geografia)/ 25.05.2008

ŚWIAT - REGIONY TURYSTYCZNE WG WTO:

EUROPA	AMERYKI (Północna i Południowa)		AFRYKA		BLISKI WSCHD (Egipt, Arabia Saudyjska, Katar, Zjedn.Emiraty Arabskie)		AZJA południowa (Indie, Pakistan, Sri Lanka)		AZJA wschodnia i PACYFIK (+Australia, Nowa Zelandia)
Każdy został podzielony na PODREGIONY: EUROPA:
ŚRODKOWO-WSCHODNIA (byłe demoludy + część dawnego ZSRR do Morza Ochockiego)		PÓŁNOCNA (Norwegia, Szwecja, Dania, Finlandia, Islandia)		POŁUDNIOWA (kraje ródziemnomorskie; Włochy, kraje bałkańskie (bez Francji), Słowenia, Malta, Grecja, Chorwacja itd.)		ZACHODNIA (Francja, Niemcy, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania, Austria, Szwajcaria)		WSCHODNIE SRÓDZIEMNOMORZE (Turcja, Izrael, Cypr)

RUCH TURYSTYCZNY:

Zwiększa się z każdym rokiem;

RUCH MIĘDZYNARODOWY:

Polska w 2007 r. >15 mln turystów z zagranicy (w pierwszej 10 świata); Np. 1950 - 25 mln turystów na całym świecie 1970 - 165 mln 1990 - 465 mln 2000 - 700 mln …2050 - ok.2 mld

Liczba turystów od 1950 r do 2000 wzrosła 28 razy (15% turystów dzisiaj) Wpływy z turystyki wzrosły 227 razy (turyści wydaja coraz wiecej na wyjazdy turystyczne).

KRAJE, KTÓRE PRZYJMUJĄ NAJWĘCEJ TURYSTÓW:		WPŁYWY NA 1 OBYWATELA:
FRANCJA 75-77 mln każdego roku HISZPANIA 50-52 USA ok.45 WŁOCHY 40 CHINY 40 … POLSKA 15	wpływy 32 mld$ rocznie 34 70 5 mld$	AUSTRIA USA FRANCJA POLSKA Indie	1400$ rocznie 240$ 540$ 120$ 3$

WYDATKI NA TURYSTYKĘ:		WYDATKI NA 1 OBYWATELA:
USA NIEMCY … POLSKA	58 mld $ rocznie 53 3,2	AUSTRIA WIELKA BRYTANIA NIEMCY POLSKA	1150$ 700$ 650$ ok.100$

KTO PRZYJEŻDŻA DO POLSKI:		GDZIE JEŻDŻĄ POLACY:
NIEMCY CZESI UKRAIŃCY SŁOWACY BIAŁORUSINI	35 mln (turyści), 62-65 mln (nieturyści) rocznie 9,5 4,5 4 3,5	NIEMCY CZECHY SŁOWACJA WŁOCHY AUSTRIA BELGIA FRANCJA UKRAINA WIELKA BRYTANIA GRECJA CHORWACJA EGIPT	2,3 mln 550 tys. 550 550 350 tys. 200 tys. 200 200 200 100-200 tys. 100-200 100-200
TURYŚCI - 15 mln;
NIEMCY UKRAIŃCY BIAŁORUSINI LITWINI ROSJANIE ŁOTYSZE CZESI	5,3 mln 1,5 mln 815 tys. 210 tys.

RUCH TURYSTYCZNY:			ilu EUROPEJCZYKÓW:
EUROPA AZJA i Pacyfik AMERYKA PN. i PD BLISKI WSCHÓD AFRYKA*	458 mln turystów 167 136 41 40,3		85% 5% 5% 2,5% 2,5%
AFRYKA*: RPA - 20% wszystkich turystów (8 mln) odwiedzających Afrykę. TUNEZJA - 17% EGIPT - 20% MAROKO - 15% KENIA - 3,2% NIGERIA - 2,9%		POLACY jeżdżą do: Tunezja 150 tys. Maroko 30 tys. Turcja 15 tys. środkowa Afryka subsaharyjska 25-30 tys. RPA 7 tys. (1/2 z biur podróży) - poza tym głównie misjonarze (Zambia, Tanzania, D.R.Konga)
Polacy nie jeżdżą do Afryki, bo jej nieznaną; - wojny, choroby, głód itd. (to co TV pokaże; AIDS, gruźlica, malaria, gorączka krwotoczna, wiru Ebola) - ceny biletów lotniczych - Afryka jest biedna, uboga w infrastrukturę turystyczną TANZANIA - 4x mniej dróg niż w Polsce, 12x mniejsza gęstość dróg

AFRYKA - statystyki: Na 31 najbiedniejszych krajów świata: 29 krajów Afryki subsaharyjskiej HDI<0,5 PKB<500$	WSKAŹNIK SMERTELNOŚCI NOWORODKÓW: 20 krajów gdzie na 1000 noworodków/ 150 umiera (Polska 6-7/1000, Eurpa Zach.4-4,5/1000)
WSKAŹNIK BIEDY odsetek ludności mającej do 1$: 50% społeczeństw tych krajów	SPODZIEWANA DŁUGOŚĆ ŻYCIA: 28 krajów ma do 50 lat (Polska 76)
WSKAŹNIK ANALFABETYZMU: 50% społeczności afrykańskiej	15% ludności świata - AFRYKANIE 2% - udział Afryki w handlu międzynarodowym 2006-2007: 9% wzrost przyjazdów do Afryki (skończyły się wojny)
WARUNKI: 1/ BEZPIECZNIE (konflikty zbrojne) 2/ INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA (drogi dojazdowe do parków, siec hoteli klasy turystycznej) 3/ MARKETING (targi turystyczne; samoloty czarterowe, turystyka ekologiczna, safari, nurkowanie, zwierzęta (więcej turystów - bogatsi mieszkańcy) 4/ UCIĄŻLIWOŚĆ PRZEKRACZANIA GRANICY (parki transgraniczne, np. Masajami, Serengeti)

ZJAZD 9 (Geografia)/ 08.06.2008

HANDEL ZAGRANICZNY

10

---