Zagadnienia do egzaminu z Psychologii Stresu
Trzy rozumienia stresu
Stres jako bodziec- rozumiany jest jako pewne sytuacje występujące w otoczeniu mające naturalną zdolność wywoływania napięcia i silnych emocji. Stres utożsamiany jest z działaniem bodźca pochodzącego ze środowiska.
Stres jako reakcja organizmu, fizjologiczna bądź psychologiczna, będąca odpowiedzią na działanie stresorów 9bodźców pochodzących ze środowiska).
Stres jako transakcja (relacja) między jednostką a otoczeniem, określa czy u jednostki zostanie wywołana reakcja na sytuację, zależy od subiektywnej oceny tej sytuacji.
Koncepcja Cannona.
Stres to zakłócenie homeostazy czyli równowagi organizmu w sytuacji zmian w środowisku wewnętrznym ustroju w skutek zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym. Zmiany te i przeciwstawiające się im reakcje objęte zostały wspólną nazwą stres.
Cannon wyróżnia 2 rodzaje stresu: incydentalny i chroniczny.
Mechanizm „walka- ucieczka”+ jego rola adaptacyjna.
Są to pierwsze wzorce radzenia sobie ze stresem. Organizm po odebraniu sygnału niebezpieczeństwa uruchamia system alarmowy- pojawia się tzw. "stan pogotowia” przygotowujący do wysiłku. Rolę systemu alarmowego pełni układ sympatyczny. Następuje jego pobudzenie. Dochodzi do wzmożonego wydzielania adrenaliny do krwi co powoduje przyspieszenie akcji serca, zahamowanie pracy jelit, podwyższona zostaje krzepliwość krwi.
Organizm w stanie pogotowia może uciekać lub walczyć z niebezpieczeństwem, dlatego stan ten pełni rolę adaptacyjną.
Koncepcja Selyego.
Stres to nieswoista (nie specyficzna- taka sama reakcja niezależna od rodzaju stresora) reakcja organizmu na wszelkie, nie tylko zagrażające, bodźce.
Bodziec stresowy może zadziałać miejscowo, wywołując specyficzną reakcję i uruchamiając LAS (Local Adaptation Syndrom).
Ogólny system adaptacyjny (General Adaptation Syndrom- GAS)
Bodziec stresowy może też zadziałać ogólnie, uruchamiając GAS (General Adaptation Syndrom) i wywołując kolejno stan: pogotowia, przystosowawczy, i wyczerpania.
Ma charakter trójfazowego zespołu niespecyficznych zmian fizjologicznych pojawiających się na działanie stresora. W obrębie GAS wyróżnia się 3 stadia:
Stadium reakcji alarmowej (mobilizacja sił obronnych organizmu):
faza szoku- zmiany fizjologiczne oraz wskaźniki uszkodzenia,
faza przeciwdziałania szokowi- wysiłki obronne.
Stadium odporności (względnej adaptacji)- utrzymywane są reakcje obronne i przystosowawcze.
Stadium wyczerpania- strata zdolności obronnych organizmu (czynniki szkodliwe zbyt długie lub zbyt intensywne).
Wady i zalety koncepcji Seyle'go
Zalety koncepcji Selyego:
Zwrócenie uwagi na rolę układu hormonalnego w funkcjonowaniu organizmu podczas stresu.
Spojrzenie na stres jako na proces adaptacyjny jednostki do środowiska.
Zarzuty skierowane do koncepcji Selyego:
Brak jednoznacznego określenia definicji stresu (dowolność interpretacji tego pojęcia).
Zbyt mała liczba danych empirycznych na podstawie, których została sformułowana teoria.
Poddanie w wątpliwość niespecyficzności modelu reakcji stresowej (niepewność- adrenalina, gniew, złość- noradrenalina).
Brak dowodów empirycznych na istnienie energii przystosowania a także niejasność samego pojęcia.
Niedocenianie wpływu osobowości, konstytucji fizycznej, oraz kontekstu działania na reakcję stresową bodźca.
Klasyfikacja stresorów wg Cohena i Lazarusa.
Kataklizmy- stres bardzo krótki, ale bardzo silny, wynik doświadczenia sytuacji traumatycznej. Jego skutki- nawet wieloletnie.
Stresory osobiste- mają z nimi kontakt wszyscy, mniejsza siła działania (np. nie zdany egzamin).
Stresory drugoplanowe- codzienne kłopoty życiowe (np. hałas), niewielka siła działania.
Koncepcja Janisa.
Koncepcja stresu Janisa (I psychologiczna koncepcja stresu)
Janis definiuje stres jako „taką zmianę w otoczeniu, która typowo (u przeciętnej jednostki) wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego, które przeszkadza w normalnym sposobie reagowania”. Definicja ta obejmuje dwa aspekty stresu:
sytuację stresową, którą opisuje za pomocą bodźców wywołujących zaburzenia zachowania,
reakcję stresową, czyli wszelkie zmiany w zewnętrznym zachowaniu się, w uczuciach, postawach, które wywołane zostały przez sytuację stresową.
Według Janisa w stresie psychologicznym, wywołanym obiektywnym niebezpieczeństwem można wyróżnić typowe fazy:
Fazę „zagrożenia”.
Fazę działania „niebezpieczeństwa”.
Fazę „skutków” stresu, w której człowiek spostrzega bardziej lub mniej długotrwałe negatywne skutki.
Pojęcie sytuacji trudnej i jej typy (koncepcja Tomaszewskiego)
Tomaszewski ujmuje stres jako „sytuację trudną, czyli taką w której zachodzi rozbieżność między potrzebami i zadaniami człowieka a możliwościami zaspokajania tych potrzeb lub wykonywania zadań”.
Wyróżnił następujące typy sytuacji trudnych:
Zakłócenia- takie elementy sytuacji, które utrudniają lub uniemożliwiają jednostce sprawne realizowanie podejmowanych przez nią czynności. Istnieje pięć typów zakłóceń, polegających na:
Braku przedmiotu lub informacji niezbędnej do wykonywania określonej czynności.
Występowaniu przeszkody zarówno o charakterze zewnętrznym jak i wewnętrznym.
Zwłoce, kiedy warunki zmuszają człowieka do nadmiernego zwalniania tempa czynności.
Wymaganiu wykonywania czynności znacznie szybciej niż normalnie, albo w zupełnie innych, niesprzyjających warunkach.
W nowych sytuacjach, zaskakujących, zmuszających człowieka do szukania nowych rozwiązań.
Zagrożenia- sytuacje sygnalizujące możliwość utraty wysoko cenionych przez jednostkę wartości
Deprywacja- występuje gdy człowiek nie zaspokoił swoich potrzeb lub nie osiągnął zamierzonych przez siebie celów.
Przeciążenie- nadmierne obciążenie odnoszące się do takiego stresu, który wywołuje wyraźnie negatywne zmiany w celowym działaniu człowieka (spadek sprawności psycho- motorycznej), pojawienie się niekontrolowanych reakcji emocjonalnych.
Definicja oraz fazy stresu psychologicznego wg Reykowskiego.
Reykowski odwołuje się do teorii Tomaszewskiego i definiuje stres jako „czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie oraz czynniki warunkujące niezaspokojenie potrzeb”. Zakłócenia i zagrożenia obciążają system regulacji w trojaki sposób (3 fazy):
Zmuszają do dodatkowej aktywności procesów psychologicznych (faza mobilizacji).
Zmuszają do reorganizacji oczekiwań i dążeń w wyniku pogorszenia zdolności psychicznych, emocjonalnych, behawioralnych (faza rozstrojenia).
Sygnalizują możliwość deprywacji i/ lub straty, dezorganizując tym samym struktury potrzeb, wartości, obrazu własnej osoby prowadząc do bezradności jednostki (faza destrukcji).
Klasy informacji wg Reykowskiego:
informacje typu zadania- wytwarzające dążenia pobudzające człowieka do określonej aktywności.
informacje ułatwiające- informują o stanie rzeczy, których pojawienie się zmniejsza ilość czasu lub wysiłku potrzebnego do zdobycia celu.
informacje neutralne- wskazują, który z równorzędnych wariantów działań należy wybrać.
informacje typu sukces- informacje o realizacji dążenia i osiągnięcia celu.
informacje typu trudność- informacje o pojawieniu się przeszkody, która utrudnia realizację dążenia.
informacje typu porażka- informuje że dążenie nie może zostać zrealizowane.
Czynnikami obciążającymi system regulacji są informacje typu: zadania, trudności, porażka.
Stres wg Lazarusa.
Lazarus definiuje stres jako: „określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”.
Rodzaje oceny poznawczej:
ocena pierwotna (odpowiada na pytanie: czy jestem w stresie?) jest osądem o znaczeniu danej transakcji dla dobrostanu człowieka- ocenia on czy jego aktualna konfrontacja z otoczeniem angażuje ważne dla niego wartości lub cele. Transakcję można zaklasyfikować jako:
bez znaczenia, nieistotną,
sprzyjającą, pozytywną,
stresująca.
Kiedy sytuacja zostanie oceniona jako stresująca, jednostka dokonuje oceny wtórnej, czyli osądza swe możliwości radzenia sobie ze stresem.
ocena wtórna (co mogę ze stresem zrobić?) zawiera oszacowanie dostępnych danej osobie strategii radzenia sobie ze stresem ze względu na koszty i prawdopodobieństwo sukcesu.
Zdeterminowana przez:
wcześniejsze doświadczenia jednostki z podobnymi sytuacjami,
uogólnione przekonania dotyczącej własnej osoby,
dostępność zasobów,
oszacowanie zdrowia i energii,
umiejętności rozwiązywania problemów,
wsparcie społeczne,
zasoby materialne.
Uruchamia adaptacyjny proces radzenia sobie ze stresem- poznawcze (zmiana oceny sytuacji, sposobu myślenia) i behawioralne (konkretne działania) wysiłki jednostki by sprostać wymaganiom.
Ocena pierwotna determinuje, czy pojawi się ocena wtórna, ale ocena wtórna może modyfikować ocenę pierwotną (np. po ocenie posiadanych zasobów jednostka ocenia sytuację nie jako zagrożenie a wyzwanie). Oceny zachodzą na siebie i mają dynamiczny charakter.
Transakcyjność koncepcji Lazarusa
wyraża się w tym, że nie tylko otoczenie wpływa na jednostkę, ale także jednostka oddziałuje na otoczenie.
Kategorie stresu wg Lazarusa:
Krzywda, strata- najbardziej obciążająca, dotyczy już zaistniałej sytuacji. Pojawiające się emocje to: żal(!), gniew, złość, smutek.
Zagrożenie- dotyczy sytuacji, które mogą się wydarzyć- jest to tylko prawdopodobieństwo. Emocje dotyczą sytuacji przewidywanej, więc nie ma żalu, są za to: obawa, niepokój, gniew, lęk.
Wyzwanie- najmniej stresujące, dotyczy sytuacji przewidywanej, oprócz emocji negatywnych (obawa, niepokój) wyzwalane są także emocje pozytywne związane z oczekiwaniem sukcesu. Często człowiek sam poszukuje takiej sytuacji.
Ocena poznawcza stresu obejmuje:
sytuacyjną ocenę poznawczą- rodzaj oceny, która uwzględnia zmienność sytuacyjną i jest zależna od aktualnych cech zdarzenia losowego. Wpływają na nią: kontrolowalnoćś, nowość, niepewność zdarzenia, czas działania stresora.
dyspozycyjną ocenę poznawczą (styl oceniania poznawczego), która przejawia się w wielu różnych sytuacjach w podobny sposób i jest wyrazem trwałości skłonności do oceniania w określony sposób własnych relacji z otoczeniem (podkreślanie różnic indywidualnych).
Wyróżnia się 3 rodzaje oceny dyspozycyjnej i sytuacyjnej: krzywda/ strata, zagrożenie, wyzwanie.
Stres w koncepcji Antonovskiego.
Stresorem jest element wprowadzający do systemu entropię czyli takie doświadczenie życiowe, którego cechą jest brak spójności (konsekwencji), niedociążenie lub przeciążenie oraz brak udziału podejmowania decyzji.
Koncepcja Strelaua
Samo pojęcie stresu odnosi Strelau do „stanu, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy) poziom pobudzenia”. Powodem stresu jest zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami i możliwościami ich spełnienia. Według Strelaua źródłem stresu mogą być zarówno czynniki uważane za uniwersalne stresory ze względu na swe obiektywne właściwości (które oddziaływają niezależnie od indywidualnej percepcji), jak i wymagania będące rezultatem indywidualnie zróżnicowanej oceny.
Stres według Hobfolla
relacja wobec otoczenia, w którym istnieje:
groźba utraty zasobów,
dochodzi do faktycznej utraty zasobów,
zainwestowanie zasobów nie przynosi oczekiwanego skutku.
Relacyjność koncepcji Hobfolla
Jest to koncepcja relacyjna stresu, ponieważ stres pojawia się w sytuacji zakłócenia równowagi wymiany zasobów między jednostką a otoczeniem.
Podobieństwa między Hobfollem a Lazarusem.
Sytuacja krzywdy/ straty podobna do utraty zasobów (w obu koncepcja jest to najsilniejszy stres), sytuacja zagrożenia podobna do groźby utraty zasobów.
Podział zasobów wg Hobfolla
Podział zasobów:
pierwotne- bezpośrednio niezbędne do przetrwania i zapewnienia bezpieczeństwa,
wtórne- stanowiące „narzędzia”, które zwiększają szansę zdobycia lub ochrony zasobów pierwotnych,
trzeciego rzędu: status społeczny
Inny podział zasobów:
wewnętrzne: poczucie własnej wartości, kompetencje zawodowe, optymizm,
zewnętrzne: wsparcie społeczne, zatrudnienie, status ekonomiczny.
Klasyfikacja strukturalna zasobów obejmuje:
zasoby przedmiotowe- mają one charakter fizyczny i często służą jako symbol statusu,
warunki- są to cenione przez jednostkę stan posiadania (posiadanie współmałżonka, dzieci, obywatelstwa),
właściwości osobiste- odnoszą się do stałych cech i umiejętności jednostki, takich jak: poczucie panowania nad sytuację, umiejętności niezbędne w pracy czy nauce, wysoka samoocena,
źródła energii- obejmują takie zasoby, jak: czas, pieniądze, wiedza, ich znaczenie polega głównie na tym, że pomagają uzyskiwać zasoby innego rodzaju.
Główne założenia teorii zachowania zasobów (COR)
Ludzie dążą do uzyskania i utrzymania oraz ochrony tego co jest dla niech cenne, a także starają się promować to co cenią.
Reguły teorii zachowania zasobów
Utrata zasobów jest niewspółmiernie bardziej wyrazista od zysku.
Ludzie muszą inwestować zasoby, by zapobiegać ich utracie, rekompensować sobie straty oraz zyskiwać nowe zasoby.
Implikacje + spirala zysków i strat
Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej narażone na ich utratę i mają większe możliwości osiągania zysku. Osoby mające mniej zasobów są bardziej narażone na ich utratę i mniej zdolne do osiągania zysków.
Niedostatek zasobów powoduje wzrost ryzyka straty i sprawia, że strata początkowa pociąga za sobą kolejne (spirala strat). Zmniejsza to skłonność jednostki do inwestowania.
Osoby posiadające zasoby są bardziej zdolne do osiągnięcia zysków, a zysk początkowy rodzi oczekiwania dalszych zasobów, co potęguje motywację (spirala zysków).
Osoby którym brakuje zasobów są skłonne przyjmować postawę defensywną i strzec tego co mają.
Kognitywny zespół stresu (zaburzenia poznawcze).
Myślenie czarno- białe: wyrażanie skrajnych sądów.
Wyolbrzymianie: (do katastrofizmu) małe niepowodzenie traktowane jako klęska.
Uogólnianie: generalizowanie pojedynczych przykładów.
Arbitralne wnioskowanie: wysuwanie wniosków na podstawie niewystarczających danych.
Selektywna abstrakcja: sąd oparty na drobiazgach z pominięciem decydujących aspektów.
Personalizacja: błędne myślenie, że wydarzenie ma związek z własną osobowością.
Pomniejszanie: siebie lub swoich osiągnięć.
Wpływ stresu na zdrowie
Bezpośredni- zaangażowanie osi stresu.
Pośredni- aktywacja zachowań niekorzystnych dla zdrowia.
Osie stresu.
Bezpośrednie unerwienie.
pobudzana jest głównie tylna część podwzgórza (układ współczulny) oraz przedni płat podwzgórza (układ przywspółczulny),
wywoływane są krótkie reakcje w wyniku wydzielania śladowych ilości adrenaliny i noradrenaliny.
Oś neurohormonalna
wywoływana jest reakcja „walcz lub uciekaj”,
pobudzony zostaje zespół jądro grzbietowo- przyśrodkowe oraz ciało migdałowate, które z kolei pobudza boczną i tylną część podwzgórza-> piersiowy odcinek rdzenia kręgowego i zwój trzewny, który ostatecznie pobudza wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny z rdzenia nadnerczy.
Oś endokrynologiczna
wywoływana reakcja „ogólnego zespołu adaptacyjnego” (Selye)
pobudzony zostaje zespół przegroda- hipokamp-> wyniosłośc posrodkowa podwzgórza-> przedni płat przysadki mózgowej-> kora nadnerczy (uwalnia kortyzol, kortykosteron, aldosteron, deoksykortykosteron), tarczyca (tyroksyna).
Związek stresu z chorobą
Stres osłabia działanie układu immunologicznego poprzez ograniczanie działania limfocytów (komórek B wytwarzanych w szpiku kostnym, komórek T wytwarzanych w grasicy) oraz naturalnych zabójców.
Choroby do wywoływania których przyczynia się stres:
choroby układu krążenia: nadciśnienie, migrena, choroba Reynondsa, choroba wieńcowa,
choroby układu pokarmowego: wrzód żołądka i dwunastnicy,
choroby układu oddechowego: alergie, astma oskrzelowa, zaburzenia: hiperwentylacja, stan hipokampii,
zaburzenia układu mięśniowo- kostnego: napięciowy ból głowy, bóle pleców,
choroby skóry: wysypki, egzemy, trądzik, pokrzywka, łuszczyca, atopowe zapalenie skóry, świerzbiączka, opryszczka nawracająca.
Teoria Lachmana
To która struktura (narząd końcowy) zostanie poddana patologicznemu oddziaływaniu stresu zależy od:
czynników genetycznych (biologiczna predyspozycja do uszkodzenia na skutek pobudzenia psychofizjologicznego),
czynników środowiskowych (odżywianie, urazy fizjologiczne),
specyficznych struktur związanych z daną reakcją fizjologiczną,
wielkości zaangażowania w trakcie reakcji fizjologicznej (natężenie, częstość i czas trwania zaangażowania danego narządu).
Model Stembacha:
O zaburzeniach czy uszkodzeniu danego narządu decyduje:
stereotypia narządu- stres umiejscowienia się w słabym już narządzie,
częsta aktywacja psychofizjologiczna reakcji stresowej,
nieefektywność mechanizmów homeostatycznych.
Klasyfikacja stresorów zawodowych wg Cooper i Marshall
Czynniki związane z wykonywaną pracą, np. presja czasu.
Czynniki związane z rolami pełnionymi w organizacji, np. konflikt ról.
Złe stosunki w pracy, np. z szefem.
Czynniki związane z rozwojem zawodowym, np. zbyt wolny awans.
Czynniki wynikające ze struktury organizacyjnej i atmosfery w organizacji, np. ograniczenie aktywności.
Pozaorganizacyjne źródła stresu.
Definicja stresu zawodowego wg Marek
Stres w pracy jest wynikiem braku odpowiednich zasobów, aby poradzić sobie z daną sytuacją.
Teoria indywidualno- środowiskowego niedopasowania von Harrisona
Stres organizacyjny jest efektem dynamicznego niedopasowania się jednostki i otoczenia.
Model dopasowania jednostki i środowiska von Harrisona, elementy składowe:
obiektywne środowisko,
subiektywne środowisko,
obiektywna osoba,
subiektywna osoba,
Relacje między elementami modelu dopasowania jednostki i środowiska:
relacja między obiektywnym środowiskiem i obiektywną osobą, określana jako obiektywne dopasowanie,
relacja między subiektywnym środowiskiem i subiektywną osobą, określana jako subiektywne dopasowanie,
relacja między obiektywnym a subiektywnym środowiskiem, określana jako kontakt z rzeczywistością,
relacja między obiektywną a subiektywną osobą, nazywana dokładnością samooceny.
Dobre dopasowanie występuje wtedy, kredy środowisko pracy jest w stanie dostarczyć poszukiwanych przez jednostkę środków zaspokojenia potrzeb oraz gdy jednostka jest w stanie wykazać się niezbędnymi dla środowiska zdolnościami.
Stres ma miejsce wtedy, gdy uzdolnienia i możliwości jednostki nie odpowiadają wymaganiom i potrzebom pracy oraz gdy w otoczeniu jednostki pojawia się przeszkody uniemożliwiające zaspokojenie ważnych dla niej potrzeb lub osiągnięcie cennych dla niej wartości.
Model stresu organizacyjnego R. Karaska (wymagań, kontroli i wsparcia)
Cztery główne sytuacje różniące się nasileniem krytycznych wymagań i kontroli:
wysokie wymagania- mały zakres kontroli: szczególnie stresująca sytuacja, osoba dostaje trudne zadanie a nie ma większego wpływu na ich realizację,
wysokie wymagania- wysoki zakres kontroli: sytuacja stwarzająca warunki rozwoju, zadania są trudne, ale jednostka ma możliwość modelowania swojego zachowania, sytuacja aktywnej pracy,
niskie wymagania- niski zakres kontroli: „wyuczona bezradność”, pasywność, nie pobudza do działania i nie daje takich możliwości, brak rozwoju,
niskie wymagania- wysoki zakres kontroli: najmniejsze napięcie, osoba może swobodnie reagować na niewygórowane wymagania.
Do tego należy dorzucić stopień wsparcia społecznego.
Model nierównowagi wysiłek- nagroda Siegrista
Wysiłki- wymagania i zobowiązania, presja czasu, przeszkody w realizacji zadania, duża odpowiedzialność.
Nagrody- aspekt finansowy + status, poważanie, bezpieczeństwo zatrudnienia + możliwość rozwoju kariery.
Stres występuje gdy następuje przewaga wysiłków nad nagrodami; sytuacja może być wzmacniana przez nadmierna zaangażowanie jednostki. Prowadzi to do negatywnych skutków zdrowotnych.
Witaminowa koncepcja Warra
Warr stworzył analogie między oddziaływaniem właściwości pracy na zdrowie psychiczne człowieka a wpływem witamin na stan zdrowia fizjologicznego.
Dobrostan składa się z 3 wymiarów:
przykrość przyjemność,
niepokój- uspokojenie,
depresja- entuzjazm.
Istniej 10 wyznaczników dobrostanu:
wynagrodzenie,
bezpieczeństwo,
wsparcie przełożonych i efektywne zarządzanie,
ceniona pozycja społeczna,
(wraz z ich natężeniem wzrasta dobrostan, analog. witamina C)
możliwość wpływu,
możliwość wykorzystania zdolności,
narzucone cele,
różnorodność, przezroczystość sytuacji,
możliwość kontaktów społecznych,
(wskazany jest ich optymalny poziom, niedobór i nadmiar niepożądany, witamina. A, B)
Model kompensowania napięcia wzbudzanego przez wymagania pracy (DISC) de Jongi i Dormana
Wymagania pracy- prowadzą do negatywnych skutków, jeśli zmuszają jednostkę do dodatkowego wysiłku.
Zasoby pracy- aspekty które mogą być wykonywane przez pracownika m. in. Po to by zredukować wymagania pracy.
Zasady DISC:
Wielowymiarowość koncepcji: wymagania, zasoby pracy oraz napięcie związane z pracą posiadają 3 komponenty- poznawczy, behawioralny i emocjonalny.
Zasada potrójnego dopasowania: istnieją wzajemne powiązania między wymaganiami, zasobami oraz napięciem. Wymagania pracy powinny być dostosowane do zasobów pracy i do stanu zdrowia oraz zasoby pracy powinny być dostosowane do stanu zdrowia.
Zasada kompensacji: negatywne efekty wymagań pracy mogą być kompensowane przez procesy związane z zasobami pracy lub przez przekonanie pracownika o dostępności zasobów.
Zasada równowagi: nadmierne zaangażowanie zasobów pracy może prowadzić do ich wyczerpania a te do napięcia i hamowania rozwoju. Stopniowe wykorzystywanie zasobów pracy służy ich rozwojowi, dlatego konieczne jest zachowanie równowagi między wymaganiami i zasobami pracy.
Zasada nadrzędności: wymagania i zasoby pracy o charakterze emocjonalnym ważniejsze niż wymagania i zasoby poznawcze, a te ważniejsze niż wymagania i zasoby behawioralne.
Pogorszenie samopoczucia i zdrowia jednostki następuje gdy wysokim wymaganiom pracy towarzyszy niski poziom zasobów w pracy.
Sytuacja uczenia się i wzrostu ma miejsce gdy wysokiemu poziomowi wymagań towarzyszy wysoki poziom zasobów pracy.
Źródła stresu w wybranych zawodach (wg Siemińska, Dawid)
Lekarz:
stresory związane z kompetencjami lekarza (np. problem z diagnozą),
trudności związane z komunikowaniem się z pacjentem i jego rodziną, np. informowanie o śmierci,
cierpienia i przeżycia pacjenta,
sposób funkcjonowania instytucji medycznych.
Aktor:
brak stałej pracy,
długie okresy bezczynności,
ciągła rywalizacja, brak hierarchii stanowisk,
niepewność pracy,
niestabilna sytuacja finansowa,
utrata znaczenia,
lęk przed porażką.
Wyznaczniki wypalenia zawodowego i stanu zdrowia
|
Wypalenie zawodowe |
Stan zdrowia |
|
Wyznaczniki wypalenia zawodowego:
|
Wyznaczniki stanu zdrowia:
|
Opis |
Doświadczany stres w pracy w większym stopniu wyjaśnia wypalenie zawodowe. |
Posiadane zasoby w większym stopniu determinują stan zdrowia. |
Stresory |
|
|
Zasoby |
|
|
Strategie |
Ich udział nie jest znaczący:
|
|
Zasoby a stres zawodowy
Poczucie koherencji.
Poczucie własnej wartości.
Poczucie własnej skuteczności.
Optymizm życiowy.
Inteligencja emocjonalna.
Wsparcie społeczne.
Konsekwencje stresu zawodowego
zmiany w stanie zdrowia (zdrowotne),
zmiany w sferze emocjonalno- poznawczej (psychologiczne),
zmiany w zachowaniach (behawioralne).
Zdrowotne skutki stresu zawodowego
Wg Caplan, Khan i Quinn stresory odpowiedzialne za pogorszenie się stanu zdrowia to:
warunki pracy,
sama praca,
zmianowość pracy,
kierowanie,
organizacja pracy,
płace i awanse.
Zdrowotne skutki stresu zawodowego:
choroby układu krążenia,
choroby układu pokarmowego,
choroby układu nerwowego,
choroby układu związanego z funkcjonowaniem układu immunologicznego.
Wypalenie zawodowe- czynniki wg Maslach i Jackson
Wyczerpanie emocjonalne- poczucie zmęczenia, braku energii, poczucie wyczerpania zasobów.
Depersonalizacja- cynizm, dystansowanie się i ignorowanie potrzeb innych ludzi.
Obniżenie poczucia dokonań osobistych- spadek lub brak poczucia kompetencji i sukcesu zawodowego.
Przyczyny wypalenia zawodowego
Przyczyną wypalenia zawodowego wg Maslach jest niezgodność między osobą a środowiskiem pracy. To niedopasowanie może przejawiać się w obszarach:
Zwenętrznym:
zbyt duże obciążenie pracą,
brak kontroli i współdecydowania,
niedostateczne wynagrodzenie,
rozpad wspólnoty,
brak sprawiedliwości,
konflikt wartości.
Wewnętrznym (wg Wojciechowskiej):
wysoka reaktywność,
wewnętrzne poczucie kontroli,
lęk,
nadmierna kontrola emocjonalna, wrogość, preferowanie unikowych strategii radzenia sobie ze stresem.
Inne skutki stresu zawodowego (wg Dudek)
osłabienie zainteresowań,
rezygnacja z wytyczonych celów,
wzrost absencji w pracy,
nadużywanie alkoholu,
zaburzenia snu,
zapowiadanie prób samobójczych.
Radzenie sobie jako:
Proces- całość aktywności podejmowanej przez człowieka w danej sytuacji stresowe.
Strategia- pojedyncze zachowania w konkretnej sytuacji stresowej.
Styl- predyspozycja do reagowania w określony sposób w sytuacji stresowej. Jest to względnie stały repertuar strategii.
Podstawowe style radzenia sobie wg Miller
Konfrontacyjny- bezpośrednia konfrontacja z sytuacją stresowa, gromadzenie, poszukiwanie i wykorzystywanie informacji dotyczącej wydarzenia stresowego.
Unikowy- odwracanie uwagi od stresora i własnych reakcji. Wyróżnia się unikanie przez dystrakcję, oraz unikanie w postaci wypierania.
Funkcje radzenia sobie wg Lazarusa i Folkman
Instrumentalna- koncentracja na problemie, opanowanie stresora.
Strategie radzenia sobie skoncentrowane na problemie:
monitorowanie stresu,
strukturalizacja,
wykorzystywanie umiejętności społecznych.
Emocjonalna- koncentracja na emocjach, opanowanie reakcji emocjonalnej.
Strategie emocjonalne radzenia sobie:
unikanie,
zaprzeczanie,
nadużywanie substancji odurzających,
zaangażowanie np. w pracę, hobby.
5 głównych strategii radzenia sobie w ujęciu Lazarusa
poszukiwanie informacji,
aktywne działanie,
powstrzymywanie się od działania,
procesy intrapsychiczne,
wsparcie społeczne.
Właściwości strategii wg Antonovsky'ego
Racjonalność- czy strategii jest trafna i pozwala na obiektywną ocenę sytuacji.
Elastyczność- dysponowanie przez jednostkę różnymi strategiami.
Dalekowzroczność- zdolność przewidywania konsekwencji strategii.
3 style radzenia sobie
Skoncentrowany na zadaniu- działanie, np.: poszukiwanie informacji, planowanie.
Skoncentrowany na emocjach- kontrola i regulacja emocji.
Skoncentrowany na unikaniu- redukcja wpływu stresorów na jednostkę, ucieczka od problemów.
Koncepcja adaptacji poznawczej J. Taylor (radzenie sobie jako proces)
Taylor wyróżnia 3 kategorie wysiłków- przywrócenie wcześniejszego poznawczego funkcjonowania psychologicznego (na podstawie badań pacjentów onkologicznych):
poszukiwanie znaczenia- przyczynowe wyjaśnianie zdarzenia, przeformułowanie sensu swojego życia.
opanowanie sytuacji- próby odzyskania kontroli nad zdarzeniami.
wzmacnianie „ja”- pozytywna ocena siebie.
Uwarunkowanie odporności na stres
silny układ nerwowy,
wykształcenie poczucia tożsamości,
adekwatna, raczej wysoka samoocena,
umiarkowana/ raczej wysoka potrzeba osiągnięć,
wytrwałość w dążeniu do celu i przezwyciężaniu przeszkód,
interpretacja sytuacji trudnych jako wyzwania,
zorganizowana struktura schematów poznawczych,
wewnętrzne poczucie kontroli,
współzawodnictwo i pragnienie zmiany,
zaangażowanie w pracę, życie rodzinne i inne ważne dla człowieka sprawy,
stały dopływ doświadczeń.
Poczucie koherencji- Antonovsky
Perspektywa salutogeniczna- odejście od orientacji patogennej na rzecz orientacji prozdrowotnej, gdzie centralnym problemem nie jest choroba a zdrowie.
Najważniejsze w osiąganiu zdrowia:
rodzaje i poziom stresorów pochodzących ze środowiska biologicznego i psychologicznego,
zasoby odpornościowe- genetyczne i psychospołeczne, a w szczególności poczucie koherencji.
Poczucie koherencji- globalna, złożona orientacja człowieka wyrażająca stopień przekonania w tym, że bodźce docierające do człowieka z wewnętrznego i zewnętrznego środowiska są ustrukturalizowane, przewidywalne i zrozumiałe. Dostępne zasoby pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce. Wymagania stanowią wyzwanie, warte są zaangażowania i podjęcia działania.
Trzy komponenty poczucia koherencji:
Zrozumiałość- leży u podłoża zdolności spostrzegania napływających informacji jako spójnych i dających się ogarnąć. Rzeczywistość jawi się jako możliwa do opanowania i wyjaśnienia.
Sterowalność- poczucie dysponowania przez jednostkę możliwościami do radzenia sobie z wymaganiami życia, aktywnego wpływania na sytuację, w której się znajduje.
Sensowność- poczucie że warto się angażować, inwestować energię w swoje życie i jego wyzwania.
Kształtowanie się poczucia koherencji:
zgeneralizowane zasoby odpornościowe (odporność fizjologiczna i biochemiczna organizmu),
wykształcenie,
pozycja zawodowa,
możliwości intelektualne,
zdolności interpersonalne,
doświadczenia życiowe nabywane w toku rozwoju.
Właściwości doświadczeń życiowych ważne dla formowania się poczucia koherencji:
Spójność- leży u podstaw zrozumiałości. Wydarzenia w toku życia układają się w spójny ciąg. Im bardziej spójne są doświadczenia jednostki tym bardziej życie wydaje się przewidywalne.
Równowaga między przeciążeniem a niedociążeniem- leży u podstaw sterowalności. Niekorzystne dla poczucia koherencji zarówno przeciążenie jak i niedociążenie. Optymalny stan lekkiego przeciążenia, który wydobywa zdolności i energię.
Udział w podejmowaniu decyzji- leży u podstaw sensowności. Doświadczanie swojego udziału w dokonywaniu wyborów i ich aprobata oraz odpowiedzialność za nie, zwiększają obszar zadań, wartości uznawanych za potrzebne i sensowne.
Wysokie poczucie koherencji:
Większa gotowość do korzystania z potencjalnych zasobów odpornościowych.
Tendencja do przesuwania się na kontinuum zdrowie- choroba w kierunku zdrowia.
Wyższe prawdopodobieństwo postrzegania różnych obciążeń jako wyzwania.
Większa tendencja do aktywnego działania.
Indywidualne style radzenia sobie
Osobowość odporna- stres traktowany jako wyzwanie.
Wysokie poczucie koherencji.
Niska neurotyczność i wysoka ekstrawersja- lepsze radzenie sobie.
Umiejscowienie poczucia kontroli: wewnętrzne- rozwiązywanie problemów, zewnętrzne- strategie unikowe.
Wysoka: samoocena, poczucie własnej wartości, poziom optymizmu.
Niski poziom lęku.
Wiek- osoby starsze podejście poznawcze + unikanie.
Płeć: kobiety- unikanie, mężczyźni- konfrontacja.