Temat zajęć: Zagrożenia środowiskowe, higiena pracy
i choroby zawodowe
WPROWADZENIE
Kodeks Pracy [5] nakłada na pracodawcę następujące obowiązki w zakresie higieny pracy:
przeprowadzanie na swój koszt badań i pomiarów czynników szkodliwych,
udostępnianie pracownikom wyników badań i pomiarów,
utrzymywanie w stałej sprawności urządzeń ograniczających (eliminujących) czynniki szkodliwe,
rejestrowanie i przechowywanie wyników badań,
rozeznanie procesów technologicznych i czynników szkodliwych w celu ich wytypowania do oznaczenia,
wykonanie badań i pomiarów czynników szkodliwych nie później niż w terminie
30 dni od dnia rozpoczęcia działalności.
Negatywne czynniki występujące podczas procesu pracy, można podzielić na
niebezpieczne, mogące powodować urazy, czyli wypadki przy pracy w efekcie powodujące niezdolność do pracy (często długotrwałą), kalectwo lub nawet śmierć (czynniki niebezpieczne z reguły związane są z nagłym działaniem),
szkodliwe i uciążliwe, powodujące obniżenie sprawności fizycznej, obniżenie sprawności psychicznej, zmiany w stanie zdrowia lub choroby zawodowe (czynniki te z reguły oddziałują w sposób długotrwały, często ich skutki potęgują się przez lata).
Do czynników niebezpiecznych (urazowych) można zaliczyć:
zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi (silniki, maszyny wirujące, przenośniki, przekładni zębate itp.),
zagrożenia elementami ostrymi i wystającymi (narzędzia tnące, nieobrobione krawędzie itp.),
zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi (pomosty, schody, drabiny itp.),
zagrożenie poparzeniem (gorące przedmioty, płyny, gazy, substancje żrące),
zagrożenie porażeniem prądem elektrycznym,
zagrożenie pożarem i wybuchem.
Czynniki szkodliwe i uciążliwe można podzielić na:
czynniki fizyczne,
czynniki chemiczne,
czynniki biologiczne,
czynniki psychofizyczne,
Wśród czynników fizycznych można wymienić takie, jak:
hałas słyszalny oraz infra- i ultradźwiękowy,
drgania,
pyły przemysłowe,
mikroklimat (umiarkowany, zimny i gorący),
oświetlenie,
promieniowanie optyczne, jonizujące, laserowe,
pole elektromagnetyczne i elektrostatyczne.
Czynniki chemiczne dzielimy na:
w zależności od rodzaju działania na organizm człowieka na:
substancje toksyczne (trucizny),
substancje drażniące,
substancje uczulające,
substancje rakotwórcze,
substancje mutagenne,
substancje upośledzające funkcje rozrodcze,
w zależności od drogi wnikania do organizmu człowieka na wnikające:
przez drogi oddechowe,
przez skórę i błony śluzowe,
przez przewód pokarmowy.
Do czynników biologicznych zaliczamy:
mikroorganizmy roślinne i zwierzęce (bakterie, wirusy riketsje, grzyby, pierwotniaki) i wytwarzane przez nie toksyny i alergeny,
makroorganizmy roślinne i zwierzęce.
Czynniki psychofizyczne to:
obciążenie fizyczne (statyczne i dynamiczne),
obciążenie psychoruchowe.
Powyższe podziały nie są oczywiście ostre, ponieważ mogą występować czynniki szkodliwe np. zaliczane do grupy czynników fizycznych jednocześnie wykazują działanie rakotwórcze - pyły drewna twardego, czy też czynniki chemiczne których działanie może być nagłe i spowodować wypadek przy pracy.
HAŁAS
Hałasem określamy dźwięk niepożądany, który może wywierać szkodliwy wpływ na zdrowie i samopoczucie człowieka często utrudniając czy wręcz uniemożliwiając mu wykonywanie pracy. Hałas w środowisku bywa przyczyną zawodowego uszkodzenia słuchu, wpływa szkodliwie na cały organizm człowieka, zwiększa prawdopodobieństwo wypadków oraz pomniejsza efektywność pracy. Zawodowe uszkodzenie słuchu zajmuje od lat czołowe miejsce na liście chorób zawodowych.
Fizycznymi cechami dźwięku są natężenie dźwięku, częstotliwość, widmo dźwięku oraz jego zmiany w czasie (fizyczne cechy dźwięku można zmierzyć za pomocą przyrządów pomiarowych).
Psychofizycznymi cechami dźwięku są głośność, wysokość dźwięku, barwa oraz subiektywny czas trwania (psychofizyczne cechy dźwięku należą do kategorii subiektywnych). Samo uznanie dźwięku za hałas jest sprawą subiektywną, zależną często od nastawienia psychicznego.
Klasyfikacja hałasu
Wyróżnić można kilka sposobów klasyfikacji hałasu z uwagi na jego różne cechy, i tak z uwagi na miejsce jego występowania hałas dzielimy na:
hałas przemysłowy,
hałas komunalny (w mieszkaniach, pomieszczeniach użyteczności publicznej pochodzący z zewnątrz),
hałas komunikacyjny (w i od środków komunikacji).
Przyjmując częstotliwość za kryterium podziału hałasu, dzielimy go na
słyszalny 16-16 000 Hz,
niesłyszalny, w tym
infradźwiękowy,
ultradźwiękowy.
Pod względem przebiegu czasowego dzielimy hałas na
ciągły (np. powodowany pracą wentylatora),
przerywany (np. powodowany przez urządzenia pracujące cyklicznie),
impulsowy (np. powodowany uderzeniami młota).
Pod względem zmienności natężenia w czasie hałas dzielimy na:
ustalony (gdy poziom dźwięku w czasie obserwacji zmienia się nie więcej niż o 5 dB),
nieustalony (gdy poziom dźwięku w czasie obserwacji zmienia się więcej niż o 5 dB).
Jeszcze innym sposobem klasyfikacji, szczególnie w medycynie i higienie pracy jest podział ze względu na charakter oddziaływania, i tak wyróżniamy:
hałas uciążliwy, nie wywołujący trwałych skutków w organizmie,
hałas szkodliwy, wywołujący trwałe skutki w organizmie lub stwarzający ryzyko wystąpienia trwałych zmian, przy czym poza uszkodzeniami narządu słuchu, długotrwałe (wieloletnie) narażenia na hałas może być przyczyną również innych schorzeń, np. układu krążenia, oddechowego, pokarmowego itp.
Stopień szkodliwości hałasu dla narządu słuchu zależy od następujących cech i okoliczności narażenia:
poziomu natężenia hałasu - szkodliwy może być hałas o natężeniu powyżej 75-80 dB; hałas o natężeniu niższym nie wywołuje uszkodzenia narządu słuchu nawet po długotrwałym działaniu. Skrajnie wysokie poziomy dźwięku, przekraczające 130 dB mogą spowodować upośledzenie słuchu nawet po jednorazowym krótkim działaniu.
częstotliwości hałasu - hałas z przewagą częstotliwości średnich i wysokich jest bardziej szkodliwy od hałasu o niskiej częstotliwości,
czasu oddziaływania hałasu,
obecności hałasu impulsowego (szkodliwość takiego hałasu powodowana jest dużą bezwładnością mechanizmów obronnych narządów słuchu).
Pomiary hałasu
W higienie pracy pomiary hałasu wykonywane są w celu określenia ryzyka utraty zdrowia z powodu narażenia na ten czynnik bądź w celu określenia hałasu maszyn w celu opracowania odpowiedniego programu profilaktyki. Pomiary mają na celu określenie parametrów akustycznych, zlokalizowanie źródeł nadmiernego hałasu, ocenę szkodliwości hałasu oddziaływującego na pracowników oraz ocenę efektów działań podjętych w celu ograniczenia hałasu.
Przed przystąpieniem do pomiarów należy określić chronometraż pracy na danym stanowisku, czyli rodzaj i czas trwania wykonywanych czynności. W zależności od charakteru wykonywanej pracy chronometraż określa się w odniesieniu do 8-godzinnego dnia lub 40-godzinnego tygodnia pracy. Chronometraż często ustala się orientacyjnie gdyż z reguły czas wykonywania poszczególnych czynności na stanowiskach pracy jest zmienny. Następnie należy dla każdej wykonywanej czynności przeprowadzić pomiary:
poziomu równoważnego dźwięku, który jest określany jako uśredniona wartość poziomu dźwięku w czasie pomiaru,
maksymalnego poziomu dźwięku, czyli maksymalnej wartości skutecznej poziomu dźwięku występującej podczas pomiaru,
szczytowego poziomu dźwięku, czyli maksymalnej wartości chwilowej poziomu dźwięku występującej podczas pomiaru,
Na podstawie wartości równoważnego poziomu dźwięku określonego dla poszczególnych czynności oblicza się poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia lub 40-godzinnego tygodnia pracy (poziom ekspozycji oblicza się jako średnią logarytmiczną).
Zgodnie z rozporządzeniem [1] poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia lub 40-godzinnego tygodnia pracy nie powinien przekraczać wartości 85 dB.
Częstotliwość wykonywania pomiarów określoną w rozporządzeniu [2] przedstawiono w tabeli 1 (tabela dotyczy również częstotliwości wykonywania pomiarów substancji chemicznych i pyłów).
Tabela 1. Częstotliwość wykonywania pomiarów hałasu,
stężenia substancji chemicznych i pyłów
Wartość zmierzona w stosunku |
Częstotliwość wykonywania badań |
Ⴃ0,1 |
nie przeprowadza się |
0,1÷0,5 |
raz na dwa lata |
>0,5 |
raz na rok |
*) NDN - najwyższe dopuszczalne natężenie
**) NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie (dotyczy stężenia pyłów i substancji chemicznych)
Aparatura pomiarowa
Do pomiarów hałasu stosuje się różnego rodzaju sonometry (mierniki poziomu dźwięku) i dozymetry hałasu. W celach specjalnych stosuje się także bardziej złożone zestawy pomiarowe składające się ze specjalnych mierników, filtrów i bardziej lub mniej złożonych analizatorów dźwięku. Przyrządy pomiarowe powinny być wzorcowane przed i po wykonaniu pomiaru za pomocą wzorcowego źródła dźwięku. Pomiary należy wykonywać przyrządami legalizowanymi. Świadectwa legalizacji wydawane są laboratoria Głównego Urzędu Miar.
Ograniczanie szkodliwego oddziaływania hałasu
Istnieją różne sposoby ograniczania szkodliwego oddziaływania hałasu na organizm. Można tu wymienić:
eliminacja źródła, zmniejszenie natężenia hałasu
wybór właściwej technologii,
robotyzacja, automatyzacja procesów,
wymiana maszyn i urządzeń wytwarzających zbyt duży hałas na inne,
utrzymanie maszyn i urządzeń w wymaganym stanie technicznym (wymiana uszkodzonych lub nadmiernie zużytych części),
ograniczenie rozprzestrzeniania się hałasu
izolacje akustyczne, ekrany dźwiękochłonne,
obudowa źródła hałasu,
zwiększenie chłonności akustycznej (np. maty dźwiękochłonne na ścianach),
zmniejszanie czasu ekspozycji na hałas
posunięcia organizacyjne, rotacja pracowników w celu ograniczenia czasu przebywania w hałasie,
ograniczenie czasu obsługi źródeł hałasu, przesunięcie ich do innych pomieszczeń,
stosowanie ochron osobistych słuchu (mogą stanowić dyskomfort dla pracownika, być przyczyną stanów zapalnych, alergii itp., dlatego powinny być traktowane jako środek doraźny),
profilaktyka medyczna - badania wstępne i okresowe.
DRGANIA
Drgania mechaniczne, zwane również wibracjami, są jednym z występujących w środowisku pracy czynników fizycznych mogących oddziaływać negatywnie na organizm człowieka. Drgania mechaniczne najogólniej mogą być opisane jako oscylacyjny ruch punktu materialnego względem położenia równowagi.
Drgania mogą być przyczyną dyskomfortu, zmniejszonej sprawności psychofizycznej, jak również czynnikiem uszkadzającym zdrowie. Narażenie na drgania o dużych natężeniach może wywołać zmiany w organizmie człowieka doprowadzające do rozwoju choroby wibracyjnej.
Bionegatywne działanie drgań jest zjawiskiem złożonym, ponieważ zależy od:
parametrów bodźca wibracyjnego, miejsca i sposobu wnikania,
cech fizycznych narażonej osoby i ogólnego stanu zdrowia.
Biorąc pod uwagę charakterystyczne uszkodzenia, które zależą od miejsca wnikania drgań do organizmu, wprowadzono umowny podział drgań na:
drgania miejscowe, przenoszone do organizmu przez ręce bezpośrednio z trzymanych narzędzi wibracyjnych lub też pośrednio, w trakcie obrabiania elementów na drgających urządzeniach,
drgania ogólne działające na całe ciało człowieka, wnikające do organizmu z powierzchni, na której pracownik stoi lub siedzi.
Aparatura pomiarowa
Pomiar drgań mechanicznych może być dokonany metodą bezpośrednią lub pośrednią. W pierwszym przypadku stosowane są układy pomiarowe umożliwiające pomiar w czasie rzeczywistym chwilowych wartości przemieszczeń drgań obiektów materialnych. Metoda pośrednia polega na rejestracji przebiegu zjawiska drgań np. poprzez nagranie na taśmie magnetycznej bądź zapis na papierze plotera, a następnie dokonanie pomiaru zarejestrowanych wielkości.
Źródła drgań mechanicznych
Źródłem drgań miejscowych są urządzenia stosowane w różnych procesach technologicznych, np. ręczne narzędzia używane są w takich operacjach jak: szlifowanie i polerowanie powierzchni, wiercenie itp. Drgania mogą też wnikać do rąk pracowników nie bezpośrednio z urządzeń wibracyjnych, lecz pośrednio z powierzchni obrabianego elementu trzymanego w rękach (np. przy prostowaniu blach, kuciu detali itp.).
Źródłem drgań ogólnych są środki transportu lądowego (ciężki tabor samochodowy, pojazdy szynowe, maszyny robocze takie jak spychacze, traktory i inne maszyny rolnicze), wodnego i powietrznego a także drgające platformy oraz podłogi w halach przemysłowych. Drgania takie występują bezpośrednio na danym stanowisku pracy, bądź przenoszone są z odległych źródeł.
Zdrowotne skutki narażenia na drgania mechaniczne
Skutki drgań zależne są m.in. od ilości energii wprowadzanej do organizmu przez wibrację. Ilość energii wprowadzanej uzależniona jest zarówno od natężenia oddziałujących drgań jak również czasu trwania ekspozycji. Parametrem mierzalnym wielkość dawki jest wartość tzw. przyspieszenia równoważnego częstotliwościowo. Ocenianym parametrem jest średnia wartość przyspieszenia w odniesieniu do dziennej ekspozycji, przy czym przy obliczaniu tej średniej istotna jest również częstotliwość drgań. Dopuszczalne wartości parametrów drgań określa rozporządzenie [1].
Długoletnie narażenia na drgania mechaniczne może spowodować nieswoiste, podobne do objawów w innych jednostkach chorobowych, zmiany w zdrowiu. Powibracyjne zaburzenia obejmują:
układ nerwowy (upośledzeniu pewnych rodzajów czucia skórnego: wibracji, temperatury, bólu, dotyku),
układ naczyniowy (nadwrażliwość na chłód oraz napadowe blednięcie palców rąk),
układ kostno-stawowy i mięśniowy (osłabienie siły i wytrzymałości oraz upośledzenie sprawności rąk).
Drgania o częstotliwości do 30 Hz powodują głównie zmiany w układzie kostno-stawowym i mięśniowym, natomiast drgania o wyższych częstotliwościach wywołują zaburzenia czynności naczyń krwionośnych.
Powstanie i rozwój choroby wibracyjnej zależy od dodatkowych czynników takich jak:
wiek pracownika w momencie rozpoczęcia pracy z narzędziami drgającymi,
stan zdrowia,
przebyte choroby i urazy,
stosowanie używek (palenie papierosów, picie alkoholu),
typ budowy ciała,
całkowita liczba godzin przepracowanych w narażeniu na wibracje,
rodzaj zajęć pozazawodowych.
Metody ograniczania narażenia na drgania
Zgodnie z rozporządzeniem [4] do podstawowych obowiązków pracodawcy należą działania podejmowane w celu zmniejszenia narażenia pracowników na drgania.
Główne metody ograniczania zagrożeń powodowanych drganiami to:
stosowanie procesów technologicznych nie powodujących drgań,
stosowanie maszyn i urządzeń technicznych powodujących możliwie najmniejszy poziom drgań,
stosowanie rozwiązań obniżających poziom drgań na stanowiskach pracy, takich jak:
tłumienie drgań przez pokrycie elementów drgających warstwami tłumiącymi,
izolacja źródła drgań przez stosowanie różnego rodzaju amortyzatorów,
ochrona pracownika przez ograniczenie czasu pracy, zaopatrzenie w ochrony osobiste.
PYŁY PRZEMYSŁOWE
Pyłem nazywamy zbiór cząstek stałych (najczęściej o wymiarach poniżej 300 µm), które wyrzucane do powietrza atmosferycznego, pozostają w nim przez pewien czas.
Źródła pyłu
Źródła pyłu można podzielić na:
naturalne - wybuchy wulkanów, erozja gleby, pożary lasów, burze piaskowe, pył roślin, mikroorganizmy,
sztuczne - przemysł górniczy, przemysł materiałów budowlanych, przemysł metalurgiczny, przemysł energetyczny, przemysł rolniczy, przemysł rolniczy i leśnictwo, przemysł chemiczny, transport samochodowy, kolejowy.
Do najbardziej pyłotwórczych procesów technologicznych zalicza się m.in.:
procesy kruszenia,
procesy mielenia,
procesy przesiewania surowców,
procesy transportowe,
mieszanie ciał sypkich,
wydobycie surowców.
Oddziaływanie pyłów na organizm ludzki
Stopień szkodliwego działania pyłu zależy od:
rodzaju pyłu, wielkości poszczególnych cząstek,
stężenia pyłu w powietrzu,
czasu ekspozycji,
rozpuszczalności pyłu w cieczach ustrojowych,
kształtu cząstek,
zawartości wolnej krystalicznej krzemionki.
Pyły w zależności od działania na organizm ludzki można podzielić na
pylicotwórcze (pyły o średnicy 1÷3 µm wnikające do pęcherzyków płucnych powodujące pylicę),
drażniące (oddziałujące na zewnętrzne części ciała jak spojówki oczu, błony śluzowe górnych dróg oddechowych),
alergiczne (głównie pyły pochodzenia organicznego np. pyły bawełny, wełny, lnu, drewna, pyłki kwiatowe),
toksyczne (pyły związków chemicznych, które mogą być rozpuszczalne w płynach ustrojowych i powodować przez to zatrucia, np. pyły związków ołowiu, miedzi, cynku, manganu, niklu),
rakotwórcze (pyły powodujące powstanie chorób nowotworowych, nalezą tu azbest, pyły drewna twardego takiego jak buk i dąb).
Ocena narażenia na pył przemysłowy
Podstawą oceny narażenia na pył są wartości najwyższego dopuszczalne stężenia, które, w zależności od rodzaju pyłu, mogą dotyczyć:
stężenia pyłu całkowitego (cząstek pyłu, które w procesie oddychania mogą wnikać do organizmu człowieka),
stężenia pyłu respirabilnego (cząstek przechodzących przez selektor wstępny o wielkości poniżej 5 µm),
stężenia włókien (cząstek pyłu których długość jest większa od 5 µm a stosunek długości do średnicy jest większy niż 3:1).
Próby powietrza pobiera się w warunkach typowych dla badanych stanowisk pracy i typowego procesu technologicznego w sposób zapewnienia ich reprezentatywności. Można to zapewnić przez pomiar ciągły - stosując dozymetry indywidualne umieszczone na odzieży pracownika w strefie oddychania lub metodą stacjonarną. Zasady pobierania próbek powietrza i interpretację wyników przeprowadza się w oparciu o normę PN-Z-04008-7:2002+Az-1. Najwyższe dopuszczalne stężenia pyłów są określone w rozporządzeniu [1] (rozporządzenie wyróżnia 19 rodzajów pyłów).
Do najważniejszych sposobów ograniczania narażenia na pyły należy zaliczyć:
wentylację pomieszczeń pracy (naturalną i mechaniczną),
filtrację i odpylanie powietrza,
środki ochrony osobistej (maski i półmaski filtrujące),
środki organizacyjne,
odpowiedni dobór i rozmieszczenie urządzeń,
mechanizację i automatyzację operacji,
rotację pracowników, ograniczanie czasu pracy.
SZKODLIWE CZYNNIKI CHEMICZNE
Źródłami szkodliwych czynników chemicznych są procesy produkcyjne, szczególnie w przemyśle:
paliwowo-energetycznym,
hutniczym,
chemicznym.
Substancje chemiczne mogą być kierowane do środowiska pod postacią:
ciał stałych,
cieczy,
gazów.
Pod względem sposobu działania na organizm człowieka czynniki chemiczne występujące w powietrzu na środowisku pracy dzielimy na:
substancje toksyczne,
substancje drażniące (np. amoniak, chlorowodór, chlor, tlenki azotu, kleje i rozpuszczalniki i inne),
substancje uczulające (związki chromu, niklu, kobaltu, formalina, fenol),
substancje rakotwórcze (związki arsenu, chromu, niklu, benzen, benzydyna, chlorek winylu),
substancje mutagenne (iperyt, formalina, benzen, barwniki azowe, kwas azotowy),
substancje upośledzające funkcje rozrodcze.
Czynniki chemiczne mogą wnikać do organizmu poprzez:
drogi oddechowe (gazy, pary, mgły cieczy, pyły), przy czym szybkość wchłaniania zależy od właściwości fizycznych i chemicznych substancji,
skórę (np. rozpuszczalniki, związki ołowiu, rtęci itp.), przy czym pocenie i duża wilgotność skóry wzmagają wchłanianie,
przewód pokarmowy wskutek braku higieny, nieodpowiedniego przechowywania żywności, omyłkowego spożycia.
W większości przypadków na człowieka oddziałuje jednocześnie cały zespół substancji dając różne efekty:
efekt niezależny - substancje o różnym działaniu,
efekt sumujący - działanie poszczególnych substancji sumuje się,
efekt synergistyczny - działanie poszczególnych substancji potęguje się,
efekt antagonistyczny - działanie poszczególnych substancji odejmuje się.
Z reguły występują substancje o działaniu sumującym, przy ocenie działania stosuje się zależność:
gdzie:
C1, C2, Cn - zmierzone stężenia poszczególnych substancji,
NDS1, NDS2, NDSn - najwyższe dopuszczalne stężenia poszczególnych substancji.
Dopuszczalne wartości stężenia substancji chemicznych określone są we wspomnianym rozporządzeniu [1], w którym dla 441 substancji chemicznych określono:
NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie,
NDSCh - najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe,
NDSP - najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe.
Dzieląc wartość wskaźnika ekspozycji przez NDS substancji chemicznej oblicza się krotność przekroczenia NDS. Jego wartość jest miarą narażenia na substancję chemiczną.
Sposób wykonywania pomiarów a także sposoby ograniczania narażeń są podobne do omówionych w części dotyczącej pyłów przemysłowych.
OŚWIETLENIE
Zasady oświetlania
Wygoda widzenia występuje wtedy, gdy spełnione są co najmniej trzy następujące warunki :
zdolność rozróżniania szczegółów jest pełna,
spostrzeganie jest sprawne (szybkie),
spostrzeganie nie prowadzi do odczucia przykrości, niewygody, nadmiernego zmęczenia.
Wystąpienie wygody widzenia zależy, oprócz wrażliwości osobniczej, od czynników określających cechy ilościowe i jakościowe oświetlenia.
Zasady oświetlania dzielą się na trzy podstawowe grupy
zasady fizjologiczne,
zasady estetyczne,
zasady ekonomiczne.
Istnieje współzależność wszystkich trzech grup zasad i w zależności od charakteru pracy wzrokowej, trudności zadania wzrokowego i przeznaczenia oświetlanego wnętrza inna grupa zasad może mieć pierwszorzędne znaczenie.
Funkcje i rodzaje oświetlenia
Oświetlenie wnętrz powinno spełniać trzy podstawowe funkcje:
1) zapewnienie bezpieczeństwa ludziom przebywającym we wnętrzu,
2) zapewnienie warunków do wykonywania zadań wzrokowych,
3) pomoc w kreowaniu właściwego otoczenia świetlnego.
Ze względu na sposób rozmieszczania opraw oświetleniowych we wnętrzu wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje oświetlenia :
oświetlenie ogólne - oświetlenie przestrzeni bez uwzględnienia szczególnych wymagań dotyczących oświetlenia niektórych jej części,
oświetlenie miejscowe - oświetlenie niektórych części przestrzeni, np. miejsc pracy, z uwzględnieniem szczególnych potrzeb oświetleniowych, w celu zwiększenia natężenia oświetlenia niektórych jej części,
oświetlenie złożone - oświetlenie składające się z oświetlenia ogólnego i oświetlenia miejscowego.
We wnętrzach stosuje się w zasadzie dwa z wyżej omówionych rodzaje oświetlenia: oświetlenie ogólne i oświetlenie złożone. Wybór rodzaju oświetlenia powinien zależeć od wymaganego poziomu natężenia oświetlenia.
Stosowanie oświetlenia ogólnego jako wyłącznego rodzaju oświetlenia jest uzasadnione w sytuacji, gdy zamierza się jednakowo lub prawie jednakowo oświetlać daną przestrzeń. Występuje to wtedy, gdy nie jest znane rozmieszczenie miejsc pracy w danym pomieszczeniu oraz tam gdzie miejsca pracy rozmieszczone są równomiernie w całym pomieszczeniu, a wymagania oświetleniowe dla poszczególnych stanowisk pracy są jednakowe.
W pomieszczeniach, w których istnieją płaszczyzny robocze o różnych funkcjach oraz strefy komunikacyjne, gdzie wymaga się natężenia oświetlenia o różnych wartościach, należy stosować obok oświetlenia ogólnego, oświetlenie miejscowe - czyli oświetlenie złożone.
Jakość oświetlenia, którą ma zapewnić dane urządzenie oświetleniowe można opisać za pomocą poniższych podstawowych parametrów oświetleniowych:
poziom natężenia oświetlenia,
równomierność oświetlenia,
rozkład luminancji w polu pracy wzrokowej,
ograniczenie olśnienia,
barwa światła i oddawanie barw,
tętnienie światła.
Parametry oświetleniowe wpływające na bezpieczeństwo pracy
Poziom natężenia oświetlenia
Określenie właściwych poziomów natężenia oświetlenia we wnętrzach jest jednym z podstawowych problemów techniki oświetlania. Poziom natężenia oświetlenia, który ma być zapewniony w danym pomieszczeniu, określony jest przez wartość średnią natężenia oświetlenia w polu zadania i w polu bezpośredniego otoczenia.
Poziom natężenia oświetlenia potrzebny do wykonywania określonej pracy wzrokowej dobiera się w zależności od stopnia trudności pracy wzrokowej i wielkości pozornej szczegółu pracy wzrokowej. O stopniu trudności pracy wzrokowej decyduje współczynnik odbicia przedmiotu pracy oraz wielkość kontrastu szczegółu przedmiotu z jego tłem.
Wymagania szczegółowe dla różnego rodzaju stanowisk pracy podane są odpowiednich tabelach normy [3].
Równomierność oświetlenia
Równomierność oświetlenia δ na danej płaszczyźnie wyznacza się jako stosunek wartości minimalnej natężenia oświetlenia do wartości średniej. W normie [3] określone są dwie wartości równomierności oświetlenia: co najmniej 0,7 dla pola zadania wzrokowego oraz co najmniej 0,5 dla najbliższego obszaru otaczającego pole zadania (pas o szerokości co najmniej 0,5 m).
Oddawanie barw
Ważne jest aby barwy otoczenia i przedmiotów był oddawane naturalnie i były rozpoznawalne, przy czym charakterystycznym parametrem w tym zakresie jest wskaźnik oddawania barw Ra (maksymalnie 100). We wnętrzach zaleca się stosowanie lamp ze wskaźnikiem RaႳ80, jest to szczególnie istotne w przemyśle poligraficznym, włókienniczym, spożywczym itp.
Podstawy prawne
Zapewnienie właściwego oświetlenia miejsc pracy jest obowiązkiem każdego pracodawcy. Zgodnie z art. 207 par. 2 Kodeksu Pracy [5] pracodawca jest zobowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Dotyczy to między innymi zapewnienia odpowiednich warunków oświetleniowych na stanowiskach pracy co uwzględniają również postanowienia rozdziału 2 „Oświetlenie” rozporządzenia [4].
Pracodawca ma obowiązek zapewnienia:
oświetlenia dziennego, jeżeli nie ma takich możliwości to musi się postarać o odstępstwo,
oświetlenia elektrycznego,
oświetlenia awaryjnego (w przypadku zaniku oświetlenia podstawowego w celu przeprowadzenia ewakuacji).
Pomiary oświetlenia
Podczas pomiarów oświetlenia istotne są następujące zasady:
pomiar powinien być wykonywany luksomierzem wzorcowanym,
pomiar wykonuje się przy braku oświetlenia dziennego (przy zasłoniętych oknach lub po zapadnięciu zmierzchu),
osoba wykonująca pomiary nie może zasłaniać światła, powinna być ubrana na ciemno,
głowica fotometryczna powinna być ustawiona zgodnie z położeniem płaszczyzny zadania wzrokowego,
przy pomiarze oświetlenia ogólnego powierzchnię wnętrza należy podzielić na kwadraty o boku ok. 1 m i mierzyć natężenie w punktach położonych
w środku każdego kwadratu,przy pomiarze oświetlenia miejscowego pomiar należy wykonać w co najmniej 3 równomiernie rozmieszczonych punktach pomiarowych.
MIKROKLIMAT
Mikroklimat, czyli środowisko cieplne w którym przebywa człowiek można opisać następującymi parametrami, które należy zmierzyć lub ocenić:
temperatura otoczenia [ႰC],
wilgotność względna [%],
prędkość ruchu powietrza [m/s],
promieniowanie cieplne [ႰC],
metabolizm (wydatek energetyczny) [W/m2 powierzchni ciała] zależny od natężenia wykonywanej pracy fizycznej,
ciepłochronność odzieży [clo].
Metabolizm może być zmierzony poprzez pomiar zużycia tlenu przez pracownika za pomocą miernika wydatku energetycznego lub z wystarczającą dokładnością z wykorzystaniem tablic. Oceny oporności cieplnej odzieży dokonuje się za pomocą tabel zawartych w normach, przy czym tabela może obejmować kompletne, typowe zestawy odzieży lub poszczególne elementy odzieży
Wymagania i parametry mikroklimatu określone są w trzech normach dotyczących różnych rodzajów mikroklimatu:
mikroklimat umiarkowany [6] (temperatura powietrza 10Ⴘ30 ႰC ),
mikroklimat gorący [7] (temperatura powietrza >30 ႰC),
mikroklimat zimny [8] (temperatura powietrza <10 ႰC).
Środowiska umiarkowane
Norma [6] dotycząca mikroklimatu umiarkowanego opisuje parametru bioklimatyczne które służą do obliczenia wskaźników komfortu cieplnego, sposób obliczania tych wskaźników, sposób interpretacji wyników, wymagania komfortu cieplnego dla pomieszczeń i zakresu 6 głównych parametrów bioklimatycznych środowiska w granicach których zaleca się stosowanie tej normy:
temperatura powietrza ta=10÷30 °C,
metabolizm 58÷232 W/m2,
oporność cieplna odzieży 0-2 clo,
średnia temperatura promieniowania 0-40°C,
względna prędkość przepływu powietrza 0-1 m/s.
Normę [6] należy stosować do oceny mikroklimatu w pomieszczeniach zamkniętych, gdzie wpływ środowiska zewnętrznego jest minimalny i gdzie łatwo jest utrzymać takie warunki (odpadają więc stanowiska gdzie o warunkach mikroklimatycznych decyduje środowisko zewnętrzne - np. w halach produkcyjnych z otwartymi bramami).
Z uwagi na to, że ocena środowiska pod względem cieplnym jest subiektywna, do oceny mikroklimatu stosuje się wskaźniki PPD (przewidywany odsetek niezadowolonych) i PMV (przewidywana ocena średnia) oparte na badaniach statystycznych:
Komfort cieplny jest zapewniony, gdy wartości wskaźników spełniają warunki:
-0,5 ≤ PMV ≤ 0,5
PPD ≤ 10%
Środowiska gorące
Utrata ciepła przy zbyt wysokiej temperaturze odbywa się w sposób bierny (promieniowanie, przewodzenie) i czynny (parowanie potu). W czasie ciężkiej pracy fizycznej w wysokiej temperaturze ilość potu może osiągać 3-4 l/h, co powoduje utratę elektrolitów i w konsekwencji zaburzenia w gospodarce energetycznej. Wysoka temperatura otoczenia może powodować omdlenia cieplne, kurcze cieplne, wyczerpanie i udar.
Mikroklimat gorący na stanowiskach pracy charakteryzowany jest przez wskaźnik obciążenia termicznego WBGT [7]. Wskaźnik ten uwzględnia wpływ temperatury, prędkości ruchu powietrza, wilgotności bezwzględnej powietrza oraz średniej temperatury promieniowania otoczenia. Pomiary wykonuje się na różnych wysokościach w zależności od pozycji ciała pracownika, dokonuje obliczeń wskaźnika WBGT i obliczona wartość porównuje się z dopuszczalnymi wartościami uwzględniającymi metabolizm, aklimatyzację oraz prędkość przepływu powietrza.
Środowiska zimne
Ze względu na sposób oddziaływania mikroklimatu zimnego na organizm człowieka wyróżnia się:
chłodzenie miejscowe - przy którym działanie środowiska na organizm człowieka oceniane jest za pomocą wskaźnika siły chłodzącej WCI, wskaźnik ten ocenia się na tych samych poziomach co przy wyznaczaniu WBGT,
chłodzenie ogólne, przy którym działanie mikroklimatu zimnego oceniane jest za pomocą wskaźnika ciepłochronności odzieży IREQ, wskaźnik ten oceniany na stanowisku jest porównywany z wartościami podanymi w normie.
Jeśli ciepłochronność odzieży pracownika jest niższa od wartości wyznaczonej należy:
zaopatrzyć pracownika w odzież zabezpieczającą pracownika przed ogólnym działaniem środowiska zimnego,
zmniejszyć ujemne obciążenie termiczne.
Zagrożenie zmianami wywołanymi działaniem zimna jest zależne od stopnia utraty ciepła, które może następować drogą przewodnictwa (wilgotna odzież, kontakt z zimnym materiałem), drogą konwekcji (oziębienie przez wiatr) i drogą promieniowania (zależne od różnicy ciepłoty ciała i otoczenia).
Zmiany ogólne, występujące pod wpływem niskich temperatur to:
obniżenie temperatury ciała prowadzące do utraty świadomości,
zwolnienie oddychania,
zatrzymanie krążenia.
Zapobieganie przed niekorzystnym oddziaływaniem środowiska termicznego (gorącego i zimnego) polega na:
zapewnieniu odpowiedniej odzieży,
zapewnieniu odpowiednich napojów,
stosowaniu środków ochrony osobistej,
zapewnieniu odpowiedniej wentylacji,
zapewnieniu odpowiedniej temperatury w czasie pracy,
zmniejszeniu wydatku energetycznego pracownika,
skróceniu czasu ekspozycji na działalne środowiska termicznego.
CZYNNIKI BIOLOGICZNE
Czynniki biologiczne są to drobnoustroje komórkowe oraz jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego (bakterie, grzyby, wirusy); drobnoustroje zmodyfikowane genetycznie; hodowle komórkowe; pasożyty wewnętrzne człowieka; priony, które mogą być przyczyną zakażenia, alergii (uczulenia) lub zatrucia.
Ze względu na stopień zagrożenia czynniki biologiczne dzieli się na cztery grupy [9], przy czym podstawą podziału są ich właściwości zakaźne. Kryteriami zaklasyfikowania czynników biologicznych do poszczególnych grup zagrożenia są:
zdolność do wywoływania choroby u człowieka oraz ciężkość jej przebiegu,
możliwość rozprzestrzenienia się choroby w populacji,
możliwość zastosowania skutecznej profilaktyki i leczenia.
Tabela 2. Klasyfikacja czynników biologicznych według grup zagrożenia [4]
Grupa zagrożenia |
Wystąpienie choroby |
Możliwość rozprzestrzenienia w populacji |
Profilaktyka lub/i leczenie |
1 |
mało prawdopodobne |
bez znaczenia |
nie jest wymagane |
2 |
możliwe |
mało prawdopodobne |
zazwyczaj możliwe |
3 |
istotne zagrożenie pracowników ciężką chorobą |
wysoce prawdopodobne |
zazwyczaj możliwe |
4 |
istotne zagrożenie pracowników ciężką chorobą |
wysoce prawdopodobne |
zazwyczaj niemożliwe |
Do obowiązków pracodawcy w zakresie ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników biologicznych należy:
ocena ryzyka pracowników narażonych na czynnik biologiczny,
unikanie stosowania szkodliwego czynnika szkodliwego lub zastąpienie go innym mniej toksycznym,
ograniczenie liczby pracowników narażonych na działanie czynnika,
oznakowanie stanowisk pracy i stref niebezpiecznych,
zapewnienie pracownikom odpowiednich pomieszczeń, urządzeń higieniczno-sanitarnych, środków ochrony osobistej,
zapewnienie odpowiednich warunków odkażania,
prowadzenie rejestru pracowników narażonych na czynniki biologiczne,
przekazywanie inspektorowi sanitarnego informacji o użyciu czynnika biologicznego,
przeprowadzanie badań na obecność szkodliwego czynnika biologicznego
szkolenie pracowników,
zgłaszanie awarii lub wypadku związanego z uwolnieniem się szkodliwego czynnika biologicznego,
podjęcie natychmiastowych działań w celu usunięcia skutków awarii,
zapewnienie szczepień ochronnych.
Pomiary czynników biologicznych
Zgodnie z zapisami rozporządzenia [9] stosowanie środków zabezpieczających nie zwalnia pracodawcy od obowiązku przeprowadzania badań na obecność czynnika biologicznego, tam gdzie jest to konieczne i technicznie wykonalne. Badania takie powinny być przeprowadzanie z użyciem procedur badawczych i odpowiednich metod, dotychczas nie opracowano jednak obowiązujących normatywnych wartości odniesienia, w związku z tym wyniki pomiarów nie pozwalają na wnioskowanie o możliwości wystąpienia ewentualnych skutków zdrowotnych u pracowników,
CHOROBY ZAWODOWE
Definicja i wykaz chorób zawodowych
Choroba zawodowa jest to choroba spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy, określona w wykazie chorób zawodowych obejmującym następujące choroby [10]:
zatrucia ostre albo przewlekłe lub ich następstwa wywołane przez substancje chemiczne wymienione w wykazie,
gorączka metaliczna,
pylice płuc,
choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu,
przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli, które spowodowało trwałe upośledzenie sprawności wentylacyjnej płuc,
astma oskrzelowa,
zewnątrzpochodne alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych,
ostre uogólnione reakcje alergiczne,
byssinoza,
beryloza,
choroby płuc wywołane pyłem metali twardych,
alergiczny nieżyt nosa,
zapalenie obrzękowe krtani o podłożu alergicznym,
przedziurawienie przegrody nosa wywołane substancjami o działaniu żrącym lub drażniącym,
przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat,
choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego,
nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czynników występujących w środowisku pracy, uznanych za rakotwórcze u ludzi,
choroby skóry wymienione szczegółowo w wykazie,
przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy,
przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy,
obustronny trwały ubytek słuchu spowodowany hałasem,
zespół wibracyjny,
choroby wywołane pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego,
choroby wywołane działaniem wysokich albo niskich temperatur otoczenia,
choroby układu wzrokowego wywołane czynnikami fizycznymi, chemicznymi lub biologicznymi,
choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa.
Zgłoszenie podejrzenia i procedura stwierdzania choroby zawodowej
Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej oraz jej rozpoznanie może nastąpić u pracownika lub byłego pracownika, w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym lub po zakończeniu pracy w takim narażeniu, nie później jednak niż w okresie, który został określony w wykazie chorób zawodowych.
Zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej u pracownika dokonuje:
pracodawca zatrudniający tego pracownika lub
lekarz, który powziął podejrzenie choroby zawodowej u pracownika.
pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę,
Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu inspektorowi pracy. Państwowy inspektor sanitarny, który otrzymał zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej, kieruje pracownika na badanie w celu rozpoznania choroby zawodowej do jednostki orzeczniczej I stopnia, powiadamiając o tym pracodawcę i jednostkę podstawową służby medycyny pracy sprawującą profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikiem, z którą pracodawca zawarł umowę. Właściwym do orzekania o rozpoznaniu choroby zawodowej lub o braku podstaw do jej rozpoznania jest lekarz spełniający określone przepisami wymagania kwalifikacyjne, zatrudniony w jednostce orzeczniczej. Jednostkami orzeczniczymi są m.in.:
poradnie i oddziały chorób zawodowych wojewódzkich ośrodków medycyny pracy;
katedry, poradnie i kliniki chorób zawodowych akademii medycznych;
przychodnie i oddziały chorób zakaźnych poziomu wojewódzkiego - w zakresie chorób zawodowych zakaźnych i inwazyjnych;
jednostki organizacyjne zakładów opieki zdrowotnej, w których nastąpiła hospitalizacja - w zakresie rozpoznawania chorób zawodowych u pracowników hospitalizowanych z powodu wystąpienia ostrych objawów choroby.
Procedura stwierdzania choroby zawodowej określona jest w rozporządzeniu [10].
Świadczenia przysługujące z tytułu choroby zawodowej
Ustawa [11] przewiduje następujące świadczenia z tytułu choroby zawodowej:
zasiłek chorobowy - dla ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy spowodowana została chorobą zawodową,
świadczenie rehabilitacyjne - dla ubezpieczonego, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy,
zasiłek wyrównawczy - dla ubezpieczonego będącego pracownikiem, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu,
jednorazowe odszkodowanie - dla ubezpieczonego, który doznał stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu,
jednorazowe odszkodowanie - dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty,
renta z tytułu niezdolności do pracy - dla ubezpieczonego, który stał się niezdolny do pracy wskutek choroby zawodowej,
renta szkoleniowa - dla ubezpieczonego, w stosunku do którego orzeczono celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie, spowodowaną chorobą zawodową,
renta rodzinna - dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu choroby zawodowej,
dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej,
dodatek pielęgnacyjny,
pokrycie kosztów leczenia z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne w zakresie określonym ustawą.
Literatura
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dn. 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. nr 217 z 2002 r., poz. 1833) z późniejszymi zmianami.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dn. 20.04.2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. nr 73 z 2005 r., poz. 645).
PN-EN 12464-1:2004 Światło i oświetlenie - Oświetlenie miejsc pracy - Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 129 z 1997 r. , poz. 844) z późniejszymi zmianami.
Ustawa Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz. U. Nr 24 z 1974 r. poz. 141) z późniejszymi zmianami.
PN-EN ISO 7730:2006 (U) Ergonomia środowiska termicznego - Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicznego.
PN-EN 27243:2005 Środowiska gorące - Wyznaczanie obciążenia termicznego działającego na człowieka podczas pracy, oparte na wskaźniku WBGT.
PN-87/N-08009 Ergonomia - Środowiska zimne - Metoda oceny ujemnego obciążenia termicznego oparta na wskaźnikach WCI i IREQ.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. nr 81 z 2005 r. , poz. 716).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szczegółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych sprawach (Dz. U. nr 132 z 2002 r., poz. 1115).
Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. nr 199, poz. 1673).
Rączkowski B.: BHP w praktyce. ODDK, Gdański 2004 r.
Co warto wiedzieć na temat czynników biologicznych , GIS, Warszawa 2005 r.
Uzarczyk A., Zabiegała W.: Charakterystyka czynników szkodliwych i niebezpiecznych w środowisku pracy. Czynniki chemiczne. ODDK, Gdańsk, 1998 r.
Uzarczyk A., Zabiegała W.: Charakterystyka czynników szkodliwych i niebezpiecznych w środowisku pracy. Oświetlenie. ODDK, Gdańsk, 1998 r.
Uzarczyk A., Zabiegała W.: Charakterystyka czynników szkodliwych i niebezpiecznych w środowisku pracy. Wibracje. ODDK, Gdańsk, 1998 r.
Uzarczyk A., Zabiegała W.: Charakterystyka czynników szkodliwych i niebezpiecznych w środowisku pracy. Mikroklimat. ODDK, Gdańsk, 1998 r.
Uzarczyk A., Zabiegała W.: Charakterystyka czynników szkodliwych i niebezpiecznych w środowisku pracy. Zapylenie . ODDK, Gdańsk, 1998 r.
Uzarczyk A., Zabiegała W.: Charakterystyka czynników szkodliwych i niebezpiecznych w środowisku pracy. Hałas. ODDK, Gdańsk, 1998 r.
Projekt „Profesjonalny SIP - podnoszenie kwalifikacji Społecznych Inspektorów Pracy” jest realizowany przez Sekretariat Górnictwa i Energetyki NSZZ „Solidarność” w partnerstwie z Polskim Instytutem Biznesu oraz Polsko-Amerykańskim Stowarzyszeniem na rzecz Bezpieczeństwa i Higieny Pracy oraz Bezpieczeństwa Środowiskowego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
Poddziałanie 8.1.1 Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla przedsiębiorstw
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Projekt realizowany pod nadzorem Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach www.wup-katowice.pl
Wyszukiwarka