ściąga językoznawstwo, Filologia Polska, Językoznawstwo


Semiotyka dzieli się na:

SEMANTYKĘ- relacja między znakami, a rzeczywistością pozajęzykową.

SYNTAKTYKĘ - bada stosunki pomiędzy znakami tworzącymi komunikat; poziom organizacji składniowej

PRAGMATYKĘ - relacja między znakami (komunikatami), a ich użytkownikami (nadawca - odbiorca)

KODY - całości stworzone przez systemy znaków: językowy, pozajęzykowy (znaki drogowe, kolejowe), różne formy społecznego komunikowania się (obrzędy, tradycje, ubiory), k. estetyczne (malarstwo, sztuki plastyczne, literatura)

Socjologia języka (językoznawstwo socjologiczne): Bada związki między faktami językowymi a zjawiskami społecznymi. Zajmuje się gł. środowiskowym zróżnicowaniem języka narodowego.

Zgodnie z przyjętym założeniem na zróżnicowanie to wpływa zarówno poziom kulturalny i styl życia, jak i jego działalność ekonomiczna i techniczna. Wyróżnia się gwary społeczne (miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, grupa wyznaniowa) i gwary środowiskowe (środowisko życia, bycia).

Współcześnie nazwa socjologia języka jest wypierana przez socjolingwistykę; niekiedy ich zakresy się utożsamia, kiedy indziej przyjmuje się, że tam, gdzie punktem wyjścia jest socjologia mamy do czynienia z socjologią języka, a tam gdzie wychodzi się z językoznawstwa - z socjolingwistyką

STYL - obiekt badań styli styków; odnosi się do kultury i semiotyki, różne rodzaje zachowań człowieka, każda społeczność wypracowała własny sposób interpretacji, uporządkowania świata oraz skutecznego porozumienia się w tym świecie, sfera zjawisk pragmatyczno - społecznych; stosunek mówiącego do rzeczywistości STYL TEKSTU - zespół językowych wykładników stylistycznych - jednostek nacechowanych stylistycznie; wąskie rozumienie JĘZYK TEKSTU - zespół znaków i form językowych zorganizowanych w pewną całość uzaleznioną od typu tekstu i jego funkcji STYLIZACJA - naśladowanie jakiegoś stylu, podkreślenie dystansu do kogoś/czegoś, zaznaczenie ironicznego stosunku, odzwierciedlenie wartościowania; zarówno w literaturze pięknej jak i tekstach potocznych;

Stylistyka - zjawisko stylu, najpierw praktyczna potem teoretyczna. Wykorzystanie środków językowych w róznych typach wypowiedzi. Współcześnie sytuowana w GENOLOGII (lingwistyczna i literaturoznawcza). Postulat badań - PRASKA SKOŁA STRUKTURALNA (Jakobson, Trubiecki) badaniami objęto dzieło literackie by dostosować do niego metodologie literaturoznawszą

Mikołaj Trubiecki - Ferdinand de Saussure język jest systemem, dźwięk jest jednostką systemu językowego . Trubiecki zajmował się gramatyką historyczną, językiem połabskim. fonem: znak językowy, który służy do rozpoznawania znaczenia wyrazu, fonemu nie można dowolnie zmieniać

klasyczne szkoły lingwistyki strukturalnej i ich stosunek do teorii F. de Saussure'a

praska gł. badanie związków paradygmatycznych, funkcjonalne podejście do strukturalizmu; opis języka powinien zaczynać się od wskazywania funkcji danego elementu w języku; kopenhaska rozbudowuje koncepcję znaku językowego F. de Saussure'a, wprowadza pojęcia: wyrażenie i treść, szuka w języku tego, co abstrakcyjne, w swoich badaniach zajmuje się zarówno związkami paradygmatycznymi jak i syntagmatycznymi, amerykańska gł. skupia się na tekście i związkach syntaktycznych

Style językowe - odpowiedź na: intencje komunikacyjne użytkowników języka, typowe sytuacje komunikacyjne; kazda odmiana stylu musi zawierać pewien spetryfikowany sposób wyrażania intencji komunikac. Sa to odmiany skonwencjalizowane. Realizują się nie tylko werbalnie ale również semiotycznie (gesty, mimika, ikony) Style dzielimy na: konwencjonalne (wzorce abstrakcyjne o określonej strukturze, w których zapisały się sposoby postrzegania świata i porozumiewania się w nim; sa idealnymi wzorcami syt. Komunikacyjnyc trwałymi, typowymi, dynamicznymi) -> s. funkcjonalne (typy społecznych zachowań językowych, różnicuja zachowania komunikacyjne, w każdej społeczności; retoryczny, artystyczny (s. epoki i gat. Liter.), urzędowy, naukowy, publicystyczny, potoczny, religijny; s. gatunkowe; oraz na style indywidualne (tekst stworzony przez konkretnego nadawcę nie utożsamiać z IDIOSTYLem (język nadawcy); zespół cech uświadomionych bądź nie przez nadawcę, rozpoznawalnych dla odbiorcy w tekstach autora i odróżniających jego zachowanie, ocena stylu jest subiektywna zależy od upodobań, odbiorca nie musi rozpoznawać stylu indywidualnego przez różne postrzeganie świata, może podlegać stylizacji, istnieje możliwośc swiadomego przekraczania wzorców stylu (możliwe sa różne językowe zachowania, a nawet te których styl nie obejmuje -> zbiór różnych tekstów realizujących styl); -> s tekstów, s autorów

WZORCE GATUNKOWO - STYLISTYCZNE - nieostre, przenikają się wzajemnie (subiektywizm - obiektywizm przedstawienia tematu), rózne kategorie w obrębie jednego wzorca mogą się krzyżować; pomyslna realizacja dzięki kontekstowi (poznawczy, kulturowy, społeczny, językowo - tekstowy)

językoznawstwo wewnętrzne: polega na badaniu samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresem innych nauk (fonetyka, składnia, morfologia, pragmatyka)

językoznawstwo zewnętrzne: dział powiązany z innymi naukami empirycznymi, bada czynniki zewnętrzne: uwarunkowania geograficzne, kulturowe, społeczne

Onomastyka: nauka zajmująca się nazwami własnymi. Antroponimia - nazwy osobowe; toponimia - nazwy miejscowe (OJKONIMY) -> hydronimia (woda) najstarsze nazwy rzek i jezior dziedziczone od najdawniejszych plemion (Biała Rudawa Kamienna; Warta Soła Wilga; Odra Wisła Obra Noteć -> od najmłodszych do najstarszych), oronimia (góry), speleonimia (jaskinie), drimmonimia (lasy), nazwy wytworów kultury ludzkiej (domów, szkół, teatrów, pojazdów, utworów, sztuk plastycznych). Odrodzenie - ONOMASTIKONY - objaśnienia nazw biblijnych; twórca nauki, słowiańskiej onomastyki - Mikolosich XIXw.

Nazwy karpackie -> poch. Wołowskie, nazwy Tatr -> poch. Niemieckie

geografia lingwistyczna: opiera się na badaniach dialektologicznych, czyli na gromadzeniu danych dotyczących właściwości dialektalnych danego systemu językowego oraz rozprzestrzeniania się pewnych cech językowych

dialekt: typ języka odznaczający się zespołem cech dialektalnych, jakie koncentrują się w pewnej części terytorium językowego i współdecydują o wyodrębnieniu się etnicznej grupy ludnościowej od jej pobratymców

pojęciem podrzędnym jest gwara: mowa chłopów zamieszkujących określoną okolicę kraju, różniąca się od innych gwar szeregiem cech gwarowych → cechy gwarowe: fonetyczne, gramatyczne, słownikowe

narzecza: zespoły gwar, które charakteryzują się pewną ilością cech wspólnych

dialektografia: bada, gromadzi, przedstawia w sposób opisowy lub kartograficzny cechy gwarowe danego obszaru

Dialektologia - najstarszy etap zainteresowań interdyscyplinarnych, bada morfologię, składnię, leksykologię, fonologię, ustala prawa ogólne;

Metody badań: zapis tekstów gwarowych, opis monograficzny (opis jednej gwary w kontekście drugiej), tworzenie słowników gwarowych (zestawienie wyrazów poszczególnych gwar niewystępujących w języku ogólnym), prezentowanie danych jako atlasu gwarowego (przenoszenie faktów językowych na mapę - geografia językowa); pierwsze obserwacje - filozoficzna szkoła aleksandryjska

Falowa teoria rozwoju języka - każda zmiana zapoczątkowana prze uczestników języka w określonym czasie rozchodzi się w formie współśrodkowych fal (jak kręgi na wodzie) przenosząc się w drodze naśladowania od jednego użytkownika do drugiego Archaizmy peryferyjne - jeśli nie dotrze tam zjawisko falowego rozchodzenia się;

Dialektologia dzieli się na społeczną i historyczną. pierwsze dane dialektograficzne dostarcza Oskar Kolberg (materiały częściowo zapisane fonetycznie) [11-12 tomów] materiały publikował w czasopiśmie „Wisła” redagowanym przez Jana Karłowicza pierwsza praca naukowa z dialektologii Malinowskiego pochodzi z 1873 roku i dotyczy gwar wsi opolskich rozkwit polskiej dialektologii zawdzięczamy Kazimierzowi Nitschowi

Kazimierz Nitsch „Próby ugrupowania gwar polskich” 1910 „Mowa ludu polskiego” 1911 „Dialekty języka polskiego” 1915 „Dialekty polskie Śląska” 1939 „Wybór polskich tekstów gwarowych” 1916

Karol Dejna „Dialekty polskie” 1973„Atlas polskich innowacji dialektalnych” 1981 „Atlas gwar polskich”

atlasy regionalne: K. Nitsch „Atlas językowy polskiego Podkarpacia”

Z. Stiber „Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich” A. Zaręba „Atlas językowy Śląska” A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, H. Horodyska-Gadkowska „Atlas gwar mazowieckich”

Słowniki gwarowe: J. Karłowicz „Słownik gwar polskich” B. Sychta „Słownik gwar kaszubskich”

Od momentu pojawienia się strukturalizmu w językoznawstwie zmienia się metodologia badań dialektologicznych → coraz częściej powstają opisy dialektalnych systemów, co oznacza, że nie ujmuje się cech dialektalnych jako prostego zbioru elementów, ale skupia się uwagę na zasadach według których cechy te wchodzą w określone relacje. Następnie zestawia się systemy różnych dialektów, co pozwala rzucić nowe światło na pokrewieństwo miedzy dialektami i różnice między nimi.

dialektologia strukturalna wprowadza nowe pojęcia: diasystem: sposób przedstawiania dwóch systemów uwydatniających zachodzące między nimi podobieństwa czy różnice idiolekt: całokształt właściwości mowy jednostki, obejmujący wszystkie indywidualne właściwości języka

dialektolodzy amerykańscy zainteresowali się specjalnym zróżnicowaniem języka; dzisiejsza dialektologia bardzo często wykorzystuje w swych badaniach metody matematyczne (szczególnie statystykę)

koncepcja profesora Doroszewskiego, który rozwinął metodę izoglos kwantatywnych, wg której izoglosy miały charakteryzować frekwencję pewnych zjawisk językowych, nakładane były na mapy jak np.: izobary nie uwzględniały wyjątków

JĘZYKOZNAWSTWOSTOSOWANE - szeroko ujęta nauka o możliwościach i sposobach wykorzystywania językoznawstwa w różnych dziedzinach naukowych: badanie nad efektem nauczania jezykow obcych, ma szczególne osiągnięcia w zakresie racjonalizacji i modernizacji dydaktyki; badanie nad poprawnością jezykową; badania nad udoskonalaniem kodów służących przekazywaniu informacji; badania nad doskonaleniem tłumaczenia maszynowego' badania nad teorią przekładu; logopedia; badania w zakresie polityki językowej; badania w zakresie kultury języka; opracowywanie alfabetów dla jezyków dotychczas niepiśmiennych; doskonalenie stenografii (oparte na statystyce językowej); badania nad standaryzacją terminologii językowej; badania nad afazją i jej leczeniem; pomoc w naukach interdyscyplinarnych.

JĘZYKOZNAWSTWO TEORETYCZNE: ewolucja zainteresowan teorią języka (obejmuje ono wszystkie zabiegi naukowe zmierzające do zbudowania języka - powinno odzwierciedlać istotę języka, strukturę języka) wyodrębnia się teorię w węższym rozumieniu - teoria synchronicznego opisu języka tj. teorię gramatyki języka; teorię w najszerszym rozumieniu - oprócz opisu synchronicznego opisuje także: teorię użycia języka, etapy jego rozwoju historycznego, zagadnienia uczenia się języka, zagadnienia związku języka z myśleniem, zagadnienia stosunku języka do społeczeństwa

językoznawstwo wewnętrzne: polega na badaniu samego języka bez uwzględniania związanych z nim zjawisk z zakresem innych nauk

językoznawstwo zewnętrzne: dział powiązany z innymi naukami empirycznymi

geografia lingwistyczna zaczyna się rozwijać w XIX wieku, ale pewne pojęcia lingwistyczne pojawiają się na początku XX wieku

zainteresowanie badaniami dialektologicznymi zawdzięczamy młodogramatykom, którzy
w dialektologii szukali potwierdzenia swojej tezy o bezwyjątkowości praw językowych

Jules Gilliéron, - stworzył pierwszy atlas dialektologii

założenia geografii lingwistycznej (które stały się podstawą współczesnej dialektologii)

różnice dialektalne występujące najczęściej w słownictwie i fonetyce, rzadziej we fleksji
i składni

czynniki społeczno-historyczne mają decydujące znaczenie w procesie dyferencjacji (różnicowania) językowej

warunki geograficzne wpływają na dyferencjację językową

tempo zmian dialektów zwiększyło się z wielu względów:

czynniki ekonomiczne i psychologiczne

wpływ mediów

konflikt homonimiczny

Wg Gilliéron'a są dwa momenty warunkujące innowacje w zasobie leksykalnym danego języka lub dialektu. Jeden z nich dotyczy konfliktu homonimicznego, który należy rozumieć jako sytuację, w której dwa homonimy zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście zaczynają być używane w tym samym kontekście, co utrudnia porozumiewanie się.

W takiej sytuacji tworzy się nowy wyraz, który przejmuje jedno ze znaczeń.

Wg Gilliéron'a struktura fonetyczna wyrazu ulega zmianom pod wpływem czasu. Zdarza się, że wyraz, który na początku nadawał się do pełnionej funkcji, z czasem staje się zbyt krótki lub zbyt długi, ewentualnie zmienia się jego brzmienie, co może wywoływać nieoczekiwane skojarzenia. W takim wypadku wyraz taki należy zastąpić innym.

gramatyka transformacyjno-generatywna w aspekcie paradygmatu językoznawstwa strukturalnego

Ja to rozumiem tak, że gramatyka transformatywno-generatywna to był taki
zbiór teorii i reguł postępowania, który miał stworzyć na podstawie
leksyki (słownika) i reguł syntaktycznych każde możliwe poprawne z
punktu widzenia gramatyki zdanie. Bardzo fajna zabawka do generowania "natchnionych" wierszy. Powstało
dzięki temu znane zdanie: Bezbarwne zielone idee wściekle śpią. Generalnie udało się te teorie do czegoś zastosować (np. do tworzenia języków sztucznych), ale radykalne zastosowanie do języka naturalnego
spowodowało stworzenie właśnie takich potworków.

"w aspekcie paradygmatu językoznawstwa strukturalnego" - napisać coś o podejściu strukturalistów do języka jako do systemu (struktury). Wg de Saussure'a język składa się z opozycji np. znak - znaczone, ale też związki syntagmatyczne - związki paradygmatyczne.

Czyli syntagmata to związki składniowe między wyrazami - najprościej. Związki paradygmatyczne istnieją na bazie abstrakcji. Czyli załóżmy dla uproszczenia, że abstrakcja to tutaj związek semantyczny między wyrazami. Wtedy pojawia się ten problem z wykładu ("ogłoszenie prezesa"
i "ogłoszenie prezesa"), gdzie składniowo (syntaktycznie) te dwa wypowiedzenia są identyczne, a semantycznie jedno znaczy np. że ogłoszono kto jest nowym prezesem, a drugie oznacza np. zawiadomienie podane przez prezesa pracownikom.

glottodydaktyka: zajmuje się procesem nauczania/uczenia języków obcych, niektórzy próbują tu włączyć też naukę o procesie przyswajania i uczenia się języka ojczystego → tradycyjnie przyswajaniem języka zajmuje się psycholingwistyka, a nauczaniem języka metodyka

językoznawstwo diachroniczne: zajmuje się zagadnieniami rozwoju języka z punktu widzenia zmian, jakim on podlega w czasie; zaczęło się kształtować na przełomie XVIII i XIX wieku (jako nauka), wtedy zaczęły się kształtować filologie narodowe, a to jest zaczątek dający materiał. Najczęściej stosowaną jest metoda historyczno-porównawcza = językoznawstwo historyczno-porównawcze

językoznawstwo synchroniczne: bada język w danym momencie jego rozwoju (nie interesuje się ewolucją języka). Przedmiotem zainteresowania jest sposób funkcjonowania języka niezależnie od pochodzenia jego elementów. Język traktuje się jako sume luźnych elementów - elementy względem siebie pozostają w określonych relacjach. rozgraniczenie między synchronią a diachronią wprowadził Ferdynand de Suasoure

językoznawstwo funkcjonalne: termin stworzony przez strukturalistów praskich, którzy kładli nacisk na komunikacyjny charakter języka → zakładali, że analiza pewnych elementów języka musi być ściśle związana z ich funkcją

językoznawstwo taksonomiczne: jego celem jest wyodrębnianie i klasyfikacja różnych jednostek językowych. Ten typ językoznawstwa stworzył Noan Chomsky - twórca gramatyki generatywnej. W tym ujęciu wszystkie cechy istotne dla danej jednostki języka (np. fonem) oraz jej przynależność do określonej klasy można wyznaczyć na podstawie cech formalnych współwystępujących z daną jednostką w aktualnych wypowiedzeniach. Podstawową rolę odgrywają tu kryteria dystrybutywne, np. rzeczownik w języku angielskim występuje z the

językoznawstwo opisowe/materiałowe: bada i opisuje system języka (frazeologiczny, leksykalny, gramatyczny)

językoznawstwo porównawcze

historyczne: porównuje jeden język z innym w określonym czasie - klasyfikacja historyczna języków wedle stopnia wspólności ich pochodzenia

typologiczne: ustala klasyfikację języków wedle podobieństwa ich budowy

językoznawstwo szczegółowe: bada pojedynczy język

językoznawstwo kontrastywne: porównuje wybrane języki

narodowe i międzynarodowe funkcje języków

narodowa: jest elementem spajającym naród, będąc narzędziem komunikowania się oraz jest jednym z elementów kultury

międzynarodowa: jest narzędziem komunikowania się w różnych sytuacjach

Socjolekt: W odróżnieniu od dialektu (czyli odmiany języka uwarunkowanej terytorialnie) odmiana języka uwarunkowana społecznie, a więc używana przez ludzi, których łączy więź wspólnego zawodu, uczenia się , losu, zainteresowania, hobby. Socjolekt bywa też nazywany gwarą zawodową, slangiem, żargonem.

Socjolingwistyka: Nauka z pogranicza socjologii i językoznawstwa. Bada rolę języka w społeczeństwie oraz związki między faktami językowymi a zjawiskami społecznymi, zwłaszcza między zmianami językowymi i odmianami języka a zmianami socjalnymi i grupami społecznymi. Nazwa „socjolingwistyka” została utworzona w 1950 r. w USA, ale badania, które dziś nazywamy socjolingwistycznymi prowadzono już w XIX wieku; tak np. w ramach szeroko rozumianej socjolingwistyki mieści się tzw. zewnętrzna historia języka, dialektologia oraz problematyka pochodzenia mowy i zróżnicowania języków narodowych, a także lingwistyka antropologiczna i socjologia języka, którą można uważać, za poprzedniczkę socjolingwistyki. Podstawowe zagadnienie socjolingwistyki, tj. zagadnienie relacji między językiem, myśleniem a faktami społecznymi nie zostało dotychczas rozwiązane. Wyniki badań w tym zakresie przemawiają za różnymi, często przeciwstawnymi hipotezami. Istnieją możliwości zastosowania wyników badań socjolingwistycznych w praktyce życia społecznego (np. w komunikowaniu masowym, w polityce oświatowej i językowej). Niektóre twierdzenia socjolingwistyki mają charakter społeczno-polityczny (np. teza, że środowiska robotnicze posługują się tzw. językiem ograniczonym, prowadzi do wniosku, że młodzież pochodząca z tych środowisk ma utrudniony start życiowy) i są wykorzystywane w walce politycznej Performancja - autentyczne użycie języka jest rozbieżne z kompetencją jezykową;

Psycholingwistyka: To gałąź nauki o komunikowaniu językowym z pogranicza psychologii i językoznawstwa. Powstała oficjalnie w 1953 r. w USA (Bloominghton, konferencja, tom pokonferencyjny „Psycholingwistyka”), ale badania które dziś nazwiemy psycholongwistycznymi prowadzono już w XIX wieku. jej przedmiotem są psychologiczne procesy uczenia się i używania języka, tzn. kodowania i odkodowywania przekazów, oraz relacje między osobami uczestniczącymi w komunikowaniu a przekazami. Psycholingwistyka jest dyscypliną empiryczną; jej podstawowe narzędzie badawcze to eksperyment. Do najcenniejszych jej osiągnięć należy stwierdzenie, że w trakcie analizy procesu porozumiewania językowego trzeba wyróżniać niemal w każdym jego stadium inne jednostki przekazu, i to różne, w zależności od tego, czy się analizuje przekaz ze stanowiska nadawcy (osoby zakodowującej), czy ze stanowiska odbiorcy (osoby odkodowującej).

Wyniki badań okazują się użyteczne w leczeniu zaburzeń mowy, w pedagogice, w doskonaleniu metod nauczania czytania, pisania i języków obcych, w telekomunikacji, w przekładach maszynowych, w komunikowaniu masowym, a zwłaszcza w propagandzie. Badając zależności między formą przekazu a jego odbiorem, można się pokusić o odpowiedź na pytanie, jak i jakim językiem powinien się posługiwać nadawca, aby w możliwie efektywny i maksymalnie ekonomiczny porozumieć się z odbiorcą tak w sensie indywidualnym, jak i społecznym

Psychologia kognitywistyczna - opozycja; przechodzenie od struktury głębokiej do powierzchniowej, ustala psychiczne przyczyny powstawania reguł generowania, zwiąski między komunikacją, a kontekstem odwołując się do kategorii prototypu.

Psychologia języka: Jako nauka stosująca w badaniach lingwistycznych metody psychologii stawia sobie za cel wyjaśnienie zjawisk psychicznych na podstawie językowego zachowania się człowieka oraz odwrotnie - interpretację zjawisk językowych na podstawie analizy procesów psychicznych.

Szczególnie wyraźny wpływ wywarła psychologia języka na filozofię języka i teorię językoznawstwa ogólnego, np. znany podział funkcji mowy na symbolizującą, ekspresywną, apelatywną pochodzi od K. Buhlera i F. Kainza.

Wyniki badań językowopsychologicznych dały też z jednej strony empiryczne podstawy nowoczesnej stylistyce i pragmatyce językowej, z drugiej zaś przyczyniły się do rozwoju psychologii dziecka i psychiatrii.

Główna różnica między psychologią języka a językoznawstwem polega na tym, że psychologia w przeciwieństwie do językoznawstwa nie ogranicza swego zainteresowania badawczego do konwencjonalnych środków komunikowania się ludzi. W ostatnich latach nazwa psychologia języka wychodzi z użycia, wypierana jest przez psycholingwistykę, socjolingwistykę. behawioryzm

Etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna): Bada związki między kulturą a językiem w danym społeczeństwie. Narodziła się w USA w pocz. XX wieku jako wynik zainteresowania językami indiańskimi (F. Boas). Określenie antropologiczna odnosi się do antropologii rozumianej wbrew tradycji europejskiej, a zgodnie z tradycją amerykańską, jako nauka o wszystkim, co dotyczy człowieka, a zwłaszcza jego kultury. Obecnie nazwa ta wychodzi z użycia i jest wypierana prze psycholingwistykę i socjolingwistykę, zajmujące się podobną problematyką. Do najważniejszych osiągnięć lingwistyki antropologicznej należy tzw. hipoteza Sapira-Whorfa, wedle której nie tylko typ języka zależy od typu kultury, ale i typ kultury od typu języka.

PRAGMATYKA JĘZYKOWA - dział semiotyki, postulowana przez Morrisa w 1938 r., bada stosunki miedzy znakami językowymi, a ich użytkownikami; obejmuje aspekty użycia jezyka (komunikowanie, rozmawianie, wyrażanie, motywacje psychiczne mówiących, uwarunkowania społeczne komunikacji językowej) -> psycholingwistyka, socjolingwistyka. Zawęzić zakres próbował R. Camp ograniczając się do użytkownika języka. W okresie panowania gramatyki transformacyjno - generatywnej definiowano pragmatykę jako naukę - PERFORMANCJĘ, w przeciwieństwie do kompetencji językowej. 1963 - Katz -> nacisk na badanie aspektów języka dotyczących sytuacji użycia języka - performancji, zwraca się uwagę na: identyfikowanie uczestników aktów mowy nadawca - odbiorca; parametry czasowe i przestrzenne mowy; wiedzę o świecie uczestników aktów mowy. W latach 70. Pragmatyka = teoria aktów mowy, od lat 80. Pragmatyka ma zawiązek z Genologią.

językoznawstwo antropologiczne/etnolingwistyka: [Whorf] przedmiotem badań są tu wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem człowieka i rzeczywistości, czyli związki miedzy formalną strukturą języka, a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.

przedstawiciel: Benjamin Whorf, wg niego język jest nie tylko środkiem porozumiewania się, ale zawiera w sobie określony obraz świata

języki dzisiejszej Europy

rodzina praindoeuropejska → słowiańskie, germańskie, celtyckie

rodzina indoeuropejska → łacina

język reaktywowany → hebrajski

rodzina ałtajska → turecki

rodzina uralska → języki: fiński, estoński, węgierski

szkoła Starożytnej Grecji

teoretycy języka → pierwsi, którzy stworzyli zasady klasycznej gramatyki europejskiej, a ich dokonania w tym zakresie wykorzystywane były w wiekach późniejszych

zainteresowanie gramatyką → baranie tekstów

normatywność: zajmowali się nią w zakresie języka greckiego

natywizm (cechy dziedziczne, a nie kontakt z otoczeniem)

zainteresowania filozoficzne → geneza języka; jaki jest proces uczenia się języka; bezpośredni stosunek struktury dźwiękowej i odpowiadającego jej znaczenia

teoria physei - teoria fizycznego pochodzenia wyrazu głosząca, że nazwy należą do od świata i od przedmiotu;

teoria thesei - twierdzi, że nazwy nie należą od przedmiotu, ale są konwencjonalne, czyli należą do ludzi;

dyskusja wokół kwestii, czy istnieje jakaś głęboka, bezpośrednia więź logiczna między tym, co wyrazy znaczą, a ich budową dźwiękową, czy też ta wieź jest dowolna

analogiści i anomaliści:

grupy uczestników jednego z pierwszych znanych sporów teoretycznych o metodologię opisu gramatycznego

prawdopodobnie II wiek p.n.e.; wśród filozofów greckich

analogista: Arystofanes z Bizancjum - język ma charakter regularny i w jego opisie należy dążyć do wykrycia paradygmatów (modeli tworzenia form)

język jest darem natury, a nie wytworem ludzkiej konwencji

w swej istocie jest prawidłowy i logiczny, między dźwiękowym składem wyrazu a znaczeniem istnieje harmonia

pierwsi etymolodzy

anomalista: Krates z Mallos - zwraca uwagę na anomalie w języku, tj. wyjątki od reguł
i konieczność ich uwzględnienia w opisie językowym

nie wierzyli w idealną korelację między formalną i semantyczną strukturą wyrazu

Arystoteles: wszedł do historii nauki o języku jako twórca klasycznej gramatyki europejskiej

zawdzięczamy mu podział języków na rzeczowniki i czasowniki

jego nauka kategoriach gramatycznych była później modyfikowana jedynie w szczegółach, nie w podstawowej koncepcji

klasyfikując formy gramatyczne wg tego, co oznaczają: substancję, jakość, ilość, relację, egzystencję, zmianę itd. wprowadził w rozważania o języku kryteria właściwe dociekaniom filozofów → to dziedzictwo koncepcji filozoficznych okazało się niezwykle trwałe i dalekosiężne w późniejszej historii lingwistyki

onoma: rzeczowniki; rhema: czasowniki -> uznał, że tylko te dwa typy wyrazów mogą coś znaczyć same z siebie, sposób definiowania przez Arystotelesa jest semantyczny

syndesmoi: wskaźniki zespalające; czasowniki: wyróżnikiem jest ich odniesienie do czasu należy do niego funkcja orzeczenia (wg Arystotelesa orzeczenie to wszystko za pomocą którego komunikuje się coś o podmiocie; orzeczeniem nie musi być czasownik, ale np. przymiotnik, tzn. zdanie może istnieć bez czasownika)

zdanie: zespół kompleksów dźwiękowych, mający samodzielnie określoną treść, taki, którego części składowe również znaczą coś same przez się → powiązanie teorii zdania z teorią rozumowania → wyznaczenie centralnej roli predykatywności

szkoła aleksandryjska (głównie morfologia i składnia)

badania leksykograficzne

glosatorystyka → objaśnianie trudnych terminów / glosatorzy

retoryka → sztuka oratorska / retorzy

scholastyka → komentowanie tekstów / scholaści

leksykografia → gromadzenie zasobu leksykalnego / leksykografowie

biblioteka aleksandryjska (II w. p.n.e. - II w. n. e.

filologia jako dyscyplina naukowa → Arystach z Samotraki

szkoła indyjska (doskonali językoznawcy )

rozróżnienie głoski i litery

precyzyjna i konsekwentna klasyfikacja głosek

wykrycie zasad kombinatoryki fonologicznej

ścisły opis zmian zachodzących na styku morfemów i wyrazów

rozróżnienie fleksji i słowotwórstwa

wyróżnienie rdzenia i afiksu

systematyczny opis kompozycji i derywacji uwzględniającej również afiks zerowy

wszystkie te i wiele innych właściwości sprawiły, że Ośmioksiąg przyswojony przez naukę europejską w XVIII-XIX w. stał się istotnym bodźcem do rozwoju badań fonetycznych i morfologicznych

ścisłość i obiektywność w badaniach nad językiem (zastosowanie matematycznych zasad)

sanskryt: święty język hindusów

zainteresowanie językiem wynikało z potrzeb religijnych → dbanie o czystość języka

teksty wedyjskie - pierwsze wzmianki o zainteresowaniu Hindusów językiem

pytania o genezę języka

Pnini - początek IV wieku p.n.e. - pierwszy, który przystąpił do normowania klasycznego sanskrytu

miał świadomość tego, że język jest systemem

zdawał sobie sprawę z istnienia morfemu zerowego

Patanjali - II wiek p.n.e. / Bharthari - VII wiek n.e.

sphota: stały, niezmienny substrat wszystkich wariantów tekstowych danego systemu języka; w odniesieniu do fonologii odpowiadałby definicji fonemu, tj. inwariantnej wartości dźwiękowej, która istnieje jako jednostka określonego systemu, służąca do różnicowania znaczenia wyrazu

Hindusi stosowali w gramatyce statystykę występowania wyrazów i sylab w tekstach, co wiązało się z szeroko zakrojonymi badaniami nad leksyką

badania Hindusów koncentrowały się także dookoła fonetyki → jako pierwsi obok Chińczyków zwrócili uwagę na rolę momentów artykulacyjnych

niewiele osiągnęli na polu badań etymologicznych

zarówno Grecy jak i Hindusi zajmowali się językami narodowymi

Indie: zainteresowania religijne → sanskryt → święty język, dbanie o czystość języka

Grecja: zainteresowania filozoficzne

okres rzymski

Rzymianie nie wnieśli wiele nowego, ale bardzo rozwinęli to, co zostało już osiągnięte

Gramatyka Varro: I wiek p.n.e. De lingua latina → nacisk na zjawiska morfologiczne

w zakresie gramatyki Rzymianie zwrócili uwagę na zjawisko rekcji czasownikowej i jej roli dla ustalenia znaczeń przypadków

ortoepia: dział językoznawstwa obejmujący zagadnienia poprawności i kultury języka; reguły poprawnego używania form językowych

metryka: nauka o rytmicznych formach wiersza regularnego, tzw. numerycznej organizacji rytmiczno-ilościowej mowy wiązanej; tadycyjnie utożsamiana z wersyfikacją.

świat arabski

w znacznej mierze przejęli osiągnięcia Greków

z Hindusami i Grekami łączy ich to, że zajmowali się tylko językiem narodowym

język Koranu to język święty (analogicznie do sanskrytu w Indiach)

* Koran nie mógł ulec zmianie → zwiększenie zainteresowania pochodzeniem takiego, a nie innego języka

poznanie i chronienie języka przed napływem elementów plebejskich

leksykografowie

tolerancja zachowania odrębności leksykalnej → zachowanie zróżnicowania dialektalnego → nie był to przedmiot badań, ale było to rejestrowane (słowniki)

Szkoła Basri, Szkoła Kufi - najbardziej znane szkoły świata arabskiego „Alkitab”: system gramatyki arabskiej

świat żydowski

jako pierwsi podjęli badania komparatystyczne (porównawcze) → mieszkali wśród ludności arabskiej → dostrzegali podobieństwo / pokrewieństwo

Port-Royal - szkoła odegrała dużą rolę w kształtowaniu myśli językoznawczej

portroyalowcy kontynuowali badania nad teorią gramatyki budowaną w oparciu o koncepcje logiki zakładając, że logika jest uniwersalna → poszukiwali jej uniwersalności w gramatyce

z badaniami gramatyki wiążą się badania nad normatywnością języka

portroyalowcy zauważyli, że języki świata muszą być oparte na podobnej strukturze gramatyki, zatem rolą gramatyków jest poszukiwanie uniwersaliów → w tym celu
np. w fonetyce pojawia się rozróżnienie na głoskę i literę

w oświeceniu podejmowano też nadania zmierzające do ustalenia odpowiedzi: skąd pochodzi język → w tym celu sięga się nie tylko po języki grecki i łaciński, ale także inne języki starożytne, np. sanskryt

pierwszym sanskrytologiem był William Jones (był pierwszym, który dał podwaliny dla gramatyki historyczno-porównawczej) → utrzymywał on, że sanskryt, greka, gocki i (prawdopodobnie) celtyckie są ze sobą spokrewnione i powstały ze wspólnego, nie istniejącego już dziś języka

język, jakim zajmowano się do końca wieku XVIII, to badania nad poszukiwaniem uniwersum → badania te miały charakter synchroniczny → zajmuje się językiem w danym okresie

przełom XVIII / XIX wiek

Wilhelm von Humboldt (1767 - 1835)

ojciec językoznawstwa ogólnego

znał języki takie jak: węgierski, hebrajski, arabski, kawi, sanskryt

badania synchroniczne

język traktował jako energię organizmu, który funkcjonuje na zasadzie analogii

poszukuje tego, co jest uniwersalne, ogólnoludzkie, ale z drugiej strony dostrzega w nim to, co jest indywidualne

język może być źródłem poznania rzeczywistości, ale bezpośrednio tylko subiektywnej, natomiast pośrednio rzeczywistości obiektywnej

językoznawstwo Humboldt`a wiąże się ściśle z antropologią, odchodzi od logiki ku psychologii → język wyraża ducha narodu → nie można badać języka w oderwaniu od kultury narodu

wg Humboldt`a języki narodowe są wariantami realizacyjnymi języka w ogóle

język w ogóle + duch = duch narodowy

Humboldt zastanawiał się nad tym, skąd biorą się różnice między językami - uznał, że indywidualne różnice między językami to wynik wzajemnego oddziaływania języków na siebie → język wyraża światopogląd danego narodu

nauczanie nowego języka wg Humboldt`a jest poznaniem siatki pojęciowej, tj. światopoglądu + pierwiastka mistycznego (który pojawia się tam, gdzie pojawia się psychologizowanie w języku)

im więcej języków z różnych epok poznamy, tym bardziej zbliżymy się do poznania języka w ogóle w jego idealnej postaci

siatka pojęciowa = światopogląd + pierwiastek mistyczny

Benjamin Lee-Whorf

zajmował się badaniem języków indiańskich

wspólnie z Edwardem Sapirem stworzyli koncepcję natury semantycznej, zw. koncepcją Sapira i Whorfa (neohumboltyzm)

wg ich hipotezy nie ma języków doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym, że język nie tyle służy do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle warunkuje ich istnienie (w ramach danej społeczności językowej

różny sposób partycypowania rzeczywistości znajdzie swój wyraz nie tylko w języku, ale i w kulturze → różnorodność języków jest wynikiem różnego partycypowania rzeczywistości

XIX wiek - rozwój językoznawstwa historyczno-porównawczego

XIX wiek to czas przejścia od badań synchronicznych do badań diachronicznych, co wiąże się z odkryciem metody historyczno-porównawczej

metody badawcze językoznawstwa historycznego

metoda filologiczna: zestawianie tekstów pisanych w tym samym języku, ale zróżnicowanych chronologicznie

metoda rekonstrukcji wewnętrznej: polega na ustaleniu, który z dwóch elementów obocznych tego samego języka jest starszy

wnioskowanie na podstawie oboczności fonologicznych, np. w języku polskim mamy na końcu wyrazu typ oboczności dźwięczna : bezdźwięczna

metoda form wyjątkowych, przy czym formy nieregularne uznaje się za starsze

metoda form ginących, forma ginąca uznawana jest za starszą

metoda historyczno-porównawcza: rozszerzenie metody rekonstrukcji wewnętrznej, ponieważ sprowadza się ona do wyboru elementu starszego spośród języków różnych, ale sobie pokrewnych (wywodzących się ze wspólnego prajęzyka)\

za prekursora badań historyczno-porównawczych uznaje się Williama Jonsa → jego teoria dotycząca pokrewieństwa łaciny, greki, gockiego i języków celtyckich legła u podstaw językoznawstwa porównawczego (→ w praktyce okres językoznawstwa porównawczego przychodzi znacznie później)

Rasmus Kristian Rask - zasługi

wykazanie w sposób naukowy pokrewieństwa części języków indoeuropejskich

odkrył pokrewieństwo staronordyckiego z językami skandynawskimi i germańskimi oraz greką, łaciną, językami słowiańskimi i litewskim

negował pokrewieństwo między językami celtyckimi i albańskim (co później skorygował)

dopuszczał pokrewieństwo między sanskrytem i językiem irańskim

nadanie charakteru naukowego metodzie historyczno-porównawczej poprzez sprowadzenie tej metody na tory gramatyczne (wcześniej badania miały raczej charakter filozoficzny niż filologiczny), czego wyrazem było uznanie pierwszeństwa tejże metody (historyczno-porównawczej)

w porównywaniu za ważniejsze uznaje elementy gramatyczne, a nie leksykalne; uznał, że mieszanie się języków w pierwszym rzędzie dotyczy wyrazów czyli elementów izolowanych, a w mniejszym stopniu (lub w ogóle) dotyczy formacji gramatycznych jako faktów kategorialnych

nadaje zasadzie regularności (wykorzystywanej w analizie podobieństw między językami) rangi teoretycznego postulatu; sama metoda/zasada porównywania głosek w różnych językach nie była nowością

oparcie programu gramatyki porównawczej nie na apriorycznych spekulacjach filozoficznych lecz na założeniach empirycznych i metodzie indukcyjnej

dokonał pierwszych ustaleń dotyczących wpółgłosek germańskich, pochodzących z praindoeuropejskich głosek zwartych

Franz Bopp → uznawany za ojca metody porównawczej

zasadniczy teoretyczny cel badań Boppa był natury filozoficznej → chodziło mu o ustalenie początków mowy, czyli początków ludzkiego myślenia i ducha; cel chciał osiągnąć od strony języka poprzez: przedstawienie w sposób systematyczny stosunków pokrewieństwa języków;

zbadanie rządzących ewolucją języka fizycznych i mechanicznych praw; ustalenie początków głównych kategorii morfologicznych

gwarancją osiągnięcia celu miało być traktowanie języka biologicznie jak organizm - rodzi się, rozwija i obumiera wg określonych praw ewolucji → istnieje dopóty, dopóki istnieje rzeczywistość, którą oznacza

od celów filozoficznych Bopp dość szybko odchodzi i zaczyna badać języki same dla siebie

głosił postulat ścisłości i regularności, odpowiedniości językowych, tak by dały się one ujmować w określone prawa naukowe o charakterze obiektywnym i sprawdzalnym

te prawa nie są absolutne i powszechne, co tłumaczy różnorodność języków → ich rola polega na tym, że pozwalają wytłumaczyć i uzasadnić różnice między językami, tym samym sprowadzić je do historycznej identyczności (różnice tracą moc z chwilą odkrycia praw, które pozwalają sprowadzić języki do wspólnego mianownika)

Bopp postulował, aby skupić się na podobieństwach z zewnątrz niewidocznych

jego teoria nie była pozbawiona romantycznego idealizowania, ponieważ uważał, że ewolucja polegała na stopniowo postępującym rozwoju pierwotnego, harmonijnego systemu w system ulegający degeneracji

skupia się na najstarszych językach: łacinie, grece, sanskrycie, ponieważ one uznawane były za najbliższe językowi doskonałemu (szczególnie sanskryt)

od strony materiałowej celem Boppa było: ustalenie prajęzyka; ustalenie warunków ewolucji;

poszukiwanie wyrazów najbardziej pierwotnych, które nazywał pierwiastkami → pierwiastki wg niego miały postać jednosylabową, pozbawione były motywacji semantycznej → sprowadza je do jednego dźwięku

werbalne: pierwotne, oznaczające czynność

nominalne: oznaczające rzeczy i jednostki

pronominalne: wyrażające relacje między werbalnymi i nominalnymi

zasługi Boppa

podstawowe elementy jego koncepcji znane były wcześniej, ale zespolił, rozbudował i bliżej zinterpretował

stworzył gramatykę historyczno-porównawczą

stworzył gramatykę indoeuropejską w ten sposób, że powszechnie znane koncepcje przeniósł ze sfery teorii na grunt konkretnej, realnej analizy materiałowej

zapoczątkował w analizie morfologicznej zasadę porównywania nie całych wyrazów, ale poszczególnych morfemów (pierwiastków i afiksów) w językach pokrewnych na podstawie regularnych odpowiedniości stanowiących ich formę jednostek fonicznych, dających się ująć w określone prawa fonetyczne → podstawę stanowiły tu zgodności natury semantycznej (funkcjonalnej)

respekt dla bazy materiałowej, zamiłowanie do szczegółowych, sumiennych badań

Jacob Grimm (prawo Grimma: dotyczy przesuwek spółgłoskowych)

przesuwki spółgłoskowe, to szereg bezpośrednio z sobą związanych zmian - opozycji fonologicznych pomiędzy poszczególnymi klasami spółgłosek, prowadzącymi w konsekwencji do przebudowy systemu konsonantycznego języka

prawo językowe może dotyczyć różnych dziedzin języka → u Grimma przesuwka spółgłoskowa zaliczana jest do prawa głosowego (związanego z fonetyką)

zasługi Grimma

stworzył model gramatyki historyczno-porównawczej w ramach jednej rodziny językowej i tym samym model gramatyki czysto historycznej poszczególnych języków

badał proces ewolucji w systemie fonologicznym języka

czym się różni prawo głosowe od prawa przyrodniczego?

nie działa zawsze i wszędzie

działa tylko przez pewien okres i w danej społeczności

w danym czasie i na danym terenie jest bezwyjątkowe, tzn. wywołuje zmienę językową w danej pozycji we wszystkich wyrazach i u wszystkich członków danej społeczności

pozorne wyjątki: po wygaśnięciu praw głosowych do języka mogą wejść wyrazy bądź formy nowe, które będą wyjątkami od danego prawa, bo powstały po jego wygaśnięciu

w ustalaniu stosunków podobieństwa opieramy się na systemie morfologicznym, ponieważ ma on do pewnego stopnia charakter zamknięty i nie przenikają do niego tak łatwo formy obce (w przypadku słownictwa bardzo często dochodzi do przenikania wyrazów z jednego języka do drugiego)

porównując morfemy różnych języków bierzemy pod uwagę:

podobieństwo funkcji

zgodność z prawami głosowymi

Strukturalizm amerykański

AMERKAŃSKIE SZKOŁY LINGWISTYCZNE

Druga połowa XIX w. ― zaczyna się wytwarzać tradycja badań lingwistycznych w Ameryce

prace Williama Dwighta Whitneya - prof. Uniwersytetu Jelskiego

(ale jego prace nie odbiegały w sposób istotny od językoznawstwa europejskiego, nie oddziałały na kształt typowej lingwistyki amerykańskiej)

FRANZ BOAS

prof. na uniwersytecie Columbia

zajmował się badaniem języków indiańskich

! jego prace rozpoczynają lingwistykę amerykańską

Języki indiańskie były badane już przed Boasem, ale w tych badaniach opierano się na klasycznej gramatyce indoeuropejskiej ― a to nie dawało pożądanych rezultatów.

Boas zrozumiał, że ma do czynienia z zupełnie innymi strukturami gramatycznymi: języki mają swoją wewnętrzną logikę, która wyklucza zastosowanie jakiejś uniwersalnej zasady metodologicznej; sam materiał narzuca odpowiednią metodę analizy.

Boas: Jako pierwszy postawił w centrum językoznawstwa opis synchroniczny (który do dziś pozostaje głównym przedmiotem zainteresowania lingwistyki amerykańskiej)

Ogłosił monumentalne dzieło Handbook of American Indian Languages ― zawiera materiał z dziewiętnastu języków Indian północnoamerykańskich + stanowi istotny wkład w teoretyczne zagadnienie rozbudowy metody deskryptywnej

EDWARD SAPIR

Uczeń Boasa, Pionier strukturalizmu w Ameryce . Zaczął niezależnie od de Saussure'a propagować idee o języku jako zorganizowanym systemie. Postulował zbudowanie lingwistyki deskryptywnej. Wysunął teorię wzorców językowych (ang. pattern) ― każdy człowiek nosi w sobie podstawowe schematy organizacji języka, tj. modele rzeczywistych możliwości, których mu jego język dostarcza dla zapewnienia komunikacji (wg psychicznych wzorców językowych ― wyrażanie myśli ­ poprzez używanie konkretnych środków językowych)

aby zrozumieć organizację tych wzorców ― należy poznać kulturę środowiska, którego język się bada

(to atmosfera kulturalna kształtuje z reguły typ komunikacji językowej). To był bodziec do włączenia „antropologicznych” badań nad językiem do programu studiów lingwistycznych

FONEM dla Sapira/psychologiczna (mentalistyczna) koncepcja fonemu/ - kompleks asocjacji psychicznych zlewających się w „idealny dźwięk” = w określone wyobrażenie tkwiące w podświadomości jako wzorzec, wg którego realizowane są konkretne okazy danego dźwięku

Kryterium dystrybucyjne ― dla określenia natury fonemu decydujące znaczenie mają m.in. realne możliwości kombinatoryczne w tekście (wszystkie pozycje…)

BENIAMIN LEE WHORF

Uczeń Sapira, Badał języki indiańskie. Zaczął głosić pogląd: świat myślowy człowieka powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego języka (neohumboltyzm). Nie ma języków prymitywnych

Wszystkie języki są doskonałe i równie zaawansowane w rozwoju. Jednak: Każdy język faworyzuje jeden, określony sposób pojmowania świata. Ramy psychologiczne człowieka uformowane są przez jego język

Teoria Whorfa wykazuje zależność TYPU KULTURY OD TYPU JĘZYKA, wpływ języka na psychikę.

Język dla Whorfa = wyraz określonego widzenia i pojmowania świata; służy nie tylko do wyrażania pojęć, ale także do ich kształtowania i w ogóle warunkuje ich istnienie.

Podstawa różnorodności języka = różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców/użytkowników.

rola antropologii i etnologii w początkach językoznawstwa amerykańskiego

Benjamin de Whorf

Edward Sapir

Franz Boas

jezykoznawstwo amerykańskie to językoznawstwo strukturalne, badania zapoczątkowane na uniwersytecie w Yale

Benjamin Le Whorf

stworzył koncepcję języka natury semantycznej (wraz ze Spairem) → neohumboldtyzm

wg tej hipotezy nie ma języków bardziej lub mniej doskonałych, każdy język jest wyrazem określonego widzenia i pojmowania świata, z tym, że język służy nie tyle do wyrażania pojęć, co do ich kształtowania i w ogóle uwarunkowuje ich istnienie (w ramach danej społeczności językowej)

u podstaw różnorodności języków leży różny sposób widzenia rzeczywistości przez jego twórców i użytkowników, wyrażający się przede wszędzie tam, gdzie do głosu dochodzi strona oznaczana, a więc w semantyce, w kategoriach morfologicznych

świat myślowy człowieka powiązany jest jak najściślej ze strukturą jego języka

różny sposób partycypowania rzeczywistości znajduje swój wyraz nie tylko w języku, ale w całokształcie kultury danej społeczności

Edward Sapir

stworzył podstawy klasyfikacji języków indiańskich

jego koncepcja nawiązuje do Humboldta i de Suassera

twierdził, że człowiek nosi w sobie schematy sposobu organizowania wypowiedzi; widzimy, słyszymy lub w inny sposób odbieramy rzeczywistość, dlatego, że normy językowe naszej społeczności określają selekcję naszych interpretacji

światy w których żyją różne społeczności są oddzielnymi światami, a nie jednym światem opatrzonym innymi etykietkami

Franz Boas

jako badacz języków indiańskich, doszedł do wniosku, że nie można przenosić europejskich metod badawczych do badania języków indiańskich

kultury europejskie i amerykańskie za bardzo się różnią, co wpływa na odmienność języków

w związku z tym, że badając języki indiańskie nie mógł oprzeć się na tekście, postulował stosowanie opisu synchronicznego

języki różnią się nie tylko pod względem fonologicznym i morfologicznym, ale też pod względem grup idei wyrażanych poprzez nie

antymentalizm Bloomfielda

główne cechy strukturalizmu amerykańskiego

zapoczątkowała go działalność uniwersytetu w Yale, za prekursora uznaje się Leonarda Bloomfielda

szkoła funkcjonowała pod różnymi nazwami: Szkoła Jelska, blomfildowcy, dystrybucjoniści

na ukształtowanie się strukturalizmu amerykańskiego wpływ miały dwa czynniki

praktyczna potrzeba opisania języka Indian

wpływ behawioryzmu, który głosił, że przedmiotem badań psychologicznych człowieka może być tylko dostrzegalne zachowanie, nie zaś to, co jest niedostępne dla obserwacji - świadomość człowieka; behawioryzm opiera się na poglądzie, że wszystkie różnice miedzy ludźmi są uwarunkowane środowiskiem i całe ich zachowanie ogranicza się do reakcji, jest odpowiedzią na bodziec

strukturaliści amerykańscy badali tekst a nie system

analizy dokonywali na płaszczyźnie synchronicznej

w opisie języka posługiwali się metodą dystrybucyjną, która polega na ustalenia zbioru otoczeń (kontekstów),w których dany element może wystąpić - elementy językowe nie występują w dowolnych kontekstach lecz wykazują pewne ograniczenia,

antymentalizmem Bloomfielda

antymentalizm: opierając się na mechanistycznych założeniach behawioryzmu twierdził, że język należy opisywać jako część zachowania się człowieka w kategoriach bodźca i reakcji

znaczenie wyrażenia językowego, to sytuacja w której dany użytkownik je wypowiada oraz reakcja wywołana u odbiorcy

definicja języka musi zatem uwzględniać wiedzę o użytkowniku języka (mówiącym i odbiorcy) w szczególności o procesach neurologicznych, doświadczeniu życiowym, wiedzę o fragmentach rzeczywistości do której dane wyrażenia się odnosi

wg Bloomfielda na obecnym etapie rozwoju nauki nie jest to możliwe, zatem semantykę należy ograniczyć do minimum - do stwierdzenia, że formy językowe mają różne znaczenia

uważał, że w ustalaniu strony znaczeniowej języka jest zbyt wielka doza subiektywizmu

strukturalistom amerykańskim byli bliżsi glossematycy, ponieważ też interesowali się dystrybucją jednostek językowych i w opisie języka pomijali semantykę

to, co różniło strukturalizm amerykański od strukturalizmu kopenhaskiego, to to, że Amerykanie zajmowali się konkretnym zjawiskiem językowym, a glossematycy pomijali konkretną (dźwiękową) stronę języka

biologizm i naturalizm w językoznawstwie XIX wieku

osiągnięcia naukowe w zakresie biologii w której wykorzystywano metodę porównawcza lub historyczno-porównawczą prowadzące do systematyzacji świata fauny i flory, powstanie paleontologii i teorii ewolucji Darwina przyczyniły się do przeniesienia metodologii badań także na grunt językoznawstwa

teorie biologizmu i naturalizmu wywodzą się z filozofii empirycznej (doświadczalnej)

biologizm w języku przejawia się w traktowaniu go jak organizm, a naturalizm w traktowaniu go jak wytwór natury

teorie te odnajdujemy u Franz Bopp`a, August Schleicher'a

pod wpływem odkryć Darwina Schleicher stworzył koncepcję drzewa genealogicznego

biologiczny naturalizm wg tej teorii język jest zjawiskiem natury (organizmem) wytworzonym w prehistorii, niezależnym od człowieka, którego drogę rozwoju wyznaczają ogólne prawa biologiczne w ewolucji; język rodzi się, żyje jakiś czas, aż w końcu ustępuje miejsca. Wg tej teorii prajęzyk, to praprzodek, a języki pokrewne, to potomstwo.

Teorię Augusta Schleicher'a podważa Johnes Schmidt

Schmidt swoja teorię nazywa teorią falową, zakłada, że zmiany językowe rozchodzą się w terenie koncentrycznie, częściowo zachodzą na siebie niczym fale - jak na powierzchni wody, gdy wrzucane są kamyki, a kamyki to innowacje

Teoria Schmidt`a nie do końca tłumaczy proces ewolucji języków, ale ważne jest to,
że uwzględnia kontakt między językami

August Leskien obie teorie usiłował uściślić; w swych badaniach dochodzi do wniosku, że obie teorie się nie wykluczają, ale uzupełniają. Teoria drzewa ilustruje wspólne pochodzenie i moment czasowy, a teoria falowa ilustruje mieszanie się języków i moment przestrzenny

współcześnie językoznawcy uważają, że żadna z teorii nie tłumaczy do końca ewolucji języka

za ewolucję języka odpowiedzialne są dwa czynniki

wewnątrzjęzykowe jako rezultat stykania się z sobą elementów językowych w tekście

pozajęzykowe jako wynik właściwości psychofizjologicznych jednostki i grupy

Młodogramatycy (grupa lipska)

Wilhelm Scherer: język jest dla niego wyrazicielem narodowej psychiki, kultury, etyki (podobnie jak u Humbolta); usiłuje w sposób systematyczny tłumaczyć określone konkretne fakty językowe, głółwnie fonetyczne (np. przesuwkę spółgłoskową) na płaszczyźnie związków przyczynowych, jako przejawy (skutki), odpowiadających im charakterystycznych cech psychiki niemieckiej

język podlega ciągłej ewolucji, nie rozgranicza się (jak u Schleichera) w języku jego etapu prehistorycznego i historycznego upadku → koncepcje mentalistyczne

prawo głosowe: to odmiana prawa językowego (prawo fonetyczne)

prawo językowe: stwierdzenie ustalające regularny stosunek miedzy elementami tego samego języka lub różnych jęz., ale należących do tej samej rodziny, np. odpowiedniość: polskie g = czeskie h; stwierdzenie odpowiedniości może mieć charakter synchroniczny lub diachroniczny; prawo językowe jest ograniczone czasem i przestrzenią

prawo najmniejszego wysiłku: (jedyna prawo językowe nie ograniczone czasem i przestrzenią → osiągnięcie efektu przy najmniejszym wysiłku

Szkoła młodogramatyczna: powstała w Lipsku, w latach '70 XIX wieku, w otoczeniu Augusta Leskiena, należeli do niej: Herman Osthoff, Karl Brugman, Herman Paul

Leskien uznał, że teoria falowa i teoria drzewa genealogicznego uzupełniają się; Heinz uważa natomiast, że te teorie nie do końca tłumaczą ewolucję języka; są dwa warunki:

wewnątrzjęzykowe - jako rezultat stykania się pewnych elementów w tekście

pozajęzykowe - wynik właściwości psycho-fizjologicznych jednostki i grupy

założenia młodogramatyków: poszukiwanie praw językowych, głównie głosowych

odkrycia szkoły młodogramatyków

prawo dysymilacji (odpodobnienia) spółgłosek przydechowych w języku staroindyjskim i greckim

Karl Werner: odkrył, że zjawiska traktowane dotąd jako nieregularne w stosunku do prawa Grimma wiążą się z tym. że w śródgłosie pie. p, t, k przechodziły w szczelinowe fph, w pewnych zaś wypadkach przechodziły w b, d , g; Werner odkrył, że ta nieregularność jest pozorna, ponieważ p, t, k po akcencie dają f, p, h, a przed akcentem dają b, d, g

Karl Brumgann wykazał w pie. sonanty n, m,

H. Osthoff sonanty płynne r, l dla indoeuropejskiego, na postawie ich odpowiedniości do łaciny, greki, sanskrytu

F. de Suassure, K. Werner, J. Schmidt → niezależnie od siebie odkryli tzw. prawo palatalizacji indyjskiej: dotąd sądzono, że w pie. było tak jak w sanskrycie, czyli, że były 3 samogłoski podstawowe, a trzem samogłoskom europejskim o, a, e odpowiadała jedna samogłoska w sanskrycie, uważano, że anatomia wokaliczna jest wyrazem archaiczności języka, a różnorodność europejska ma charakter innowacji. Okazało się, że jest odwrotnie - to, co w sanskrycie jest innowacją, to w języku europejskim nosi znamiona archaizmu

wnioski do odkrytych praw fonetycznych

przyczyną wielu wyjątków i nieregularności są nie dość dokładnie sformułowane prawa językowe, dlatego trzeba dążyć do uściślenia językoznawstwa

nie należy traktować sanskrytu jako najbardziej archaicznego języka, powinien być traktowany na równi z innymi językami starożytnymi, ponieważ obok cech archaicznych może zawierać szereg innowacji

praskie koło lingwistyczne

Mikołaj Trubiecki

Roman Jacobson

Vilem Mathesius

1929 - prażanie przedstawili swój program; język jest narzędziem komunikacji, służy do porozumiewania się, zatem ważne jest co się komunikuje, komu się komunikuje i w jaki sposób się komunikuje

język jest rzeczywistością (konkretnym, fizycznym zjawiskiem), której typ warunkują momenty społeczne (nie językowe), np. środowisko socjalne, audytorium; → prażanie skupiają się na funkcjach języka; w języku uzewnętrzniamy intelektualne i emocjonalne aspekty naszej osobowości; głównym zadaniem lingwisty jest analiza synchroniczna, ale nawet w synchronii nie można pominąć diachronii, ponieważ we wszelkiej synchronii można zauważyć procesy na wpół zakończone oraz nowe zarysowujące się tendencje → nie ma w dziejach rozwoju języka momentu, w którym można skupić się tylko na synchronii - zawsze coś się kończy i coś się zaczyna → łagodne przechodzenie jednego procesu w drugi; analiza porównawcza ma rację bytu jeśli nie dotyczy tylko pewnych izolowanych zjawisk; w badaniach fonologicznych postuluje się w pierwszym rzędzie ustalenie typów opozycji fonemicznych; zajmując się odmianą mówioną języka, prażanie zwracali uwagę na elementy towarzyszące, takie jak intonacja i gesty; jako jedni z pierwszych, prowadząc badania nad typologią języków stworzyli termin liga językowa → badali zbieżność języków sąsiadujących ze sobą, ale nie należących do tej samej rodziny językowej → wyznaczyli jedną z pierwszych lig językowych: bałkańską (rumuński, bułgarski, macedoński, grecki, albański); zajmując się badaniem roli fonemów stworzyli nowy dział: morfonologię

Jacobsonowska zasada binaryzmu w opisie kategorii fonologicznych i morfologicznych

fonem: wiązka cech dystnktywnych

cecha dystynktywna: ta część pojedynczego dźwięku, dzięki której dźwięk ten pozostaje w opozycji fonologicznej w stosunku do innych fonemów np. /t/ : /d/ (bezdźwięczna : dźwięczna)

od prawidłowej analizy cech dystynktywnych zależy ustalenie samej natury fonemu.

cechy dystynktywne mają swoje źródło w konkretnych artykulacyjno-akustycznych właściwościach dźwięku, a te możemy poznać dzięki metodom eksperymentalnym

w swojej koncepcji fonemu Jacobson zwraca uwagę na rolę binarności (dwudzielności) w strukturze opozycji cech dystynktywnych

zasada binarności (dychotomii) przejawia się w ustawieniu jednostek językowych w pary po dwa człony, miedzy którymi zachodzi opozycja pod względem obecności : nieobecności cechy fonologicznej

zasadę binarności Jacobson wykorzystuje w morfologii, zauważa, że kategorie morfologiczne także przeciwstawiają się sobie na zasadzie binarności

kategorie nacechowane : kategorie nienacechowane

np. w opozycji czas przeszły : czas teraźniejszy czas przeszły jest nacechowany, określa akcję, która miała miejsce, czas teraźniejszy jest nienacechowany, ale może odnosić się do przyszłości jako praesens historicum w opisach i narracjach

strukturalistyczne ujęcie zjawisk w diachronii Jacobsona

Jacobson pierwszy podszedł do historii języka z dążeniem do odkrycia wewnętrznej logiki ewolucji języka

zakładał, że logika miałaby się przejawiać w traktowaniu diachronii systemowo

analizując stosunek między synchronią a diachronią, stworzył tzw. fonologię diachroniczną

wg niego historia języka polega nie tyle na ewolucji wszystkich elementów wziętych pojedynczo, ile na zmianie systemu

lingwistyka strukturalna stoi na stanowisku, że ewolucja języka nie może być ujęta jako ciągłe, stopniowe przejście jednego definitywnie ukształtowanego systemu w inny

punkty rozwoju: centralne znaczenie mają te punkty w rozwoju, w których dochodzi do zmiany struktury

przykład dwóch fonemów, w których realizacja fonetyczna się do siebie zbliża → zlewają się w jeden

np. na Mazowszu i Kaszubach doszło do usunięcia trzyklasowości systemu samogłoskowego, ponieważ jedna z cech stała się redundantna, mianowicie zaokrąglenie / spłaszczenie warg, a na plan pierwszy wysunęło się przednie / tylne położenie języka, przez co fonem /y/ znalazł się w tej samej klasie co fonem /i/ → w rezultacie doszło do neutralizacji opozycji /y/ : /i/

na obszarze, gdzie udział warg stał się cechą redundantną mniejsze lub większe spłaszczenie warg nie pomogło utrzymać się różnicy między fonemami /y/ i /i/

wg Jacobsona zmiany w języku nie są gradualne (nie dokonują się stopniowo), z drugiej strony bezpośrednio przed okresem „zwycięstwa” nowych zjawisk językowych, występuje okres, kiedy są one w języku fakultatywne - pojawiają się równolegle obok zjawisk starszych, niekiedy nawet u tej samej osoby (jako wariant swobodny lub zależny od stylu), czasem jako cechy charakterystyczne dwóch pokoleń (starsi przestrzegają form archaicznych, młodsi przyswajają sobie nowe)

obserwacje Jacobsona dotyczące strukturalistycznych metod w analizie zjawisk synchronicznych

decydującą rolę w rozwoju języka odgrywa powstanie kolizji miedzy inkogwatywilnymi (wykluczającymi się) tendencjami w języku, np. na pewnym etapie rozwoju języków słowiańskich inkogwatywilne były tendencje do rozwijania zasady opozycji miedzy dźwiękami palatalnymi i niepalatalnymi (jak w języku rosyjskim) i tendencje do rozwijania przeciwstawień intonacyjnych (np. język serbo-chorwacki), w żadnym z tych języków nie zostały urzeczywistnione obie zasady lecz tylko jedna lub druga

systemy dążą do paralelnych , systematycznych serii fonemów, jeśli w trakcie rozwoju jakiś fonem wypadnie z rozwoju, jego miejsce zostanie puste (zostanie naruszona zasada systematyczności), język będzie dążył do tego, aby ta luka została usunięta

zdarza się czasami, że dochodzi do przeciążenia systemu fonologicznego, czyli istnieje zbyt dużo fonemów, a niektóre z nich pod względem artykulacji nie różnią się zbytnio, przez co możemy ich nie rozróżniać słuchem, wtedy może dojść do zlania się tych fonemów w jeden fonem

każdy język ma przejściowe okresy rozwojowe, kiedy wystepują dźwięki, które przestały być fonemami, albo które właśnie powstają

Mikołaj Trubiecki

- Ferdinand de Saussure, język jest systemem, dźwięk jest jednostką systemu językowego; Trubiecki zajmował się gramatyką historyczną; zajmował się językiem połabskim; we wszystkich językach dźwięki mają się do drugich tak, jak człony jednej zorganizowanej całości do systemu; stosunki te można przedstawić w postaci symetrycznych schematów; fonem: znak językowy, który służy do rozpoznawania znaczenia wyrazu, fonemu nie można dowolnie zmieniać; Trubiecki zwraca uwagę na to, że dźwięki posiadają cechy akustyczno-artykulacyjne, nie wszystkie cechy danego fonemu są relewantne, istotne w procesie mówienia są cechy relewantne; fonem to minimum cech artykulacyjno-akustycznych, potrzebne do rozróżniania wyrazów, czyli w procesie porozumiewania; cechy relewantne są jednocześnie substancjonalne i formalne i należą do fonologii

cechy nielerewantne są tylko substancjonalne i należą do fonetyki; warianty uzależnione → fakultatywne np. n tylkojęzykowe w wyrazie sarenka; warianty kombinatoryczne → mogą zanikać lub zmienić formę

wariant fonemu: allofon

klasyczne szkoły lingwistyki strukturalnej i ich stosunek do teorii F. de Saussure'a

szkoła praska: gł. badanie związków paradygmatycznych, funkcjonalne podejście do strukturalizmu

opis języka powinien zaczynać się od wskazywania funkcji danego elementu w języku

szkoła amerykańska: gł. skupia się na tekście i związkach syntaktycznych

szkoła kopenhaska rozbudowuje koncepcję znaku językowego F. de Saussure'a, wprowadza pojęcia: wyrażenie i treść, szuka w języku tego, co abstrakcyjne, w swoich badaniach zajmuje się zarówno związkami paradygmatycznymi jak i syntagmatycznymi

szkoła kazańska (Kazań - Podole)

jej przedstawiciele, nowatorskie tezy i ich znaczenie dla językoznawstwa XX wieku

szkoła kazańska: teorie językoznawcze, które w latach '70 XIX wieku rozwijało dwóch polskich uczonych

Baudouin de Courtenay  

Mikołaj Kruszewski

wcześniej: klasyfikacja języków, diachronia, pokazywanie ewolucji

młodogramatycy: metoda historyczno-porównawcza

prawo o bezwyjatkowości: jeśli nawet jest jakiś wyjątek, to jest to wyjątek pozorny albo to, co zdaje się być wyjątkiem jest w systemie

koncepcje de Courtenay'a i Kruszewskiego wyprzedzają ramy XIX wieku i były bliższe teoriom późniejszych strukturalistów, brakowało im jednak systematyczności i ścisłości, które cechowały strukturalizm

do nowatorskich idei można zaliczyć: odróżnienie języka zbiorowości od języka jednostki → odpowiada ono późniejszemu rozróżnieniu Ferdinanda de Saussure'a - na język i mówienie ; zbiorowość - język; indywidualna jednostka - mówienie; różnicę między rozpatrywaniem faktów językowych w ich ewolucji, a rozpatrywaniem ich w jednym określonym przekroju czasowym - postulat synchronicznego opisu języka

znaczenie dla rozwoju językoznawstwa

znaczenie koncepcji szkoły kazańskiej polega na tym, że znali ją i czerpali z niej pomysły lingwiści ze szkoły praskiej oraz Ferdinand de Saussure (ojciec strukturalizmu)

główne założenia strukturalizmu

postać Ferdinanda de Saussure'a i jego dzieło

epokę strukturalizmu datuje się na początek XX wieku, za jej ojca uznaje się Ferdinanda de Saussure'a

podstawowe założenia strukturalizmu: język jest systemem i jako system trzeba go badać, nie opisywać pojedynczych faktów w izolacji, ale zawsze w całokształcie; język jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym (służy porozumiewaniu się) i tak trzeba go badać. Nie należy opisywać oddzielnie dźwiękowej lub znaczeniowej strony języka, ale uwzględniać zawsze ich wzajemny stosunek, ponieważ właśnie ten stosunek jest istotny w procesie porozumiewania się ewolucja języka i jego stan aktualny to dwa różne zjawiska, posługiwanie się kryteriami historycznymi w interpretacji aktualnego stanu językowego jest metodologicznie niedopuszczalne

w języku trzeba poszukiwać tego, co jest inwariantne, rozróżniać rzeczy istotne (relewantne) od nieistotnych (nierelewantnych, irrelewantnych); poszukiwano odejścia od materialistycznego (psychologicznego) podejścia do języka; wyróżniamy strukturalizm amerykański i europejski (szkoła genewska, szkoła praska, szkoła glossemantyków)

Ferdinand de Saussure (1857 - 1913)

indoeuropeista, wywodzący się ze szkoły młodogramatycznej, zapoczątkował nową epokę w językoznawstwie - epokę strukturalizmu, w którym wiodącą rolę odgrywa synchronia

język: system znaków (prymarnie fonicznych, wtórnie graficznych), służący do przekazywania myśli, czyli porozumiewania się między członkami danej społeczności, jest więc urządzeniem znakowym, społecznym

nauka o języku wchodzi w zakres szerszej nauki o znakach - semiologii

teoria znaków

na strukturę znaku (signe) składają się: strona oznaczająca signifiant [signifą]; strona oznaczana signifie [signifie]; obie te strony wzajemnie się warunkują, jedna nie może istnieć bez drugiej, lecz każda liczy się na zasadzie przyporządkowania do drugiej. Jak widać dwudzielna koncepcja znaku uwzględnia tylko język i rzeczywistość; człowiek istnieje tu pośrednio w stwierdzeniu, że w signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie dźwięku. Ogólnie biorąc, koncepcja znakowa nie była nowa, znał ją już Arystoteles czy Św. Augustyn, w nowożytności kontynuował ją Condillac

zasługi Ferdinanda de Saussure'a

znak językowy jest arbitralny (narzucający coś) co do swojej formy, ale poza nią jest proporcjonalny w stosunku do oznaczanej rzeczywistości (nie dostrzegali tego stoicy);

→ zasada arbitralności dotyczy relacji znak ↔ rzeczywistość, natomiast w relacji znak signifiant ↔ jednostka ludzka i społeczność, jest w pełni arbitralny, bo jednostka pozostaje pod naciskiem społeczności, a społeczność pod wpływem tradycji

znak językowy ma strukturę linearną, opartą na następstwie czasowo-przestrzennym elementów składowych struktur językowych; zatem mamy tu opozycję języka do mówienia (langage - parole)

znak językowy obok znaczenia posiada również wartość - valeur

o pierwszym (czyli znaczeniu) decyduje relacja między signifiant a signifie

o wartości decyduje relacja do innych znaków w systemie (np. signe X do signe Y)

arbitralny charakter znaku językowego oznacza, że związek miedzy signifiant i signifie nie jest konieczny i naturalny

* język → funkcja społeczna

synchronia i diachronia

język funkcjonuje w synchronii, ale powstał w diachronii - nie da się oddzielić synchronii od diachronii

nadrzędną rolę stanowi funkcja synchronii, diachronia jest na drugim miejscu

język można badać w dwóch płaszczyznach: synchronii i diachronii

synchronia ujmuje stan językowy w pewnym przekroju czasowym

diachronia zajmuje się fazami ewolucji języka

język z punktu widzenia synchronicznego, to zorganizowany system istniejący w świadomości danej społeczności

badanie diachroniczne dotyczy natomiast kolejnych zjawisk językowych, które nie tkwią w świadomości językowej tych samych osób mówiących danym językiem i ustępują jedne drugim, nie tworząc systemu

Ferdinand de Saussure postulował oddzielenie synchronii od diachronii

parole: mówienie; odpowiada realizacji tych abstrakcyjnych zasad konkretnej partii szachowej.

język manifestuje się na płaszczyźnie parole w postaci fonicznej lub graficznej; dźwięki zapisujemy za pomocą graficznych odpowiedników; zapis opiera się na konwencji

lange: język; można porównać do gry w szachy, w której istotne jest rozmieszczenie i liczba figur, a nie to z czego zostały zrobione

langage: mowa

język możemy rozpatrywać:

jako schemat: czystą formę zdeterminowaną niezależnie od jej społecznej realizacji i od przejawów materializmu

jako normę: formę materialną, zdefiniowaną z uwzględnieniem realizacji społecznej, ale wciąż jeszcze niezależnie od jej szczegółowych przejawów

jako uzus: zespół zwyczajów przyjętych w danym społeczeństwie i zdefiniowanych na podstawie obserwacji ich przejawów

Glossematycy - Szkoła kopenhaska

(koniec lat '30 XX wieku), za jej twórców uznaje się Vigo Brondala i Louisa Hjelmsleva

to, co ich łączyło, to stosowanie procedur logistycznych „naukowych” do oświetlania faktów językowych, tzn. łączy ich podstawowa koncepcja strukturalna, ale już nie dalsze rozwinięcie teorii i metody, zasadniczo ich zainteresowania naukowe były inne

Vigo Brondal skupiał się wokół zagadnienia w jaki sposób w faktach językowych przejawiają się podstawowe kategorie logiki domagał się zastosowania kryterium opozycji, wypracowanego w badaniach fonologicznych również do analizy zjawisk morfologicznych i semantycznych problemy języka były dla niego w zasadzie problemami fizjologicznymi i jako takie je rozstrzygał późniejsi strukturaliści zarzucali mu ugodowość wobec językoznawstwa tradycyjnego

Louis Hjelmslev pierwszy, który głosił, że do wielkich zadań lingwistyki należy zbudowanie metajęzyka logicznego narzędzia definicji naukowej języka naturalnego budując swoje teorie naukowe podkreślał ich genetyczny związek z teoriami de Saussure'a jego lingwistyka opiera się na Saussure'owskiej w dwóch tylko zasadniczych punktach de Saussure zwracał uwagę na psychologiczną wartość dźwięku w procesie komunikacji; Hjelmslev bada dźwięk tylko jako jednostkę abstrakcyjną, nie interesuje się materialną stroną jęz.

de Saussure pierwszy zwrócił uwagę na funkcję jednostek dźwiękowych w porozumiewaniu się i na potrzebę badania dźwięków pod kątem tej funkcji, Hjelmslev całą swoją lingwistykę sprowadził do teorii znaku funkcjonującego w komunikacji (znak ten nie musi mieć z resztą charakteru językowego; może być po prostu sygnałem należącym do systemu znaków obowiązujących w ruchu drogowym czy czymkolwiek, co służy do przekazywania informacji)

takie podejście do języka zbliża Hjelmsleva do przedstawicieli empiryzmu logicznego XXw, → skłaniał się on ku gramatyce logicznej, tj. takiemu opisaniu języka, który byłby maksymalnie precyzyjny i naukowy, logiczny „jak algebra”

przedmiot glossematyki stanowi semantyczne porównywanie struktury istniejących języków z podstawowymi strukturami wszystkich systemów semiotycznych, tzn. wszystkich środków za pomocą których odbywa się komunikacja (nie tylko językowa)

te podstawowe struktury wykrywa analiza logiczna, którą przeprowadza się metodą matematyczną

rezultaty tego typu badań są przydatne przy konstruowaniu metajęzyka, np. do przekładu maszynowego

do najważniejszych zdobyczy Hjelmsleva należy wprowadzenie do nauki o języku następujących nowych dystynkcji rozróżniania treści i wyrażenia oraz formy i substancji

treść: to sama żywa rzeczywistość, o której się coś komunikuje

wyrażenie: to wszelkie środki za pomocą których komunikuje się coś o treści, tj. o rzeczywistości

→ zarówno w treści jak i w wyrażeniu trzeba wyróżnić substancję i formę

substancja treści: oznacza żywą rzeczywistość samą w sobie (przedmioty, ludzie, to co nas otacza)

forma treści: oznacza nasz psychiczny obraz substancji treści czyli sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy otaczającą nas rzeczywistość

substancja wyrażenia: to fizyczna, dźwiękowa strona języka

forma wyrażenia: to psychiczny obraz substancji wyrażenia, tj. sposób w jaki my odbieramy, rozumiemy znak językowy w procesie porozumiewania się

→ Hjelmslevowskie dystynkcje mają niewątpliwie wartość dla teorii leksykografii

przy badaniach z zakresu samego wyrażenia Hjelmslev celowo zostawia na boku substancję, ponieważ uważa, że zmienia się ona nieustannie, a on poszukuje tego, co jest stabilne, niezmienne, dopóki istnieje dana struktura językowa

glossematycy (formiści) dążą do wykrycia tego, co w strukturze językowej jest podstawowe → tym czymś są relacje między znakami językowymi, które istnieją, istniały i będą istnieć

dlatego właśnie nigdy nie interesowało ich czy opowiedzieć się za synchronią czy diachronią → czas ich nie interesuje w badaniach

w badaniach posługują się abstrakcjami, tj. każdą konkretną jednostkę językową oznaczają umownym symbolem, np. samogłoska - V, spółgłoska - C, każdą relację - R, każde zdanie -
F, itp. → w ten sposób opisują całą strukturę języka

gramatyka generatywna (gramatyka transformacyjno-generaltywna)

ten typ gramatyki powstał w opozycji do amerykańskiego dystrybucjinizmu, ale ten był inspirowany przez dystrybucjonizm

gramatyka generatywna:

opis języka sformułowany eksplicytnie (wyjaśniająco), traktujący język jako nieskończony zbiór zdań, w przeciwieństwie do dystrybucji, gdzie nie zakładano nieskończoności zbioru zdań, ponieważ pracowano na tekście → dystrybucjonizm był mniej abstrakcyjny

opis nazywany jest także opisem formalnym

zadaniem gramatyki generatywnej jest wyjaśnienie w jaki sposób za pomocą skończonych środków tworzyć i rozumieć nieskończony zbiór zdań

różnica między generatywizmem a tradycyjną gramatyką europejską polega na tym, że ta pierwsza ma charakter dedukcyjny i aksjomatyczny, jest bardziej sformalizowana, posługujemy się w niej pojęciami fraza nominalna, fraza werbalna, rzeczownik, czasownik itp.

generowanie: [termin matematyczny - wyznaczanie i określanie]: wyznaczanie nieskończonego zbioru zdań za pomocą reguł gramatycznych

gramatyka transformacyjno-generatywna (właściwa)

powstała w połowie lat '50, twórcą był N. A. Chomsky

istotną rolę odgrywają dwa pojęcia: generowanie i transformacja

celu swojej teorii Chomsky upatruje w sformalizowaniu opisu języka i nadaniu mu takiej postaci, żeby mógł zdawać sprawę z faktu, że każdy użytkownik języka ma zdolność do tworzenia i rozumienia nowych zdań

tak rozumiana gramatyka tworzy jakby model kompetencji językowych użytkowników języka

celem jest nie tylko generowanie zdań, ale także ich opis, np. syntaktyczny, również wyznaczenie interpretacji semantycznej

gramatyka ma rozstrzygać o gramatyczności bądź niegramatyczności, a zatem: poprawności lub niepoprawności

dla Chomsky'ego taki opis języka jest jakby pośrednim etapem do wykrycia tych cech umysłu ludzkiego, które wiążą się z przyswajaniem języka i jego użyciem, dlatego swoją teorię określa jako mentalistyczną i traktuje jako gałąź psychologii

etapy rozwoju gramatyki transformacyjno-generatywnej

w początkowej fazie wyróżnia się następujące komponenty: komponenty składniowe, komponent frazowy, komponent transformacyjny, komponent morfonemiczny. Na tym etapie brakuje komponentu semantycznego

Chomsky pojecie transformacji zaczerpnął od Harrisa → zmiana jednego znacznika frazowego w drugi

w drugim etapie dochodzi od wprowadzenia semantyki

J. Katz, J. Fodor wprowadzają do gramatyki transformacyjno-generatywnej semantykę, która jest podporządkowana składni

semantyka rozumiana jest tu jako słownik i reguły projekcyjne

każdy język dysponuje określonym zasobem leksykalnym, a każde hasło powinno zawierać wyznaczniki fonologiczne, czyli informacje o wymowie; wyznaczniki syntaktyczne, które określają kategorie syntaktyczne do których wyraz należy (np. części mowy) oraz znaczniki semantyczne decydujące o znaczeniu wyrazu

III etap, który tworzy bezpośrednio Chomsky

ten model nazywa się modelem aspektowym lub teorią standardową

składnia nadal zajmuje tu centralne miejsce, składa się z części bazowej i transformacyjnej

cześć bazowa generuje struktury głębokie, które mają charakter abstrakcyjny i powinny zawierać wszystkie informacje semantycznie relewantne, a tym samym powinny dawać podstawę interpretacji semantycznej zdania

za pomocą transformacji (semantycznie neutralnych) ze struktur głębokich otrzymuje się struktury powierzchniowe, a te analizuje się już pod kątem fonologicznym

transformacja pośredniczy pomiędzy strukturą głęboką (warstwą semantyczno-logiczną) i strukturą powierzchniową (warstwą fonetyczno-fizyczną języka)

dla Harrisa transformacja miała charakter jednostkowy, konkretny, czysto formalny

dla Chomsky'ego transformacja ma charakter systemowy, abstrakcyjny, a także formalno-semantyczny w tym sensie, że zespół transformacji tworzy określony, zwarty układ relacji formalno-logicznych, pośredniczących między strukturą głęboką i powierzchniową

struktura głęboka wyłania się dopiero w drodze analizy lingwistycznej

wprowadzenie podziału na strukturę głęboką i powierzchniową wynika z tego, że ta sama struktura może być rozumiana na różne sposoby → ważna jest semantyka → polisemia

rozłam w gramatyce transformacyjno-generatywnej (lata `60-70)

generatywiści ograniczają rolę transformacji i swój model nazywają rozszerzoną teorią standardową

semantycy generatywni zasadniczo zgadzają się z założeniami generatywizmu, uważają jednak, że nie składnia a semantyka powinna być głównym komponentem gramatyki generatywnej i poprzez semantykę powinno się dochodzić do składni



Wyszukiwarka