TEMAT 6 MSG

PIENIĄDZ MIĘDZYNARODOWY. EURO I UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA (UGW)

Przesłanki dążenia do integracji:

• podpisanie 25 marca 1957 r. przez Belgię, Holandię, Luksemburg, Francję, RFN i Włochy Traktatu o Europejskiej Wspólno­cie Gospodarczej (EWG), zwanego od miejsca jego zawarcia traktatem rzymskim; cel utworzenia EWG - stworzenie wspólnego rynku oraz harmonizacja polityki gospodarczej krajów członkowskich (o integracji walutowej traktat rzymski nic bezpośrednio nie wspominał — ze względu na funkcjonujący system walutowy z Bretton Woods — określał jedynie, w sposób bardzo ogólny i raczej fakultatywny, charakter współpracy walutowej pomiędzy krajami)

Zjawiska zachodzące w latach 60. XX w.: zacieśnianie integracji euro­pejskiej i zwiększanie współzależności gospodarek krajów członkowskich EWG kryzys międzynarodowego systemu walutowego czy nierównowaga bilansu płatni­czego RFN i Francji, doprowadziły do konieczności wprowadzenia w ramach wspólnot europejskich ścisłej współpracy również w kwestiach walutowych.

• Memorandum Komisji EWG z 12 lute­go 1969 r., czyli w tzw. pierwszy plan Barre'a. Plan ten opierał się na założeniu, że funkcjonująca już dosyć długo unia celna i wspólna polityka rolna spowodowały, że stopień zależności pomiędzy krajami EWG jest na tyle wysoki, iż brak koordynacji polityki gospodarczej powoduje obniżenie jej efektywności. Działania określone w planie to: uzgadnianie celów polityki gospodarczej każdego z krajów członkowskich, konsultowanie budżetów narodowych, utworzenie mechanizmu pomocy w przypadku problemów z bilansem płatniczym

Przypadający na lata 1968-1969 kryzys walutowy oraz schyłek systemu walutowego z Bretton Woods spowodowały, że podczas szczytu EWG w Hadze w dniach 1-2 grudnia 1969 r. państwa członkowskie jednoznacznie i po raz pierwszy zadeklarowały chęć dążenia także do całkowitej unii walutowej.

Geneza UGW:

• podpisanie w lutym 1986 r. Jednolitego Aktu Europejskiego; wprowadził on do prawa wspólno­towego pojęcie unii gospodarczej i walutowej, zawierał również przepis gwaran­tujący swobodę przepływu kapitału we Wspólnocie oraz zobowiązywał kraje do współpracy w zakresie zbieżności polityki ekonomicznej i monetarnej,

• powołanie przez Radę Europejską na szczycie w Hanowerze w 1988 r. komiteu (pod przewod­nictwem

J. Delorsa), mającego przygotować plan działań, których celem miało być utworzenie pełnej unii walutowej i gospodarczej; kwiecień 1989 r.- komitet przedstawił raport — tzw. raport Delorsa — w któ­rym zostały określone 1) cele przyszłej unii walutowej:

• całkowita liberalizacja przepływów kapitałowych,

• pełna integracja rynków finansowych,

• całkowite i nieodwołalne usztywnienie kursów walut narodowych krajów członkowskich względem siebie,

• ostateczne zastąpienie walut narodowych wspólnym pieniądzem.

2) cele unii gospodarczej:

• zbudowanie jednolitego rynku, opartego na swobodzie przepływu kapitału, osób, towarów i usług,

• koordynacja polityki konkurencji, mająca na celu likwidację zakłóceń w funk­cjonowaniu wspólnego rynku,

• wspólna polityka strukturalna,

• koordynacja polityki gospodarczej, szczególnie w zakresie zbieżności procesów makroekonomicznych.

Raport określił także harmonogram dochodzenia do unii gospodarczo-walutowej, który Rada Europejska zatwierdziła na posiedzeniu w Madrycie w czerwcu 1989 r.

• 7 lutego 1992 r. w Maastricht został podpisany Traktat o Unii Euro­pejskiej, w którym określono ścisłe ramy prawne Unii Gospodarczej i Walutowej oraz potwierdzono harmonogram jej budowy. Postanowienia traktatu z Maastricht weszły w życie l listopada 1993 r. Na mocy tego aktu prawnego tworzenie Unii i wprowadzanie wspólnej waluty odbywało się w 3 ETAPACH:

1. Pierwszy etap rozpoczął się w lipcu 1990 r., na mocy decyzji Rady Europejskiej, a zakończył — 31 grudnia 1993 r.

- państwa Unii Europejskiej miały za zadanie zwiększać koordynację polityki gospodarczej, zacieśniać współpracę pomiędzy bankami centralnymi, udoskonalać swobodę przepływu kapitału oraz poprawiać działanie Europejskiego Systemu Walutowego,

- cel - osiągnięcie pełnej mobilności kapitału oraz uzyskiwanie coraz większej zbieżności w zakresie zmiennych makroekonomicznych, takich jak stabilność cen, stopy procentowe, dług publiczny,

- państwa członkowskie były zobowiązane do wprowadzania długoletnich programów zmie­rzających do osiągnięcia trwałej konwergencji (zbieżności) polityki gospodarczej,

- zadanie to utworzenie w pełni jednolitego rynku europejskiego, opartego na tzw. czterech swobodach (czyli swobodzie przepływu osób, kapitału, towarów i usług.

2. Drugi etap rozpoczął się wraz z rokiem 1994 i trwał do 31 grudnia 1998 r.

- we Frankfurcie nad Menem utworzono Europejski Instytut Walutowy, który później został przekształ­cony w Europejski Bank Centralny. (Cel tej instytucji - działanie na rzecz poprawy koordynacji polityki monetarnej krajów Unii),

- postawiono sobie także za cel osiągnięcie pełnej niezależności banków centralnych państw członkowskich od rządów tych krajów,

- nastąpiło zamrożenie koszyka ecu (europejskiej jednostki walutowej, utworzonej w 1979 r.).

- zmierzanie do pełnej synchronizacji gospodarek krajów UE — w celu utworzenia przez te kraje optymalnego obszaru walutowego (kilka najważniejszych obszarów ekonomicznych, na których miała następować synchronizacja to: inflacja, poziom bezrobocia, stopa wzrostu gospodarczego i możliwość dokonywania „zamiany" (tzw. trade off) między tymi wartościami, a także na przykład: struktura produkcji, wielkość zatrudnienia, cechy siły roboczej, poziom i struktura płac, elastyczność popytu i podaży.

Obszary te w przypadku Unii Gospodarczej i Walutowej zostały przełożone na tzw. kryteria zbieżności (konwergencji), które powinien spełniać każdy obecny i przyszły członek Unii. Nie obejmują one wszystkich możliwych obszarów synchronizacji, gdyż byłoby to trudne do zrealizowania. Są jednak początkowym wyznacznikiem, warunkiem wstępnym, procesu integracji.

Kryteria konwergencji dotyczą obszarów:

• budżetu państwa,

• zadłużenia państwa,

• stabilności cen,

• stóp procentowych,

• udziału w mechanizmie kursowym.

• Dobra stabilność cen (niska inflacja) została osiągnięta przede wszystkim dzięki uczynieniu z walki z inflacją najważniejszego celu polityki monetarnej, osiąganego m.in. w wyniku uniezależnienia banków centralnych oraz wprowadzenia zakazu monetarnego finansowania deficytów budżetowych.

• Dokonano również znaczących zmian w strukturze finansów publicznych, reformując dochody i redukując wydatki publiczne oraz ograniczając deficyty budżetowe. Wynikało to przede wszystkim z liberalizacji przepływów kapitałowych.

• W grudniu 1996 r. w Dublinie Rada Europejska przyjęła Pakt na rzecz stabil­ności i wzrostu, który miał zapewniać odpowiedni poziom dyscypliny fiskalnej oraz stabilności cen w krajach UE- zobowiązuje państwa członkowskie do przestrzegania odpowiedniego poziomu deficytu budżetowego, który może osiągać maksymalnie 3% PKB. W razie przekroczenia tego progu bez istotnej przyczyny kraj, który dopuścił się przewinienia, musi się liczyć z moż­liwością poniesienia kary finansowej.

• W 1998 r. rozpoczął działalność Europejski Bank Centralny oraz ustalono listę krajów, które zostaną włączone do Unii Gospodarczej i Walutowej. Były to: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. Poza Unią pozostały: Dania, Szwecja, Wielka Bryta­nia i Grecja, której nie udało się na tym etapie spełnić kryteriów konwergencji. Zgodnie z traktatem z Maastricht każdy kraj członkowski UE, który spełni kryteria zbieżności, musi zostać członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej. Dotyczy to także przyszłych członków Unii (najkrótszy okres pomiędzy przy­stąpieniem do UE a wprowadzeniem euro wynosi dwa lata — tyle czasu należy utrzymywać walutę w dopuszczalnym przedziale wahań). Jedynie Wielka Brytania i Dania uzyskały na mocy traktatu prawo do pozostania poza Unią Gospodarczą i Walutową nawet wtedy, gdy spełnią kryteria zbieżności.

3. Trzeci etap zakończony wpro­wadzeniem do obiegu euro, rozpoczął się l stycznia 1999 r., trwał do 31 grud­nia 2001 r. i objął 11 krajów (l stycznia 2001 r. do tej grupy dołączyła Grecja),

- wspólna waluta została wprowadzona do obiegu bez­gotówkowego,

- l stycznia 1999 r. ustalono nieodwołalne kursy konwersji pomiędzy walutami narodowymi a euro. Pieniądze krajów strefy euro stały się zatem częściami składowymi wspólnej waluty — przestały być odrębnymi środ­kami płatniczymi.

Nie wszystkie kraje Unii Europejskiej przystąpiły do Unii Go­spodarczej i Walutowej, a stabilizacja kursu walut tych państw względem euro jest bardzo ważna (aby wykazać ich zdolność do ewentualnego późniejszego przystąpienia do Unii Gospodarczej i Walutowej oraz ze względu na nieskrę­powaną wymianę handlową wewnątrz UE), utworzono tzw. mechanizm stabilizo­wania kursów II (ang. exchange ratę mechanizm II, ERM II). Było to naturalne następstwo mechanizmu funkcjonującego wcześniej w ramach Europejskiego Systemu Walutowego.

Podstawowe zasady ERM II to:

• obowiązkowe interwencje banków centralnych w przypadku zbliżenia się kursu rynkowego euro względem waluty kraju ERM II do dopuszczalnej granicy (w zasadzie dostępne odchylenie to ±15% od kursu centralnego, jednak zastrzeżono możliwość indywidualnego ustalania tej granicy),

• automatyczny i nieograniczony charakter interwencji,

• możliwość odstąpienia od interwencji w razie zagrożenia stabilności cen,

• wprowadzenie stałego monitorowania wzajemnej zbieżności polityki gospodar­czej krajów ERM II.

Międzynarodowy system walutowy to zespół zasad, proce­dur, instrumentów i instytucji niezbędnych do wykonywania płatności między­narodowych. To nie techniczne oprzyrządowanie niezbędne do wykonywania płatności międzynarodowych. Infrastrukturę konieczną do ich wyko­nywania dostarczają banki, które wykształciły także rozbudowany system niezbęd­nych instrumentów.

System walutowy to ważny obszar międzynarodowej współpracy gospodarczej (istnienie sprawnego systemu rozliczeń międzynarodowych jest ważnym czynnikiem intensyfikującym międzynarodową wymianę dóbr i usług, istnienie sprawnego systemu współpracy w dziedzinie walutowej ułatwia także międzynarodowe przepływy kapitałowe i zmniejsza związane z tym ryzyko, sprawny system walutowy pozwala na uniknięcie niektórych niekorzy­stnych następstw wiążących się z niemożnością zrównoważenia przez poszczególne kraje bilansu obrotów płatniczych).

Warunki sprawnego systemu walutowego:

- zapewnić gospodarce światowej do­stateczną podaż pieniądza pełniącego wszystkie swoje funkcje w skali między­narodowej,

- możliwość wypełniania przez pieniądz między­narodowy funkcji miernika wartości (można dokonać porównania cen określonych dóbr i usług w różnych krajach, co pozwala na podejmowanie przez podmioty uczestniczące w wymianie między­narodowej decyzji kupna-sprzedaży prowadzących do najbardziej racjonalnego podziału pracy między krajami) i funkcji środka płatniczego (możliwe jest realizowanie płatności za dobra i usługi kupowane za granicą),

- powinien ułatwiać przy­wracanie czasowo zachwianej równowagi bilansu płatniczego. Powinien on zatem zawierać mechanizm automatycznie przywracający taką równowagę lub też powi­nien obejmować system zachęt (np. w postaci łatwo dostępnej płynności między­narodowej) skłaniających poszczególne kraje do prowadzenia polityki dostosowawczej,

- powinien tez dawać poszczególnym krajom dostatecznie dużą swobodę w dziedzinie doboru środków stosowanych do przywracania równowagi zewnętrznej. Powinny one być dostatecz­nie skuteczne, ale jednocześnie dostosowane do wewnętrznych uwarunkowań poszczególnych krajów. Nie można np. uznać za dobrze działający międzynaro­dowego systemu walutowego, którego reguły przewidywałyby konieczność bez­względnego podporządkowania równowagi wewnętrznej równowadze zewnętrznej,

- powinien być elementem stabilizującym stosunki gospodarcze między państwami (poprzez zapewnienie niewielkich oraz płynnych zmian kursów). System walutowy, w którym kursy walutowe ulegałyby znacznym i gwał­townym oraz trudnym do przewidywania zmianom, stanowiłby element desta­bilizujący gospodarkę światową i wprowadzałby do transakcji międzynarodowych, obarczonych na ogół większą niepewnością niż transakcje krajowe, dodatkowy element ryzyka a wiele z nich nie doszłoby w ogóle do skutku.

Międzynarodowa współpraca w dziedzinie finansów międzynarodo­wych pojawiła się w XX w. wraz z powstaniem gospodarki światowej. Pierwszym przejawem takiej współ­pracy było powstanie międzynarodowego systemu walutowego-

• system waluty złotej lub walutowo-złoty, który funkcjonował począwszy od lat 1870-1880 do 1914 r,

- pozwalał na szybkie przywrócenie zachwianej równowagi bilansów płatniczych poszczególnych krajów,

- zmuszał jednak do ścisłego pod­porządkowania równowagi wewnętrznej równowadze zewnętrznej,

- spełniał kryterium posiadania mechanizmu przywracania równowagi płatniczej, nie spełniał natomiast kryterium dysponowania szerokim wyborem środków, których można byłoby użyć do tego celu w zależności od sytuacji wewnętrznej poszczególnych krajów,

- miał cechę sprawnego systemu waluto­wego, jaką było postawienie do dyspozycji państw uczestniczących w wymianie międzynarodowej pieniądza światowego mogącego spełniać funkcje miernika wartości i środka płatniczego,

- spełnił funkcję elementu stabilizującego gospodarkę światową,

- został porzucony wraz z wybuchem I wojny światowej.

Zrozumienie mechanizmu ustalania granic wahań kursowych ułatwi nam przykład liczbowy. Przypuśćmy, upraszczając nieco, że parytet dolara wynosi 20 dolarów za uncję, a parytet funta — 4 funty za uncję złota. Obliczony na podstawie parytetu złota kurs obu walut wynosi wówczas l GBP = 5 USD. Przyjmij­my dodatkowo, że koszt transportu i ubezpieczenia złota między Stanami Zjed­noczonymi i Wielką Brytanią (lub odwrotnie) wynosi 5% jego ceny. Dolny i górny punkt złota wynoszą wówczas 4,75 USD za funta i 5,25 USD za funta. Transakcje zakupu i sprzedaży walut po kursie nie znajdującym się w tym przedziale nie są do zaakceptowania przez partnerów. Gdyby bowiem w Nowym Jorku żądano za l funta 5.30 USD, to importer amerykański, chcący zapłacić swemu brytyjskiemu partne­rowi za zakupione towary 1000 GBP, zdecydowałby się na zamianę w banku amery­kańskim 5000 USD na 250 uncji złota, następnie pokryłby koszty jego transportu do Londynu w wysokości 250 USD i zamieniłby złoto w banku londyńskim na funty. Zgodnie z parytetem funta za 250 uncji otrzymałby 1000 GBP. Licząc z kosztem transportu i ubezpieczenia, wejście w posiadanie tej sumy kosztowałoby go łącznie 5250 USD. co daje kurs 5,25 USD za l funta. Łatwo obliczyć, że w porównaniu z ewentualnym zakupem 1000 GBP po kursie 5,30 USD za funta, oszczędził on 50 USD. W tej sytuacji zrozumiałe staje się, że transakcje po kursie wyższym niż 5.25 USD za funta są nieopłacalne dla Amerykanów.

Podobny mechanizm działa w przypadku, gdy proponowany kurs wymiany znajduje się poniżej dolnego limitu i wynosi 4.50 USD za l funta. Przyjmijmy, że importer brytyjski chce zapłacić 4500 USD za towary zakupione w Stanach Zjednoczonych. Gdyby chciał wejść w ich posiadanie po kursie 4.50 USD. musiałby wydać na nie 1000 GBP. Znając jednak parytet dolara i funta w złocie, decyduje się na inne rozwiązanie. Wymienia 900 GBP na złoto i otrzymuje za to 225 uncji. Następnie ponosi koszty ubezpieczenia i przewozu złota do Stanów Zjednoczonych w wysokości 45 GBP, gdzie wymienia 225 uncji na dolary, otrzymując za nie 4500 USD. W sumie zatem importer brytyjski wszedł w posiadanie 4500 USD za 945 GBP, a więc wydal o 55 GBP mniej, niż gdyby zdecydował się kupić dolary po kursie l GBP = 4,5 USD. Zrozumiałe zatem, że transakcje po kursie niższym niż 4,75 USD za funta są nieopłacalne dla Brytyjczyków.

• systemem waluty sztabowo-złotej - w połowie lat dwudziestych XX w. podjęto z inicjatywy Wielkiej Brytanii próbę ponownego powrotu do systemu waluty złotej na nieco innych zasadach,

- w porównaniu z systemem walutowo-złotym najistotniejszą różnicą było to, że w obiegu krajowym pieniądz przestał być praktycznie wymienialny na złoto, było ono natomiast nadal używane do bilan­sowania obrotów międzynarodowych.

Kryzys gospodarczy lat 1929-1933 przekreślił jednak szansę restauracji międzynarodowego systemu walutowego opartego na złocie nawet w tej ograniczo­nej postaci, gdyż było:

- bezrobocie,

- kraje próbowały uzyskać równowagę zewnętrzną, a także poprawić koniunkturę, dewaluując swoje waluty - dewaluacja w jednym kraju powodo­wała najczęściej podjęcie decyzji o obniżeniu kursu walut w innych krajach - fala dewaluacji destabilizowała handel międzynarodowy,

- ostra polityka protekcjonistyczna, która w przypadku stosunków między niektórymi krajami nabierała charakteru wojen celnych.

Druga połowa lat trzydziestych przyniosła poprawę koniunktury w świecie i ponowny wzrost obrotów handlowych. Atmosfera narastającego napięcia politycz­nego w Europie, militarystyczna polityka Japonii oraz pojawienie się tendencji izolacjonistycznych w Stanach Zjednoczonych nie sprzyjały jednał; podejmowaniu współpracy międzynarodowej, mającej na celu doprowadzenie do powstania nowego międzynarodowego systemu walutowego.

Bretton Woods

Warunki powstania.

• Porozumienie w czasie konferencji, która z udziałem przedstawicieli 42 krajów odbyła się w 1944 r., a więc jeszcze w czasie trwania działań wojennych, w miejscowości Bretton Woods. położonej w amerykańskim stanie New Hampshire, to Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Walutowych i Finansowych - próba ustawienia kompleksowych ram całej gospodarki światowej.

• powołanie do życia dwóch organizacji Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego, koordynujących współdziałanie wspólnoty międzynarodowej w dziedzinie finansów międzynarodowych i pomocy gospodar­czej,

• próby powołania organizacji, mającej nosić nazwę Międzynarodowej Organizacji Handlu, nie powiodły się jednak ze względu na przeszkody proceduralne, które wystąpiły w Stanach Zjednoczonych. Kontynuacją tej inicjatywy było jednak wspomniane już zawarcie w 1948 r. Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), który w połowie lat dziewięćdziesiątych XX w. przekształcił się w Światową Organizację Handlu (WTO).

Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW)

• cel MFW - dążenie do utrzymania stabilnych kursów walutowych,

• kraje tworzące Fundusz wprowadziły wymienialność swych walut i zgodziły się przyjąć ich określone parytety wyznaczone w dolarze amerykańskim. Wymienialność na złoto, w relacji 35 USD za uncję, zachowano jedynie w przypadku dolara amerykańskiego, pozostałe waluty mogły być wymienialne na złoto po wymianie na dolary.

• ten pośredni sposób powiązania kursów walut narodowych ze złotem między­narodowy system walutowy utworzony w Bretton Woods nazywa się niekiedy systemem dewizowo-złotym.

• MFW nakładał na banki centralne obowiązek interwencji, gdy kursy wychylały się więcej niż o ± 1% od parytetu ustalonego w złocie lub dolarach. W zależności od kierunku wychylenia kursu bank centralny sprzedawał lub kupował dolary,

• brak przyzwolenia na częstsze zmiany kursu, przy braku innych narzędzi, pozostawiłby krajom członkowskim możliwość przywracania równowagi zewnętrznej jedynie za pomocą drastycznej polityki dostosowawczej, co oznaczałoby konieczność wprowa­dzania środków mogących prowadzić do zmniejszenia ogólnego popytu, a w konsek­wencji sprowadzałoby się do wyboru między równowagą bilansu płatniczego i stabilnymi kursami a bezrobociem,

• stworzono w ramach MFW instrumenty ułatwiające odzyskanie równowagi zewnętrznej:

• pożyczki udzielane krajom członkowskim odczuwającym trudności płatnicze, przez MFW na 3-5 lat, żródłem tych środków są wkłady państw członkowskich do Fundu­szu, wkłady te. tzw. kwoty, są ustalane w proporcji do wielkości ich produktu krajowego brutto i obrotów handlowych, wielkość kwot określa liczba głosów posiadanych przez poszczególnych członków MFW.

- od chwili powstania MFW wielkości kwot narodowych były wielokrotnie podnoszone, - największe kwoty do Funduszu wnoszą kraje uprzemysłowione, na które przypada około 60% całości zasobów Funduszu.

W pierwszych dziesięcioleciach działania MFW 25% wnoszonego przez każdy kraj członkowski wkładu stanowiło złoto (tzw. transza złota), a 75% — waluta narodowa (tzw. transza rezerwowa). Od 1978 r. miejsce złota zajęły powszechnie akceptowane waluty wymienialne.

• kredyty MFW

- można było uzyskać transzę rezerwową oraz cztery transze kredy­towe. Transza rezerwowa była równa kwocie udziałowej i była otrzymywana bez żadnych warunków. Wchodziła ona w skład rezerw walutowych banków central­nych jako aktywa pierwszego stopnia płynności. Kolejne transze kredytu były dostępne jedynie pod warunkiem przeznaczenia ich na przedsięwzięcia mogące doprowadzić do poprawy bilansu płatniczego. Pierwsza transza stanowiła 125% kwoty udziałowej, a następne — od 125 do 200% tej kwoty. Ich udzielanie było w pierwszych dziesięcioleciach działania MFW obwarowane spełnieniem warunków dotyczących prowadzonej przez dany kraj poli­tyki ekonomicznej. W kolejnych latach MFW rozbudował system oferowanych kredytów.

Ocena Breton Woods

• do chwili ujawnienia swoich słabości, tj. do połowy lat sześćdziesiątych XX w., działał sprawnie (około 20 lat),

• zapewniał gospodarce światowej pieniądz międzynarodowy, tzn. pełniący wszystkie funkcje pieniądza w skali między­narodowej; funkcję tę pełnił dolar — jedyna waluta, która do pewnego stopnia zachowała wymienialność na złoto,

• występowała duża stabilność kursów walutowych, limity ich dopuszczal­nych wahań były minimalne, długie okresy utrzymywania stałych parytetów dolarowych głównych walut do początku lat siedemdziesiątych. Do tego czasu niezmienny pozostawał parytet dolarowy jena (od 1962r.), dolara kanadyjskiego i włoskiego lira (od 1960 r. i. rewaluowano w tym okresie dwie waluty: dwukrotnie markę niemiecką (w latach 1961 i 1969), a w 1961 r. guldena holenderskiego, zdewaluowano natomiast franka francuskiego (w 1969 r.) i funta brytyjskiego (w 1967 r.),

• gorzej system walutowy z Bretton Woods spełniał dwa pozostałe kryteria: zapewnienie odpowiedniej podaży płynności międzynarodowej i udostępnienie skutecznych i neutralnych wobec równowagi wewnętrznej środków przywracania równowagi bilansu,

• wystąpił wolny wzrost podaży złota oraz relatywne osłabianie pozycji Stanów Zjednoczonych w gospodarce światowej,

• w latach 60-tych XX w. podaż złota wzrastała w tempie nie prze­kraczającym 2% rocznie, gdy tymczasem wolumen handlu międzynarodowego rosi o 7% rocznie. Przy założeniu, że ewentualny wzrost deficytu bilansów płatniczych jest proporcjonalny do wielkości obrotów handlowych, powstała dysproporcja oznaczała jednocześnie zachwianie proporcji między wielkością deficytu a wiel­kością rezerw złota niezbędnych do jego pokrycia - wzrost płyn­ności międzynarodowej (rezerw) nie nadążał za tempem rozwoju handlu między­narodowego.

• tempo wzrostu cen w Europie Zachodniej spadło, a w Stanach wzrosło, co było odwróceniem prawidłowości występujących w pierwszych latach powojennych,

• z początkiem lat 60-tych rozpoczął się wywóz kapitału amerykańskiego do Europy w postaci inwestycji bezpośrednich, powodując dodatkowo pogorszenie bilansu płatniczego Stanów Zjednoczonych, Stany Zjednoczone zmuszone były do ponoszenia kosztów utrzymywania baz wojskowych na całym świecie, co było dodatkowym czynnikiem obciążającym bilans płatniczy tego kraju,

• wielkość rezerw (rezerwy walutowe poszczególnych krajów składały się głównie z dolarów, jako jedynej waluty utrzymującej związek ze złotem) przekraczała wielkość amerykańskich rezerw złota, oznaczało to, że jednoczesne przedstawienie tych dolarów do wymiany doprowadziłoby do załamania systemu walutowego, gdyż Stany Zjednoczone nie były w stanie temu sprostać.

• zwiększenie zagranicz­nych roszczeń dolarowych przez tzw. eurodolary (eurodolary to denominowane w dolarach amerykańskich wkłady bankowe w bankach europejskich), podstaw tego zjawiska leżała wyższa stopa procentowa w Europie niż w Stanach Zjed­noczonych, a także obawa niektórych krajów (np. Związku Radzieckiego) przed lokowaniem posiadanych dolarów w bankach amerykańskich.

Oprócz Stanów Zjednoczonych na chroniczny deficyt bilansu płatniczego cierpiały w tamtym okresie także Włochy. Trwały charakter miała też utrzymująca się przez kilkanaście lat nadwyżka bilansu płatniczego Niemiec.

Współczesny międzynarodowy system walutowy

Powstały narzędzia, które weszły w skład współczesnego systemu walutowego np.

• specjalne prawa ciągnienia (SDR):

• wprowadzone w 1967 r. z myślą o przeciwdziałaniu jednej z wymienionych wyżej słabości międzynarodowego systemu walutowego, jaka była niewystarczająca wielkość rezerw międzynarodowych,

• to prawo do zaciągania przez kraj członkowski specjalnego kredytu na swoim rachunku w MFW,

• wielkość SDR otrzymanych w 1967 r. przez poszczególne kraje członkowskie była proporcjonalna do ich kwot w MFW (łącznie stanowiło to sumę równą 3.5 mld), w następnych latach wielkość tych kwot ulegała kilkakrotnie zwiększeniu,

• w chwili ustanowienia podstawowa jednostka specjalnych praw ciągnienia — 1 SDR = l USD,

• obecnie SDR to średnia ważona wartości następujących walut: dolara amerykańskiego (45%), euro (29%), jena (15%) i funta brytyjskiego (11%).

• utworzenie SDR było faktycznie zwiększeniem „z niczego'' rezerw, które mogą być używane do pokrycia deficytu bilansu płatniczego,

• SDR spełniał jedną funkcję pieniądza międzynarodowego: mógł być składnikiem rezerw dewizowych państwa. W zakresie ograniczonym do transakcji międzypaństwowych pełnił jednak także funkcję środka płatniczego.

• głównym bodźcem działającym w tym kierunku było wynikające z wiarygodności MFW przekonanie, że zasoby SDR będą mogły być w razie potrzeby wymienione na dowolną walutę, dodatkową zachętę do utrzymywania na swych rachunkach SDR stanowiło ich odpowiednie oprocentowanie,

• porozumienie banków centralnych (1968 r.) eliminujące możliwość zawierania przez nie transakcji kupna i sprzedaży złota z udziałem osób i firm prywatnych

• wyeliminowana została część popytu na rezerwy złota posiadane przez banki centralne (złoto kupowane do celów spekulacyjnych w przekonaniu, że w najbliższych latach będzie można za nie uzyskać znacznie więcej, niż wynosiła wtedy cena kupna, czyli 35 dolarów za uncję).

Ustanowienie SDR i wycofanie się banków z obrotu złotem z partnerami prywatnymi nie uratowało systemu z Bretton Woods - symboliczną datę jego upadku można przyjąć 15 sierpnia 1971 r. - Stany Zjednoczone ogłosiły, że zaprzestają wymieniać dolary przedkładane przez banki centralne innych krajów na złoto.

• grudzień 1971 r. porozu­mienie, zwane od miejsca, w którym je zawarto (Smithonian Institution), porozumie­niem smithońskim - przewidywało ustanowienie nowego poziomu kursów głównych walut, co obejmowało w szczególności rewaluację jena i marki. Zgodzono się również poszerzyć (z ± l do ±2.25%) dopuszczalny przedział wahań kursów walut nie wymagających interwencji rządów - nie zapobiegło jednak rozpadowi systemu z Bretton Woods. Przejawami tego były dwie dewaluacje dolara (w latach 1971 i 1973) decyzja Wielkiej Brytanii (l972 r.) o przejściu do płynnego kursu waluty oraz decyzja sześciu krajów EWG o rozpoczęciu wspólnej polityki kursowej (1972 r.).

Kraje te zdecydowały się interweniować w obronie kursów swych walut, gdy wykraczały one poza przedział ±2.25%, ale jedynie wówczas, gdy odnosiło się to do kursów liczonych w walutach krajów EWG. Ten mechanizm kursowy nosił nazwę „węża walutowego”. W odniesieniu do kursów w innych walutach dopuszczano większe wahania. W 1973 r. na swobodne kształtowanie kursu swoich walut zdecydowały się m.in. Stany Zjednoczone, Japonia i Szwajcaria.

• porozumie­nie, zawarte w 1976 r. na Jamajce, dotyczące zmian w sposobie działania MFW,

• istota porozumienia to zgoda, by poszczególne kraje w dowolny sposób mogły ustalać kursy swych walut,

• MFW nie zrezygnował jednak do końca z aktywnej roli w statutowych działaniach na rzecz utrzymywania stabilnych kursów - przypisał sobie jednak jedynie rolę obserwatora i doradcy rządów w tej dziedzinie

• usankcjonowanie dalszego zmniejszenia roli odgrywanej przez złoto, czego odbiciem była rezygnacja z ustalania w nim parytetu walut,

• przewidziano natomiast dalsze zwiększenie roli SDR, co znalazło odbicie we wspomnianym już kilkakrotnym zwiększeniu ich kwot.

Wszystko to nie było równoznaczne z powstaniem systemu walutowego kursów płynnych. Poszczególne kraje nie wyrzekły się kontroli nad kursami swych walut i były nadal gotowe interweniować, gdyby osiągnęły poziom, który kraje te uznałyby za niepożądany. Powstały wówczas międzynarodowy system walutowy można więc nazwać systemem kursów płynnych kierowanych (4 właściwości):

• kursy walut są ustalane na rynku walutowym,

• w długim okresie poziom kursów walutowych jest określany przez czynniki decydujące o wielkości podaży poszczególnych walut i popytu na te waluty.

• w krótkim okresie poziom kursu jest korygowany przez interwencje banków centralnych,

• w pojedynczych krajach lub ich grupach istnieją mniej lub bardziej formalne zasady prowadzenia polityki interwencji na rynku walutowym.

Rodzaje polityki kursów, zwane potocznie sys­temami lub reżimami:

• brak własnej waluty,

- waluta innego kraju lub (w przypadku unii walutowej) wspólna waluta kilku krajów pełni funkcję legalnego środka płatniczego w danym kraju, rezygnuje on także z prowadzenia własnej, w pełni niezależnej polityki walutowej,

- w kilku małych krajach, w tym m.in. w Czarnogórze i Panamie, w byłych francuskich koloniach w Afryce,

• kasa emisyjna (currency board),

- formalne zobowiązaniu się danego kraju do wymiany wybranej waluty obcej po sztywnym kursie,

- ścisła zależność podaży pieniądza krajowego od wielkości posiadanych rezerw tej waluty,

- w niewielkiej liczbie krajów, w tym m.in. w Bośni i Hercegowinie oraz na Litwie,

• kurs sztywny (fixed peg),

- związa­ny z kursem innej waluty lub koszykiem walutowym

- kraje zakładają, że mogą interweniować na rynku walutowym w taki sposób, aby ich waluta narodowa nie zmieniała kursu w stosunku do wybranej przez nie waluty,

- cel- stworzenie własnej gospodarce i jej zagranicznym partnerom możliwie stabilnych warunków zawierania transakcji handlowych,

- ponad 20 krajów do tego celu dolar amerykański np. liczne państwa rejonu Morza Karaibskiego i Pacyfiku, ale również Nigeria i Syria; liczna jest także grupa krajów, które za punkt odniesienia kursu swojej waluty przyjmowały do niedawna kurs franka francuskiego, a obecnie euro,

- niektóre kraje jako punkt odniesienia przyjmują kurs waluty swego najważniej­szego partnera handlowego lub strategicznego partnera politycznego np. Namibia, która powiązała kurs swej waluty z południowoafrykańskim randem. czy Bhutan, który powiązał kurs swej waluty z indyjską rupią,

- jest także lista krajów stosujących politykę kursów sztywnych, w której kurs własnej waluty jest wiązany z poziomem kursu koszyka walut np. . Łotwa i Myanmar,

- cel wyboru - stworzenie możliwie stabilnych warunków wymiany z grupa najważniejszych partnerów handlowych,

Od l stycznia 1990 r. do 13 października 1991 r. system kursów sztywnych był stosowany także przez Polskę. Na początku tego okresu kurs złotego był powiązany z dolarem, a pod koniec — z koszykiem walut.

• kurs płynny w paśmie wahań (horizontal band),

- odmiana systemu kursów sztywnych,

- kraj określa dopuszczalne granice wahań kursu swojej waluty,

- w przypadku zbliżania się kursu do granic tak wyznaczonego pasma wahań bank centralny podejmuje interwencję,

- np. Ukraina i Chorwacja,

• kurs pełzający (crawling peg),

- odmiana systemu kursów sztywnych,

- dokonywanie okresowych korekt kursów własnej waluty w ściśle określony sposób, bardzo często w stosunku do zmian wybranych wskaźników (np. zmiany poziomu cen na rynku krajowym i na rynku głównych partnerów handlowych),

- od 14 paździer­nika 1991 r. do 15 maja 1995 r. w Polsce,

• kurs pełzający w paśmie wahań (crawling band),

- odmiana systemu kursów sztywnych,

- dokonywanie okresowych korekt kursów własnej waluty w ściśle określony sposób, bardzo często w stosunku do zmian wybranych wskaźników (np. zmiany poziomu cen na rynku krajowym i na rynku głównych partnerów handlowych),

- dopuszcza się dodatkowo wahania kursu w określonym paśmie,

- wyst. w krajach walczących z inflacją,

- od maja 1995 r. do 11 kwietnia 2000 r. w Polsce,

• kurs płynny kierowany (managed floating),

- kurs walutowy kształtowany jest na rynku, ale władze monetarne nie rezygnują z interwencji, nie ustalając jednak z góry jej zasad i kierunków,

- około 30 państw np. Czechy, Słowacja i Rosja,

- większość krajów decydujących się na wybór takiego systemu dąży jednocześnie do uzyskania dwóch celów: chcą mieć możliwie stabilne warunki utrzymywania kontaktów z zagranicą, ale jednocześnie chcą stworzyć jasne reguły stosowania polityki kursowej do innych celów ekonomicznych (np. w dziedzinie polityki antyinflacyjnej lub wspierania konkurencyjności),

- od 12 kwietnia 2000 r. obowiązuje w Polsce,

• kurs płynny (independent floating),

- pozostawienie przez państwo kształtowania kursu waluty siłom rynku,

- jeżeli państwo decyduje się na interwencję, to nie ma ona na celu uzyskania określonego poziomu kursu, ale jedynie zapewnienie płynności zmian,

- pozaeuropejskie państwa uprzemysłowione (Stany Zjednoczone, Japonia, Kanada, Australia, Nowa Zelandia), kraje europejskie prowadzące niezależną politykę kursową (W. Brytania, Szwajcaria), a także wiele krajów rozwijających się, zwłaszcza dużych (Brazylia, Indie, Indonezja, Tajlandia)

• system współpracy

- do tej pory zastosowany w jedynej grupie krajów: części krajów Unii Europejskiej.

Współpraca walutowa w Europie Zachodniej

• Twórcy EWG przewidywali utworzenie w przyszłości unii walutowej, czyli wprowadzenie dla całego obszaru integrujących się krajów wspólnej waluty lub też, ewentualnie, wprowadzenie kursów sztywnych, czyli nie zmieniających się bez względu na okoliczności.

• W latach 70-tych, w rezultacie pewnego zahamowania procesów integracyjnych oraz kryzysu naftowego, tempo prac zmierzających w tym kierunki; uległo spowolnieniu. Ponadto, w wyniku załamania się w 1973 r. międzynarodowego systemu walutowego z Bretton Woods integrujące się kraje Europy Zachodniej musiały stworzyć własny, lokalny system kursowy, który nie stałby w sprzeczności z systemem kursów płynnych, ale który jednocześnie odpowiadałby osiągniętemu

już przez nie poziomowi integracji gospodarczej. Ukoronowa­niem tego wysiłku było powstanie w dniu l stycznia 1999 r. unii walutowej obejmującej 11 krajów członkowskich Unii Europejskiej.

1970 7 października	P. Werner przedstawia trzyetapowy plan wprowadzenia unii gospodarczej i waluto­wej krajów EWG.
1972 21 marca	Powstanie „węża walutowego"- mechanizmu wspólnego systemu kursów płynnych. Oficjalnie nosił on nazwę Europejskiego Mechanizmu Kursowego (European Exchange Ratę Mechanism). Istotę tego mechanizmu stanowiło wzajemne powiązanie walut krajów-uczestników przy jednoczesnym płynnym kształtowaniu ich kursów w stosunku do innych walut. Wyznaczono jednak przy tym granice wahań traktowanych łącznie kursów walut krajów europejskich EWG w stosunku do dolara w wysokości ±4,5%
1979 13 marca	Powstanie Europejskiego Systemu Walutowego (ESW). Poza Wielką Brytanią przystąpiły do niego wszystkie kraje ówczesnej EWG, a więc Francja, RFN, Włochy, Holandia, Belgia, Luksem­burg, Dania i Irlandia. ESW zawężał on przede wszystkim tunel, w którym mógł się poruszać wąż walutowy z ±4,5 do ±2,25%. Wprowadził ponadto specjalną europejską jednostkę waluto­wą znaną pod nazwą ecu (European Currency Unit), która służyła do wyrażania kursów podstawowych poszczególnych walut narodowych.
1987 1 lipca	Wejście w życie Jednolitego Aktu Europejskiego wymieniającego utworzenie unii walutowej jako jeden z celów Wspólnot Europejskich.
1989 14-16 czerwca	Rada Europejska przyjmuje plan J. Delorsa przewidujący dojście w trzech etapach do unii walutowej.
1990 1 lipca	Rozpoczęcie I etapu tworzenia unii gospodarczej i walutowej — liberalizacji obrotów kapitałowych.
1992 7 lutego	Podpisanie w Maastricht Układu o Unii Europejskiej przewidującego m.in. utworzenie najpóźniej w 1999 r. unii gospodarczej i walutowej.
1994 1 stycznia	Rozpoczęcie II etapu tworzenia unii gospodarczej i walutowej — powstanie Europejskiego Instytutu Walutowego we Frankfurcie nad Menem.
J 995 15- 16 grudnia	Rada Europejska ustala w Madrycie harmonogram III etapu wprowadzania unii walutowej oraz przyjmuje dla wspólnej waluty nazwę euro
1998 1-3 maja	Przywódcy państw i rządów krajów Unii Europejskiej ustalają na podstawie rekomendacji Komisji Europejskiej listę 11 krajów, które mogą przystąpić do unii walutowej.
1998 1 lipca	Europejski Instytut Walutowy przekształca się w Europejski Bank Centralny.
1998 grudzień	Komisja Europejska ustala stałe kursy euro w walutach narodowych.
1999 1 stycznia	Euro staje się legalnym środkiem płatniczym w 11 krajach UE.
2002 1 stycznia	Zastąpienie walut narodowych euro.

Wprowadzenie wspólnej waluty (skutki):

• eliminuje wiele kosztów transakcyjnych związanych z koniecznością wymiany walut lub prowadzenia zapisów księgowych w kilku walutach. Eliminując konieczność ciągłych przeliczeń, wspólna waluta zwiększa przejrzystość cen w różnych krajach.

• staje się bodźcem do zwiększenia obrotów handlowych, do wzrostu konkurencyjności między przedsiębiorstwami zlokalizowanymi w różnych krajach. Jest czynnikiem wpływającym korzystnie na wielkość obrotów kapitało­wych, eliminując ryzyko kursowe, zwiększa bezpieczeństwo zagranicznych lokat kapitału.

• eliminując dewaluację, usuwa jednocześnie jeden z czynników wywołują­cych inflację i przyczynia się tym samym do stabilizacji cen,

• to czynnik umacniający zarówno gospodarki wprowadzających je krajów, jak i ich „obrzeża". W okresie tym, bezpośrednio poprzedzającym wprowadzenie euro, kryzysy walutowe nie dotknęły zarówno samych krajów je wprowadzających, jak i Polski, Czech, Węgier i Słowenii.

• rezygnacja przez poszczególne kraje z dwóch ważnych części polityki ekonomicznej: polityki kursowej i polityki pieniężnej. Konieczność rezygnacji z nich jest logicznym następstwem likwidacji walut narodowych i powstania jednego banku centralnego odpowiedzialnego za politykę pieniężną całego ugrupowania.

• konieczność rezygnacji z suwerennego prowadzenia przez kraje zrzeszone w UE obu tych rodzajów polityki sprawiała, że kraje chcące przystąpić do unii walutowej musiały przejść przez swoistą kwarantannę. W czasie jej trwania powinny one, odzwyczaić się od konieczności sięgania do tych środków polityki ekonomicznej. Temu celowi służyło wprowadzenie tzw. kryteriów konwer­gencji, których spełnienie miało gwarantować osiągnięcie przez kraje pretendujące do unii walutowej stanu równowagi wewnętrznej nie wymagającej interwencji przy użyciu obu wyżej wymienionych rodzajów polityki.

Spośród 5 kryteriów konwergencji dwa miały charakter fiskalny, dwa — monetarny, a jedno dotyczyło polityki kursowej.

Według kryteriów fiskalnych:

• Deficyt budżetu nie mógł być wyższy niż 3% PKB. Dopuszczano większy deficyt, jeżeli wykazywał on tendencję spadkową.

• Dług państwa nie mógł przekraczać 60% PKB. Mógł być ewentualnie wyższy, jeżeli wykazywał tendencję spadkowa.

Według kryteriów monetarnych:

• Długookresowa stopa procentowa mogła przewyższać najwyżej o 2% średnią stopę oprocentowania w trzech krajach o najniższej stopie inflacji.

• Stopa inflacji nie mogła być większa niż o 1,5% od przeciętnej stopy inflacji trzech krajów, w których jej poziom był najwyższy.

Dotyczące polityki kursowej przewidywało, że kraj musi przez dwa lata być członkiem ES W i w związku z tym przez dwa lata nie powinien dewaluować swej waluty poza uzgodnionym przedziałem.

• W czasie II wojny światowej wymienialność walut zachowały tylko nieliczne kraje (Stany Zjednoczone, Kanada i kraje Ameryki Łaciń­skiej). Waluty narodowe Kanady oraz kilku krajów Ameryki Środkowej i Południowej były przy tym silnie powiązane z dolarem USA i dlatego w odniesieniu do nich używano często określenia strefy dolarowej.

• W warunkach występowania poważnych zakłóceń w między­narodowych stosunkach ekonomicznych, przy powszechnych ogra­niczeniach dewizowych i występowaniu istotnych trudności z przy­wróceniem w wielu krajach wymienialności walut i wielostronności rozliczeń, tworzono regionalne strefy (obszary) walutowe. Miały one istotne znaczenie w procesie stopniowego uelastyczniania systemu rozliczeń bezdewizowych. Dotyczyło to zwłaszcza strefy szterlingowej, strefy franka francuskiego oraz funkcjonującej w okresie 1950-1958 Europejskiej Unii Płatniczej, która była specyficzną strefą walutową.

Celowość tworzenia regionalnych stref (obszarów) walutowych była oczywista. Na przykład w strefie szterlingowej (podobnie zresztą było w przypadku innych stref regionalnych) jej kraje-uczestnicy powiązały swoje waluty z funtem brytyjskim, co umożliwiło im rezygnację z reglamentacji walut i utrzymanie wymienialności w obrębie danego bloku. Starano się w możliwie maksymalnym stopniu tworzyć warunki sprzyjające uwielostronnieniu rozliczeń międzynarodo­wych, co z kolei sprzyjało rozwojowi międzynarodowych powiązań gospodarczych.

Europejska Unia Płatnicza

• We wrześniu 1950 r. w Europie Zachodniej zdano sobie ostatecznie sprawę z tego, że w celu przywrócenia wymienialności walut oraz uwielostronnienia rozliczeń międzynarodowych niezbędne jest stworzenie skuteczniejszego systemu niż dwustronna czy wielo­stronna kompensata sald. Tak zwany clearing dwustronny i wielo­stronny postanowiono zastąpić mechanizmem bardziej skutecznym. Powołano mianowicie Europejską Unię Płatniczą (EUP), która funkcjonowała skutecznie do końca 1958.

• Istota działania EUP sprowadzała się do przydzielania, przez nadzorujący jej działalność Bank Rozrachunków Międzynarodo­wych z siedzibą w Bazylei, każdemu z 15 krajów zachodnioeuropej­skich rachunków w jednostce rozliczeniowej o parytecie równym dolarowi USA.

• Na takim rachunku każdy z tych krajów mógł się zadłużyć lub gromadzić należności. Było to możliwe tylko do określonej kwoty. Każdy zadłużony kraj mógł korzy­stać z kredytu Unii do określonej kwoty, a jednocześnie każdy kraj „nadwyżkowy" był zobowiązany do udzielania Unii kredytu też do wysokości przyznanej mu kwoty. Na rachunkach każdego z krajów odnotowywano co miesiąc skumulowane salda (zobowiązania lub należności) w obrotach wzajemnych. Kraje te rozliczały się jednak wyłącznie z Unią-jako odrębnym podmiotem rejestrującym bilate­ralne zobowiązania i należności 15 krajów zachodnioeuropejskich, ale zarazem kompensującym między nimi te zobowiązania i należ­ności. Zamiast o kilkunastu zobowiązaniach lub należnościach bilateralnych każdy kraj był co miesiąc informowany o wielkości jego zobowiązań lub należności w stosunku do Unii. Zmiana stanu skumulowanego salda musiała być przy tym regulowana — pomi­nąwszy system kredytowania — w złocie lub w dolarach USA. Jeżeli skumulowane zadłużenie danego kraju w Unii się zwiększało lub skumulowana należność od Unii się zmniejszała, to powstałą różnicę regulował tenże kraj. Jeżeli natomiast skumulowana należ­ność od Unii się zwiększała lub zadłużenie zmniejszało, to różnicę regulowała Unia.

• Kre­dytowanie części zadłużenia każdego z krajów deficytowych. Unia kredytowała jednak początkowo tylko 20% przyznanej mu kwoty, przy czym za udzielone kredyty pobierała odsetki, i to tym wyższe, im dłużej utrzymywał się deficyt. Jednocześnie Unia wypłacała odpowiednie odsetki krajom-wierzycielom. Gdy zatem deficyt da­nego kraju wzrastał, rosło nie tylko obciążenie odsetkami, lecz także wzrastały z konieczności rozmiary transferów na rzecz Unii złota i walut wymienialnych, głównie dolarów USA.

• W miarę upływu czasu zmniejszano udział kredytu w pokrywaniu bieżącego deficytu, co oddziaływało dyscyplinujące na kraje dłużnicze. Oddziaływało to również dyscyplinujące na kraje wierzycielskie, po­nieważ były one w coraz mniejszym stopniu zainteresowane utrzy­mywaniem stałej dużej nadwyżki w stosunkach z pozostałymi krajami (bezpośrednio zaś z Unią). Napływały do nich dewizy i złoto, ale w związku z dodatkowymi uregulowaniami zmniejszały się wpływy z tytułu udzielanych Unii kredytów.

• Działalność EUP była pożyteczna i zakończyła się sukcesem. W 1958 r. we wszystkich ważniejszych krajach członkowskich przede wszystkim przywrócono pełną zewnętrzną wymienialność walut. Przeszły one od bilateralizmu do multilateralizmu w obro­tach handlowych i płatniczych, co z kolei ułatwiało dalszą liberali­zację obrotów w skali regionalnej i międzynarodowej oraz czer­panie korzyści wynikających z tego tytułu.

Zamierzona strefa walutowa krajów Unii Europejskiej

• l stycznia 1958 r. weszły w życie postanowienia Traktatu Rzyms­kiego, na mocy którego utworzono składającą się z sześciu krajów Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Wspólnota rozwijała się „w głąb" i „wszerz"; obecnie funkcjonuje ona w składzie 15 krajów pod nazwą Unii Europejskiej (UE). Jednym z istotnych początkowych zamiarów krajów członkowskich EWG (zarazem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Euratomu) było do­prowadzenie do pełnej unii walutowej i gospodarczej. W związku z tym podejmowano wiele przedsięwzięć, spośród których najbar­dziej spójny był początkowo Europejski Układ Walutowy (European Monetary Agreement — EMA). Funkcjonował on od grudnia 1958 r. do końca 1992.

Filary EMA: Wielostronny System Rozliczeń i Fundusz Europejski (utworzony w 1958 r.) oraz tzw. wąż waluto­wy, nazywany też wężem w tunelu (utworzony w 1972 r.).

• W 1978 r. został powołany Europejski System Walutowy (ESW). Składa się on z trzech elementów:

• europejska jednostka walutowa,

• mechanizm kursów walutowych,

• system kredytowego.

Najważniejszą część systemu stanowi europejska jednostka walutowa (European Currency Unit — ECU), która w przyszłości będzie określana mianem EURO. Funkcje ECU:

• wskaźnik kształtowania się kursów walut narodowych,

• podstawa określania tzw. wskaźnika rozbieżności,

• środek płat­niczy w rozliczeniach między bankami centralnymi krajów człon­kowskich Unii Europejskiej,(w sytuacjach kryzysowych można w każdym momencie skorzystać z pomocy systemu kredytowego ESW, na­stawionego na udzielanie pomocy krajom członkowskim UE w finansowaniu interwencji walutowych oraz w pokrywaniu deficytu bilansów płatniczych. Można przy tym uzyskać kredyty krótko-, średnio- i długoterminowe),

• jest skład­nikiem rezerw walutowych krajów członkowskich.

W specyficznych warunkach drugiej połowy XX w. próbowano także wprowadzać wiele innych rozwiązań o charakterze regionalnym. Dotyczyło to przede wszystkim regionalnego systemu waluto­wego w obrębie byłej Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Bardziej spektakularne sukcesy osiągnięto w tworzeniu różnorod­nych regionalnych ugrupowań walutowo-finansowych krajów słabo rozwiniętych gospodarczo z wykorzystaniem założeń i doświadczeń Europejskiej Unii Płatniczej.

W miarę upływu czasu zarówno w byłych krajach socjalistycznych, jak i w krajach słabo roz­winiętych ujawniała się tendencja do orientowania się na ogólno­światowe rozwiązania walutowo-finansowe, oferowane przez Mię­dzynarodowy Fundusz Walutowy

Europejski System Banków Centralnych, ESBC - (ang. European System of Central Banks) - działa w ramach Unii Europejskiej system, którego rdzeniem jest Europejski Bank Centralny.

Eurosystem składa się z EBC i banków centralnych tych krajów Unii Europejskiej (UE), które przyjęły euro. Krajami tymi są obecnie Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Portugalia, Hiszpania, Słowenia oraz Malta i Cypr (od 1.01.2008 r.).

• Powołany został 1 czerwca 1998 roku i skupia także banki centralne tych państw, które nie przyjęły Euro. Są nimi Dania, Szwecja, Wielka Brytania, Polska, Czechy, Węgry, Litwa, Łotwa, Estonia, Słowacja oraz ostatnio włączone w struktury Bułgaria i Rumunia. Mogą one w ramach ESBC prowadzić własną politykę pieniężną, ale są wyłączone z procesu decyzyjnego.

• Organami decyzyjnymi ESBC są organy Europejskiego Banku Centralnego, tj. Rada Zarządzająca, Rada Ogólna i Zarząd.

• EBC sporządza sprawozdania z działalności ESBC i przedstawia je Parlamentowi Europejskiemu, Radzie Unii Europejskiej, Komisji Europejskiej i Radzie Europejskiej.

Zadania są określone w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską i wyszczególnione w statucie ESCB i EBC, który stanowi załącznik do Traktatu. W Traktacie jest mowa tylko o ESBC, gdyż przy jego tworzeniu założono, że wszystkie państwa UE przyjmą jednolitą walutę euro - do tego czasu zadania te realizuje Eurosystem.

• cel ESBC: utrzymanie stabilności cen (czyli kontrola inflacji). Bez uszczerbku dla tego celu wpiera politykę gospodarczą Wspólnot Europejskich co ma prowadzić do osiągnięcia celów Wspólnoty i wysoki poziom zatrudnienia,

• kreowanie i realizacja polityki walutowej UE, zarządzanie rezerwami walutowymi krajów członkowskich, przeprowadzanie operacji dewizowych oraz wspieranie sprawnego działania systemów płatniczych.

• decydowanie o autoryzacji emisji monet i banknotów wspólnej waluty na obszarze Euro i decydowanie o wielkości ich emisji.

Narodowe banki centralne są integralną częścią Systemu - ich statuty muszą być zgodne ze statutem ESBC, zobowiązane są one do prowadzenia polityki zgodnej z polityką ESBC. Ich prawnym obowiązkiem jest dbanie o stabilność euro i informowanie społeczeństwa o polityce pieniężnej ESBC.

Instytucje UGiP: (szerzej)

Europejski System Banków Centralnych

• ESBC składa się z Europejskiego Banku Centralnego z siedzibą we Frankfurcie nad Menem oraz z krajowych banków centralnych wszystkich krajów Unii Europejskiej, z tym wszakże za­strzeżeniem, że udział tych z nich, które nie należą do strefy euro jest ograniczo­ny. Nie uczestniczą one w najważniejszej z prowadzonych przez ESBC działań - formułowania i wykonywania jednolitej polityki pieniężnej. Ich udział w głosowaniach nad sprawami dotyczącymi tej polityki jest wykluczony.

• ESBC nie ma osobowości prawnej ani własnych organów. Osobowość prawną ma natomiast EBC oraz narodowe banki centralne Systemu. Osobowość prawna EBC wynika z przepisów TWE, natomiast osobowość prawna krajowych banków centralnych — z właściwych przepisów prawa krajowego.

Europejski Bank Centralny

Organami EBC są Rada Zarządzająca, Zarząd oraz Rada Ogólna.

Rada Zarządza­jąca (Governing Council) EBC składa się z członków jego Zarządu oraz prezesów banków centralnych tych państw członkowskich UE, które uczestniczą w ostat­nim etapie UGiP.

• jest organem niekadencyjnym — długość okresu uczestnictwa w nim wynika raczej z kadencji danego członka Zarządu EBC (osiem lat) oraz prezesa określonej w prawie krajowym odnoszącym się do narodowego banku centralnego, którym on kieruje (w UE zawsze wynosi ona więcej niż pięć lat).

• podejmuje decy­zje kształtujące zarówno treść, jak i narzędzia wspólnej polityki pieniężnej i wa­lutowej w UGiP; inicjuje więc i przyjmuje w imieniu EBC jego akty — wiążące prawnie rozporządzenia oraz decyzje, a także niewiążące opinie i zalece­nia,

• przyjmuje wszystkie te akty w zasadzie zwykłą większo­ścią głosów w obecności quorum (wynoszącym trzy czwarte członków), przy czym każdy członek ma jeden głos⁶. Obrady Rady Zarządzającej są niejawne. W praktyce jednak Rada ta ogłasza publicznie ich wyniki, jak również stara się tłumaczyć opinii publicznej przyczyny podejmowanych przez siebie decyzji,

Zarząd (Executive Board) EBC składa się z sześciu członków: prezesa, wicepre­zesa oraz czterech członków zwykłych, mianowanych spośród osób o uznanym autorytecie zawodowym i doświadczeniu w dziedzinie polityki pieniężnej oraz bankowości w wyniku procedury inicjowanej przez Radę, działającą w porozu­mieniu z PE i Radą Zarządzającą EBC, a zakończonej wydaniem jednomyślnej zgody przez Radę, działającą w składzie głów państw i szefów rządów,

• kadencja członków Zarządu EBC trwa osiem lat i nie może być odnowiona. Z uwagi na to, iż obecnym członkom tego organu zaliczono ich różny staż w poprzedniku EBC — w Europejskim Instytucie Walutowym — skład Zarządu będzie się zmie­niał stopniowo, w miarę upływu tak obliczonego okresu kadencji poszczególnych jego członków,

• zadaniem Zarządu jest wdrażanie polityki pieniężnej i walutowej określonej przez Radę Zarządzającą. W tym zakresie może on wydawać instrukcje narodowym bankom centralnym strefy euro,

Rada Ogólna (General Council) składa się z członków Zarządu EBC oraz prezesów banków centralnych wszystkich państw członkowskich LJE — także tych, które nie przyjęły euro i nie uczestniczą w jednolitej polityce pieniężnej i walutowej,

• podstawowe zadania tego organu EBC nie dotyczą więc tych sfer integracji w ramach UE. Kompetencje Rady Ogólnej są ograniczone i obejmują w szczególności pomoc państwom członkowskim objętym regulacją szczególną (derogacją) w ich przygotowaniach do pełnego włączenia się do trzeciego etapu UGiP. Organ ten ma także wiele ważnych prerogatyw doradczych i konsultacyj­nych — zwłaszcza w zakresie specjalnej procedury uchylania derogacji (tzw. pro­cedury abrogacyjnej),

Komitet Ekonomiczno-Finansowy (KEF) składa się z najwyżej 34 członków mianowanych przez państwa członkowskie, Komisję oraz EBC,

• każdy z tych pod­miotów ma prawo do wyznaczenia po dwóch członków KEF. Komitet ma kom­petencje doradcze wobec Rady i Komisji w zakresie spraw dotyczących UGiP. Do jego zadań należy także obserwowanie sytuacji gospodarczej i finansowej państw członkowskich i WE oraz składanie w tej sprawie okresowych sprawozdań, jak również sporządzanie analiz i specjalnego rocznego raportu dotyczącego swobody przepływu kapitału oraz swobody płatności W odniesieniu do krajów objętych regulacją szczególną (derogacją), KEF ma obowiązek analizowania ich sytuacji finansowej oraz funkcjonowania u nich ogólnego systemu płatniczego. W tym przedmiocie KEF składa sprawozdania Radzie i Komisji.

Tzw. Eurogrupa

Z formalnego punktu widzenia tzw. Eurogrupa nie jest elementem systemu in­stytucjonalnego UGiP. Jest jednak ważnym jej gremium nieformalnym. Jest to forum współpracy ministrów właściwych do spraw gospodarczych i finansowych tych krajów członkowskich UE, które przyjęły euro. Podstawowym przejawem współpracy w jego ramach jest uzgadnianie wspólnych stanowisk lub koordyna­cja działań dotyczących tych kwestii, które mają wpływ na spójność strefy euro.

• decyzje nie podlegają kontroli sądowej ETS,

• to forma współpracy międzyrzą­dowa poszczególnych krajów, która nie jest przecież w UE zakazana.

Rozwiązaniem powstałego z uwagi na istnienie Eurogrupy dylematu są przepisy projektu Traktatu Konstytucyjnego opracowanego w ramach Konwentu. Ich celem jest swoiste uznanie Eurogrupy oraz poszerzenie jej formuły - poprzez włączenie tego forum do porządku prawnego UE oraz nadanie mu określonego w specjalnym protokole kształtu, przewidującego udział w jej obradach przedstawiciela Komisji Europejskiej i EBC.

1

---