WYKŁAD 6
MIASTA I AGLOMERACJE MIEJSKIE
1. Miasta
Miasto to historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się:
wysoką intensywnością zabudowy,
małą ilością terenów rolniczych,
ludnością pracującą poza rolnictwem (w przemyśle lub w usługach)
prowadzącą specyficzny miejski styl życia.
W różnych państwach kryteria miejskości są różne. Najczęściej są to kryteria ludnościowe, bądź prawno-administracyjne (prawa miejskie).
W Polsce przyjmuje się definicję prawną - miasto to jednostka osadnicza o przewadze zwartej zabudowy i funkcjach nierolniczych posiadającą prawa miejskie, bądź status miasta nadany w trybie określonym przepisami.
Status terytorialny miasta:
Miasto ma status samodzielnej gminy. Większe miasta mogą dzielić się na mniejsze jednostki (tzw. jednostki pomocnicze) - dzielnice lub osiedla. W Polsce miasta liczące poniżej 50 tys. mieszkańców są zarządzane (z nielicznymi wyjątkami, np. Wejherowo (46 800 tys), czy Sopot (39 000) ) przez burmistrza, natomiast miasta powyżej 50 tys. mieszkańców są zarządzane przez prezydenta miasta.
Cechy miasta
* Wielowarstwowość ziemi
* Przestępczość
* Hałas
* Zanieczyszczenia
* Tłoczność
* Nastroje
* Korki drogowe
Miasto stołeczne to nazwa zarezerwowana dla stolicy kraju, jednak jest ona stosowana także w nazwach miast pełniących niegdyś tę funkcję.
Tabela1
Największe miasta świata. Według liczby ludności zamieszkałej w granicach administracyjnych miasta. - stan na 2005r.
Miejsce |
Miasto |
Populacja |
Kraj |
Kontynent |
1 |
Szanghaj |
14.609.000 |
Chiny |
Azja |
2 |
Bombaj |
12.692.000 |
Indie |
Azja |
3 |
Karaczi |
11.624.000 |
Pakistan |
Azja |
4 |
Buenos Aires |
11.574.000 |
Argentyna |
Ameryka Południowa |
5 |
Delhi |
10.928.000 |
Indie |
Azja |
6 |
Manila |
10.445.000 |
Filipiny |
Azja |
7 |
Moskwa |
10.381.000 |
Rosja |
Europa |
8 |
Seul |
10.349.000 |
Korea Południowa |
Azja |
9 |
São Paulo |
10.021.000 |
Brazylia |
Ameryka Południowa |
10 |
Stambuł |
9.792.000 |
Turcja |
Europa i Azja |
11 |
Lagos |
8.789.000 |
Nigeria |
Afryka |
12 |
Meksyk |
8.657.000 |
Meksyk |
Ameryka Północna |
13 |
Dżakarta |
8.540.000 |
Indonezja |
Azja |
14 |
Tokio |
8.337.000 |
Japonia |
Azja |
15 |
Nowy Jork |
8.108.000 |
Stany Zjednoczone |
Ameryka Północna |
16 |
Kinszasa |
7.786.000 |
D. R. Konga |
Afryka |
17 |
Lima |
7.737.000 |
Peru |
Ameryka Południowa |
18 |
Kair |
7.735.000 |
Egipt |
Afryka |
19 |
Pekin |
7.481.000 |
Chiny |
Azja |
20 |
Londyn |
7.421.000 |
Wielka Brytania |
Europa |
21 |
Teheran |
7.153.000 |
Iran |
Azja |
22 |
Bogotá |
7.103.000 |
Kolumbia |
Ameryka Południowa |
23 |
Dhaka |
6.489.000 |
Bangladesz |
Azja |
24 |
Lahaur |
6.311.000 |
Pakistan |
Azja |
25 |
Rio de Janeiro |
6.024.000 |
Brazylia |
Ameryka Południowa |
26 |
Bagdad |
5.673.000 |
Irak |
Azja |
27 |
Bangkok |
5.104.000 |
Tajlandia |
Azja |
28 |
Bangalur |
4.931.000 |
Indie |
Azja |
29 |
Santiago |
4.837.000 |
Chile |
Ameryka Południowa |
30 |
Kalkuta |
4.852.800 |
Indie |
Azja |
31 |
Toronto |
4.612.000 |
Kanada |
Ameryka Północna |
32 |
Rangun |
4.478.000 |
Birma |
Azja |
33 |
Sydney |
4.395.000 |
Australia |
Australia |
34 |
Madras |
4.328.000 |
Indie |
Azja |
35 |
Rijad |
4.208.000 |
Arabia Saudyjska |
Azja |
36 |
Wuhan |
4.184.000 |
Chiny |
Azja |
37 |
Petersburg |
4.040.000 |
Rosja |
Europa |
38 |
Chongqing |
3.967.000 |
Chiny |
Azja |
39 |
Xi'an |
3.953.000 |
Chiny |
Azja |
40 |
Chengdu |
3.950.000 |
Chiny |
Azja |
41 |
Los Angeles |
3.877.000 |
Stany Zjednoczone |
Ameryka Północna |
42 |
Aleksandria |
3.812.000 |
Egipt |
Afryka |
43 |
Tianjin |
3.766.000 |
Chiny |
Azja |
44 |
Melbourne |
3.730.000 |
Australia |
Australia |
45 |
Ahmadabad |
3.720.000 |
Indie |
Azja |
46 |
Pusan |
3.679.000 |
Korea Południowa |
Azja |
47 |
Abidżan |
3.677.000 |
Wybrzeże Kości Słoniowej |
Afryka |
48 |
Ćittagong |
3.672.000 |
Bangladesz |
Azja |
49 |
Kano |
3.626.000 |
Nigeria |
Afryka |
50 |
Hajdarabad |
3.598.000 |
Indie |
Azja |
... |
... |
... |
... |
... |
144 |
Warszawa |
1.652.000 |
Polska |
Europa |
Źródło: Encyklopedia PWN "Fakty i liczby", Warszawa 2006
Miasta powstają i rozwijają się dzięki pełnionym przez nie funkcjom.
Do funkcji miejskich należą działalności:
handlowe,
przemysłowe,
budowlane,
transporto-.finansowe,
kulturalne,
administracyjne.
Niektóre miasta są ośrodkami górnictwa.
Inne w swoich granicach mieszczą działalność rolniczą i ogrodniczą.
Są miasta, w których wśród wszystkich funkcji dominuje jedna działalność lub jedna grupa działalności. Działalności te wyznaczają specjalizację miast.
Na ogół jednak w miastach zwłaszcza wielkich, lokalizuje się większość funkcji uważanych za funkcje miejskie.
Jeśli funkcje ujmuje się w dużych grupach (na wysokim poziomie agregacji wówczas okazuje się, że miasta pod względem spełnianych funkcji są bardziej do siebie podobne niż odmienne.
Obserwacja ta sprawdza się w stopniu najwyższym w grupie miast o tej samej lub podobnej wielkości. Wraz ze zmianą wielkości zmieniają się cechy miasta. Specjalizacja na poziomie cech zagregowanych jest mniej widoczna. Miasta stają się złożonymi kompleksami grup funkcji.
Charakterystyczną cechą procesów urbanizacji w XX w. był rozwój wielkich miast. Największe i najwyżej rozwinięte nazwano miastami metropolitalnymi.
Różnice między miastami oprócz wielkości, zależą od wielu innych czynników, w tym czynników geograficznych i historycznych (Dziewoński 1990; Korcelli 1974,1995).
Funkcje miast próbowano klasyfikować w rozmaity sposób. Jeden ze sposobów polega na łączeniu funkcji w grupy zwane sektorami:
do sektora pierwszego zalicza górnictwo, rolnictwo i rybołówstwo,
do drugiego, przemysł i budownictwo,
trzeciego - usługi. Obejmuje on handel detaliczny i hurtowy, finanse, ubezpieczenia, gospodarkę nieruchomościami, usługi biznesowe, gospodarkę komunalną, ochronę zdrowia, edukację, kulturę, turystykę, administrację publiczną..
czwarty - usługi nowoczesne, najwyższego rzędu, tworzą wyspecjalizowaną grupę nazywaną sektorem czwartym. Obejmuje on usługi informacyjne i informatyczne, badania naukowe, nowe technologie i systemy zarządzania, działalności innowacyjne.
Do połowy XX w. dominującymi funkcjami były działalności zaliczane do sektora drugiego. Współcześnie najbardziej dynamicznym sektorem sektor usług.
Na gospodarcze podstawy rozwoju miasta można spojrzeć jeszcze z innego punktu widzenia.
Można mianowicie wyróżnić w nich funkcje egzogeniczne i endogeniczne. Funkcje te bywają nazywane także bazowymi i niebazowymi, miastotwórczymi i uzupełniającymi, zewnętrznymi i wewnętrznymi.
Niezbędnym warunkiem żywotności miasta jest sprzedawanie części wytworzonych produktów i usług poza swoim obszarem. Taka sprzedaż zapewnia miastu napływ środków płatniczych, dzięki którym może ono finansować swoje trwanie i rozwój.
Funkcje wykonywane na rzecz innych obszarów nazywa się funkcjami egzogenicznymi.
Aby jednak miasto było zdolne do wykonywania funkcji egzogenicznych, musi mieć odpowiednio rozwinięte funkcje endogeniczne.
Rozróżnienie funkcji egzogenicznych i endogenicznych jest przekonujące, jeśli rozważa się je na poziomie pojęciowym. W praktycznym badaniu i zarządzaniu napotyka się jednak trudności. Wiele bowiem podmiotów działających w mieście wykonuje funkcje zarówno egzogeniczne, jak i endogeniczne. Ponadto te same dobra i usługi mogą być zarówno sprzedawane na zewnątrz, jak i konsumowane w mieście. Dla tak splątanych relacji nie ma zadowalających danych statystycznych.
Przykładem podmiotów wykonujących funkcje egzogeniczne są: zakłady przemysłowe produkujące na rynek zewnętrzny, banki obsługujące przedsiębiorstwa w innych miastach i regionach, giełdy, transport długodystansowy, wyższe uczelnie, instytuty badawcze, instytucje rządowe, których właściwości terytorialne wykraczają poza miasto.
Przykładem podmiotów wykonujących funkcje endogeniczne są: gospodarka komunalna i mieszkaniowa, transport miejski, handel detaliczny, usługi dla ludności, przedsiębiorstwa utrzymujące zieleń miejską.
Układ działalności gospodarczych, w którym wyróżniono funkcje egzogeniczne i endogeniczne nazywa się gospodarczą strukturą miasta.
Relacje między tymi funkcjami zmieniają się wraz z wielkością miasta. Im większe miasto, tym większy jest udział funkcji endogenicznych w jego gospodarce. Rozbudowa funkcji endogenicznych jest ważna nie tylko dla sprawnego funkcjonowania samego miasta. Rozwinięte funkcje endogeniczne są czynnikiem zwiększającym atrakcyjność miasta, a przez to przyciągającym zewnętrznych inwestorów. W ten sposób funkcje endogeniczne pełnią w gospodarczej strukturze miasta nie tylko rolę uzupełniającą, ale w pewnym zakresie zyskują charakter czynnika podstawowego (Markowski 1999).
2. Hierarchiczny układ miast
2.1. Definiowanie pojęć
tłumaczenie: ang. flow chart, fr. organigramme, niem. Organisationsplan
Hierarcha (z gr. "urząd najwyższego kapłana"):
Hierarchia:
1. ustanowienie ważności stanowisk lub władz urzędowych lub kościelnych (np. hierarchia kościelna, stopnie wojskowe).
2. Kolejność rzeczy, zagadnień od najważniejszych do najmniej ważnych.
Hierarchia układ, klasyfikacja rzeczy a. pojęć wg ich ważności, od najwyższej do najniższej; uszeregowanie stanowisk (polit., adm., urzędniczych, wojsk., społ., kośc.) wg stopni służbowych (drabina służbowa), rang, sprawowania władzy, funkcji starszeństwa, stażu, godności, urodzenia itd., gdzie stopnie niższe zależne są od wyższych.
Strukturę hierarchiczną można zaobserwować zarówno w układach naturalnych (np. synchronizacja czynności fizjologicznych organizmu, społeczność, rodzina, stado) jak i sztucznych (np. klasyfikacja biologiczna).
W organizacjach mamy do czynienia ze strukturami hierarchicznymi.
Schemat organizacyjny jest to graficzna prezentacja struktury organizacyjnej danej organizacji lub struktury międzyorganizacyjnej w przypadku współdziałania ze sobą kilku organizacji. Schemat organizacyjny w szczególności obrazuje zależności pomiędzy komórkami funkcjonalnymi organizacji, którymi mogą być na przykład pojedyncze stanowiska pracy lub grupy stanowisk wyodrębnionych ze względu na swe funkcje. Mówiąc prościej schemat organizacyjny przedstawia model struktury organizacyjnej przyjęty w danej organizacji.
W związku z wyróżnieniem dwóch podstawowych modeli zarządzania, można także wyróżnić dwa główne modele struktur organizacyjnych. Mechanistycznemu modelowi zarządzania odpowiadać będzie zatem hierarchiczna struktura organizacyjna, zaś organicznemu modelowi zarządzania struktura organiczna. Ponadto wyróżnić można trzeci pośredni typ struktur organizacyjnych posiadający zarówno cechy struktur hierarchicznych jak i organicznych.
Typy schematów organizacyjnych:
Struktury hierarchiczne:
* struktura liniowa (przedmiotowa) - najprostsza struktura organizacyjna najczęściej stosowana w małych organizacjach, opierająca się na zasadzie jedności kierowania. Charakteryzuje się centralizacją władzy i wyraźną linią podporządkowania. Zespoły ludzi budowane są wokół zadań, a nie wokół funkcji. Więzi funkcjonalne pokrywają się ze służbowymi co do przebiegu oraz co do kierunku,
* struktura funkcjonalna - jeden z typów struktury organizacyjnej charakteryzujący się występowaniem działów funkcjonalnych kierowanych przez specjalistów oraz złamaną zasadą jedności kierowania. Członkowie organizacji podlegają zarówno kierownikom funkcjonalnym jak i służbowym. Istotną wadą tej struktury jest trudność w rozdzieleniu kompetencji poszczególnych kierowników funkcjonalnych, co może prowadzić do powstawania konfliktów,
* struktura sztabowo-liniowa - jest typem struktury łączącym w sobie zalety struktury liniowej i funkcjonalnej. Opiera się na przewadze więzi służbowych, jak struktura liniowa, a jednocześnie dopuszcza stosunki zależności funkcjonalnej. W praktyce jest to najczęściej spotykana struktura hierarchiczna.
Struktury pośrednie:
* struktura dywizjonalna - opiera się na wyodrębnieniu wewnętrznych segmentów organizacji o znacznym stopniu samodzielności, co prowadzi do decentralizacji władzy. Może to prowadzić do powstawania konfliktów między segmentami i utrudniać koordynację pracy. Mimo to ten typ struktury ma szerokie zastosowanie w dużych organizacjach gospodarczych,
* struktura macierzowa - charakterystyczną cechą tej struktury jest rezygnacja z zasady jedności kierowania. Przyjmuje się tu zasadę podwójnego kierowania, która powoduje, że schemat struktury złożony jest z kolumn i wierszy przypominając macierz matematyczną. Podwójne podporządkowanie może być przyczyną niejasności i sporów kompetencyjnych.
Struktury organiczne:
* struktura zespołów zadaniowych - stanowi rozwinięcie dotychczasowych struktur o możliwość tworzenia określonych zespołów zadaniowych funkcjonujących tylko przez pewien czas w celu realizacji określonych działań. Zespoły te mogą się składać zarówno z pracowników danej organizacji, jak i specjalistów spoza organizacji,
* struktura sieciowa - pojawiła się w związku z rozwojem współpracy między organizacjami podejmującymi wspólne przedsięwzięcia, nazywanych aliansami strategicznymi. Istotą sieci jest to, że niezależne podmioty powiązane ze sobą technologiami informatycznymi tworzą za każdym razem inną konfigurację. Każda taka konfiguracja zwana jest spółką wirtualną. Ze względu na zmieniające się konfiguracje trudno jest stworzyć schemat organizacyjny struktury sieciowej.
Wyżej wymienione i najczęściej stosowane schematy organizacyjne utworzone są zgodnie z układem pionowym - szczeble hierarchiczne. Poza tym istnieją również inne możliwości układu graficznego struktur organizacyjnych.
2.2. Hierarchiczność miast
Jeżeli stosujemy do zagadnień podejście systemowe, to każde zjawisko, organizację można traktować jako system. Także i systemy przestrzenno gospodarcze jakim są miasta , ich układ w przestrzeni i relacje występujące miedzy nimi tworzą systemy hierarchiczne. Jednakże od razu trzeba zauważyć , że ulegały i podlegają one ewolucji, adaptacji do zmieniającego się otoczenia. I tak jak organizacje gospodarcze typu przedsiębiorstwa tak tez systemy -układy miast przechodzą od struktur hierarchicznych do struktur sieciowych.
Zdolności adaptacyjne są niezbędnym warunkiem przetrwania i ewolucji systemów.
W objaśnianiu systemów hierarchicznych istotne znaczenie ma poznanie sposobu formowania się szczebli hierarchicznych. Podejmowano wiele prób opisania, jak i kształtowania się szczebli z poszczególnych elementów. Wspólną cechą szczebli jest to, że nie są one prostą agregacją jednostek, a właściwości tych szczebli nie są sumą właściwości elementów. Wyższy szczebel, po ukształtowaniu się, uzyskuje względną niezależność od tworzących go elementów. Co więcej, wyższy szczebel zyskuje kontrolę nad tymi elementami i nakłada na nie ograniczenia; staje się ich zwierzchnością.
Perturbacje w funkcjonowaniu systemu hierarchicznego przez otoczenie mogą różną siłę, a w związku z tym różny jest sposób adaptacji.
Znaczna część literatury z zakresu gospodarki przestrzennej powstała na tle licznych modeli Christallera i Lóscha. Jeden z nurtów dyskusyjnych w tej literaturze dotyczy współcześnie dokonujących się zmian w hierarchicznym systemie osiedli, następujących pod wpływem postępu technologicznego, gospodarczego i społecznego. Domański i Wierzbicki (1983) zwracają uwagę na dezintegrację niższych szczebli hierarchicznych, na które składają się małe miasta i wsie. Jej przyczyna jest kurczenie się funkcji tych osiedli lub ich utrata na rzecz większych miast. Dzięki rozszerzającej się dostępności komunikacyjnej i korzyściom skali mogą one wykonywać te funkcje taniej, w szerszym zakresie i na wyższym poziomie. Tendencji tej przeciwdziała obecnie wzrost znaczenia lokalności w rozwoju społeczno-gospodarczym. Wykorzystanie lokalnych zasobów, zwłaszcza kapitału ludzkiego, i rozwój nowych powiązań ponadlokalnych może ożywiać przynajmniej niektóre małe miasta.
Natomiast relacje między wyższymi szczeblami hierarchicznymi nie zmieniają się w sposób istotny.
W niektórych krajach np. we Włoszech obserwuje się zmniejszenie znaczenia ośrodka centralnego i układów hierarchicznego miast. Funkcje miejskie, nie są tu już zorganizowane w układzie hierarchicznym lecz rozwijają się na zasadzie komplementarności. Tradycyjna hierarchiczna organizacja miast zmienia swą strukturę i zostaje zastąpiona przez sieć miast.
Termin sieć miast nie jest zdefiniowany jednoznacznie. W gruncie rzeczy hierarchia jest szczególnym przypadkiem sieci. Pumain próbuje znaczenie tego terminu zaostrzyć.
W ujęciu badaczki Pumain „sieć miast” może oznaczać dwa ugrupowania miast:
Ugrupowania pierwszego rodzaju powstają jako kluby miast znajdujących się w sytuacji podobnej z pewnego punktu widzenia, mających wspólne doświadczenia i potrzeby informacyjne, z reguły jednak nie położonych w tym samym regionie. W ich skład wchodzą zwykle miasta różnych krajów. Około 20 takich sieci korzysta obecnie ze wsparcia Unii Europejskiej.
Do ugrupowań drugiego rodzaju należą sąsiadujące ze sobą małe i wielkie miasta. Mogą one podejmować współpracę w celu budowy infrastruktury i przyciągnięcia inwestorów. We Francji instytucja o nazwie DATAR zajmująca się planowaniem przestrzennego zagospodarowania kraju pomaga kilkunastu takim stowarzyszeniom miast powstającym mniej lub bardziej spontanicznie.
Niejednoznaczność idei sieci miast wynika prawdopodobnie z mechanicznego przeniesienia na grunt gospodarki przestrzennej szczególnego znaczenia, jakie pojęciu sieci i hierarchii nadano w teorii organizacji przedsiębiorstw i instytucji. W tym szczególnym znaczeniu sieć uważana jest za bardziej efektywną, gdyż jest bardziej elastyczna, jej struktura ma większą zdolność dostosowywania się do nagłych zmian, nakłada mniejsze ograniczenia i jest społecznie bardziej pożądana. Hierarchia zaś jest sztywna i mniej efektywna, powoduje społeczne nierówności i zależność od szczebli wyższych.
Takie rozumowanie pozostawia jednak bez odpowiedzi dwie istotne kwestie. Po pierwsze, czy zasadna jest analogia między organizacją przedsiębiorstw i organizacją systemów terytorialnych. Po wtóre, jak na wnioski z rozumowania wpływa uwzględnienie dynamicznych wymiarów systemów miejskich.
WYJASNIENIE SKAD POWSTAŁA HIERARCHIA MIAST
Inaczej niż w przypadku organizacji przedsiębiorstw nie można oczekiwać, aby systemy miejskie odzwierciedlały w swej organizacji bieżące zmiany w społecznym podziale pracy. Systemy hierarchiczne miast są produktami historycznej ewolucji.
W długim procesie ewolucyjnym trwanie i wzmacnianie się ich organizacji hierarchicznej było rezultatem działania trzech czynników dynamicznych:
zasady aglomeracji (koncentracji) gospodarki i ludności,
relacji konkurencyjności między miastami,
kurczenia się odległości czasoprzestrzennych.
Zasada koncentracji obecnie ulega częściowemu rozluźnieniu. Wielkie metropolie ocenia się krytycznie ze względu na negatywne efekty koncentracji ludności - natomiast miasta mniejsze o lepszym środowisku przesuwają się w górę na skali preferencji
Jednak zasada aglomeracji wciąż działa. W Europie wielkie miasta są głównymi ośrodkami decyzyjnymi i nic nie wskazuje na to, aby ich siła uległa dyfuzji.
Konkurencja, mimo pojawiania się pewnych tendencji przeciwstawnych, jest nadal główną siłą napędową rozwoju miast. Lokalne formy kooperacji między miastami małymi i dużymi wynikają z faktu rozszerzania się przestrzennego zasięgu codziennego życia wraz ze wzrostem szybkości komunikacji. Słabną wskutek tego animozje, co sprawia wrażenie, że rywalizację zastąpiono kooperacją na tym poziomie.
Przeciwne kierunki zmian ujawniają się w procesach internacjonalizacji gospodarki i miast. Otwarcie granic ekonomicznych i politycznych oraz rozwój nowych relacji międzynarodowych pobudziło procesy prowadzące do tworzenia się systemu miast na poziomie europejskim. Największe miasta wyposażone w strukturę i usługi dla tego poziomu wymiany korzystają najwięcej z tej innowacji. W rezultacie wzmacniają się górne szczeble w krajowych hierarchiach miast.
Geografowie i ekonomiści od dawna wskazują na zmiany w przestrzennej organizacji dokonujące się pod wpływem kurczenia się odległości czasoprzestrzennych.
Hierarchie miast upraszczają się od dołu przez spadek względnego znaczenia najmniejszych miast, których zasięg oddziaływania zmniejsza się wypierany przez ekspansję miast wielkich. Ten proces nie tylko trwa, ale jest wzmacniany przez rozwój infrastruktury szybkiego transportu.
Główne procesy, które rządzą ewolucją systemów miast i kształtują ich strukturę przestrzenną, nie zmieniły się zasadniczo (rys. 1). Eksperymenty symulacyjne za pomocą modeli dynamicznych wskazują na wyjątkową stabilność organizacji tych systemów. Zmiany na szczeblu lokalnym, które przyczyniają się do tworzenia się ugrupowań miast nazywanych sieciami, mogą sprzyjać rozwojowi gospodarczemu i poprawie warunków życia ludności na tym poziomie/szczeblu. Ale nie będą to miasta na szczeblu europejskim.
Sieć miast
Rys. 1. Przepływ informacji w hierarchicznym układzie punktów węzłowych.
2.3. Nowa hierarchia miast w Europie
Zagadnienie kształtowania się nowej hierarchii miast jest przedmiotem badań wielu geografów i ekonomistów (Maik 1988). Hali (1993) swoją wizję takiej hierarchii poprzedza identyfikacją sił kształtujących miasta europejskie. Wymienia następujące siły:
globalizację i tworzenie się kontynentalnych bloków handlowych,
transformację Europy Wschodniej,
przesunięcie ku gospodarce informacyjnej,
wpływ technologii transportowych,
wpływ technologii informatycznych,
nowa rola promocji miast,
wpływ zmian demograficznych i społecznych.
Następnie zastanawia się, jak połączone działanie tych sił wpływa na miasta europejskie. Przypomina, że hierarchia miast europejskich ma swoje korzenie w historii obejmującej 2000 i więcej lat. Miasta, takie jak Rzym, Mediolan, Barcelona, Marsylia, Paryż, Frankfurt, Kolonia, Londyn były ważnymi ośrodkami politycznymi, kulturalnymi, handlowymi i militarnymi już 2000 lat temu. Dzisiejsze wielkie miasta były wielkimi miastami już przed 1300 r. Od tego czasu dokonywały się tylko niewielkie przesunięcia w górę lub w dół w hierarchii miast, z nielicznymi, choć istotnymi wyjątkami. W górę przesunęły się Birmingham i Berlin, w dół - Brugia i Wenecja. Proces uprzemysłowienia Europy w XIX w. kierował się do ustalonej już sieci miast handlowych, które po wybudowaniu kolei stały się węzłami kolejowymi. W XX w. drogi samochodowe i lotniska były lokalizacyjnie powiązane z tymi samymi wielkimi miastami. W ten sposób narastały aglomeracje miejskie, których sieć ulegała siłom inercji.
W Europie nie ukształtowała się jeszcze jednolita hierarchia miast. Istnieje wiele hierarchii narodowych. Formowane przez odmienne procesy historyczne różnią się obecnie istotnie. We Francji i w Austrii ukształtowały się hierarchie z dominującą rolą stolic, co wyrażało utrzymywanie się przez wieki silnej centralnej władzy państwowej. Kontrastują z nimi kraje, takie jak Niemcy i Włochy, które później uzyskały jedność narodową.
Do dziś najważniejsze decyzje podejmowane są na poziomie narodowym, dlatego stolice państw stały się centralnymi ośrodkami o wielorakich funkcjach:
politycznych,
handlowych,
finansowych,
transportowych,
edukacyjnych i
naukowych.
Wzajemne oddziaływanie tych funkcji stworzyło układy okrężnej, kumulatywnej przyczynowości, które dalej umacniają pozycję stolic.
W rezultacie w regionach stołecznych, z nielicznymi wyjątkami, jak Niemcy w okresie 1945-1990, nagromadziła się nieproporcjonalnie duża część działalności gospodarczej, zwłaszcza działalności wyższego rzędu. Faktu tego nie przesłaniają zjawiska dekoncentracji niektórych z tych działalności. Istnienie w Europie wielu stosunkowo małych i średnich państw narodowych sprawia, że rozwija się także wiele małych i średnich stolic z ludnością w przedziale od 0,5-1,5 min osób. Są dowody sugerujące, że w latach 70. i 80. grupa tych miast, podobnie jak grupa innych miast z tego samego poziomu hierarchicznego, które wprawdzie nie są stolicami państw, lecz pełnią funkcję ośrodków polityczno-administracyjnych i gospodarczych silnych prowincji w większych krajach, podniosła poziom swej zamożności, a często także liczbę ludności.
W ostatnich latach w procesach europejskich zaznaczyły się dwie przeciwstawne tendencje dotyczące roli miast stołecznych:
Z jednej strony postępy w kierunku jednolitego Rynku prowadzą nieuchronnie do centralizacji funkcji w jednej superstolicy lub niewielu takich stolicach.
Z drugiej strony odradzające się państwa narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej dążą do podniesienia roli swoich stolic.
Działanie tych dwóch przeciwstawnych tendencji tworzy w Europie nową konfigurację przestrzenno-ekonomiczną. Jej trzonem jest nowe Eurocentrum w obszarze Bruksela-Bonn-Frankfurt. Z centrum tym są powiązane węzły regionalne Europy Środkowej i Wschodniej. Regionalne węzły kontynentalne funkcjonują także na północy i południu Europy. Wskutek ich oddalenia od centrum mogą one podnosić swoje znaczenie w Europie przez artykułowanie interesów regionów, które do nich ciążą.
Wzrostowi znaczenia europejskich centrów regionalnych będą jednak przeciwdziałać stolice państwowe. Będą one nie tylko utrzymywać swoją pozycję polityczną i administracyjną, ale także podejmować wysiłki w celu wzmocnienia pozycji gospodarczej.
Wypadkową działania tych różnokierunkowych tendencji gospodarczych i przesunięć przestrzennych może być pojawienie się nowej hierarchii miast europejskich. Ustalenie jej taksonomii jest trudne, gdyż ma ona wiele wymiarów, które nie są współmierne. Niektóre z regionów miejskich należą zarówno do hierarchii narodowej, jak i międzynarodowej.
Inne, jak miasta z dominującą rolą sektora usług wyspecjalizowanych, sytuują się poza układem hierarchicznym. Jedne są położone w rozleglejszych strefach przyśpieszonego wzrostu, jak miasta w sąsiedztwie wielkich metropolii korzystające z procesów dekoncentracji, inne są położone peryferyjne w stosunku do narodowych i międzynarodowych centrów gospodarczych. Nowoczesna telekomunikacja nie zawsze poprawia sytuację miast peryferyjnych. Zespala ona bowiem przede wszystkim najbardziej aktywne regiony miejskie przez co miasta peryferyjne stają się relatywnie mniej dostępne.
2.4. Kategorie miast
W podsumowaniu Hali (1993) wyróżnia następujące kategorie miast:
1. Miasta globalne. Należą do nich miasta z funkcjami decyzyjnymi i kontrolnymi najwyższego szczebla. Jest ich niewiele w skali światowej. Rangę tę ma niewątpliwie Nowy Jork i Tokio. W Europie kryteria globalności w najwyższym stopniu spełnia Londyn. Wyzwanie dla Londynu stwarzają metropolie aspirujące do zajęcia głównych pozycji w integrującej się Europie. Tendencja do zrastania się różnych instytucji europejskich w jednym mieście rozszerza szansę Brukseli. Nowe perspektywy otworzą się przed miastem, w którym będzie zlokalizowany instytut stanowiący jądro Banku Centralnego. Z opinii ekspertów wynika, że najbardziej prawdopodobne jest powierzenie tej funkcji Paryżowi lub Frankfurtowi.
2. Regiony miejskie położone w strefach lub korytarzach przyległych do miast globalnych. Przykładem mogą być w Europie:
miasta południowo-wschodniej Anglii wokół Londynu i ich przedłużenie w stronę północnej Anglii (zurbanizowany korytarz) z jednej strony oraz
miasta rozciągające się w stronę doliny Renu i Mediolanu z drugiej strony.
W Stanach Zjednoczonych są to regiony miejskie tworzące wschodnią nadbrzeżną megalopolię (od Bostonu po Waszyngton), w Japonii regiony tworzące megalopolię Tokaido.
Niektóre miasta położone w tych strefach i odznaczające się wysoką jakością środowiska mogą rozwijać się przez absorbowanie efektów dekoncentracji miast strefy centralnej. Inne, zwłaszcza stare miasta przemysłowe, mogą przeżywać trudności związane z konwersją gospodarki przemysłowej na gospodarkę informacyjną. Możliwe jest występowanie obu procesów jednocześnie, tzn. zamykanie przedsiębiorstw przemysłowych i otwieranie biur z wyspecjalizowanymi usługami.
3. Miasta regionalne w strefach oddalonych. Trudnym problemom muszą sprostać miasta położone na peryferiach gospodarki narodowej lub kontynentalnej, szczególnie te, których struktura gospodarcza jest zdominowana przez stare schyłkowe przemysły. Należy do nich m.in. Belfast, Glasgow, Clermont-Ferrant, Saarbrucken, Kadyks. Problemy takie powstają na tle:
wyczerpywania się lub zaniechania eksploatacji surowców,
oporu klasy pracowniczej przeciw przekształceniom strukturalnym, dominacji niewielu dużych przedsiębiorstw i braku tradycji małej przedsiębiorczości łatwiej dostosowującej się do zmian,
dużej odległości od stref centralnych utrudniającej korzystanie z efektów dekoncentracji,
wypieranie funkcji usługowych z miast regionalnych przez miasta wyższego rzędu.
Ich rozwiązywanie może opierać się na zasobach wykwalifikowanej pracy i systemie edukacyjnym, jak to wykazało Glasgow przyciągając przemysł elektroniczny. Wiele peryferyjnych miast Japonii rozwinęło się dzięki wdrażaniu programów technopolii. Prężne miasta regionalne mogą tworzyć niezależne regionalne struktury, czego przykład dało Glasgow tworząc szkocki system bankowy, niezależny od systemu angielskiego. Pobudziło to rozwój miast.
4. Stolice państw i regionów. Z dwiema ostatnimi kategoriami miast pokrywa się niekiedy kategoria miast średniej wielkości (0,5-2,5 milionów mieszkańców), które pełnią funkcję ośrodków administracyjnych i usługowych wyższego rzędu dla dobrze prosperujących regionów rolniczych, będących częściami dużych państw lub funkcje stolic małych, średnio uprzemysłowionych państw narodowych. Przykładami są: Bristol, Bordeaux, Hannower, Bolonia, Kopenhaga, Oslo, Sztokholm, Dublin. Miasta te odnoszą często wybitne sukcesy gospodarcze, gdyż opierają rozwój na ośrodkach usług wyższego rzędu dla swoich stref wpływów, w najbardziej dynamicznych przemysłach tworzących systemy informatyczne dla sektora publicznego i prywatnego, bankowości, ubezpieczeń, usług rachunkowych i prawniczych. Okolicznością sprzyjającą rozwojowi:
jest niewystępowanie starych upadających przemysłów i
atrakcyjny wizerunek ukształtowany przez dobrze zachowane dziedzictwo kulturowe.
5. Miasta lokalne. Są ośrodkami administracyjnymi okręgów. Ich gospodarka opiera się na zasobach lokalnych i powiązaniach zewnętrznych. Jeśli są położone w sąsiedztwie wielkich miast, korzystają z efektów odpływu ludności i relokacji przedsiębiorstw. Niektóre zachowały korzystny wizerunek dzięki zabytkom historycznym. Inne, mimo położenia w starych okręgach przemysłowych utrzymały lub nawet poprawiły swoją reputację przez usuwanie negatywnych następstw uprzemysłowienia (Durham, Roubabc, Essen).
6. Ośrodki wyspecjalizowanych usług. Kategoria ta pokrywa się niekiedy z poprzednią. Obejmuje regiony miejskie z reguły małe i średnie, które prosperowały dzięki specjalizacji w kilku funkcjach usługowych rozwijających się szybko w okresie przechodzenia do gospodarki informacyjnej (administracja publiczna, edukacja, służba zdrowia, zamówienia wojskowe). W Europie nalezą do nich: Reading, Rennes, Heiderberg, Lund, Padwa. Miasta te rozwijały się zgodnie z logika, która miała niewiele wspólnego z hierarchia miast lub położeniem regionalnym.
3. Zmienne tempo rozwoju miast
Str100D
Zjawisko zmiennego rozwoju miast jest wciąż badane. Są trzy hipotezy (Levera 1993) dotyczące różnic w ekonomicznej pomyślności miast europejskich i zmian w ich rankingu.:
pierwsza hipoteza jest pytaniem o zależność wzrostu miast od ich wielkości i statusu stołecznego,
druga - o zależność od położenia w obszarach centralnych i na peryferiach,
trzecia - o zależność od położenia w północnej i południowej Europie.
Pierwsza hipoteza wyraża przypuszczenie, że miasta stołeczne w okresie powojennym rosły szybciej od innych. Opiera się ono na założeniu, że w miarę jak rosła centralizacja władzy państwowej i zakres regulacyjnych funkcji państwa, sektor prywatny częściej wybierał lokalizacje w sąsiedztwie instytucji rządowych. Prowadziło to do koncentracji zarządu wielkich firm w stolicach. Z kolei administracja rządowa i sektor prywatny pobudzały popyt na wiele usług, zwłaszcza takich, jak gromadzenie i przetwarzanie informacji oraz operacje finansowe. Podwyższało to skalę koncentracji i stwarzało warunki sprzyjające dalszym procesom kumulacyjnym. Tendencje takie obserwuje się w wielu krajach europejskich. Znamienny wyjątek stanowiła Republika Federalna Niemiec przed zjednoczeniem. Bonn nie przyciągnęło głównych funkcji gospodarczych kraju. Podzieliły je między siebie inne większe miasta z Frankfurtem nad Menem na czele. Ludność zaś wytworzyła największe skupisko w Monachium.
Druga hipoteza orzeka, że przyczyną wyłaniania się miast z obszarów niezurbanizowanych jest ich potencjał gospodarczy, ten zaś jest w dużym stopniu funkcją przestrzennej centralności. Zależność ta przejawia się także w dużej skali geograficznej i rozciąga się na wiele krajów oddzielonych od siebie granicami państwowymi. Centralnym obszarem zurbanizowanym Europy, jego rdzeniem miejskim jest tzw. złoty trójkąt zawarty między Londynem, Amsterdamem, Frankfurtem i Paryżem. Miasta mieszczące się w obrębie tego trójkąta są zamożniejsze niż miasta położone na zewnątrz, czyli peryferyjnie. Za peryferie Europy w tej hipotezie uważa się obszary nadatlantyckie, śródziemnomorskie i środkowowschodnie.
Trzecia hipoteza jest wyprowadzana z charakterystyki źródeł i przebiegu europejskiej industrializacji i urbanizacji.
Stwierdzono, że we wczesnej fazie tego procesu korzystne warunki rozwoju miały miasta północnej protestanckiej Europy:
bazujące na węglu,
dogodnym położeniu nadmorskim, ułatwiającym dostęp do handlu światowego oraz
wykorzystywaniu zasobów rozległych kolonii.
Gdy jednak siłę pary zastąpiła energia elektryczna, Wielka Brytania i inne kraje europejskie utraciły kolonie, z którymi utrzymywały uprzywilejowane stosunki handlowe, a kraje Europy Południowej poprawiły swoją infrastrukturę i jakość kapitału ludzkiego, inne czynniki rozwoju zyskały na znaczeniu i zrównoważyły korzyści wcześniejsze. W czasach najnowszych zaś dokonał się zwrot w tempie gospodarczego rozwoju miast centralnego i peryferyjnych obszarów Europy.
Jeszcze w latach 1975-1985 szybciej rozwijały się miasta obszaru centralnego. Ale w następnych latach, 1985-1989, tempo ich rozwoju było niższe od tempa rozwoju miast peryferyjnych i tendencja ta raczej się utrzymuje.
Zwrot ten przypisuje się częściowo procesowi tzw. wypychania wzrostu gospodarczego z miast obszaru centralnego dokonującemu się wskutek ich zatłoczenia, wysokich czynszów i kosztów pracy. Towarzyszy temu wzrost siły przyciągania miast Europy Południowej. Pozycję swoją poprawiły zwłaszcza miasta położone wzdłuż unowocześnionych magistrali transportowych (np. TGV), na wybrzeżu śródziemnomorskim atrakcyjnym dla turystów oraz miasta, które dzięki taniej sile roboczej i funduszowi regionalnemu Unii Europejskiej zdołały przyciągnąć inwestycje ożywiające gospodarkę.
Ostatnio po otwarciu gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej aktywizują się także miasta tego obszaru. Przesunięcia ośrodków wzrostu z obszarów centralnych ku peryferiom obserwuje się zarówno w skali pojedynczych metropolii, jak i w skali wielkich systemów miast (Mamut 1999, Winiarski 1999).
Konkurencja między miastami w skali europejskiej jest ułatwiona wskutek ograniczenia lub zniesienia barier w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Nadal na pozycję miast poszczególnych krajów w rankingu europejskim wpływa siła ekonomiczna kraju macierzystego.
Lever (1993) zauważa jednak, że w latach 80. wystąpiła tendencja miast do wyłamywania się z tego kręgu narodowej tożsamości i utrwalania się ich odrębności. Barcelona, argumentuje autor, nie przypomina innych miast Hiszpanii, miasta północnych Włoch nie przypominają miast południowej części tego kraju, Glasgow wyróżnia się w grupie starych przemysłowych miast brytyjskich swą zdolnością do przezwyciężania odziedziczonej struktury i zmiany wizerunku miasta znajdującego się w depresji.
Jednak niektórym miastom niemieckim, takim jak Diisseldorf, Dortmund i Bochum, nie udało się skorzystać z ogólnej prosperity gospodarki niemieckiej w latach 80.
Wraz ze zmniejszaniem się wagi położenia miast w obrębie państw rośnie poczucie ich tożsamości regionalnej. Przejawia się ono w formie przywiązania do wspólnot terytorialnych ukształtowanych historycznie (np. Katalonia, Bretania, Sabaudia) bądź w formie wspólnoty interesów (np. wspólny marketing na osi śródziemnomorskiej lub atlantyckiej).
4. Skupianie się działalności społeczno-gospodarczej w miastach. Aglomeracje
Miasta rozwijają się i przekształcają dzięki siłom przyciągania, które się w nich tworzą i powiększają. Źródłami tych sił są:
węzły transportu i komunikacji,
korzyści aglomeracji,
zasoby informacji.
Transport i komunikacja umożliwiają przewozy ludzi i ładunków, przepływy informacji i kontakty osobiste ważne w prowadzeniu działalności gospodarczej. Ich rolę można porównać do krwiobiegu w organizmie. Im sprawniejszy jest transport i komunikacja, tym łatwiejsza jest dostępność do miast z bliskich i dalszych obszarów.
Dzięki aglomeracji, czyli skupieniu ludności i działalności gospodarczej w miastach (Jałowiecki 1999, Marszał 2005) pojawiają się korzyści przybierające różne formy. Korzyści te powstają, ponieważ w niektórych miejscach jest możliwa obniżka przeciętnych kosztów wytwarzania dóbr i pozyskiwania usług.
Wyróżnia się trzy główne formy korzyści aglomeracji (Wheeler, Muller, Thrall, Fik 1998, rozdz. 7):
korzyści skali,
korzyści lokalizacji i
korzyści urbanizacji.
A. Korzyści skali są oszczędnościami powstającymi, gdy skala produkcji powiększa się. Nie wszystkie bowiem koszty wzrastają proporcjonalnie do skali produkcji. Proporcjonalne (w przybliżeniu) są koszty zmienne, tj. koszty surowców i materiałów, energii, transportu, płac. Inaczej jest z kosztami stałymi (w przybliżeniu), np. kosztami amortyzacji i utrzymania budynków lub podatkami gruntowymi, nie rosną one wraz ze skalą produkcji. Dzięki temu wraz ze wzrostem skali każda jednostka produkcji jest mniej obciążana kosztami. Przedsiębiorstwa zyskują oszczędności. Mają one charakter wewnętrzny, dokonują się wewnątrz przedsiębiorstwa.
Korzyści skali nie rosną jednak w sposób nieograniczony. W procesie powiększania rozmiarów produkcji koszty jednostkowe osiągają poziom optymalny, po czym zaczynają wzrastać. Korzyści skali przekształcają się w niekorzyści. Występowanie tego zjawiska nasiliło się w ostatnim ćwierćwieczu. Przyczyniło się do tego różnicowanie się potrzeb konsumentów, a w konsekwencji różnicowanie się produkcji. Serie produkcyjne zaczynają się kurczyć. W wielu gałęziach przemysłu produkcja masowa przestała się opłacać. Dotyczyło to zwłaszcza produkcji dóbr konsumpcyjnych. Nową fazę rozwoju przemysłu i towarzyszące jej zmiany technologii i organizacji produkcji nazywa się postfordyzmem.
Przemysł musiał szukać nowych sposobów organizacji kompensujących przynajmniej zmniejszanie się korzyści skali.
Efektywnym wyjściem okazało się tworzenie organizacji sieciowych, w których zmniejszanie się korzyści skali zostało skompensowane z nadwyżką przez korzyści współdziałania i korzyści uzyskiwane z przemieszczeń zakładów przemysłowych do dogodniejszych miast i regionów.
B. Korzyści lokalizacji są zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa, pozostają poza jego kontrolą. Powstają one wtedy, gdy przedsiębiorstwo lokalizuje się w pobliżu innych przedsiębiorstw prowadzących tę samą lub podobną działalność.
Poszczególne przedsiębiorstwa mogą wtedy korzystać z miejscowego wyspecjalizowanego rynku pracy, z wyspecjalizowanych zakładów usługowych i badawczo--rozwojowych. Łatwiej jest im pozyskiwać pracowników, zaopatrywać się w specjalne materiały pomocnicze i części zamienne, nie muszą organizować własnych zakładów naprawczych i laboratoriów technicznych. Pozyskują więc te zasoby i usługi po niższych cenach. Jednocześnie dostawcy usług, po powstaniu nowych zakładów wytwórczych, a tym samym nowych klientów mogą rozszerzać zakres działalności i osiągać również korzyści skali, co umożliwia im obniżanie kosztów i cen.
Korzyści wspólnej lokalizacji występują również w handlu. Obroty poszczególnych sklepów rosną dzięki przyciąganiu klientów, którzy w centrach handlowych mają możność dokonywania zakupów wielu towarów w czasie tej samej podróży i porównywania kupowanych towarów. Wskutek tego sklepy oferujące te same lub podobne towary nie odpychają się, lecz przyciągają wzajemnie.
Korzyści wspólnej lokalizacji powiększają się, gdy przedsiębiorstwa lokalizują się w obszarach wysoko zurbanizowanych. Przedsiębiorstwa osiągają wtedy korzyści nazywane korzyściami urbanizacji. Obszary wysoko zurbanizowane mają zróżnicowaną strukturę gospodarczą oferującą różnorodność i wysoki poziom dóbr i usług potrzebnych w prowadzeniu działalności gospodarczej. Poszczególne przedsiębiorstwa nie ponoszą wtedy kosztów budowy i utrzymania wielu urządzeń, które musiałyby same stworzyć, gdyby były zlokalizowane na obszarach wiejskich. Zamiast pełnych kosztów tworzenia tych urządzeń, przedsiębiorstwa są obciążane jedynie opłatami za korzystanie z nich. Pełne koszty rozkładają się na wielu usługobiorców, dzięki czemu obciążenie każdego z nich jest niższe. C.
C. Do udogodnień, jakie oferują obszary zurbanizowane należy dostępność do:
rozbudowanych węzłów transportowych,
kosztownych urządzeń komunalnych,
zróżnicowanego rynku pracy,
wielkich banków i instytucji ubezpieczeniowych,
systemu edukacji umożliwiającego doskonalenie kadr,
instytucji badawczych,
środowisk zdolnych do innowacji technologicznych i organizacyjnych,
systemu komunikacji społecznej.
Ważna jest ponadto możliwość korzystania z usług biur prawnych, biur projektowych, miejskiej straży pożarnej itp. (Kuciński, Kudłacz, Markowski, Ziobrowski 2002; Parysek 1995).
Nie każdy przypadek wspólnej lokalizacji lub lokalizacji w obszarze zurbanizowanym przynosi korzyści przedsiębiorstwom i ludności (Liszewski 1995). Często taka bliskość może obniżać efektywność działalności gospodarczej i jakość życia. Podmioty te doznają w takiej sytuacji niekorzyści. Termin niekorzyści wywołuje jednak zastrzeżenia natury językowej.
Chcąc tego uniknąć, termin korzyści zastąpiono terminem efektów i rozróżniono efekty pozytywne i efekty negatywne.
Przykładem efektów negatywnych dla przedsiębiorstw mogą być wysokie ceny gruntów budowlanych i wysokie koszty instalacji redukujących emisję pyłów i gazów oraz ścieków przemysłowych (standardy środowiskowe są wyższe w obszarach zurbanizowanych niż w obszarach wiejskich).
Efekty zewnętrzne, takie jak efekty lokalizacji i urbanizacji, możemy podzielić na dwie kategorie:
efekty technologiczne i
efekty finansowe.
Pierwsze powstają jako efekty interakcji nierynkowych i są realizowane przez bezpośredni wpływ otoczenia na użyteczność miejsca odczuwaną przez jednostki i na efektywność uzyskiwaną przez przedsiębiorstwa. Interakcje nierynkowe zachodzą najczęściej w dziedzinie komunikacji i oddziaływania przestrzennego. Obejmują one wymianę informacji, których źródła są bogatsze w wielkich miastach, lepszą dostępność transportową do podmiotów kooperujących, efekty sąsiedztwa. Jeśli np. właściciele posesji w pewnej części obszaru miejskiego utrzymują działki i budynki w dobrym stanie, zyskują na tym wszyscy mieszkańcy. Doznają większej przyjemności z zamieszkania tym obszarze i otrzymują wyższe ceny w przypadku sprzedaży nieruchomości. Są to pozytywne efekty sąsiedztwa. Przykładem efektu negatywnego jest emitowany hałas przez zakłady przemysłowe i ruch samochodowy.
Wszystkie te oddziaływania dokonują się bez udziału mechanizmów rynkowych.
Druga kategoria efektów zewnętrznych, tj. efekty finansowe, jest wynikiem interakcji gospodarczych zachodzących na rynku i regulowanych przez mechanizmy . Upowszechnienie się użycia samochodów np. zmniejszyło rozmiary przewozów kolejowych, zwłaszcza na krótkich odległościach. To z kolei wpłynęło na produkcję wagonów i lokomotyw kolejowych. Zmniejszył się popyt na wagony i lokomotywy, natomiast zwiększył się na samochody. Dokonało się to za pośrednictwem mechanizmów rynkowych.
W celu uniknięcia strat w starej gałęzi produkcji i wykorzystania szans uzyskiwania zysku w nowej gałęzi musiała dokonać się międzygałęziowa relokacja zasobów.
W skali miasta podobna relokacja za pośrednictwem rynku dokonuje się przy przechodzeniu od indywidualnego do ogólnomiejskiego systemu ogrzewania budynków. Gospodarstwa domowe, instytucje i przedsiębiorstwa mogą skorzystać z ciepła dostarczanego przez ogólnomiejską elektrownię i zrezygnować z uciążliwego ogrzewania indywidualnego, muszą jednak ponosić opłaty nałożone przez elektrociepłownię. Przejście takie wyprzedza lub współwystępuje z nim relokacja zasobów. Przestaje się inwestować w małe, rozproszone składy opału i usługi ciepłownicze, dokonuje się natomiast dużych nakładów inwestycyjnych na ogólnomiejski system energetyki cieplnej.
Aglomeracja (z łac. ag-glomero - gromadzę) - w urbanistyce jest to obszar o intensywnej zabudowie, charakteryzujący się również dużym zagęszczeniem ludności przebywającej na danym terenie periodycznie (np. w ciągu dnia) lub stale. Aglomeracje charakteryzują się dużym przepływem osób i towarów oraz znaczną wymianą usług. W brzmieniu bardziej potocznym aglomeracja jest skupiskiem sąsiadujących ze sobą miast i wsi, które stanowią wspólny organizm, poprzez zintegrowanie lub uzupełnianie się rozmaitych form infrastruktury tych miejscowości oraz wzajemne wykorzystywanie potencjałów, którymi te miejscowości dysponują.
Rodzaje aglomeracji [edytuj]
* monocentryczne - z jednym głównym miastem
* policentryczne - z kilkoma ważnymi ośrodkami miejskimi
Rozwój bliskich aglomeracji może doprowadzić do powstania rozległego, silnie zurbanizowanego obszaru zwanego megalopolis. Największy tego typu obszar znajduje się w USA pomiędzy Boston a Charlotte, liczy ponad 48 mln mieszkańców, na obszarze około 175 tys. km2. Drugie największe megalopolis to obszar między Zatoką Tokijską a Osaką w Japonii (ponad 43 mln mieszkańców). W Europie wykształca się megalopoliczny obszar cisalpejski z Mediolanem, Turynem i Lyonem na czele (ponad 11 mln mieszkańców), a nawet na pograniczu polsko-czeskim (aglomeracja katowicko-ostrawska z ponad 4,5 mln mieszkańców). Na świecie było ponad 460 aglomeracji co najmniej milionowych (2000), z tego 44 ponad pięciomilionowe (14 w obu Amerykach, 20 z Azji, tylko 3 w Afryce, zaś 7 w Europie).
Największe aglomeracje miejskie świata
Liczba ludności aglomeracji w 2003:
Pozycja Miasto/Aglomeracja Kraj Populacja
1 Meksyk Meksyk 33 326,6 tys.
2 Tokio Japonia 31 139,9 tys.
3 Nowy Jork-Filadelfia USA 30 286,9 tys.
4 Seul Korea Południowa 19 969,1 tys.
5 Sao Paulo Brazylia 18 847,4 tys.
6 Dżakarta Indonezja 17 891,0 tys.
7 Osaka-Kobe-Kioto Japonia 17 621,5 tys.
8 Delhi Indie 17 037,9 tys.
9 Bombaj Indie 17 012,1 tys.
10 Los Angeles USA 16 809,8 tys.
11 Kair Egipt 15 892,4 tys.
12 Kalkuta Indie 14 090,2 tys.
13 Manila Filipiny 13 790,9 tys.
14 Buenos Aires Argentyna 13 076,3 tys.
15 Szanghaj Chiny 12 039,9 tys.
16 Moskwa Rosja 11 970,5 tys.
17 Rio de Janeiro Brazylia 11 437,1 tys.
18 Paryż Francja 11 330,7 tys.
19 Zagłębie Ruhry Niemcy 11 285,9 tys.
20 Teheran Iran 11 224,8 tys.
1
22
Wyszukiwarka