Rozdział 1

Podstawowe informacje związane z ruchem turystycznym

1.1. Pojęcie turystyki i turysty

Turystyka i turysta to pojęcia, które często są używane. Słowo „turystyka” przywodzi nam na myśl podróż, urlop, zwiedzanie. Większość ludzi widziała kiedyś osoby odwiedzające ich rejon zamieszkania lub jakikolwiek inny, które uważa się za „turystów”. Chociaż oba określenia są powszechnie używane, jest wiele różnych poglądów na temat dokładnego znaczenia pojęcia „turystyka” oraz uściślenia tego, kto jest, a kto nie jest „turystą”.

Według R. Davidsona turystyka dotyczy osób przebywających poza domem, które biorą udział w tymczasowych, krótkotrwałych wyjazdach, w określonych celach turystycznych.

W. W. Gaworecki przytacza następujące definicje turystyki: definicja Światowej Organizacji Turystyki (WTO) przy ONZ: „Turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych, lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”. Autor podaje również definicję turystyki Brytyjskiego Towarzystwa Turystycznego: „Turystyka obejmuje wszystkie czynności związane z czasowym krótkotrwałym przemieszczaniem się osób do miejsc docelowych poza miejscami, gdzie normalnie mieszkają i pracują oraz pobytem w tych miejscach”.

Według W. W. Gaworeckiego „turystyka” jest rodzajem podróży, jednak nie każda podróż jest turystyką. „Turystyka” wypełnia znaczną część czasu wolnego i zajęć rekreacyjnych człowieka, ale nie jest ich synonimem, ponieważ większość czynności rekreacyjnych człowieka odbywa się w domu i wokół niego”.

Zjawisko turystyki według W. W. Gaworeckiego może być rozpatrywane w aspekcie społeczno-kulturowym i ekonomicznym. Na gruncie nauk humanistycznych turystykę traktuje się jako proces społeczny i wskazuje na konieczność obserwacji skutków tego procesu. Turystyka jest pozytywnym i wszechobecnym czynnikiem promocji wzajemnego zrozumienia, a tym samym pokoju i odprężenia. Z drugiej strony turystyka jest hamowana konfliktami, a podsycana pokojem.

Według G. Gołembskiego, najpopularniejsza definicja turystyki, sformułowana przez szwajcarskich ekonomistów W. Hunzikera i K. Krapfa określa, iż jest to „ogół stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu w obcych miejscowościach, o ile nie jest to związane z żadną działalnością zarobkową”.

Światowa Organizacja Turystyki zaleca dla celów statystycznych następującą definicję turystyki: „Turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest działalność zarobkowa”.

Turystyka według K. Przecławskiego jest całokształtem zjawisk ruchliwości przestrzennej związanych z dobrowolną czasową zmianą miejsc pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym).

Zdaniem A. Panasiuka, „turystyka jest istotnym sektorem gospodarki narodowej, przyczyniając się do kreowania efektów ekonomicznych poprzez udział w produkcie krajowym brutto oraz oddziaływanie na rynek pracy. Efekty ekonomiczne realizowane przez sektor turystyczny posiadają wymiar zarówno makroekonomiczny, jak również przyczyniają się do rozwoju regionalnego i lokalnego”.

W. Alejziak z kolei, mając na uwadze turystykę jako formę konsumpcji i sferę wytwarzania dóbr i usług oraz obrót nimi w powiązaniu ze społecznymi skutkami, widzi ją jako „ogół zjawisk związanych z podróżą i pobytem osób przebywających czasowo i dobrowolnie poza swoim codziennym środowiskiem, w tym zwłaszcza ekonomiczne i społeczne interakcje zachodzące pomiędzy organizatorami turystyki, bezpośrednimi usługodawcami, miejscową ludnością oraz samymi turystami, o ile głównym celem ich wyjazdu nie jest działalność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości”.

Turystyka według V. T. C. Middletona jest ogólnym rynkiem odzwierciedlającym popyt klientów na szeroki wybór produktów z nią związanych.

Definicja turystyki została opracowana przez Światową Organizację Turystyki na międzynarodowej konferencji w Kanadzie w 1991 roku i zaakceptowana przez Komisję Statystyczną ONZ w marcu 1993 roku. Według tej definicji, przez turystykę rozumie się „ogół działań ludzi, którzy podróżują i przebywają dla wypoczynku, w interesach i w innych celach przez nie więcej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem”.

Definicja ta ma charakter uniwersalny, dotyczy turystyki międzynarodowej i krajowej.

Dla potrzeb ekonomiki turystyki przyjmujemy definicję wynikającą z połączenia istotnych elementów z definicji W. Hunzikera i K. Krapfta oraz definicji sformatowanej dla potrzeb statystyki zaakceptowanej przez Komisję Statystyczną ONZ.

Przez turystykę będziemy zatem rozumieć ogół stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu osób podróżujących w celach wypoczynku, w interesach i w innych celach, pozostających poza swoim normalnym środowiskiem nie dłużej niż rok, przy czym główny cel ich wizyty jest inny niż wykonywane czynności wynagradzanych w odwiedzanym kraju (miejscowości).

Ta definicja jest również uniwersalna i dotyczy turystyki krajowej oraz międzynarodowej.

Według L. Butowskiego, turystyka - ze względu na liczne powiązania z różnymi dziedzinami życia współczesnego człowieka - jest złożonym systemem społeczno - gospodarczym. Stanowi ona tym samym przedmiot zainteresowań wielu dyscyplin naukowych. Dlatego też przedstawiciele różnych nauk próbują definiować pojęcia związane z turystyką według kryteriów właściwych dla ich specjalności. Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci powstały liczne definicje turystyki formułowane przez geografów, socjologów, ekonomistów, statystyków, prawników, przyrodników, filozofów, psychologów, czy nawet teologów. Eksponowano w nich różne elementy, w zależności od zainteresowań badawczych autorów. I tak: dla przedstawicieli nauk geograficznych ważne były aspekty przestrzenne, dla nauk biologicznych - aspekty zdrowotne, dla nauk pedagogicznych - aspekty wychowawcze, dla nauk społecznych - aspekty prawne. S. Wodejko podaje następującą definicję turystyki: „turystyka obejmuje ogół działań ludzi, którzy podróżują i przebywają bez wypoczynku, w interesach i w innych celach przez nie więcej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem. „Zwykłe otoczenie” wprowadzono ze względów praktycznych, chodzi tu o to, aby z pojęć związanych z turystyką wyeliminować ruch podróżujących codziennie lub co tydzień pomiędzy domem a miejscem pracy, nauki lub innymi regularnie odwiedzanymi miejscami.

Ustalono również definicję słowa „turysta”, które oznaczało osobą, która udaje się poza miejsce swego stałego zamieszkania w celach poznawczych, wypoczynkowych, zdrowotnych, rodzinnych, sportowych, kulturalnych, rozrywkowych lub religijnych lecz nie w celach zarobkowych. Turysta według R. W. Mcintosha i Ch. R. Goeldnera to „osoba podróżująca z miejsca na miejsce dla celów niezwiązanych z pracą”.

Dla jednolitego klasyfikowania przejazdów o charakterze turystycznym pomiędzy krajami stosowano definicję „turysta” przyjętą przez Organizację Narodów Zjednoczonych (rok 1954), która brzmiała: „turystą jest każda osoba, niezależnie od rasy, płci, języka lub religii, , która z terytorium państwa, gdzie normalnie zamieszkuje, udaje się na terytorium innego umawiającego się państwa i przebywa w nim nie krócej niż 6 miesięcy w czasie trwania poszczególnych 12-miesięcznych okresów, w celach prawnie dopuszczalnych (z wyłączeniem emigracji) takich jak turystyka, wypoczynek, sport, zdrowie, względy rodzinne, studia, pielgrzymki religijne lub interesy”.

Wyraz „turysta” używany był już w końcu XIX wieku dla określenia osoby, której podróż odpowiada dwóm warunkom: po pierwsze, jej nieobecność w domu jest względnie krótka i po drugie - pieniądze wydawane w czasie tej nieobecności są pieniędzmi zabranymi z domu, nie zaś zarobionymi w odwiedzanych miejscowościach. Tak więc turystami mogą być zwiedzający, spędzający urlop, pielgrzymi różnych religii, chory szukający poprawy zdrowia, studenci - wszyscy podróżnicy, który w odróżnieniu od emigrantów i imigrantów, zamierzają powrócić do domu w okresie nie przekraczającym na przykład dwunastu miesięcy i który w przeciwieństwie do migracji pracowniczych podróżują w charakterze konsumentów, a nie producentów.

Definicja turysty według Z. Filipowicza brzmi: „turysta oznacza każdą osobę, która świadomie i dobrowolnie oddala się poza swoje stałe miejsce zamieszkania na okres krótszy lub dłuższy pieszo lub przy wykorzystaniu sprzętu turystycznego lub transportowego w celach krajoznawczych (poznawczych), aktywnego wypoczynku i rozrywki, a nie związanych bezpośrednio z praca zarobkową i zamiarem osiedlenia się na stałe”.

W języku potocznym przez określenie „turysta” rozumie się osobę opuszczającą czasowo miejsce zamieszkania, aby w czasie wolnym od pracy zawodowej lub nauki, wyjechać na wycieczkę, wczasy. Tradycyjne pojęcie turysty łączy się z podróżowaniem w celach krajoznawczych lub wypoczynkowych. Cele podróży turystycznych są wąsko pojmowane. Często za turystę uważa się osobę odbywającą wycieczki piesze. Osoby przemieszczające się nazwano podróżnymi. Wszystkie kategorie podróżnych, które mieszczą się w zakresie słowa „turystyka”, są określone mianem odwiedzających. Ci, którzy nie są klasyfikowani jako turyści, określani są mianem „inni podróżni”. Odwiedzających dzieli się z kolei na turystów i odwiedzających jednodniowych. Odwiedzający jednodniowi to ci, którzy nie nocują w publicznych bądź prywatnych obiektach noclegowych w odwiedzanym kraju. Do tej grupy zalicza się również podróżujących jachtami, statkami pasażerskimi, pociągami sypialnymi, jeżeli w czasie podróży śpią w pociągach lub na statkach, mimo kilkudniowego pobytu. Turyści to tacy odwiedzający, który spędzają co najmniej jedną noc w publicznych bądź prywatnych obiektach noclegowych w odwiedzanej miejscowości.

Według A. Szwichtenberga, turysta to:

• Odwiedzający,

• Którego pobyt trwa przynajmniej jedną noc,

• Którego główne cele przyjazdu mogą być zakwalifikowane do jednej z trzech wymienionych grup; czas wolny i wakacje, interesy i sprawy zawodowe, inne cele turystyczne.

Zależność między powyższymi pojęciami przedstawia rysunek:

RELACJE POMIĘDZY POJĘCIAMI: ODWIEDZAJĄCY, TURYSTA, ODWIEDZAJĄCY JEDNODNIOWY

Źródło: własne: wg A. Szwichtenberga, s. 10

Według A. Szwichtenberga terminem „odwiedzający” określa się:

• Każdą osobę podróżującą,

• Do miejsca znajdującego się poza zwykłym otoczeniem,

• Na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy,

• Jeśli podstawowy cel podróży jest inny niż podjęcie działalności zarobkowej wynagrodzonej w odwiedzanej miejscowości.

Autor wyjaśnia pojęcie „podróżny”. Jest to bowiem każda osoba podróżująca pomiędzy dwoma lub kilkoma krajami lub pomiędzy dwiema lub kilkoma miejscowościami, w obrębie kraju.

J. Czerwiński określa turystę w następujący sposób: turysta to osoba, która podróżuje zarówno dla przyjemności, jak i w celach biznesowych ponad 100 mil w obie strony w ciągu dnia lub która nocuje poza miejscem zamieszkania. Turysta to osoba, która dobrowolnie znajduje się poza miejscem stałego zamieszkania co najmniej 24 godziny, a motywami tego pobytu są wypoczynek bądź rozrywka.

1.2. Ruch turystyczny w literaturze przedmiotu

Turystyka jest zjawiskiem niejednorodnym i obejmuje różne formy wyjazdów dla realizacji wielu celów. Ten ogół różnorodnych form przemieszczania się turystów nazywamy „ruchem turystycznym”.

Wyjazdy turystyczne wynikają z różnych indywidualnych potrzeb. U podstaw tkwi społeczna potrzeba szukania określonych form spożytkowania wolnego czasu. Indywidualna chęć odpoczynku na łonie natury, wyjazdu nad morze, w góry - wcielona w życie przez setki tysięcy i miliony osób, staje się właśnie tym zjawiskiem społecznym, które nazywamy ruchem turystycznym. W ekonomicznym znaczeniu ruch turystyczny stanowi określony popyt na usługi i towary, przejawiający się zarówno w czasie podróży, jak i w czasie pobytu poza miejscem stałego zamieszkania.

G. Gołembski określił ruch turystyczny jako „ogół dobrowolnych, czasowych przemieszczeń przestrzennych poza miejsce stałego zamieszkania podejmowanych dla realizacji celów rekreacyjnych, poznawczych, zdrowotnych i rozrywkowych.

Przez ruch turystyczny rozumiemy „powszechne zjawisko społeczne, polegające na fizycznym i czasowym przemieszczaniu się ludzi z miejsca ich stałego pobytu na inne miejsce i wytwarzaniu przez ruch popytu na towary i usługi, przejawiającego się w czasie podróży, jak i w czasie pobytu poza miejscem stałego zamieszkania”. Określenie samego ruchu turystycznego nie wyczerpuje jeszcze pełnej jego charakterystyki. Dla celów organizacyjnych, gospodarczych, badawczych i programowych istotny jest podział ruchu turystycznego.

Ruch turystyczny (migracje turystyczne) to niewymuszona czynnikami zewnętrznymi, dobrowolna zmiana miejsca pobytu, motywowana względami turystycznymi, dotycząca określonego obszaru, kierunku migracji, okresu, w którym trwa. Zgodnie z dyrektywami Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO), ruch turystyczny jest charakteryzowany, badany i oceniany ze względu na cele podróży, czas trwania podróży i pobytu w miejscu docelowym, ze względu na miejsce zamieszkania i miejsce docelowe podróżnego/turysty (miejscowość, region, kraj), rodzaj transportu wykorzystanego w podróży, rodzaj wykorzystywanych obiektów noclegowych. Ruch turystyczny w znacznej mierze jest uzależniony od warunków klimatycznych, ma więc charakter sezonowy, przy czym pojęcie sezonowości jest różne w przypadku różnych form i rodzajów turystyki.

A. Szwichtenberg definiuje ruch turystyczny jako ogół przestrzennych przemieszczeń się ludzi związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, środowiska i rytmu życia - w odniesieniu do określonego obszaru, kierunku, okresu, itp.

Przez pojęcie „ruch turystyczny” można rozumieć zjawisko o charakterze społeczno-ekonomicznym, którego istota polega na podejmowaniu podróży służących realizacji celów rekreacyjnych, poznawczych, zdrowotnych rozrywkowych, itp.

Ruch turystyczny nie jest także tożsamy z popytem turystycznym - to podmioty ruchu turystycznego są nośnikami potrzeb różnego rodzaju, a co za tym idzie - źródłem popytu turystycznego są dobra i usługi.

Obsługa ruchu turystycznego obejmuje wszelkie formy świadczeń na rzecz turystów, związane z realizacją podróży turystycznej oraz zaspokojenia innych potrzeb zgłaszanych przez turystów podczas jej trwania.

Słuszne wydaje się wyjaśnienie pojęć takich jak ruch turystyczny, czy obsługa ruchu turystycznego.

A. Panasiuk podaje następującą definicję ruchu turystycznego: „Ruch turystyczny jest definiowany jako zjawisko społeczne polegające na przestrzennym przemieszczaniu się ludzi na obszary i do miejscowości turystycznych. Obejmuje on podróżnych motywowanych różnymi celami natury społeczno - kulturowej i zawodowej, które zamierzają oni osiągnąć po czasowym i dobrowolnym opuszczeniu stałego miejsca zamieszkania w kraju lub za granicą. Podróżujący wytwarzają popyt na usługi i towary, zarówno podczas podróży, jak i w czasie pobytu poza miejscem stałego zamieszkania. Dlatego też ruch turystyczny powoduje określone skutki ekonomiczne i społeczne, których skala wzrasta wraz ze skalą ruchu turystycznego.

Ruch turystyczny oznacza zjawisko konkretne. Jego istotą jest dobrowolna zmiana miejsca pobytu, natomiast podmiotem - człowiek, który wykazuje różnorodne upodobania w zakresie organizacji wypoczynku oraz posiada niejednakowe możliwości ich realizacji związane z warunkami socjalnymi, co znajduje swój wyraz w uprawianych przez niego formach ruchu turystycznego.

Według W. W. Gaworeckiego pojęcie ruchu turystycznego jest rozmaicie interpretowane w literaturze przedmiotu. Międzynarodowa Akademia Turystyki w Monte Carlo określiła ruch turystyczny jako „podróże podejmowane dla przyjemności, wypoczynku lub leczenia - pieszo lub jakimkolwiek środkiem komunikacji. Do ich zakresu nie należą więc podróże w celach zarobkowych ani w celach zmiany miejsca stałego zamieszkania (osiedlania się). Francuski badacz M. Boyer, akcentując społeczny charakter ruchu turystycznego, określa ten ruch jako podróże w celach rekreacyjnych, poznawczych, kulturalnych i wychowawczych.

W pracach polskich autorów określenia ruchu turystycznego nie odbiegają zbytnio od sformułowań spotykanych w literaturze zagranicznej.

Z opinii o istocie ruchu turystycznego wynika, że ma on charakter społeczno-kulturalny. Jest to ruch dobrowolny i czasowy. Obce są mu motywy zarobkowania, osiedlania się w miejscu czasowego pobytu. Ponadto definicje turysty i ruchu turystycznego wyraźnie wskazują na rozległe ekonomiczne skutki tego ruchu. Na układ tych skutków wpływają materialne i duchowe potrzeby turystów. Turysta, chcąc urzeczywistnić cele podjętej podróży, zgłasza potrzebę przemieszczania się w przestrzeni, wymaga zaspokojenia potrzeb noclegowych, żywieniowych i innych usług bytowych. Efektywność podróży turystycznych determinują też potrzeby duchowe (poznawcze, kontemplacyjno-estetyczne, religijne itp.) związane z osiąganiem społeczno-kulturowych celów ruchu turystycznego. Można więc zauważyć, że konsekwencje ekonomiczne ruchu turystycznego uzewnętrzniają się w postaci zasobów dóbr oraz usług turystycznych, tworzonych, udostępnianych i rozwijanych z myślą o zaspokajaniu potrzeb tego ruchu.

W literaturze rozmaicie określa się zakres celów podróżowania turystycznego. Spośród tych celów bezpośrednio lub pośrednio są wykluczone podróże służbowe. Dlatego przytaczane definicje nie w pełni objaśniają współczesne zjawisko ruchu turystycznego.

Na podstawie zaprezentowanych definicji turysty i ruchu turystycznego oraz poczynionych uwag można dokonać próby zdefiniowania pojęcia ruchu turystycznego.

Społeczno-ekonomiczne zjawisko ruchu turystycznego jest tworzone przez zbiór podróżnych motywowanych różnymi celami natury społeczno-kulturowej i zawodowej, które zamierzają oni osiągnąć po czasowym i dobrowolnym opuszczeniu miejsca stałego zamieszkania w kraju lub za granicą. Według autorów - T. Lijewskiego, B. Mikułowskiego oraz J. Wyrzykowskiego, „istotą turystyki (w szerokim tego sowa znaczeniu) jest ruch turystyczny (migracje turystyczne)”. Autorzy podają, że „migracje turystyczne są to podróże, jakie ludzie odbywają poza miejsce swego stałego zamieszkania w celach:

• Wypoczynkowych dla regeneracji sił fizycznych i psychicznych

• Poznawczych dla rozszerzenia i pogłębienia znajomości świata

• Uprawiania zamiłowań wymagających odpowiednich umiejętności i sprzętu oraz posiadania specjalnych uprawnień formalnych (np. myślistwo, żeglarstwo).

Biorąc pod uwagę dominujący motyw wyjazdu, migracje turystyczne (ruch turystyczny) podzielić można na trzy rodzaje:

• Turystykę wypoczynkową,

• Turystykę krajoznawczą (wycieczkową),

• Turystykę specjalistyczną (kwalifikowaną).

W niektórych opracowaniach turystykę wypoczynkową określa się mianem „wypoczynku”. Termin „turystyka” odnosi się wyłącznie do turystyki krajoznawczej (wycieczkowej) i specjalistycznej (kwalifikowanej).

Uwzględniając okres trwania migracji (podróży), wyróżnić można dwa rodzaje turystyki: turystykę urlopową (długookresową) i świąteczną (krótkookresową). Do turystyki urlopowej zalicza się długookresowe, trwające kilkanaście albo nawet kilkadziesiąt dni podróże odbywane podczas urlopu lub wakacji.

Terminem „turystyka świąteczna” określa się podróże odbywane podczas świąt, niedziel i innych wolnych dni w ciągu tygodnia. Są to podróże krótkookresowe, trwające zazwyczaj jeden lub dwa, rzadziej kilka dni.

Stosuje się również inne podziały ruchu turystycznego, uwzględniające geograficzny zasięg wyjazdów turystycznych (ruch krajowy i zagraniczny), stopień organizacji obsługi ruchu (turystyka zbiorowa i indywidualna), skład środowiskowy uczestników itp.

.

1.3. Pojęcie dóbr turystycznych

Według W. W. Gaworeckiego przez pojęcie „dobra turystyczne” należy rozumieć dobro lub zespół dóbr danych przez naturę, historię, lub wytwarzanych przez działalność ludzką, na którą występuje popyt turystyczny. W strukturze dóbr turystycznych wyróżnia się dobra naturalne i produkty pracy ludzkiej. Do naturalnych dóbr turystycznych autor zalicza miejsca o specyficznym klimacie, tereny górskie, wybrzeże morskie, plaże, kąpieliska, miejsca lokalizacji źródeł mineralnych itp. Dobra turystyczne postaci produktów pracy ludzkiej są wynikiem działalności człowieka ukierunkowanej wyłącznie na potrzeby turystyczne albo niezwiązanej bezpośrednio z tymi potrzebami. Kryterium podziału działalności człowieka na bezpośrednio i pośrednio związaną z turystyką jest trudne do ścisłego ustalenia. Dobra turystyczne nietworzone z myślą o turyście są w literaturze dzielone na dobra podstawowe (nazwane też idealnymi) i komplementarne.

Do podstawowych dóbr turystycznych zalicza się dobra naturalne i produkty pracy ludzkiej tworzone pośrednio z myślą o ruchu turystycznym. Nadają one kierunek ruchowi turystycznemu oraz kształtują jego strukturę czasoprzestrzenną, a także stanowią główną siłę przyciągającą turystów. Termin „podstawowe dobra turystyczne” odpowiada pojęciu „walory turystyczne”. Według J. Warszyńskiej i A. Jackowskiego walory turystyczne (regionu, miejscowości, szlaku) stanowi zespół elementów środowiska naturalnego oraz elementów pozaprzyrodniczych, które - wspólnie lub każde z osobna - są przedmiotem zainteresowań turysty.

J. Czerwiński uważa, że „tereny o określonych cechach środowiska naturalnego (przyrodniczego) oraz materialne i duchowe przejawy ludzkiej działalności (z przeszłości i współczesne), mające istotne znaczenie dla turystyki, nazywane bywają dobrami, zasobami turystycznymi, potencjałem turystycznym, lub najczęściej walorami turystycznymi.

Według A. Szwichtenberga, „walory turystyczne w literaturze ekonomiczne określane jako dobra/zasoby turystyczne dzielą się na przyrodnicze i antropogeniczne.

S. Włodejko uważa również, że walory turystyczne można podzielić na naturalne i antropogeniczne, co ilustruje poniższy rysunek.

Rysunek 2

Podział walorów turystycznych

Źródło: S. Włodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSiH, Prywatna Szkoła Handlowa w Warszawie, Warszawa 1997, s. 27.

Częściej przyjmuje się podział na wypoczynkowe, krajoznawcze i specjalistyczne. Są to jednocześnie trzy główne typy motywów, którymi może kierować się turysta. Walory wypoczynkowe pozostają w ścisłej zależności od warunków środowiska przyrodniczego. Głównym kryterium wydzielenia walorów wypoczynkowych są wskazania fizjologii wypoczynku. Z tego względu można wyróżnić tak zwane cechy niezbędne środowiska przyrodniczego oraz korzystne. Do pierwszej grupy należą między innymi czystość powietrza, wód czy też niewielki stopień przekształcenia krajobrazu. Do drugiej natomiast zalicza się: walory widokowe krajobrazu, sprzyjający bioklimat, wysoki wskaźnik „jeziorności”, duże zalesienie terenu, szczególnie drzewostanem borowym w wyższych grupach wiekowych (ponad 60 lat), występowanie wód mineralnych oraz borowiny itd.

Walory krajoznawcze są to takie cechy obiektów (zjawisk) przyrodniczych i antropogenicznych, które budzą zainteresowanie turystów oraz są czytelne w krajobrazie. Najważniejszą cechą walorów krajoznawczych jest ich charakter poznawczy. Obejmują oprócz osobliwości przyrodniczych (parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty, pomniki przyrody, użytki ekologiczne itd.), elementy kultury materialnej i duchowej (zabytki, folklor, obiekty kultu narodowego, współczesne osiągnięcia człowieka itd.

Specjalistyczne walory stanowią zespół cech środowiska przyrodniczego umożliwiający uprawianie różnych form turystyki kwalifikowanej.

Wspomniany wyżej podział walorów turystycznych na wypoczynkowe, krajoznawcze i specjalistyczne przedstawiono w poniższej tablicy.

Tabela 1

PODZIAŁ WALORÓW TURYSTYCZNYCH

Lp.	Walory turystyczne	Kryteria wydzielania walorów	Podział walorów
1	2	3	4
1.	Wypoczynkowe	Wskazania fizjologii wypoczynku	Walory (cechy) niezbędne (środowisko przyrodnicze) Walory (cechy) korzystne
2.	Krajoznawcze	Genetyczny związek ze środowiskiem przyrodniczym	Przyrodnicze: Ukształtowane bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka osobliwości flory i fauny skałki i grupy skał wąwozy, doliny i przełomy rzeczne wodospady, źródła i wywierzyska jaskinie i groty głazy narzutowe i głazowiska inne obiekty geologiczne Utworzone przez człowieka: parki zabytkowe muzea i zbiory przyrodnicze ogrody botaniczne parki krajobrazowe Usankcjonowane prawnie obiekty chronione: punkty widokowe parki narodowe parki krajobrazowe
		Związane z życiem, pracą i działalnością człowieka	Antropogeniczne: muzea i rezerwaty archeologiczne muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej zabytki architektury i budownictwa muzea sztuki i zbiory artystyczne muzea biograficzne muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe obiekty historyczno-wojskowe miejsca i muzea martyrologii zabytki działalności gospodarczej i techniki współczesne imprezy kulturalne miejsca pielgrzymkowe
3.	Specjalistyczne	Przydatność środowiska przyrodniczego do specjalnych form turystyki	Kajakarstwo i żeglarstwo Wędkarstwo Myślistwo Jeździectwo Taternictwo Speleologia Nurkowanie

Źródło: A. Szwichtenberg (red.), Podstawy turystyki, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2000, s. 15-16

Infrastruktura turystyczna

Walory turystyczne, obok bazy materialnej turystycznej, określają atrakcyjność turystyczną regionu, miejscowości, szlaku. Baza materialna turystyki często zwana infrastrukturą turystyczną to urządzenia umożliwiające zaspokojenie podstawowych potrzeb, jakie odczuwa turysta podczas podróży. Dzieli się ona na bazę: komunikacyjną, żywieniową, noclegową i towarzyszącą.

Podział bazy materialnej turystyki przedstawia poniższa tabela.

BAZA MATERIALNA TURYSTYKI

Lp.	Elementy bazy materialnej	Kryterium podziału	Podział
1	2	3	4
1.	Baza komunikacyjna	Środowisko, w którym porusza się środek transportowy	Lądowa: kolejowa (parowa, elektryczna, spalinowa) drogowa (nawierzchnie twarde, ulepszone i gruntowe) liniowa (wyciągi turystyczne i narciarskie) Lotnicza: lotniska i dworce lotnicze urządzenia do prowadzenia lotów samoloty i helikoptery Wodna: śródlądowa (drogi wodne, porty, przystanie, statki pasażerskie, promy, łodzie motorowe) morska (jw.)
2.	Baza noclegowa	Charakter pomieszczeń noclegowych	Obiekty stale użytkowane w turystycznych celach noclegowych (hotele, domy wycieczkowe, pensjonaty, schroniska, motele, domy wczasowe, schrony turystyczne, stanice wodne, obiekty mieszkalno-pensjonatowe itd.) Tereny przystosowane do ustawienia na nich przenośnego lub ruchomego sprzętu noclegowego (kempingi, pola biwakowe) Obiekty noclegowe czasowo użytkowane (tzw. para turystyczne), m.in. kwatery prywatne, szkoły
		Sposób zarządzania	Turystyczne zakłady zakwaterowania zbiorowego Kwatery prywatne
3.	Baza żywieniowa	Zakres działalności	Zakłady gastronomiczne (restauracje, jadłodajnie i bary restauracyjne, bary samoobsługowe, kawiarnie, herbaciarnie, cukiernie, winiarnie, miodosytnie i piwiarnie, bary rozrywkowe, bary alkoholowe) Punkty gastronomiczne (bufety, smażalnie, pijalnie, lodziarnie)
		Rodzaj urządzeń	Gastronomiczne Dostarczające artykuły żywnościowe (sklepy i kioski) Zaopatrujące zakłady gastronomiczne i sklepy detaliczne (zaplecza produkcyjne, magazynowe i transportowe)
4.	Baza towarzysząca	Rodzaje urządzeń	Rozrywkowe: sale jadalne w niektórych obiektach turystycznych lokale gastronomiczno-rozrywkowe świetlice, kluby, czytelnie, biblioteki kina, teatry, sale wystawowe, kasyna gier urządzenia do gier sportowych (kręgielnie, korty tenisowe, boiska do siatki itd.) Usługowe: zapewniające porządek i bezpieczeństwo oraz zdrowie (posterunki policji, stacje górskiego i wodnego pogotowia ratunkowego, ośrodki zdrowia, apteki, placówki pocztowe, usługi telefoniczne, itd. punkty usługowe (fryzjerskie, szewskie, fotograficzne) punkty handlu detalicznego z artykułami sportowymi, pamiątkarskimi, pasmanteryjnymi, toaletowymi, piśmienniczymi i gazetami

Źródło: A. Szwichtenberg (red.), Podstawy turystyki, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2000, s. 15-16.

Według W. W. Gaworeckiego całą infrastrukturę turystyczną dzieli się na techniczną i społeczną. Do infrastruktury technicznej zalicza się drogi, szlaki turystyczne, górskie koleje linowe, wyciągi narciarskie, lotniska turystyczne, żeglugę turystyczną, specjalistyczne urządzenia obiektów uzdrowiskowych, sieć hotelową, sieć zakładów gastronomicznych itp. Na infrastrukturę społeczną zaś składają się biura turystyczne, obiekty sportowe i wypoczynkowe, urządzenia rozrywkowe, informacja turystyczna itp.

Należy podkreślić, że infrastrukturę turystyczną danego obszaru uzupełnia infrastruktura ogólna (para turystyczna) stanowiąca sumę elementów, których istnienie nie zależy od rozwoju turystyki. Turystyka wpływa na nie jedynie długofalowo, powodując ich przemianę, ulepszenie lub rozwój.

Przystępując do krótkiej charakterystyki podstawowych elementów infrastruktury turystycznej i paraturystycznej (ogólnej) z punktu widzenia potrzeb turystycznych należy wymienić urządzenia i instytucje związane z potrzebami turystów w zakresie transportu i łączności. Z doświadczeń wiadomo, że instytucje i urządzenia infrastruktury komunikacyjnej umożliwiają turyście dotarcie do walorów turystycznych, poruszanie się po miejscowości i regionie turystycznym oraz przekazywanie wiadomości na odległość. Zaspokojenie tych potrzeb turystycznych zapewnia złożony układ środków transportu na przykład drogowego, kolejowego, lotniczego oraz środków łączności pocztowej, telefonicznej, radiowej i telewizyjnej, eksploatowanych przez sieć odpowiednich przedsiębiorstw transportowo-komunikacyjnych.

W strukturze potrzeb turystycznych bardzo istotne miejsce zajmują noclegi i wyżywienie. Infrastruktura turystyczna urzeczywistniająca te potrzeby obejmuje sieć zakładów oraz urządzeń noclegowych i gastronomicznych. Te elementy infrastruktury turystycznej występują w różnych formach organizacyjnych, na przykład przedsiębiorstw hotelowo-gastronomicznych czy gastronomicznych , wyspecjalizowanych i wielobranżowych.

Na układ infrastruktury turystycznej składa się również sieć handlu detalicznego zaspokajającego potrzeby turystyczne przed podróżą i w czasie podróży oraz podczas pobytu na imprezie turystycznej. Znaczącym elementem omawianej infrastruktury są różnorodne zakłady rzemieślnicze, stanowiące podstawę rozwoju odpowiednich usług osobistych i naprawczych, poszukiwanych przez turystów.

Potrzeby turystyczne w zakresie wypoczynku, kultury, rozrywki, higieny, zdrowia oraz wychowania fizycznego są zaspokajane przez odpowiednie urządzenia infrastrukturalne o bezpośrednim i pośrednim przeznaczeniu turystycznym. Przykładowo można tu wymienić plaże, kąpieliska, obiekty sportowe i kulturalno-rozrywkowe, placówki służby zdrowia oraz szlaki turystyczne.

Ważnym elementem tej infrastruktury jest też sieć przedsiębiorstw turystycznych, punktów informacji turystycznej, wypożyczalni sprzętu turystycznego, placówek urzędu celnego, placówek zapewniających bezpieczeństwo turystów oraz placówek przewodnictwa turystycznego .

Na podstawie przedstawionej problematyki komplementarnych dóbr turystycznych, czyli infrastruktury turystycznej, wolno powiedzieć, iż dobra te stanowią podstawę funkcjonowania i rozwoju gospodarki turystycznej danej miejscowości, regionu turystycznego lub kraju.

1. Badania marketingowe w turystyce

1. Istota i cele badań marketingowych.

W polskich realiach usługi turystyczne mają duży potencjał produkcyjny. Na obecnym etapie większość form za najważniejszy cel uważa, jak najszybsze rozpoczęcie sprzedaży, zbudowanie sieci dystrybucji, zgromadzenie dużej liczby klientów. Gdy ten szybki rozwój zostanie zahamowany, następuje poszukiwanie odpowiedzi na pytanie dlaczego tak się dzieje. Spojrzenie z perspektywy kierownictwa już nie wystarcza. Potrzebne są specjalne działania polegające na intensywnym zbieraniu danych, przetwarzaniu ich i prezentacji w określonej formie. Działania te współcześnie nazywamy badaniami marketingowymi. Możemy je określić jako: „planowe i obiektywne, realizowane kwalifikowanymi metodami gromadzenia, analizowania i przekazywania informacji o czynnikach, które tworzą warunki do prowadzenia marketingu dóbr i usług”. Są to informacje o cenach produktu firmy i produktów konkurencyjnych, o cenach i elastyczności popytu wobec zmian cen, o skuteczności różnych środków promocji, o funkcjonowaniu kanałów dystrybucyjnych, o opiniach i motywach postępowania odbiorców i wiele innych. Konieczność i zakres tych badań wynikają więc z informacyjnych potrzeb decydentów.

Badania takie powinny tworzyć podstawę całego systemu nieprzerwanego dopływu informacji. Informacje są często zbierane w sposób nieformalny i podświadomy przez kierowników lub touroperatorów w trakcie pełnienia swoich codziennych obowiązków. Poprzez obserwowanie, przysłuchiwanie się dyskusjom klientów, rozmowy z kolegami z branży oraz czytanie gazet i czasopism. Informacje takie są bardzo cenne, lecz winny być wsparte bardziej formalnymi procedurami prowadzonymi systemowo i w sposób naukowy. Ustalenie Marketingowego Systemu Informacji (MIS) zapewni firmie regularne, zaplanowane pozyskiwanie, analizę i dostarczanie danych.

System informacji marketingowej jest zatem jedną z najważniejszych części ogólnego systemu informacji w firmie, strukturą w ramach której w interakcje wchodzą ludzie, urządzenia i procedury, a w efekcie pozostaje uporządkowany przepływ odpowiednich informacji wewnętrznych, pomagających w podejmowaniu decyzji marketingowych.

Metodą uniknięcia ryzyka przy podejmowaniu decyzji, od których zależy każda działalność marketingowa, są dla firmy badania marketingowe.

W każdej firmie, niezależnie od jej wielkości, badania są niezbędne.

W każdej firmie formalne i nieformalne techniki zbierania danych stają się podstawowymi obszarami badań marketingowych, które winny zajmować się:

• badaniami potrzeb oraz zbieraniem opinii potencjalnych klientów,

• badaniami konkurencji - na bieżąco śledzić jej udział w rynku, wydatki na reklamę, rozwój produktów i ich wizerunek, szukać nie tylko słabych stron konkurencji, lecz również punktów odniesienia,

• badaniami własnymi touroperatorów, agentów oraz innych kanałów dystrybucji,

• badaniami obecnych klientów oraz stanu ich zadowolenia z wykonywanych usług turystyki,

• badaniami nowego produktu, to jest nowych kierunków wyjazdów,

• badaniami skuteczności działań reklamowych i promocyjnych, co może wskazać nie tylko zasadnicze inwestycje, lecz również strategiczne decyzje „być albo nie być” dla firmy.

Integralnym elementem badań marketingowych jest prowadzenie studiów prognostycznych, a więc udzielenie odpowiedzi na pytanie, jak różne procesy i zjawiska rynkowe ukształtują się w przyszłości. Tak więc badania te mogą dotyczyć stanów przyszłych i obecnych oraz obejmować prognozy na przyszłość.

1. Promocja w badaniach

Celem promocji jest wywarcie wpływu na finalnego nabywcę usługi. „Cel ten można również osiągnąć pośrednio przez oddziaływanie na pewne grupy osób, od postępowania których są uzależnione nabywcze zachowania podejmujących turystykę.

Spośród zasadniczych form promocji, takich jak: reklama, public relations, sprzedaż osobista i promocja uzupełniająca, w badaniach do najbardziej rozpowszechnionych środków należą badania skuteczności i nośników reklamy.

Stosuje się w tym celu różne metody prostych obserwacji, badań ankietowych, a nawet skomplikowane metody analityczne. Wszystkie one mają na celu zbadanie rodzaju reakcji odbiorcy na reklamę.

Badania turystycznej promocji powinny być poprzedzane wieloma pytaniami:

• W jakich proporcjach należy stosować public relations, reklamę, sprzedaż bezpośrednią i wspomaganie sprzedaży?

• Czy nasza reklama jest skuteczna, jeżeli tak, to dlaczego, jeżeli nie, to jakie formy reklamy są w danej fazie rozwoju rynku turystycznego skuteczne dla promowania naszego produktu?

• Jaka działa w tym zakresie konkurencja?

• Jak możemy zróżnicować nasze działania reklamowe, aby lepiej wyróżniać się wśród konkurencji?

• W jaki sposób reklama wpływa na sprzedaż naszych produktów?

• Na ile konkurencyjna jest promocja sprzedaży w stosunku do reklamy firmy?

• Jakie środki promocji należy wykorzystać (na przykład kupony, rabaty, konkursy, prezenty)?

• Jakie formy reklamy należy stosować (telewizja, radio, prasa, plakaty, reklama bezpośrednia)?

• Czy istnieje budżet reklamowy, czy jest wystarczający, czy zależy od wyników całego przedsiębiorstwa?

2. Badania dystrybucji i cen

W badaniu dystrybucji najczęściej chodzi o uzyskanie należytej odpowiedzi na niżej przedstawione pytania:

• Jak powinny być sprzedawane nasze produkty?

• Czy firma ma właściwe produkty z punktu widzenia możliwości ich sprzedaży przez posiadane kanały dystrybucji?

• Czy posiadanie kanały dystrybucji są w stanie efektywnie docierać do grupy docelowej nabywców? Jeżeli nie, to w jaki sposób można to poprawić?

• Czy posiadane kanały dystrybucji są konkurencyjne?

• Jakie alternatywne kanały dystrybucji możemy wprowadzić?

• Jaka powinna być polityka prowizyjna?

• Jaka powinna być polityka kontroli kanałów dystrybucji (szkolenia, sprzedaż)?

• Czy mamy efektywny system szkoleń początkowych i zaawansowanych?

• Jaką politykę dystrybucyjną prowadzi konkurencja?

• Co jest ważne dla sieci agentów przy sprzedaży naszego produktu?

• Jak pracownicy postrzegają własną firmę?

• Jakie są trendy w dystrybucji turystycznej?

• Jaki jest punkt zyskowności danego oddziału (biura)?

• Czy istnieje system szukania najzdolniejszych touroperatorów, ich promowania, szkolenia, motywacji do pracy w naszej firmie?

• Jaki system motywacyjny jest stosowany przez naszą firmę, czy jest on efektywny?

Badania cen mają istotne znaczenie dla polityki sprzedaży. Analiza racjonalnej ceny wykazuje potrzebę zastosowania koncepcji różnicowania cen sprzedaży. Koncepcja ta zmusza firmy turystyczne do zastosowania cen sezonowych, cen dla określonych kategorii turystów. Wymaga to także odpowiedzi na wiele pytań:

• Jakie zniżki cenowe powinny być stosowane do produktu?

• Jakie zmiany możemy zaproponować w naszym systemie prowizyjnym, aby był on bardziej konkurencyjny?

• Czy nasze wskaźniki kosztów są porównywalne do innych?

2. Badanie jakościowe i ilościowe

Z punktu widzenia samego charakteru otrzymanych informacji możemy podzielić badania marketingowe w turystyce na jakościowe i ilościowe. W badaniach jakościowych kładzie się przede wszystkim nacisk na zbieranie informacji dotyczących motywów, postaw, preferencji i reakcji klientów. Nie można jednak wyodrębnić z nich uogólnień statystycznych, ponieważ takie badania tylko uzupełniają ilościowe. Podstawowe różnice między nimi ujawnia tabela 8.

Rozdział 2

Charakterystyka Gdańska

1. Analiza podstawowych dóbr turystycznych w Gdańsku

2.1.1. Walory naturalne

Do podstawowych dóbr turystycznych w Gdańsku należy zaliczyć dobra naturalne (przyrodnicze) i produkty pracy ludzkiej tworzone pośrednio z myślą o ruchu turystycznym w tym mieście.

Do walorów naturalnych w Gdańsku, dających turyście pełnię satysfakcji, zalicza się cechy środowiska przyrodniczego, takie jak: nadmorskie położenie, korzystne temperatury, klimat morski, średnia ilość opadów, średnia liczba dni słonecznych w roku, średnie temperatury powietrza, powierzchnia wód, lasów, stopień zanieczyszczenia wód, lasów, flora, fauna.

Gdańsk to największe w Polsce północnej miasto wojewódzkie. Włącznie z Sopotem i Gdynią tworzy prawie milionową aglomerację Trójmiasta. Położony jest nad Zatoką Gdańską, będącą częścią Morza Bałtyckiego. Powierzchnia miasta wynosi 262 km², a długość granic 132,8 km, w tym morskich 32,2 km. Najniżej położony punkt miasta to Olszynka (-0,7 m. p.p.m.), najwyżej położony punkt znajduje się w Gdańsku Osowie (180 m n.p.m.).

Na północnej granicy miasta ciągnie się pasmo wydm nadmorskich Mierzei Wiślanej od Sopotu po Górki Zachodnie. Gleby w Gdańsku są zróżnicowane. Na torfach zalegających równinę deltową Wisły (Św. Wojciech, Orunia, Letnica, Nowy Port) oraz pradolinę kaszubską wytworzyły się gleby bagienne i torfowe. Występują tu też rozmaitego typu mady piaszczyste, użyźniane przez zamulanie ich powierzchni.

Klimat Gdańska ma charakter przejściowy między oceanicznym a lądowym. Pod względem termicznym tutejszy klimat cechują stosunkowo wyrównane przebiegi temperatur i niezbyt wysoka temperatura roczna. Zaznacza się także opóźnienie prawie wszystkich pór roku.

Niezwykle korzystnie przedstawiają się tutaj warunki nasłonecznienia. Zachmurzenie jest bardzo zmienne. Ilość dni pochmurnych jest mniejsza niż w głębi kraju, zaś wilgotność większa. Największe roczne sumy opadów atmosferycznych notowane są w okresie letnim, najmniejsze zimą.

Zjawisko to przedstawia poniższa tabela.

Tabela 3

MIESIĘCZNE STANY OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH W GDAŃSKU

W LATACH 2009, 2010, 2011

MIESIĄCE	2009	2010	2011
STYCZEŃ	19,3	13,9	20,1
LUTY	22,9	11,3	45,9
MARZEC	40,0	22,8	12,0
KWIECIEŃ	0,8	10,3	15,3
MAJ	62,6	95,9	39,7
CZERWIEC	56,4	19,9	26,0
LIPIEC	97,1	63,7	81,1
SIERPIEŃ	20,6	139,8	63,2
WRZESIEŃ	22,0	95,9	39,7
PAŹDZIERNIK	66,9	10,8	24,8
LISTOPAD	28,0	96,0	14,9
GRUDZIEŃ	52,9	37,7	28,0

Źródło: Informator o sytuacji społeczno-gospodarczej Gdańska za lata 2009-2011, Urząd Miejski w Gdańsku, 2011 i 2012, s. 78.

Największe ilości opadów atmosferycznych wystąpiły w sierpniu 2010 roku i wyniosły 139,8 mm, a najmniejsze w kwietniu 2009 roku wynoszące 0,8 mm. Na podstawie powyższej tabeli obliczono średnią ilość opadów w wybranych latach 2009, 2010, 2011.

Rok 2009

19,3 + 22,9 + 40,0 + 0,8 + 62,6 + 56,4 + 97,1 + 20,6 + 22,0 + 66,9 + 28,0 + 52,9 = 489,5

489,5 : 12 = 40,8 mm

Rok 2010

13,9 + 11,3 + 22,8 + 10,3 + 95,9 + 19,9 + 63,7 + 139,8 + 95,9 + 10,8 + 96,0 + 37,7 = 618,0

618,0 : 12 = 51,5 mm

Rok 2011

20,1 + 45,9 + 12,0 + 15,3 + 39,7 + 26,0 + 81,1 + 63,2 + 39,7 + 24,8 + 14,9 + 28,0 = 410,7

410,7 : 12 = 34,2 mm

Najwyższa średnia ilość rocznych opadów w Gdańsku w roku 2010 wynosi 51,5 mm, najniższa w roku 2011 34,2 mm.

Autor postarał się również przedstawić średnie temperatury powietrza w latach 2009, 2010, 2011. Aby obliczyć średnie temperatury powietrza, przedstawił średnie miesięczne temperatury powietrza w Gdańsku w roku 2009, 2010, 2011.

Tabela 4

MIESIĄCE	2009	2010	2011
STYCZEŃ	0,1	-6,0	0,2
LUTY	0,1	-1,4	-2,9
MARZEC	2,9	3,3	2,9
KWIECIEŃ	9,2	6,9	8,5
MAJ	11,7	10,2	12,3
CZERWIEC	14,2	15,4	17,0
LIPIEC	18,2	20,9	18,2
SIERPIEŃ	18,8	19,4	18,1
WRZESIEŃ	15,7	13,9	15,7
PAŹDZIERNIK	8,0	7,3	10,4
LISTOPAD	6,5	5,4	5,4
GRUDZIEŃ	0,2	-4,7	3,9

Źródło: dane Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Najcieplejszym miesiącem w Gdańsku w 2011 roku był lipiec, w którym średnia miesięczna temperatura powietrza osiągnęła 18,2 st. C, a najzimniejszy był luty ze średnia temperaturą w miesiącu wynoszącą -2,9 st. C. Natomiast w 2010 roku najcieplejszym miesiącem był lipiec o temperaturze 20,9 st. C, a najzimniejszym styczeń (-6,0 st. C). W 2009 roku najcieplejszy miesiąc to sierpień o temperaturze 18,8 st. C, a najzimniejszy luty i styczeń po 0,1 st. C. W latach 2009, 2010, 2011 największą średnią miesięczną temperaturę powietrza osiągnięto w lipcu (20,9 st. C) roku 2010. W styczniu tego samego najniższa temperatura wyniosła -6,0 st. C.

Na podstawie tabeli nr 2 autor obliczył średnią ilość temperatur w latach 2009, 2010, 2011.

Rok 2009

0,1 + 0,1 + 2,9 + 9,2 + 11,7 + 14,2 + 18,2 + 18,8 + 15,7 + 8,0 + 6,5 + 0,2 = 105,6

105,6 : 12 = 8,8 st. C

Rok 2010

-6,0 + (-1,4) + 3,3 + 6,9 + 10,2 + 15,4 + 20,9 + 19,4 + 13,9 + 7,3 + 5,4 + (-4,7) = 90,6

90,6 : 12 = 7,6 st. C

Rok 2011

0,2 + (-2,9) + 2,9 + 8,5 + 12,3 + 17,0 + 18,2 + 18,1 + 15,7 + 10,4 + 5,4 + 3,9 = 109,7

109,7 : 12 = 9,1 st. C

Autor starał się podsumować obliczenia średnich temperatur w latach 2009, 2010, 2011. W 2009 roku wyniosła 105,6 st. C. W latach 2009, 2010, 2011 najwyższa temperatura wynosiła w 2010 roku w lipcu 20,9 st. C. Natomiast najniższa również w 2010 roku w styczniu -6,0 st. C. Średnie miesięczne zachmurzenie ujawnia poniższa tabela.

Tabela 5

Średnie miesięczne zachmurzenie w latach 2009, 2010, 2011

MIESIĘCZNE	2009	2010	2011
STYCZEŃ	6,0	6	6
LUTY	6,2	7	5
MARZEC	6,4	5	5
KWIECIEŃ	2,4	5	4
MAJ	4,2	6	5
CZERWIEC	5,6	4	4
LIPIEC	4,8	4	6
SIERPIEŃ	3,7	5	5
WRZESIEŃ	3,9	5	5
PAŹDZIERNIK	6,0	4	5
LISTOPAD	5,8	7	5
GRUDZIEŃ	6,7	6	6

Źródło: dane Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie

Najmniejsze średnie miesięczne zachmurzenie wynosi w 2009 roku w kwietniu (+2,4), czyli w miesiącu tym było najwięcej dni słonecznych, a najmniej w lutym i w listopadzie 2010 roku.

Średnia liczba dni słonecznych w roku 2009, 2010, 2011.

Rok 2011

6+5+5+4+5+4+6+5+5+5+5+6 = 61 61 : 12 = 5,1 zachmurzeń

Rok 2010

Po obliczeniu wynosi 64 zachmurzeń, średnia liczba zachmurzeń wynosi 5,1.

Rok 2009

Średnia liczba dni zachmurzonych 5,08. Najwięcej dni słonecznych było w roku 2009, bo w tym roku było najmniej dni zachmurzonych.

Autor postarał się również przedstawić powierzchnię wód i lasów w Gdańsku.

Tabela 6

Powierzchnia wód i lasów w Gdańsku

w latach 2009, 2010, 2011, 2012

Wyszczególnienie	2009	2010	2011	2012	Przyrost (+) lub ubytek (-)
										Rok 2010 do 2008		Rok 2011 do 2010		Rok 2012 do 2011
					Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione	4869	4886	4889	4926	w odset -kach	w ha	w odset -kach	w ha	w odset -kach	w ha
										18,7	17	18,7	3	18,8	+3,7
Grunty pod wodami	1274	1284	1291	1294	4,9	10	4,9	7	4,9	+3
Grunty pod wodami powierzchniowymi	716	720	725	727	2,7	4	2,8	5	2,8	+2
Grunty pod wodami płynącymi	601	604	606	605	2,3	3	2,3	2	2,3	-1
Grunty pod wodami stojącymi	115	116	119	122	0,4	1	0,5	3	0,5	+3

,

Źródło: dane Departamentu Majątku Województwa Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego w Gdańsku.

Z tabeli wynika, że największa powierzchnia wód (gruntów pod wodami) znajdowała się w 2012 roku (1294 ha), gruntów pod wodami powierzchniowymi 727 ha. Gruntów pod wodami płynącymi znajduje się 606 ha w 2011 roku, pod wodami stojącymi 122 ha w 2012 roku.

Natomiast największa powierzchnia lasów w Gdańsku w latach 2009 - 2012 wynosi w roku 2012 i ilości 4926 ha.

Flora i fauna na terenie Gdańska

Współczesny Gdańsk w porównaniu z wieloma miastami w Polsce ma stosunkowo dużo zieleni, również dlatego, że od południa jest otoczony lesistymi wzgórzami morenowymi.

W Gdańsku roślinności sprzyja nadmorski klimat. Jest w Gdańsku parę miejsc posiadających mikroklimat. Taką miejscowością jest na przykład Oliwa.

Centrum Gdańska, Nowy Port to z kolei dzielnice narażone na wyziewy komunikacyjne i przemysłowe. Tak więc zieleń spełniająca rolę „zielonych płuc” jest tu zagrożona degradacją, a unikalne ze względu na mikroklimat miejsca nie spełniają swej uzdrowiskowej roli.

Gdańsk potrzebuje bardzo przemyślanej polityki, a nawet strategii w kwestii zakładania i utrzymania terenów zielonych, w tym ogrodów, aby służyły one całemu środowisku naturalnemu.

Flora w Gdańsku jest niezwykle bogata. Roślinność układa się tu strefowo. Pierwszą strefę stanowi płaska plaża, pozbawiona zwykle roślinności poza szczątkami roślinnymi rozmaitymi glonami, wyrzuconymi przez fale morskie. Druga to wał wydm przednich, czyli białych, najczęściej sztucznie utrwalonych z bardzo bogatą roślinnością.

Trzecia strefa to pasmo wydm wewnętrznych, czyli szarych, o charakterystycznej roślinności zielonej, drzewiastej wraz ze specyficzną florą porostów.

Do pobrzeża bałtyckiego należy zatorfowiona Pradolina Kaszubska ze słono-roślinnymi łąkami nadmorskimi oraz kępy nadmorskie, które na styku z morzem tworzą urwiste klifowe zbocza porośnięte w wielu miejscach zaroślami rokitnika.

W okolicach Brętowa, Oliwy rosną charakterystyczne buczyny. Natomiast największe przestrzenie leśne w Gdańsku zajmują bory mieszane. W dużej i zwartych kompleksach występują w strefie przykrawędziowej Wysoczyzny od Brętowa. Mieszany las liściasty spotyka się tu tylko na Westerplatte i w Dolinie Radości. W górnym odcinku Doliny Brętowskiej zachował się w bardzo małych ilościach las łęgowy olchowo-jesionowy. Roślinność stepowa porasta obecnie jedynie wzgórze Pachołek w Oliwie.

Na terenie Gdańska występują obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, które znajdują się pod ochroną prawną. Obejmują one 37% powierzchni miasta. Występuje tu 150 pomników przyrody: 112 pojedynczych sztuk drzew, 26 grup drzew, jedna aleja, dziewięć głazów narzutowych oraz dwa pomniki powierzchniowe. Wśród drzew pomnikowych przeważają buki i dęby.

Formami chronionej przyrody w Gdańsku są: obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz użytki ekologiczne, w tym trzy użytki utworzone w 2006 roku na podstawie uchwały Rady Miasta Gdańska o objęciu ochroną prawną w formie użytków ekologicznych trzech wartościowych obszarów:

• „Migowska Bielawa” o powierzchni 0,51 ha, zlokalizowany pomiędzy ulicą Myśliwską i osiedlem Jasień

• „Dolina Czystej Wody” o powierzchni 2,73 ha, zlokalizowany w Trójmiejskim Parku Krajoznawczym

• „Łozy w Kiełpinie” o powierzchni 6,29 ha, zlokalizowany w okolicy Kiełpina Górnego

Poniższa tabela przedstawia obszary chronionego krajobrazu w Gdańsku.

Tabela 7

Tereny chronione w Gdańsku

Nazwa obszaru przyrodniczego		Powierzchnia w ha
Obszary chronionego krajobrazu
Trójmiejski Park Krajobrazowy w granicach Gdańska	2 341,80
Otulina Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego	2 570,70
Obszar Chronionego Krajobrazu Wyspy Sobieszewskiej	1 228,00
Otomiński Obszar Chronionego Krajobrazu	1 762,00
Obszar Chronionego Krajobrazu Żuław Gdańskich	1 051,00
Rezerwat Przyrody
Ptasi Raj		188,80
Dolina Strzyży		38,52
Mewia Łacha		35,40
Źródliska Ewy		11,08
Wąwóz Huzarów		2,80
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy
Dolina Strzyży		375,45
Dolina Potoku Oruńskiego		79,37
Użytek ekologiczny
Łozy w Kiełpinie		6,29
Murawy kserotermiczne w Dolinie Potoku Oruńskiego		2,88
Dolina Czystej Wody		2,73
Luneta z Pasikonikiem		0,81
Prochownia pod Kasztanami		0,53
Migowska Bielawa		0,51
Fort Nocek		0,11
Oliwskie Nocki		0,07

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Wydziału Środowiska

W Gdańsku powstały dwa ogrody botaniczne: w Parku Oliwskim i we Wrzeszczu przy Wydziale Farmaceutycznym Gdańskiej Akademii Medycznej, przy ulicy generała Hallera. Oprócz ogrodów i parków areał zieleni powiększają zieleńce, stare cmentarze i ogródki działkowe.

Trudno niestety nazwać ogrodami ogródki działkowe. Przyczyniają się one również do zanieczyszczenia środowiska (brak kanalizacji). Założenie ogródków działkowych w oliwskiej Dolinie Radości zdegradowało tereny.

Lasy oliwskie

Na obszarze Lasów Oliwskich występuje sporo różnej wielkości głazów narzutowych, z których bardziej okazałe egzemplarze, będące reliktami potężnych procesów geologicznych sprzed tysiącleci, zostały uznane za pomniki przyrody nieożywionej. Dawniej głazy po rozbiciu stosowano w budownictwie i w drogownictwie. Na uwagę zasługują Lasy Oliwskie. Tworzą one południową część Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Obejmuje je Nadleśnictwo Gdańsk, w skład którego wchodzą leśnictwa: Matemblewo, Reniszewo, Gołębiewo. Lasy te stanowią wschodnią część wysoczyzny Pojezierza Kaszubskiego, zwaną także Wysoczyzną Gdańską. Lasy Oliwskie położone są na obszarze zwartego zasięgu buka i właśnie ten gatunek dominuje w okolicznych drzewostanach liściastych oraz mieszanych. Często są także obce siedliska taksony: sosna zwyczajna, świerk pospolity i modrzew europejski. Z gatunków rodzimych można wymienić grab oraz dęby: szypułkowy, bezszypułkowy. Spotyka się tu także brzozy: brodawkową i na terenach zabagnionych - omszoną, jesion wyniosły, czarną i szarą olszę, jarząb pospolity oraz nieliczne cisy i kilkanaście gatunków egzotycznych: da gezę zieloną, sosnę wejmutkę, tanowca białego, dąb czerwony, robinię białą, cyprysik Lawsona, żywotnik olbrzymi i inne.

Spośród roślin zielonych warto wymienić gatunki stosunkowo rzadkie, są to: kokorycze - wątła i pusta, łuskiewnik różowy, pełnik europejski, wielosił błękitny, podejźrzon księżycowy (otulina TPK) nasięźrzał pospolity, bagnica torfowa, rosiczka okrągłolistna, podkolan biały, kruszczyk szerokolistny, stoplamek zaniedbany i inne. Grupę gatunków górskich reprezentują: wroniec wichlasty, przetacznik górski, tajeśc gajowa, manna gajowa, kozłek bzowy, podrzeń żebrowiec, tajad dziobaty, żebrowiec górski, nerecznica szerokolistna, paprotnik kołczysty, niezapominajka leśna, bardzo często dziki bez koralowy, klon jawor.

Niezwykle licznym gatunkiem jest azjatycki niecierpek drobnokwiatowy. W lesie wokół działek w Dolinie Radości oraz Owczarni napotkamy szereg roślin hodowlanych i ogrodowych chwastów, które zostały tu nieświadomie przeniesione wraz z wyrzuconymi działkowymi odpadami. Należą do nich: paproć pióropusznik strusi, krokus, cebulica, szafirek, przebiśnieg, różne przymule, niecierpek himalajski i inne gatunki ozdobne.

Ze zwierząt zamieszkujących las można wymienić dzika, jelenia, sarnę, lisa, borsuka, wiewiórkę, kunę leśną, jastrzębia, myszołowa, kruka, dzięcioła (wśród nich czarnego i zielonego), sójkę, puszczyka, kosa, drozda śpiewaka, rudzika itd.

Z rzadkich ptaków widywano orzechówkę i zimorodka. W strefie potoków w rejonie Doliny Radości spotykano górskiego ptaka - pluszcza, a w odnodze południowej występowały bobry. W dolinach Zielonej i Radości zauważono ślimaka ostrokrawędzistego. Rzadkością jest żyjąca w Potoku Oliwskim larwa machówki, reprezentująca ochotkowate Paratanytarsus natvigi. Gatunek ten jest reliktem polodowcowym. Współcześnie częściej spotykanym na północy Europy, między innymi w Norwegii. W związku z nowymi inwestycjami w Dolinie Radości i na obszarze przyległym istnieje poważne zagrożenie bytu wymienionej muchówki i pozostałych unikalnych, często chronionych tamtejszych organizmów.

Na uwagę zasługują także inne owady. Przytoczę te najbardziej znane gatunki, których jest tu wiele jak na przykład piękne motyle: mienik tęczowiec i paź królowej, marzy młódka proporzec oraz sporo taksonów odgrywających istotną rolę w kształtowaniu leśnego środowiska, między innymi drapieżne chrząszcze z rodziny biegaczowatych: fioletowy biegacz gładki, ogrodowy, pomarszczony, wręgaty i skórzasty. Warto wspomnieć o brudnicy mniszce, która w XX wieku pustoszyła drzewostany, zwłaszcza szpilkowe w Lasach Oliwskich. Inny motyl, szczotecznica szarawka, jest konsumentem drzew liściastych, zwłaszcza buków.

Nieliczne kasztanowce, rosnące na obszarze lasu, zostały zaatakowane przez szrotówka kasztanowcowiaczka, motyla z rodziny kibitnikowatych. Obecnie dużym problemem dla hodowców lasu stała się gradacja kornika drukarza, który opanowuje drzewostany świerka pospolitego.

Park Oliwski

Park Oliwski zajmuje obszar 13 ha i jest ulubionym miejscem spacerów mieszkańców Trójmiasta oraz przybyłych gości. Wielką atrakcję dla miłośników przyrody stanowi bogaty starodrzew składający się z wielu gatunków rodzinnych (tworzących nieraz wspaniałe aleje) oraz gatunków obcych egzotów. Większość drzew posiada tabliczki identyfikacyjne.

Przy wejściu do parku napotykamy trzy kasztanowce białe pochodzące z Azji Mniejszej i Bałkanów. Dalej mijamy choinę kanadyjską introdukowaną z lasów Ameryki Północnej. Obok wyrósł cis pospolity. Kolejnym ciekawym obiektem jest wspaniały modrzew japoński zrzucający na zimę szpilki. Potem mijamy orzech szary pochodzący z Ameryki Północnej. W pobliżu wodospadu znajduje się wiekowy klon jawor zasiedlający góry i pogórze. Gatunkiem tym obsadzono fragment ulicy Wita Stwosza w Oliwie. Nad stawem występuje jesion wyniosły oraz dwie olsze czarne. Obok nich posadzono pospolitą czeremchę zwyczajną. Kolejne egzotyczne drzewo to północno-amerykański żywotnik olbrzymi. 150 lat przetrwał miłorząb dwuklapowy. Kolejny takson to amerykańska sosna wejmutka.

Na terenie parku napotkamy wiele dorodnych buków zwyczajnych. Tworzą one drzewostan u podnóża bliźniaczych pagórków: „Piekła” i „Nieba”, znajdujących się na granicy parku przy ulicy Opackiej. Szczególnie piękny egzemplarz buka rośnie w odosobnieniu na trawniku. Cyprysik nutkajski zawdzięcza swą nazwę wyspie Nootka w Ameryce Północnej. Żywotnik olbrzymi występuje w towarzystwie kolejnego cisa. Odwierzchołkowe zamieranie pędów jodły kaukaskiej jest następstwem skażenia środowiska. W przeciwieństwie do jodły kaukaskiej i pospolitej stosunkowo odporna na zanieczyszczenia jest sosna czarna pochodząca z Południowej Europy i Azji Mniejszej.

Obok wyjścia z parku przy ulicy Opackiej rośnie topola biała. Potem można obejrzeć orzech czarny i dwie dorodne lipy drobnolistne. Za mostkiem na Potoku Oliwskim rośnie skrzydłorzech kaukaski, a także jodła kaukaska, kolejny cis oraz dąb węgierski. Po drugiej stronie drogi rośnie jarząb szwedzki. Obok wyrasta młody platan, a na środku trawnika króluje trzydniowy pomnikowy grójecznik japoński. Przed frontem katedry rośnie jesion wyniosły. Dalej na prawo, na środku trawnika, wyrósł tulipanowiec amerykański.

Interesującym napotkanym gatunkiem jest wielkolistna topola Wilsona i wiąz.

Przed Pałacem Opatów, przy stawie, rośnie brzoza brodawkowata. Kolejny pomnik przyrody w pobliżu stawu to magnolia drzewiasta. Obok żywotnika zachodniego, pochodzącego z Ameryki Północnej, znajduje się cyprysik Lawsona (pomnik przyrody) oraz kolejna choina kanadyjska. Na terenie alpinarium występuje świerk serbski. Przedostatnim obiektem jest grupa buków, w odmianie czerwonej.

Alejka Lipowa prowadzi do wyjścia z parku. Park Oliwski odwiedza bardzo dużo turystów, mieszkańców Gdańska o różnych porach roku, szczególnie wiosną w maju. Możemy wówczas podziwiać kwitnące krzewy rododendronów. W marcu już oczaruje turystów bogactwo wiosennych kwiatów, zwłaszcza różnobarwnych krokusów. W alpinarium, na początku kwietnia zastaniemy kwitnące krzewy wawrzynka wilcze łyko o intensywnym zapachu.

Trójmiejski Park Krajobrazowy

Trójmiejski Park Krajobrazowy utworzony został na powierzchni 20,3tys. ha. Obejmuje swym zasięgiem Wysoczyznę Gdańską. Postaram się przedstawić TPK na terenie Gdańska.

Obiektem ochrony jest teren o niezwykle bogatej rzeźbie młodo glacjalnej z szeregiem rozcięć erozyjnych oraz kompleks lasów oliwskich.

Unikatowość rzeźby terenu, duże powierzchnie zwartych kompleksów leśnych w sąsiedztwie Gdańska sprawiły, że TPK jest znakomitym zapleczem do uprawiania sportu (biegi na orientację, narciarstwo biegowe), turystyki pieszej i rowerowej oraz rekreacji. Obszar ten ma niedoceniane walory edukacyjne, nie tylko w zakresie ekologii.

Szata roślinna TPK to przede wszystkim lasy bukowe i mieszane z dużym udziałem buka. W najwyżej położonych fragmentach strefy krawędziowej Wysoczyzny dominuje kwaśna buczyna niżowa i lasy dębowo-bukowe. Na zboczach dolin zachowały się płaty żyznej buczyny niżowej. W dnach dolin występują zbiorowiska grądowe, z dębem szypułkowym i grabem oraz towarzyszące licznym potokom i źródliskom łęgi z olszą czarną i szarą, a także jesionem wyniosłym. Duży udział w budowaniu drzewostanu mają sosna zwyczajna i świerk pospolity oraz częściej modrzew europejski, japoński lub ich mieszańce. Osadzono także egzotyczną daglezję zieloną. Na obszarze parku występuje znaczna liczba głazów narzutowych, wiele z nich porośniętych jest interesującą florą epilityczną.

W TPK istnieje 9 rezerwatów przyrody, głównie leśnych. Rezerwaty w okolicach Gdańska to: Dolina Strzyży, Wąwóz Husarów, Łęg nad Seweliną, Gałęźna Góra, Źródliska w Dolinie Ewy, Zajęcze Wzgórze, Kacze Łąki, Pełcznica.

Interesującym obiektem sakralnym leżącym na obszarze TPK jest powstała w 2000 roku Kalwaria Matemblewska.

Park Nadmorski Ronalda Reagana

Zlokalizowany jest w pasie nadmorskim, między ulicą Piastowską na Przymorzu a promenadą na przedłużeniu alei Jana Pawła II na Zaspie i ul. Jana Hallera na Brzeźnie. Nazwa nadana uchwałą Rady Miasta Gdańska 28 października 2004 roku z inicjatywy Czesława Nowaka, na cześć Ronalda Reagana, prezydenta Stanów Zjednoczonych i honorowego obywatela Gdańska. Zajmuje powierzchnię 85 ha, w tym dwa duże stawy i 1,7 ha lasu. Założony na miejscu tymczasowych ogródków działkowych. Wybudowano oświetloną ścieżkę pieszo-rowerową na przedłużeniu ul. Jagiellońskiej i ul. Kołobrzeskiej oraz oświetloną ścieżkę pieszo-rowerową na przedłużeniu ul. Obrońców Wybrzeża. Oficjalną nazwę nadano w 2004 roku. W 2006 roku otwarto Krainę Zabawy. Jest to największy w Gdańsku plac zabaw dla dzieci, wraz z wielopoziomowym skateplaza (miejsce jazdy na rolkach i deskorolkach). W sumie, na 80 ha parku wybudowano 5,5 km o szerokości 3 m, 5 placów zabaw powierzchni 3 ha, 2 place rekreacyjne, 4 place wypoczynkowe, górkę saneczkową, 4 mosty nad rowami. Na 5100 m² (zwłaszcza przy stawach) zasadzono tworzącą szuwary roślinność bagienną. Brzegi rowów obsadzono kępami krzewów. Zalesiono teren. Ścieżki zaopatrzono w ławki, ozdobne kosze na śmieci. Ustawiono palisadę (miejsce na ognisko). 28 czerwca 2008 roku uznano Park Ronalda Reagana za najlepiej zagospodarowaną przestrzeń zieloną w kraju.

2. Walory antropogeniczne w Gdańsku

2.2.1 Zabytki i miejsca pamięci

Gdańsk jest w Trójmieście miastem najstarszym, spełniającym ważne funkcje handlowe i miejskie od X wieku. Rozległe stosunki handlowe Gdańśka z zapleczem lądowym, położenie w punkcie ważnego szlaku między Adriatykiem a Bałtykiem (szlak bursztynowy) sprzyjały rozwojowi miasta i między innymi słynnego rzemiosła Gdańskiego, a przede wszystkim złotnictwa, kowalstwa, hutnictwa, obróbki bursztynu, grzebieniarstwa, szewstwa, bednarstwa. Największy rozwój przeżyło miasto w okresie XV-XVII wiek.

Po pierwszej wojnie światowej Gdańsk wraz z częścią Żuław stanowił terytorium tzw. Wolnego Miasta Gdańska, przy czym Polska miała zagwarantowane prawo korzystania z portu. Stacjonujący na cyplu Westerplatte oddział Piechoty Polskiej, zaatakowany w pierwszym dniu II wojny, wsławił się bohaterską obroną (1-7 września 1939 roku). Fakt ten upamiętnia piękny, monumentalny pomnik obrońców Westerplatte.

W Gdańsku 1 września 1939 o godzinie 4:45 strzałami z Pancernika Schlezwig-Holstein rozpoczęła się druga wojna światowa. Bohaterska dwudziesta walka 182 osobowej załogi strażnicy Westerplatte pod dowództwem majora Henryka Sucharskiego stała się symbolem polskiego oporu wobec hitlerowskiego najeźdźcy. Wzniesiony w hołdzie obrońcom Gdańska, wyrastający z wielkiego, zielonego kopca u wejścia do portu, przypomina miecz wbity w ziemię rękojeścią. Pamiętne wydarzenia dokumentuje ekspozycja w pobliskiej wartowni nr 1. Pomnik Obrońców Westerplatte ulica Sucharskiego na terenie byłej polskiej składnicy Tranzystowej miejsca historycznej obrony 1939 roku. Na kopcu (średnia 20 metrów, wysokość 22 metry) usypanym z ziemi pozyskanej podczas poszerzania i pogłębiania kanału portowego, ustawiono monument składający się z 236 bloków granitowych, pochodzących z kamieniołomów ze Strzegomia i Borkowa na Śląsku wysokości 22,5 metrów, waga 1150 ton). Odsłonięty został 9 października 1966 roku. Ozdobiony płaskorzeźbami i napisami w małym stopniu uwieczniającymi bohaterską obronę polskiego Wybrzeża 1939 roku, z wykutymi na ścianach nazwami akwenów i miejsc bitew morskich II Wojny Światowej, w których uczestniczyli polscy marynarze i żołnierze, ale także miejscami bitew pod Lenino, Studzienkami, z napisem „CHWAŁA WYZWOLICIELOM”.

Pomnik Obrońców Poczty Polskiej

Pomnik Obrońców Poczty Polskiej przy Placu Obrońców Poczty Polskiej. Zrobiony jest z nierdzewnej blachy. Ufundowany jest przez Pocztę Polską. Odsłonięty został 1 września 1979 roku (wraz z tablicą pamiątkową autorstwa Marii i Zygfryda Korpalskich, umieszczoną na murze pocztowego dziedzińca). Przedstawia stylizowane fale morskie, na których w otoczeniu gołębi pokoju wznosi się śmiertelnie ranny pocztowiec z wysypującymi się z torby przesyłkami. Od upadającego pocztowca przejmuje karabin bogini zwycięstwa Nike.

Pomnik Poległych Stoczniowców

Pomnik Poległych Stoczniowców jest zwany często Pomnikiem Trzech Krzyży. Zajmuje centralne miejsce Placu Solidarności. Upamiętnia ofiary protestów robotniczych na Pomorzu w grudniu 1970 roku. Miał on stanąć zaraz po tej masakrze, jednak odsłonięto go dopiero w dziesiątą rocznicę tragicznych wydarzeń, a umożliwiło to podpisanie parę miesięcy wcześniej Porozumień Sierpniowych. Pomnik to trzy ogromne krzyże. Każdy ma 42 metry wysokości, waży 36 ton, z zawieszonymi na krzyżach dwutonowymi kotwicami. W jego dolnej części oglądać można płaskorzeźby ze scenami z życia stoczniowców.

Zabytki Architektury i Budownictwa Gdańska

Długi Targ to jeden z najpiękniejszych rynków Europy, otoczony szeregiem bogatych fasad renesansowych kamienic, z królującym posągiem Neptuna. Stary, średniowieczny żuraw, drzemiący w brzegu Motławy, to popularne symbole Gdańska. Tysiącletni gród nadbałtycki, ojczyzna Heweliusza, Fahrenheita, Schopenhauera, Grassa i Wałęsy słynie wśród największych turystycznych atrakcji. Gdańsk zaskakuje mnogością zabytków architektury mieszczańskiej, sakralnej, militarnej i portowej, dziedzictwem stu wieków fascynującej kultury i burzliwej historii, a także wyjątkową atmosferę miejsca, gdzie przeszłość i współczesność w doskonałej harmonii tworzą niepowtarzalny pejzaż.

Brama Wyżynna

Bogato rzeźbione, szesnastowieczne kamienne wrota Gdańska stanowiły początek Traktu Królewskiego. Przybywających wielmożów oprócz wiwatujących gdańszczan witały herby Polski, Gdańska i Prus Królewskich oraz inskrypcja pouczająca, iż „sprawiedliwość i pobożność to dwie podstawy wszelkich królestw”.

Przedbramie ulicy Długiej

Gotycko-renesansowy Zespół Przedbramia, kiedyś element średniowiecznych fortyfikacji miasta, to wznoszące się ku przestrodze: katownia z pozostałościami pręgierza. Miejsce publicznych kaźni i Wieża Więzienna, która w okresie od XVIII-XIX wieku mieściła więzienie miejskie. W historycznych celach pamiętających jęki skazańców zagoszczą w niedalekiej przyszłości skarby „gdańskiego złota”. Są to cenne zbiory Muzeum Bursztynu.

Wielka Zbrojownia

Wyrastający, imponujący dekoracyjny gmach arsenału jest najznakomitszym przykładem manieryzmu niderlandzkiego w Gdańsku. Bogato zdobione dwie równorzędne fasady. Od strony Targu Węglowego i od ulicy Tkackiej zachwycają kompozycją i ornamentyką. Niegdyś dostojne wnętrza pełne były dział, kul armatnich, wszelakiej broni. Dziś na parterze znajduje się centrum handlowe, a na wyższych kondygnacjach mieści się Akademia Sztuk Pięknych.

Złota Brama

Wzniesiony na początku XVII wieku wspaniały tak triumfalny o dwóch kondygnacjach kolumn wiódł na reprezentacyjną ulicę Długą. Wjeżdżały przezeń kiedyś do Gdańska orszaki królewskie. Szczyty Bramy wieńczą kamienne figury symbolizujące wartości cenione prze gdańszczan od wieków: pokój, wolność, bogactwo, sławę, zgodę, sprawiedliwość, pobożność i roztropność. Ulicę Długą zamieszkiwały wpływowe rody gdańskie. Dzisiejszy popularny deptak prowadzi wzdłuż patrycjuszowskich kamienic o imponujących fasadach prześcigających się bogactwem form i oryginalnością wystroju.

Ratusz Głównego Miasta

Ratusz Głównego Miasta to dawna siedziba władz zamożnego, potężnego Gdańska, początkami sięgająca trzynastego wieku i wielokrotnie przebudowywana, swą architekturą i wystrojem wnętrz w stylu manieryzmu niderlandzkiego godnie reprezentowała bogactwo i pozycję Gdańska. Najbardziej okazała Wielka Sala Rady, zwana również Salą Czerwoną, uważana jest za jedno z najpiękniejszych nowożytnych wnętrz ratuszowych. Jej strop zdobi 25 obrazów autorstwa Izaaka van den Blocke'a o wymowie symbolicznej. Najsłynniejsze z nich to apoteoza Gdańska.

Z ratuszowej wieży spływ na miasto muzyka dzwonów jednego z gdańskich carillonów, repliki siedemnastowiecznego instrumentu. Obecnie w zabytkowych murach mieści się Muzeum Historyczne Miasta Gdańska.

Fontanna Neptuna

Stojąca na Długim Targu siedemnastowieczna Fontanna Neptuna jest symbolem związku Gdańska z morzem i urokliwą ozdobą najpiękniejszego miejskiego rynku. Według jednej z gdańskich legend, to właśnie Neptun przyczynił się do powstania słynnej gdańskiej nalewki Goldwasser. Oburzony, iż do fontanny wrzucane są monety, uderzył trójzębem w wodę i rozbił złoto w drobne płatki, które odtąd zdobią swym blaskiem wspaniały ziołowy likier.

Dom Uphagena

Mieszcząca się przy ulicy Długiej rokokowo-klasycystyczna kamienica była kiedyś siedzibą znakomitego rajcy miejskiego, J. Uphagena. Obecnie mieści Muzeum Wnętrz Mieszczańskich, w którym podziwiać można pełen przepychu wystrój i bogate dawne wyposażenie kamienicy mieszczańskiej.

Spacer po odtworzonych z pietyzmem wnętrzach sieni, wielkiej i małej jadalni, pokoju muzycznego, kuchni, przenosi zwiedzających w czasy z końca XVIII wieku.

Zielona Brama

Zbudowana w stylu manierystycznym w latach 1568-1571 przez Regnera z Amsterdamu i Hansa Kramera z Drezna Zielona Brama przeznaczona była na siedzibę monarchów wizytujących miasto. Swoją reprezentacyjną funkcję pełniła tylko raz. W 1646 roku zatrzymała się tu Maria Ludwika Gonzaga w drodze z Francji na ślub z Władysławem IV. Obecnie jako jeden z obiektów Muzeum Narodowego jest miejscem wielu wystaw. Mieści się tu także biuro Laureata Pokojowej Nagrody Nobla, pierwszego prezydenta III RP, Lecha Wałęsy.

Złota Kamieniczka

Znana jest jako jedna z najpiękniejszych budowli gdańskich, stoi na Długim Targu. Została wzniesiona dla burmistrza Jana Speymanna, bogatego kupca i światłego mecenasa sztuk oraz jego żony Judyty z Bakrów. Powstała na początku XVII wieku według projektu Abrahama van den Blocke'a. Legenda głosi, że czasem po korytarzach kamieniczki snuje się duch pięknej Judyty Speymanny, szepczącej „czyń sprawiedliwie, nikogo się nie lękaj”.

Ratusz Starego Miasta

Malownicza, ceglana budowla zwieńczona strzelistą wieżyczką jest wspaniałym, najbardziej niderlandzkim przykładem manieryzmu w architekturze miasta. Przypomina ona o gdańskim fenomenie historycznym: istnieniu kiedyś dwóch odrębnych ośrodków władzy miejskiej i w związku z tym ratuszy: Starego i Głównego Miasta. Właśnie w Ratuszu Staromiejskim zasiadał ławnik, później rajca, znany astronom i piwowar Jan Heweliusz. Oprócz interesujących wnętrz obiektu, wspaniałego siedemnastowiecznego stropu z alegorycznymi malowidłami, pięknych kręconych schodów zwraca uwagę kamienny portal główny zdobiony personifikacjami wykrzywionych w grymasie przywar i uśmiechniętych cnót. Obecnie w ratuszu mieści się Nadbałtyckie Centrum Kultury Gdańska.

Wielki Młyn

Wielki Młyn to wyjątkowy obiekt średniowiecznej architektury technicznej o charakterystycznym, ogromnym dwuspadzistym dachu. Jest wzniesiony na Starym Mieście, na kanale Raduni. Był największą inwestycją przemysłową ówczesnej Europy. Pełnił funkcje młyna, spichlerza i piekarni. Dziś w jego gotyckich wnętrzach, gdzie obejrzeć jeszcze można wielkie koła młyńskie, znajduje się centrum handlowe.

Żuraw

Położony nad Motławą Żuraw to najbardziej charakterystyczny zabytek kojarzący się z Gdańskiem; największy dźwig portowy średniowiecznej Europy. Używany był do przeładunku i stawiania masztów o nietypowej architekturze. We wnętrzu znajduje się zrekonstruowany i czynny mechanizm napędowy - ogromne drewniane koło, poruszane w dawnych czasach siłą ludzkich nóg. Obecnie majestatyczny Żuraw, jako wspaniały przykład historyczny budowli portowej, stanowi doskonałą oprawę dla ekspozycji bogatych zbiorów Centralnego Muzeum Morskiego, którego siedzibą są także zabytkowe spichlerze położone po drugiej stronie Motławy na Wyspie Ołowianka.

Grodzisko

Również ważną rolę w dziejach miasta odgrywał ten unikatowy zespół obiektów architektury militarnej. Historia fortu położonego na terenie Parku Kulturowego Fortyfikacji Miejskich Twierdza Gdańsk sięga siedemnastego wieku. Wiąże się ze słynnym oblężeniem Gdańska przez wojska rosyjskie w osiemnastym wieku, zakończonym pokonaniem najeźdźcy wraz z atakiem wojsk napoleońskich pod wodzą marszałka Lefebvre w 1807 roku. Sam cesarz Bonaparte, uważając, iż Gdańsk jest „kluczem do wszystkiego”, przyczynił się również do modernizacji fortu i budowy potężnej kazamatowej baterii artylerii, tak zwanej „Reduty Napoleońskiej”.

Budynek Poczty Polskiej

Jest to dawny lazaret wojskowy z 1844 roku, który od 1925 roku stanowił siedzibę polskiej Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Wolnym Mieście Gdańsku. Przeszedł do historii w związku z tragicznymi wydarzeniami obrony Poczty Polskiej we wrześniu 1939 roku.

Dziś w budynku znajduje się Muzeum Poczty Polskiej gromadzące eksponaty obrazujące historię Poczty w Gdańsku na przestrzeni wieków, dzieje techniki telekomunikacji i dokumenty upamiętniające bohaterstwo pocztowców. Nieopodal wzniesiono pełen ekspresji i dynamiki Pomnik Obrońców Poczty Polskiej.

Katedra Oliwska

Katedra Oliwska została wzniesiona jako świątynia cysterska w trzynastym wieku. Jest to gotycka trzynawowa sklepiona bazylika. Zbudowana została na rzucie łacińskiego krzyża. Krzyż mierzy 107 metrów i jest najdłuższym kościołem w Polsce. W pięknych wnętrzach kryje wiele skarbów sztuki: barokowy ołtarz główny i 20 ołtarzy bocznych, rokową kazalnicę, wspaniałe stalle, renesansowe portrety licznych dobroczyńców klasztoru Cystersów. Ozdobą Katedry jest słynny rokokowy prospekt organowy mistrza Jana Wulfa i Fryderyka Rudolfa Dalitza, instrument o niespotykanym brzmieniu ze swojego rodzaju efektem echa. Osobliwością organów są ruchome dekoracje - gwiazdy, trąby, dzwonki aniołów włączane w trakcie gry.

Na uwagę zasługują przepiękne kościoły w Gdańsku takie, jak: Kościół Najświętszej Marii Panny, Kościół Świętego Mikołaja, Świętej Katarzyny, Świętej Brygidy, Józefa i wiele innych.

Kościół Świętego Mikołaja

Kościół Świętego Mikołaja to najstarszy gdański kościół, którego korzenie sięgają trzynastego wieku. Zrządzeniem losu jako jedyny przetrwał nie zniszczony wojenne zawieruchy. Trójnawowa gotycka świątynia zachwyca oryginalnym, wyjątkowo bogatym wystrojem z trzynastego wieku oraz późnobarokowym, wysokiej klasy prospektem organowym. Od wieków kościół znajduje się we władaniu Zakonu Dominikanów, których sprowadził do Gdańska książę Świętopełk.

W 1260 roku papież Aleksander IV udzielił Dominikanom przywileju odpustowego, który zapoczątkował tradycję odbywającego się po dziś dzień Jarmarku Świętego Dominika. Jarmark ten jest najbardziej popularną gdańską imprezą znaną w całej Europie.

Kościół Najświętszej Marii Panny

Wznoszona przez ponad półtora wieku Bazylika Mariacka jest największą ceglaną świątynią w Europie. Jej gotyckie wnętrza o wyjątkowo pięknym kryształowym sklepieniu kryją wiele doskonałych dzieł sztuki średniowiecznej i barokowej, między innymi przebogaty ołtarz główny mistrza Schwarza z Augsburga, wzruszającą kamienną Pietę z roku około 1410, kopię tryptyku Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny”, słynny zegar astronomiczny. Doskonała akustyka surowych, ascetycznych murów Kościoła podkreśla piękne brzmienie wspaniałych barokowych organów. Z osiemdziesięciodwumetrowej wieży dzwonnej roztacza się wspaniały widok na panoramę miasta. Obok w cieniu Bazyliki wyrasta ufundowana przez Jana III Sobieskiego barokowa Kaplica Królewska o oryginalnej fasadzie i charakterystycznych trzech kopułach.

Kościół Świętej Katarzyny

Początki najstarszego kościoła parafialnego Starego Miasta sięgają trzynastego wieku. Jego wnętrza zdobią malowidła pędzla Antona Möllera i Izaaka ven den Blocke'a. Tutaj też znajduje się epitafium i płyta nagrobna słynnego astronoma Jana Heweliusza. Na siedemdziesięciometrowej wieży kościelnej zamontowany jest carillon, replika szesnastowiecznego instrumentu. Zdobiący wieżę piękny hełm projektu Jakuba van den Blocke'a, zwany „koroną miasta”, już z oddali przykuwa wzrok.

2.2.2 Muzea

Gdańsk jest odwiedzany przede wszystkim ze względu na bardzo cenne zespoły zabytków, Głównego i Starego Miasta, odbudowane ze zniszczeń wojennych muzea (Narodowe, Archeologiczne, Historyczne, Etnograficzne, artystyczne).

Tabela 8

Muzea w Gdańsku

Muzea w Gdańsku			Galerie Sztuki
Wyszczególnienie	2010	2011	Wyszczególnienie	2010	2011
muzea	19	20	Galerie	13	12
artystyczne	5	5	Wystawy	132	136
archeologiczne	1	2	Ekspozycje	158	151
historyczne	6	7
etnograficzne	1	1

Najbardziej znane w Gdańsku jest Muzeum Narodowe. Dziedziczy zbiory i tradycje dwóch instytucji: Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych. Należy do najstarszych w Polsce. Organizatorami tej instytucji są Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Województwo Pomorskie.

Muzeum Narodowe w Gdańsku, w którego głównym gmachu mieści się Oddział sztuki Dawnej, posiada jeszcze sześć oddziałów. W Oliwie w Pałacu Opatów mieści się Oddział Sztuki Nowoczesnej, a w Spichlerzu Opackim Oddział Etnografii. Zielona Brama jest miejscem wystaw czasowych, zbiory fotograficzne prezentuje Gdańska Galeria Fotografii na Głównym Mieście w Gdańsku. Muzeum Narodowe częściowo ma przebudowane wnętrza przylegającego do kościoła Świętej Trójcy, dawnego gotyckiego klasztoru Franciszkanów. W muzeum znajduje się malarstwo flamandzkie, polskie i gdańskie, meble gdańskie i północnoeuropejskie, wyroby ceramiczne, złotnicze, cynowe i kowalstwa artystycznego. Najbardziej znanym eksponatem muzeum jest słynny tryptyk Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny”, uznawany za najwspanialsze dzieło artysty. Słynny tryptyk został zrabowany i podarowany w XV wieku Kościołowi Mariackiemu przez gdańskiego kapra, kapitana Paula Beneke. Zbiory muzeum podziwiać można również w Pałacu Opatów i Spichlerzu Opackim w Oliwie.

Muzeum Solidarności

W Muzeum Solidarności znajduje się fascynująca multimedialna wystawa „Droga do wolności” w historycznej Sali BHP Stoczni Gdańskiej, w pobliżu Pomnika Poległych Stoczniowców. Wystawa prezentuje burzliwe historyczne wydarzenia ostatniego ćwierćwiecza - walki Polaków o wolność i sprawiedliwość. Znajdują się tam m.in. słynne tablice z 21 postulatami z Sierpnia 80 napisanymi ręcznie na dwóch drewnianych płytach sklejkowych. Decyzją UNESCO wpisane zostały na listę „Pamięć Świata” jako dokument o wyjątkowych wartościach społecznych i humanistycznych, mający znaczący wpływ na historię Europy. Fragmenty historyczne Muru Berlińskiego i stoczniowego, który pokonał ongiś Lech Wałęsa. Fragmenty te przypominają, jaki był początek drogi do wolności w tej części Europy.

Muzeum Historyczne Miasta Gdańska

Muzeum Historyczne Miasta Gdańska (MHMG) ulica Długa 46/47. Pierwszą otwartą w Ratuszu ekspozycją muzealną była prezentacja książek Wydawnictwa Wiedza Powszechna. Następna była przygotowana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku. MHMG gromadzi, opracowuje i udostępnia zbiory o historii miasta z zakresu archeologii, historii sztuki, rzemiosła antycznego, kultury materialnej, numizmatyki. Organizuje wystawy, sympozja nauk, zajmuje się działalnością wydawniczą i edukacyjną. Stopniowo przyjmowało od władz państwowych, kościelnych i miejskich gmachy i obiekty zaliczane do głównych zabytków Gdańska, odbudowując je, rewaloryzując i dostosowując do funkcji muzealnych. MHMG przejęło katownię, Wieżę Więzienną na siedzibę Muzeum Kryminalistyki, twierdzę w Wisłouściu, w 3 I 1980 roku od Ministerstwa Kultury i Sztuki - wartownię numer 1 na Westerplatte, od władz Gdańska, dalej Dom Uphagena przy ulicy Długiej 12, Dwór Artusa, basztę na Zamurzu, 5 kamieniczek przy ulicy Kramarskiej, karmelici przekazali wieżę kościelną Świętej Katarzyny, gdzie otwarto oddział Muzeum Zegarów Wieżowych. Pod opieką MHMG znajdują się: Brama Wyżynna, Brama Nizinna.

Muzeum Archeologiczne Gdańska

Muzeum Archeologiczne przebadało w Gdańsku i jego dzielnicach obszar około 170 000 m². Do najciekawszych wyników należy odkrycie reliktów dwóch kościołów romańskich z dwunastego i trzynastego wieku w kościele św. Mikołaja, cmentarzyska pod z X/XI-XIX wieku pod Halą Targową oraz reliktów klasztoru z XIII wieku pod Placem Dominikańskim.

MAG zajmowało się badaniami ratowniczymi na trasie autostrady A1 na Pomorzu Wschodnim, A2 w Wielkopolsce, na trasach S-3 od Węzła Pyrzyce obwodnicę Słupską, na Wyspie Wolin, budowę mostu przez Wisłę koło Kwidzyna, odkrywając wiele cennych stanowisk.

Muzeum Bursztynu

Muzeum Bursztynu znajduje się w Wieży Więziennej. Na każdym piętrze prezentowane są inne zagadnienia związane z bursztynem. Historię powstawania Złota Północy ukazuje wystawa na drugim piętrze z ekspozycją naturalnych brył bursztynu. Na trzecim piętrze znajdują się formy obróbki i wykorzystania bursztynu, jego zastosowania jako środka leczniczego oraz przykłady rzemiosła artystycznego. Do najcenniejszych eksponatów należą obiekty z kolekcji Georga Lauego. Na czwartym piętrze znajdują się eksponaty z prywatnych kolekcji. Antresolę zajmuje współczesna biżuteria z bursztynem autorstwa projektantów z całej Europy. Badaniem bursztynu, jego historii, właściwości i złóż zajmuje się Światowa Rada Bursztynu, w której pracach uczestniczy kilkunastu specjalistów z całego świata. Rada spotyka się raz na rok. Koordynator do spraw bursztynu (Robert Pytlas, dziennikarz z Warszawy) odpowiada za kreowanie i realizację polityki promocyjnej miasta związanej z projektem promującym bursztyn, za przedsięwzięcia budujące wizerunek Gdańska jako Światowej Stolicy Bursztynu. Co trzy lata Prezydent Gdańska nominuje ambasadora bursztynu, którego rola polega między innymi na popularyzacji wiedzy o bursztynie na szlakach bursztynowych Gdańska. W maju co roku odbywa się w Gdańsku bursztynowy tydzień. W ramach tego tygodnia organizowane jest Forum Miast - Szlaku Bursztynowego. Władze miasta Gdańsk zrealizowały multimedialną, przenośną wystawę „Gdańsk - Światowa Stolica Bursztynu” prezentującą na ponad stu fotografiach zbiory Muzeum Bursztynu, biżuterię i naturalne okazy z kolekcji gdańskich bursztyniaków. W ramach tygodnia ekspozycji można oglądać wystawę „Nasz Bursztyn” przygotowaną przez Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych. Inspiruje się projektantów z Europy. Władze miasta wspólnie z organizacjami bursztynowymi opracowują polską normę na bursztyn bałtycki i zasady certyfikacji surowca bursztynowego. Władze wspierają wydawnictwa popularyzujące bursztyn takie jak „Rola Gdańska” w badaniu inkluzji bursztynowych, katalogi „Bursztynu”. Tradycją stało się obdarowywanie gości odwiedzających Gdańsk prezentami dyplomatycznymi z bursztynem.

Centrum Sztuki Współczesnej „ŁAŹNIA”

Centrum Sztuki Współczesnej „ŁAŹNIA” jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych i najważniejszych galerii sztuki w Gdańsku. Siedzibą instytucji jest budynek łaźni miejskiej z 1905 roku. W parokondygnacyjnej budowli znajdowały się natryski, ale także sala gimnastyczna. Łaźnia działała aż do początku lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku. Później przystosowano ją do potrzeb obrony cywilnej. Przez lata łaźnia stała pusta, aż na początku lat dziewięćdziesiątych zaczęto organizować w niej wystawy sztuki. Inicjatywa ta wyszła od środowisk artystycznych skupionych wokół Akademii Sztuk Pięknych oraz galerii Wyspa. Oficjalnie CSW ŁAŹNIA powołano do życia w 1998 roku.

W Centrum Sztuki Współczesnej ŁAŹNIA można oglądać międzynarodowe wystawy sztuki współczesnej, prace młodych gdańskich artystów. Odbywają się tam także pokazy sztuki wideo, spotkania, wykłady. Silny nacisk w programie placówki położono na edukację. ŁAŹNIA regularnie organizuje warsztaty skierowane przede wszystkim do dzieci i młodzieży Dolnego Miasta. Realizuje także duży projekt rewitalizujący dzielnicę poprzez sztukę w ramach Galerii Zewnętrznej Miasta Gdańska.

V Edycja konkursu Galerii Zewnętrznej miasta Gdańska

Samorządowa spółka PKM S.A. we współpracy z Centrum Sztuki Współczesnej „ŁAŹNIA” w Gdańsku realizuje międzynarodowy konkurs artystyczny na grafikę ścian osłonowych wiat przystankowych Pomorskiej Kolei Metropolitarnej. Wykonana w postaci perforacji artystyczna grafika wraz z iluminacją podkreślać będzie wyjątkowy charakter każdego z przystanków PKM, stanowiąc jednocześnie estetyczno-architektoniczny wyróżnik całej nowej linii kolei metropolitarnej i konkurs przeznaczony był dla artystów, architektów i twórców multimedialnych, nominowanych przez Jury konkursowe, w skład którego wchodzą kuratorzy sztuki współpracujący z Galerią Zewnętrzną Miasta Gdańska. Jurorzy nominowali do udziału w konkursie 7 artystów z Polski i 5 z zagranicy.

R. Davidson, Turystyka, Polska Agencja Promocji Turystyki, Warszawa 1996, s. 1-2.

W. W. Gaworecki, Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 18.

Tamże, s. 18.

Tamże, s. 19.

G. Gołembski (red.), Kompendium wiedzy o turystyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, PWN, Warszawa - Poznań 2009, s. 1-23.

Z. Kruczek, Obsługa ruchu turystycznego, Kraków 2000, s. 219, 220.

K. Przecławski, Turystyka a Wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1973, s. 12.

A. Panasiuk, Ekonomika turystyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 22-23.

W. Alejziak, Ekonomika turystyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 22-23.

V. T. C. Middleton, Marketing w turystyce, Polska Agencja Promocji Turystyki, Warszawa 1996, s. 3.

R. Łazarek, Ekonomika turystyki. Wybór zagadnień, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2004, s. 12.

R. Łazarek, op. cit. s. 13.

L. Butowski, Organizacja turystyki w Polsce, Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej, Warszawa-Lublin 2004, s. 9.

S. Wodejko, Ekonomiczne zagadnienia turystyki, PWSH, Warszawa 1997, s. 10.

T. Łobożewicz, G. Bieńczyk, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 1001, s. 10.

Tamże.

Tamże, s. 13.

Z. Filipowicz, Zarys historii turystyki, Wydawnictwo AWF, Wrocław 1963, s. 11.

Z. Kruczek, Obsługa ruchu turystycznego, op. cit., s. 221, 222.

A. Szwichtenberg (red.), Podstawy turystyki, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2000, s. 9.

Tamże, s. 10.

J. Czerwiński, Podstawy turystyki, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Wrocław-Poznań 2011, s. 17.

T. Łobożewicz, G. Bińczyk, Podstawy turystyki, Zakład Wydawniczy Dryk Tur, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2001, s. 12, 86.

G. Gołembski, op. cit., s. 13.

Z. Kruczek, op. cit., s. 222

J. Czerwiński, op. cit., s. 288

A. Szwichtenberg (red.), op. cit., s. 53

G. Gołembski, op. cit.,

A. Panasiuk, Ekonomiczne podstawy turystyki, Szczecin 2004, s. 36

B. Meyer, Obsługa ruchu turystycznego, Wydanie Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 12.

A. Panasiuk, op. cit., s. 24.

E. Turkiewicz, Organizacja imprez turystycznych, Proksenia, Kraków 1997, s. 11.

W. W. Gaworecki, op. cit., s. 17

Tamże.

Tamże.

Tamże.

T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, Geografia Turystyki Polski, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1992, s. 12

T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, op. cit., s. 12

Tamże

Tamże, s. 13.

T. Lijewski, B. Mikułowski, J. Wyrzykowski, op. cit., s. 13

W. W. Gaworecki, op. cit., s. 119, 120

Tamże, s. 121.

J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, Podstawowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 21.

J. Warszyńska, A. Jackowski, op. cit., s. 21.

J. Czerwiński, op. cit., s. 93-94

A. Szwichtenberg, op. cit., s. 15.

Tamże, s. 15-16.

Tamże, s. 17.

Tamże.

W. W. Gaworecki, op. cit., s. 106.

Tamże.

Tamże.

Tamże.

C. Marcinkiewicz, Marketing turystyczny, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie, Częstochowa 2003, s. 143.

Tamże.

Tamże, s. 145

Informator o sytuacji społeczno-gospodarczej Gdańska za 2011 rok, Urząd Miejski Gdańska, Gdańsk 2012, s. 77.

Z. Schwarz, E. Żmijewska, Ogrody Gdańska i okolic, Miejski Dom Kultury w Gdańsku, Gdańsk 1995, s. 7.

Z. Schwarz, E. Żmijewska, Ogrody Gdańska i okolic, Miejski Dom Kultury, Gdańsk 1995, s. 11, 12, 13, 14.

Tamże, op. cit., s. 16, 17.

M. S. Wilga, S. Zieliński, Wędrówki przyrodnicze po okolicach Gdańska, Fundacja Karrenwall, Gdańsk 2011 s. 10,11

Tamże, s. 131.

Tamże, s. 132.

Tamże, s. 133.

Tamże, s. 134.

Tamże, s. 135.

M. S. Wilga, S. Zieliński, Wędrówki przyrodnicze po okolicach Gdańska, Wydawnictwo Fundacja Karnwall, s. 123

Encyklopedia Gdańska, s. 765.

Foldery Urzędu Miasta, Gdańsk - morze możliwości, s. 21.

Encyklopedia Gdańska, Wydawnictwo Prezes Zarządu Fundacji Gdańskiej, C. Windorski, Gdańsk 2012, s. 818.

M. Baran, B. Gulda, Zrób to w Trójmieście!, Agora S.A., Gdańsk 2011, s. 9

Urząd Miejski w Gdańsku, Wydział Promocji Miasta, s. 1, Gdańsk 2011

Urząd Miejski w Gdańsku, Wydział Promocji Miasta, Gdańsk 2011, s. 3.

Tamże, s. 4.

Tamże, s. 4.

Tamże, s. 5.

Tamże, s. 11.

Tamże, s.

Tamże, s.

Tamże, s.

Tamże, s. 18.

Tamże, s. 20.

Tamże, s. 24-25.

Tamże, s. 14.

Raport o stanie miasta, 2008, Gdańsk, morze możliwości, Gdańsk 2008, s. 66

Raport o stanie Miasta Gdańska, s. 66

Urząd Miejski w Gdańsku, Wydział Promocji Miasta, Gdańsk 2011, s. 16.

Urząd Miejski w Gdańsku, Wydział Promocji Miasta, Gdańsk 2011, s. 27.

Encyklopedia Gdańska, s. 667-668.

Encyklopedia Gdańska, s. 669-670.

M. Baran, P. Gulda, Zrób to w Trójmieście, Agora S.A., Gdańsk 2011, s. 87.

Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia”, foldery Urzędu Miejskiego z roku 2011, Galeria Zewnętrzna Miasta Gdańska.

PODRÓŻNI

INNI PODRÓŻNI

ODWIEDZAJĄCY

TURYSTA

JEDNODNIOWI ODWIEDZAJĄCY

Walory turystyczne

Antropogeniczne

Naturalne

---