MOTORYCZNOŚĆ LUDZKA JAKO PRZEDMIOT TEORETYCZNEGO POZNANIA ORAZ ZASADNICZE PRZEJAWY MOTORYCZNOŚCI.

Badania nad motorycznością w ujęciu historycznym.

RUCH- obok mowy jest najpowszechniej i najwszechstronniej wykorzystywanym w kontakcie człowieka z otaczającym światem. Refleksje nad ludzkimi czynnościami zaczęły powstawać z potrzeby poznania występujących reguł i prawidłowości oraz z dążenia do uzyskania lepszych wyników w motorycznym działaniu praktycznym.

Galen (lekarz rzymski, ok.130- ok. 200 r.)- pierwsze odkrycia dotyczące natury ruchu

Leonardo da Vinci- ciało ludzkie a prawa mechaniki

G.A. Borelli (włoski przyrodnik, matematyk, lekarz)- „o ruchu zwierząt”; badania nad klasyfikacją ruchów lokomocyjnych zwierząt i człowieka, położeniem środka ciężkości ciała

Ze względu na złożoność ludzkich ruchów w badaniach było wiele fałszywych, błędnie stawianych wniosków.

Stopniowo w początku XX wieku zaczęto zdawać sobie sprawę z jednostronności fizyczno-mechanicznej analizy, która nie wyjaśniała współdziałania poszczególnych mięśni i stawów.

H. Bayer, D.Schmith- „teoria łańcuchów kinetycznych”- badanie procesów świadomości, przeżyć i wrażeń towarzyszących procesom ruchowym; w problematykę motoryczności włączono psychologię.

Pawłow- teoria odruchów warunkowych- krok do zrozumienia zagadnienia koordynacji ruchowej, ułatwiła rozpatrywanie organizmu w funkcjonalnej łączności z otaczającym go światem ludzi i rzeczy.

W ostatnich latach intensywny rozwój badań, których celem jest nie tylko stworzenie całościowej konstrukcji teoretycznej motoryczności człowieka, ale i na użytek różnych dziedzin praktycznych.

Przedmiotem analizy stały się różnorodne uwarunkowania, kryteria oceny, rozwój motoryczności w ontogenezie oraz procesy nauczania nowych umiejętności ruchowych i kształcenia motorycznego.

XVI/XVII w- kształtowanie się poglądów dotyczących kryteriów oceny sprawności fizycznej

D. Sargent- uznawał siłę mięśni za podstawowe kryterium sprawności fizycznej i proporcji ciała ludzkiego; w 1873 roku utworzył międzyuczelniany test siły

Schneider- w 1917 roku stworzył pierwszy szeroko stosowany test wydolności tlenowej

1925 rok-zaczęto konstruować testy sprawności fizycznej w oparciu o pewną refleksję pedagogiczną i z wykorzystaniem zasad statystyki matematycznej

Początek XX w- powstała teoria skutecznego uczenia się i nauczania czynności motorycznych oraz metod doskonalenia motorycznośc

Wielodyscyplinarność badań (obecnie)- motoryczność rozpatruje się w świetle uwarunkowań społeczno- historycznego rozwoju społeczeństwa;

• analiza różnorodnych morfologicznych uwarunkowań oraz biochemiczno- fizjologicznych procesów zachodzących w całym układzie nerwowo- mięśniowym

• obserwacja nad psychiczną treścią ruchu

• szczególnego znaczenia nabrały badania biomechaniczne

• w badaniach zjawisk koordynacji nerwowo- mięśniowej odpowiednie miejsce powinna zająć neurologia, biofizyka i bionika

Rola Polaków w badaniach:

• badania nad tworzeniem kryteriów oceny sprawności fizycznej dzieci i młodzieży szkolnej

- Jan Mydlarski „Miernik sprawności fizycznej” (1934)

- R. Trześniowski (1963)

- H. Gniewkowska (1965)

- Z. Kuraś (1969)

- L. Denisiuk, H. Milicerowa (1969)

- S. Pilicz (1971)

- L. Denisiuk (1975)

- Z. Chromiński (1981)

- K. Zuchowa (1982)

• badania nad problematyką uzdolnień ruchowych

- Gilewicz (1950)- znaczenie korekcji sensorycznej w koordynowaniu przebiegów ruchowych, wrażenia proprioreceptywne, mechanizmy orientacji przestrzennej i pamięć mięśniowa

Systematycznie powstawały modyfikacje znanych w świecie testów uzdolnień ruchowych i konstruowanie nowych (Pieter, Ryba, Barański, Janowski, Ryguła)

• badania nad problemami możliwości wpływania poprzez trening na różne właściwości motoryczne

- początek lat 50. przez zespół pracowników INKF pod kierunkiem L. Denysiuka

- inne badania: H. Milicerowej, E. Wachowskiego, J. Raczka, Z. Ważnego, H. Sozańskiego

• badania dotyczące uczenia się i nauczania czynności motorycznych

(B.Czabański w AWF we Wrocławiu)

• prace nad rolą werbalizacji (A. Wohl 1965)

• znaczenie świadomości w procesie nauczania czynności motorycznych

(W. Nawrocka 1972)

• badania nad ontogenetycznymi, dymorficznymi czy wynikającymi z lateralizacji ruchów człowieka uwarunkowaniami motoryczności

(Drozdowski, Starosta, Wolański, Parizkova, Raczek, Sozański)

• próby określenia morfologicznych uwarunkowań motoryczności

• prace na temat roli czynników genetycznych oraz modyfikującego wpływu czynników środowiskowych na poziom sprawności fizycznej osobnika i populacji

• badania nad rejestracją międzypokoleniowych zmian zachodzących w motoryczności

• próby znalezienia naukowo uzasadnionej klasyfikacji ćwiczeń ruchowych

• badania nad strukturą motoryczności człowieka

DEFINICJE MOTORYCZNOŚCI- umiejętność posługiwania się aparatem ruchowym

Wszelkie zachowania ruchowe są wypadkową oddziaływania czynników biologiczno- mechanicznych oraz społeczno- kulturowych.

W piśmiennictwie spotykamy różnorodne próby zdefiniowania pojęcia motoryczności:

Demel, Skład: motoryka lub motoryczność ludzka to pojęcie obejmujące całokształt czynności ruchowych człowieka, inaczej- sferę ruchowej aktywności, słowem, to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia całego ciała lub poszczególnych jego części względem siebie.

Gilewicz: motoryczność stanowi całokształt możliwości ruchowych człowieka w znaczeniu ilościowym i jakościowym. Jako taka obejmuje formy, cechy i treści życia ruchowego. Zachowanie motoryczne nie jest izolowaną funkcją narządu ruchu, lecz jest związane z działaniem całej osobowości. Z motorycznością są silnie zintegrowane emocje, wola, zdolności poznawcze cechy charakteru.

Idea, treść, forma i cecha ruchu w ujęciu Z. Gilewicza

IDEA RUCHU- cel jakiemu on służy lub motyw jakim kieruje się jednostka, podejmując świadomą aktywność ruchową. Motywami mogą być:

• bezpośrednia potrzeba życiowa (zaspokojenie głodu lub pragnienia), wykonanie koniecznych czynności związanych np. z samoobsługą (mycie się, ubieranie, golenie, czynności porządkowe itp.)

• osiąganie postawionego sobie celu (przejście z miejsca do miejsca, przeniesienie lub przemieszczenie przedmiotów)

• czynienie zadość pobudkom natury hedonistycznej (zabawa, przechadzka,rozrywka itd.)

• poczucie konieczności lub obowiązku (wynikających z pracy, nauki)

• potrzeby twórcze (muzyka, malarstwo, sport itd.)

TREŚĆ AKTU RUCHOWEGO- oznacza zasadniczy, najważniejszy element danej czynności, który zwykle wskazuje na jej użytkowość (popychanie, ściskanie, rzut, skok, bieg, skręt, uderzanie, sterowanie itp.)

FORMA (TECHNIKA) RUCHU- określają ją stosunki czasowo- przestrzenne przemieszczanych elementów ciała (droga i płaszczyzna przebiegu). Stanowi ona zewnętrzny przejaw ruchu, u którego podstaw leżą procesy koordynacyjne w układzie nerwowym, będące podstawą powstawania zestrojów mięśniowych, charakterystycznych dla danego aktu ruchowego.

Forma ruchu określona jest przez:

1. właściwości struktury czasowej (czas trwania, prędkość, przyspieszenie)

2. właściwości struktury przestrzennej (płaszczyzny ruchu i ich zmiany)

3. właściwości dynamiczne (siły wywołujące ruch, zmiany tych sił)

Analizując formę ruchu odróżniamy:

- pracę pożyteczną mięśni (bez niej ruch nie byłby płynny ani też celowy)→ synergety (mięśnie wykonujące pracę pożyteczną)

- pracę nieużyteczną mięśni (mącąca czystość ruchu)→synerkinety (mięśnie wykonujące pracę uboczną).

W doskonałym nawyku ruchowym występują prawie wyłącznie synergie mięśniowe, a w początkowych okresach nauki ruchu synergiom towarzyszą synerkinezje (nadające tym ruchom niezręczność).

W sporcie formę ruchu określa się mianem techniki.

Technika mistrzowska- wysoki stopień doskonałości ruchu w sensie jego płynności, celności, celowości, doskonałości pracy poszczególnych elementów mięśniowych.

W oparciu o pojęcie formy ruchu, klasyfikujemy ruchy człowieka według tego, które z łańcuchów ruchowych są w nim czynne:

- zgięcia, wyprosty, odwodzenia, przywodzenia (dotyczy kończyn)

- skłony, wyprosty, zwisy, podpory (dotyczy tułowia)

KRYTERIA PRZEBIEGU RUCHU- rytm, płynność, precyzja, dokładność, harmonia itp. Właściwości te mówią nam wiele o stopniu opanowania danej czynności ruchowej i są miarą stopnia dokładności ruchowej.

CECHY MOTORYCZNOŚCI- to te znamiona ruchów, które powstają pod wpływem energii skurczu mięśniowego, koordynacji pracy mięśniowej z zadaniem ruchowym, zdolności zachowania świeżości ruchów w pracy długotrwałej, obszerności ruchu zależnie od stopnia wyrobienia aparatu mięśniowego i stawowo więzadłowego. Znamiona te ujawniają się więc zależnie od przypadku w postaci: szybkości, siły, zwinności, gibkości, wytrzymałości.

POJĘCIE MOTORYCZNOŚCI ZAWODOWA, PRODUKCYJNEJ, WYRAZOWEJ, BOJOWEJ, SPORTOWEJ.

Motoryczność produkcyjna- związana jest z działaniem mającym na celu wytwarzanie dóbr materialnych.

Motoryczność wyrazowa- służy oddziaływaniu ludzi i porozumiewaniu się.

Motoryczność sportowa- ma swój wyraz w ruchach sportowych i zabawowych.

Motoryczność zawodowa- występuje w pracy ludzkiej; w zależności od rodzaju pracy jest ona mniej lub bardziej bogata.

Niekiedy wyróżnia się także motoryczność samoobsługową (czynności służące higienie osobistej, ubieranie, jedzenie itp.).

ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE W UJĘCIU J. RACZKA

Zdolności motoryczne- pewien konstrukt teoretyczny określający zespół właściwości osobniczych uwarunkowanych strukturą ustroju, procesami energetycznymi oraz sterowania i regulacji ruchu, które wprost charakteryzują poziom możliwości efektywnego wykonania względnie ściśle określonego rodzaju czynności ruchowych (Osiński)

Podział ogólnych zdolności motorycznych:

1. zdolności kondycyjne- warunkowane głównie właściwościami morfofizjologicznymi strukturalnymi oraz właściwościami morfofizjologicznymi energetycznymi. Zalicza się tu zdolności:

1. siłowe- charakteryzują te właściwości, które umożliwiają pokonywanie znacznego oporu zewnętrznego lub przeciwstawiania się mu skurczem mięśni

2. szybkościowe- charakteryzują zespół tych właściwości, które umożliwiają wykonywanie określonych zadań w krótkim czasie

3. wytrzymałościowe- charakteryzują osobnicze możliwości człowieka do podejmowania długotrwałych wysiłków o określonej intensywności; wskazują one na poziom odporności na zmęczenie

2. zdolności koordynacyjne- warunkowane przez funkcje sterowania i regulacji ruchu; charakteryzują możliwości precyzyjnego wykonywania złożonych pod względem stosunków czasowo- przestrzennych czynności ruchowych, umiejętności przestawienia się i dostosowania do nowych lub nieoczekiwanych sytuacji.

3. gibkość- umiejętność wykonywania obszernych ruchów w stawach

4. zdolności specyficzne- umiejętności ruchowe

- elementarne (czworakowanie, chodzenie, bieganie, skakanie, rzucanie itp.)

- specjalne (w tym sportowe)

Struktura zdolności motorycznych

1. kondycyjne (energetyczne)- determinowane przede wszystkim procesami energetyczno- metabolicznymi i motywacyjnymi

2. koordynacyjne (informacyjne)- determinowane przede wszystkim procesami sterująco- regulacyjnymi i kognitywnymi

3. kompleksowe (hybrydowe)- determinowane czynnikami obu wcześniej wymienionych grup, ale bez wyraźnej dominanty

Strony motoryczności człowieka:

• potencjalna- charakteryzuje wewnętrzne uwarunkowania, określa ona procesualne właściwości związane z charakterem fizjologicznych i psychicznych funkcji ustroju; utajone możliwości ustroju

• efektywna- przez którą widoczne są zewnętrzne przejawy, realne właściwości ruchu (przebieg i efekt). Wyróżnione tu właściwości strukturalne charakteryzują obraz i przebieg ruchu w czasie i przestrzeni, a właściwości finalne to ostateczny wynik działalności ruchowej.

Przejawy i przebieg czynności ruchowej charakteryzują ogólne cechy ruchu. Kategorią nadrzędną jest struktura ruchu, która pozwala odróżnić jedno działanie od innych. Wśród charakterystyk cech ruchu Raczek wyróżniał cechy:

• fenograficzne (morfologiczne)- rytm, sprzężenie, płynność, dokładność, stałość, zakres

• mechaniczne- kinematyczne (czasowe, przestrzenne, prędkościowe) i dynamiczne (masa, siła)

ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE W UJĘCIU J. SZOPY

Szopa analizował cechy somatyczne, funkcjonalne, próby sprawności u dziewcząt i chłopców. Dążył do oparcia struktury na przyrodniczych podstawach. W tym ujęciu strukturę motoryczności stanowią:

- predyspozycje

- zdolności motoryczne

- efekty motoryczne

Predyspozycje motoryczne- to wyłącznie te morfologiczne i fizjologiczne (biologiczne) kategorie budowy i funkcji organizmu człowieka, które wprost warunkują efekty motoryczne. Predyspozycje są to więc jakieś zbiory genotypowych właściwości organizmalnych.

Szopa pojmuje predyspozycje jako względnie elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu człowieka, w znaczącym stopniu uwarunkowane genetycznie i możliwe do pomiaru za pomocą metod specyficznych dla nauk podstawowych. Te predyspozycje można traktować jako „cechy organizmu” i przypisywać im sens biologiczny.

Predyspozycje motoryczne:

1. strukturalne: parametry somatyczne, proporcje ciała, struktura i masa mięśni, ruchomość stawów (gibkość), masa tłuszczowa, masa ciała szczupłego- LBM itp.

2. energetyczne:

- beztlenowe: maksymalna moc anaerobowa (MMA)- kwasomlekowa i niekwasomlekowa

- tlenowe: zdolność maksymalnego pochłaniania tlenu, odporność na zmęczenie (wytrzymałość)

3. koordynacyjne: koordynacja wzrokowo- ruchowa, orientacja przestrzenna, równowaga, czas reakcji, antycypacja, różnicowanie ruchów itd.

4. psychiczne: temperament, siła woli, odwaga, motywacja, uzdolnienia ruchowe itd.

Obserwacje i badania dotyczące predyspozycji, mając poważne znaczenie wyjaśniające, nie mogą być wprost ekstrapolowane i utożsamiane ze zjawiskami efektu motorycznego. Ale w badaniach naukowych można i należy, w zależności od celów i założeń badawczych, dokonywać oceny i opisu zjawisk dotyczących poziomu zarówno predyspozycji, jak i efektów motorycznych.

KLASYFIKACJE ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH W UJĘCIU INNYCH AUTORÓW.

Fidelus: -siła(kg)- wydolność (VO2max)- szybkość (sek)

Ważny: -zwinność- szybkość- siła- wytrzymałość

Gilewicz: -siła- szybkość- zręczność- zwinność wytrzymałość- ruchliwość

SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I JEJ ZNACZENIE DLA PRZEJAWÓW MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się z funkcją aparatu ruchu i z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem są określone predyspozycje i funkcje ustroju, a po stronie przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach motorycznych, prawidłowościach budowy ciała, a także osobni­czej aktywności fizycznej. Czyli na sprawność fizyczną składa się me tylko zasób opanowanych ćwiczeń ruchowych, ale i poziom wydolności wszystkich narządów i układów, zdolności motoryczne (siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne elementy aktywnego stylu życia. Skuteczność działania poszczególnych fizjologicznych funkcji organizmu, a w szczególności sposób przetwarzania energii oraz zdolność dostatecznego przystoso­wania do zmiennych warunków otoczenia, mają więc tutaj pierwszoplanowe znaczenie.

W 1968 r. komitet ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pró­bował uzgodnić definicję pojęcia sprawności fizycznej.

Sprawność fizyczna to "zdolność do efektywnego wykonania pracy mięśniowej".

Według Osińskiego sprawność fizyczna jest to właściwość, poprzez którą charakteryzujemy nie, tylko poziom aktualnych możliwo­ści i zachowań ruchowych. Przede wszystkim konieczne jest uwzględnienie struktu­ralnego i funkcjonalnego podłoża, a także cech codziennej fizycznej aktywności danego osobnika. Czyli sprawność fizyczna jest efektem wyćwicze­nia i wychowania oraz oddziaływania warunków życia w środowisku zewnętrznym, które powodują przestrojenie wszystkich funkcji i czynności organizmu, oraz czynników wynikających z osobniczego zaangażowania w fizyczną aktywność i wrodzonych właściwości danego osobnika.

Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka, który charakteryzuje się względnie dużym zasobem opanowanych ćwiczeń ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia, oddychania, wydzielania i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała oraz afirmującym fizyczną aktywność stylem życia.

Z. Gilewicz- sprawność fizyczna to stopień przygotowania do konkretnych wysiłków, gdy tymczasem wychowawcę interesować musi oprócz tego również stan zdrowotny młodzieży, budowa jej ciała, prawidłowość rytmu rozwojowego i potencjał rozwojowych możliwości.

Renson i wsp.- ujęcie definicji sprawności fizycznej, na którą to powołują się twórcy Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej "Eurofit". Według niego, pojęcie spraw­ności fizycznej mieści w sobie trzy główne, równoważne składniki:

a) organiczny

b) motoryczny

c) kulturowy

Uczeni amerykańscy (Golding, Myers, Spinning)- określili sprawność fizyczną jako część ogólnej sprawności związaną z efektami ćwiczeń i funkcjami ciała. Sprawność fizyczna odnosi się też do: odżywiania, diety, kontroli masy i komponentów ciała.

Jej podstawowe składowe to:

• sprawność krążeniowo oddechowa

• siła i wytrzymałość mięśni

• gibkość

• zwinność

• czas reakcji

• koordynacja

• moc

• szybkość

Ujęcia sprawności fizycznej(Przewęda 1985)

Koncepcje mechanistyczno-biologiczne ujęcie to nawiązuje się do:

1. mechanicznego pojęcia sprawności maszyny (iloraz pracy użytecznej do pracy włożonej)

2. sprawność fizyczna to "skuteczność biologicznego działania organizmu, czyli stosunek poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu (krążenia,

oddychania, wytrzymałości kośćca na obciążenia, skur­czów mięśni, wydzielania wewnętrznego, filtracji nerek, właściwości krwiotwórczych szpiku i grasicy, zdolności oczyszczających wątroby itd.) do ich podłoża makro-i mikro- morfo- bio- fizyko-chemicznego

W tym rozumieniu w odniesieniu do działań ruchowych (motorycznych) sprawność fizyczna jest wyrażona przez stosunek efektywności ruchów do morfologicznego podłoża, czyli predyspozycji.

Koncepcje behawioralno-kulturowe- nacisk kładziony na osiągnięty poziom zaradności i samodzielności motorycznej w różnych sytuacjach zewnętrznych, chodzi szczególnie o to, w jakiej mierze człowiek jest dostosowany do rozwiązywania proble­mów w środowisku biogeograficznym i społeczno-kulturowym.

Według Przewędy, trzy grupy właściwości osobniczych charakteryzują sprawność fizyczną:

a) wydolność fizyczna ustroju i poziom rozwoju cech motorycznych ("człowiek może wykonać czynność")

b) umiejętności ruchowe ("człowiek umie rozwiązywać zadanie")

c) motywacja w działaniu ("człowiek chce osiągnąć pożądany efekt").

H. H. Clarke, D. H. Clarke definiowali sprawność fizyczną jako zdolność do prowadzenia codziennych zadań (obowiązków) z wigorem i żwawo, bez nadmiernego zmęczenia z dużą energią konieczną do miłego spędzenia wolnego czasu oraz spotkania się niezwykłymi (nieprzewidzianymi) sytuacjami i niebezpieczeństwami.

Koncepcje motoryczne- jest w Polsce bardzo rozpowszechniona i zdecydowanie wąska. Uwzględnia się w niej zazwyczaj poziom zdolności motorycznych, a więc miarą sprawności fizycznej jest pewna koniunkcja (złączenie) takich właściwości, jak: zdolności siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe, koordynacyjne. Tzw. ogólna sprawność fizyczna to pewna unormowana i uśredniona wartość sumy rezul­tatów poszczególnych prób ruchowych.

W literaturze anglosaskiej rozpowszechnia się też takie rozumienie sprawności motorycznej (ang. motor fitness) , zgodnie z którym pojęcie to oznacza jedynie tę część sprawności fizycznej (ang. physical fitness), która wyraża się poprzez określony poziom osobniczych zachowań w działaniach ruchowych ukierunkowanych na osiągnięcia ruchowo-sportowe (ang. performance related fitness).

Pojęcie sprawności ruchowej (Gilewicz)- charakteryzują ją te cechy osobnicze, które wyrażają się jedynie w określonym zasobie opanowanych ćwiczeń ruchowych (nie wymagających większego zaangażowania siły, szybkości i wytrzymałości) i ich technicznej doskonałości. Im w podejmowanych działaniach motorycznych występuje mniej błędów, a więc wyko­nywane są one bardziej trafnie, ekonomicznie, harmonijnie itp., tym wyższy jest poziom sprawności ruchowej.

Denisiuk - sprawność ruchowa to umiejętność wszechstron­nego władania swym ciałem dzięki opanowaniu podstawowych nawyków ruchowych poprzez ćwiczenie.

Podłożem sprawności ruchowej są predyspozycje koordynacyjne oraz własna aktywność, wykształcona w procesie wychowania i rozwoju systemu motywacyjnego jednostki, jej zaintereso­wań i poczucia obowiązku.

Koncepcje fizjologiczno-medyczne (zdrowotne)- nacisk kładziony przede wszystkim na aspekty zdrowotne i sprawność energetyczną ustroju, a wtórnie na znaczenie prawidłowej budowy ciała czy wyniki testów sprawności ruchowej.

Cureton charakteryzując, czym jest spraw­ność fizyczna, najpierw wymieniał stan układu krążenia oraz odporność na czynniki chorobotwórcze, a nawet stan umysłu.

Sharkey w sposób szczególny podkreślał znaczenie sprawności energetycznej (zdolności tlenowe i beztlenowe.

WHO-OMS- zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego, fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia.

L. Larson. omawiając elementy warunkujące sprawność fizyczną wymienia:

• zdrowie i odziedziczone uzdolnienia

• siła fizyczna i wydolność

• zdolność wykonywania ruchów przy minimalnym wydatku energii

• zdolność eliminowania napięć psychicznych (stresów w codziennym życiem, stałość emocjonalna

• umiejętność oceny własnych możliwości przy wybieraniu odpowiedniej pracy

• umiejętność współżycia w grupie

Wyrażenie "sprawność fizyczna" wyraźnie zbliżyło się do kręgu zagadnień opisanych poprzez zakres znaczeniowy pojęcia zdrowia.

Zdrowie to nie tylko nieobecność choroby i niedołęstwa, ale stan dobrego, fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia. Zdrowie stopniowo przestawało pełnić wyłączną rolę "abstrakcyjnej antytezy realnej choroby", a sprawności fizycznej nie kojarzono już wyłącznie z metodami kształcenia umiejętności ruchowych. Przyjęcie rozumienia zdrowia jako tkwiącego u pod­staw postępowania i autentyczny cel, stworzyło szansę na rzeczywiste zerwanie z jedno­stronnym zapatrzeniem wychowawców fizycznych czy instruktorów rekreacji w sam układ ruchowy i sprowadzaniem problemu wyłącznie do spraw ćwiczeń ruchowych. Przestrzec należy też przed przecenianiem wartości samych prób motorycznych w ocenie sprawności fizycznej, a przede wszystkim zdrowia.

KONCEPCJA „HEALTH- RELATED FITNESS” JAKO TEORETYCZNA PODSTAWA KSZTAŁCENIA SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

Wraz ze zmianami w sposobie patrzenia na cele podejmowania aktywności fizycznej, ewolucji podlega zarówno samo pojęcie sprawności fizycznej, jak i programy jej upowszechniania oraz zagadnienie oceny.

Sprawność fizyczną wyraźniej niż w przeszłości poczęto przeciwstawiać a w każdym razie odróżniać, od samych osiągnięć w działaniu.

Howley, Franks- sprawność fizyczna obejmuje: funkcje krążeniowo-oddechowe, względną szczupłość ciała, siłę mięśniową i wytrzymałość oraz gibkość. Te elementy uznawane są za bezpośrednio związane z wyższą jakością życia i posiadające znaczenie w zapobieganiu większości problemów zdrowotnych.

Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie fizyczne, które warunkuje niskie ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych. Osiągnięcia zaś mają na celu zdolność angażowania się w codzienne zadania z adekwatną energią oraz satysfakcjonujące uczestnic­two w wybranych sportach.

W ostatnich latach zmieniają się również poglądy na testowanie sprawności fizycz­nej.

USA w połowie lat 70. (Franks i inni) w drugim opracowaniu testu AAHPERD (American Alliance, 1980), wprowa­dzono do baterii testów sportowych osiągnięć (M-FP) elementy cech sprawności fizycznej, które miały - już w samym założeniu -informować o zdrowiu, tj. sprawność krążeniowo-oddechową, komponenty ciała i siłę mięśniową. Te zmiany orientacji głównej były zgodne z nowymi tendencjami, później nazwanymi Health-Related Fitness (H-RF) .

Health-Related Fitness odnosi się do tych komponentów sprawności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego wpły­wu zwykłej aktywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem stanu zdrowia.

Komponenty te są określone:

(a) zdolnością do podejmowania codzien­nej aktywności z wigorem i żwawo

(b) takim stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko przedwczesnego rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku małej aktywności"

Stopniowo, odchodząc od zapatrzenia w sukcesy motoryczno-sportowe, kiedy to oceniano wyłącznie osiągnięcia w zakresie sprawności funkcji mięśniowych i układu ruchu, przesunięto cele testowania na wskaźniki zdrowia i pełnię możliwości. Testy poczęto tworzyć w intencji dobrej motywacji do osiągania nie tylko wyższej sprawności obejmującej poziom aktywności fizycznej, ale i zmiany całego obecnego oraz przyszłego stylu życia. Najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach koncepcji H-RF jest więc promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobrostan. Chodzi tu zarówno o poszczególne jednostki, jak i o populację oraz dostarczenie wszystkim narzędzia do oszacowania i oceny tych aspektów sprawności, które są powiązane ze zdrowiem.

Pomiar sprawności fizycznej ma służyć przede wszystkim celom diagnostycznym i w szerokim kontekście wspierać zmiany w zachowaniach zdrowotnych, a nie ma celów samoistnych. Istnieje dzisiaj na ogół zgoda, że bardziej efektywna jest strategia nastawiona na poprawę zdrowia jednostek i populacji, niż koncentracja na samym poziomie spraw­ności.

Bouchard i Shephard za zasadnicze komponenty sprawności, zgodnie z koncepcją H-RF, przyjmują:

l. Komponenty morfologiczne

- stosunek masy ciała do wysokości

- skład ciała

- tkanka tłuszczowa i jej dystrybucja

- otyłość brzuszna, tzw. wisceralna

- gęstość tkanki kostnej

-gibkość

2. Komponenty mięśniowe

- moc

- siła

- wytrzymałość

3. Komponenty motoryczne

- zwinność

- równowaga

- koordynacja

- szybkość ruchu

4. Komponenty krążeniowo-oddechowe

- submaksymalna wydolność wysiłkowa

- maksymalna moc aerobowa

- sprawność (funkcja) serca

- sprawność (funkcja) płuc

- ciśnienie krwi

5. Komponenty metaboliczne

- tolerancja glukozy

- wrażliwość na insulinę

- metabolizm lipidowy i lipoproteinowy

- charakterystyki oksydacji substratowej

Skinner i Oja [1994] wychodzą z założenia, że "health-related fitness obejmuje te komponenty, które mają pozytywny wpływ na zdrowie, i te, które mogą być doskonalone przez regularną aktywność fizyczną":

1. morfologiczne (skład ciała, siła- budowa- tkanki kostnej)

2. mięśniowo- szkieletowe (siła mięśniowa i wytrzymałość, gibkość)

3. motoryczne (kontrola postawy ciała)

4. krążeniowo- oddechowe (maksymalna moc anaerobowa, submaksymalna wydolność krążeniowo oddechowa)

5. metaboliczne (metabolizm węglowodanowy, metabolizm lipidowy)

W piśmiennictwie ostatnich lat pojawiają się głosy krytyki, dotyczące, takich testów i ich baterii, które tworzy się bez wyraźnie określonej reguły głównej i sprecyzowanego podstawowego celu. W szczególności chodzi o jasną deklarację: czy test ma mierzyć sprawność motoryczna i osiągnięcia (M-FP), czy też komponenty związane ze zdrowiem (H-RF).

Astrand i Rodahl twierdzą, że większość testów uznawanych za oceniające sprawność fizyczną mierzy jedynie jakieś specjalne sportowe osiągnięcia i nie może być odnoszona do oceny podstawowych funkcji fizjologicznych. Jeśli test nie uwzględnia fizjologicznych uwarunkowań, niczego nie może wyjaśniać i jedynie gmatwa możliwość zrozumienia mechanizmów przyczynowo-skutkowych.

Kemper oraz Van Mechelen- każde osiągnięcie sportowe może być lepiej lub gorzej definiowane jako zdolności fizyczne plus specyficzne umiejętności. Nowo tworzone baterie testów sprawności fizycznej, takie jak np. "Eurofit", mają na celu pomiar takich zdolności, jak siła, gibkość czy wytrzymałość, a nie ocenę umiejętności ruchowych. Nazwa zaś tych zdolności to kwestia bardziej lingwistycznej interpretacji ogólnych komponentów sprawności fizycznej aniżeli ich definicji. Tym niemniej również Kemper i Van Mechelen przestrzegają przed zbyt pochopną interpretacją wyników testów, zalecają ostrożność w posługiwaniu się termino­logią i przestrzegają przed nieuprawnionym wnioskowaniem o fizjologicznych funkcjach na podstawie wyników samych zachowań ruchowych.

W ostatnio tworzonych bateriach testów H-RF bierze się pod uwagę przede wszystkim standardy oparte na akceptowanym poziomie kryteriów - osiągnięć wyznaczonych z punktu widze­nia potrzeby zdrowia i ogólnego dobrostanu.

W rzeczywistości chodzi tu o to, aby określić: "jak wiele sprawności wymaga dobre zdrowie?", ale odpowiedź na tak postawione pytanie bynajmniej nie jest prosta. Chodzi tu zarówno o zwiększoną funkcjonalną adekwatność, jak i o zapobieganie występowaniu chorób.

Test sprawności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) a test sprawności oceniający osiągnięcia motoryczne (M-FP).

Test spraw­ności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) ma mierzyć te czynniki, które odnoszą się do zdrowia i ułatwiają jednostce wykorzystanie pełni możliwości. Spraw­ność krążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głównie otłuszczenia) są ogólnie uważane za kluczowe w ocenie optymalnego zdrowia. Autorzy zali­czają do nich również siłę, wytrzymałość mięśniową, gibkość i niekiedy postawę ciała, Za testy osiągnięć motorycznych (M-FP) uważa się na ogół ocenę mocy eksplozywnej, zwinności - zręczności, koordynacji oraz szybkości. Nie­kiedy w testach M-FP ujmuje się również poziom specyficznych motorycznych umiejęt­ności.

Testy sprawności, oceniające osiągnięcia motoryczne (M-FP), są głównie używane do przewidywania indywidualnych możliwości sportowych i wyszukiwania osób, które mogą zyskać przewagę nad innymi w różnych dyscyplinach sportu. Niewiele mówią one jednak o zdrowiu i osiąganiu przez jednostkę owej pełni możliwości. Natomiast w testach H-RF nacisk kładzie się, zamiast na umiejętności i osiągnięcia motoryczne, na czynniki określające i służące zdrowiu.

Warunki poprawności testu sprawności fizycznej (Docherty):

• test sprawności powinien być zintegrowany z programem szkolnym i używany jako narzędzie pedagogiczne,

• testowanie sprawności jest tylko jednym z wielu elementów wszechstronnego programu edukacji sprawnościowej,

• w testowaniu sprawności fizycznej powinno się położyć nacisk na te elementy, które są związane ze zdrowiem (H-RF),

• test sprawności fizycznej powinien być prowadzony z rozwagą, życzliwością i dawać , zadowolenie,

• wyniki testowania powinny być w poważny sposób omawiane i interpretowane z uczniami oraz ich rodzicami,

• jeśli został użyty jakiś system nagród, to powinien być on motywujący dla wszystkich uczniów.

Standardy oceny oparte na statystycznej normie oraz na kryterium poziomu zdrowia.

Od kilku lat prowadzi się poważne dyskusje nad nową, opartą na innych założeniach oraz kryteriach, skalą sprawności fizycznej.

Nowa metoda polega na wyznaczeniu stosownych specyficznych kryteriów, które powinien osiągnąć badany. Standardy mają określać oszacowany poziom osiągnięć, który opisuje optymalne zdrowie. Chodzi tu o redukcję ryzyka chorób układu krążenia i wielu innych dolegliwości. Kwestią najbardziej dyskusyjną jest, czy poszczególne testy uwzględniane w bateriach tworzonych w ramach koncepcji H-RF rzeczywiście wnoszą stosowne informacje o zdrowiu i pełni możliwości. Niewątpli­wie brakuje dotąd dostatecznej liczby dobrze zweryfikowanych badań. Trzeba jednak pamiętać, że osobnik powinien przede wszyst­kim wiedzieć, czy osiąga ów pożądany, z punktu widzenia zdrowia, standard sprawności, a nie tylko, w którym miejscu w rozkładzie procentowym wyników w populacji akurat się znajduje.

Opierając się na obecnych trendach, opiniach i wynikach badań naukowych, w badaniach populacyjnych powinno się propagować przede wszystkim testy two­rzone w ramach koncepcji H-RF. Stopniowo też powinno się rezygnować ze stosowania w ocenie wyników sprawności skali opartej wyłącznie na normie statystycznej. Zamiast tego należy ćwiczącemu wskazywać jego aktualne potrzeby i pożądane zachowania. Po pewnym czasie ćwiczący powinien być ponownie poddany testowaniu po to, aby zbadać, czy poprzednio wyznaczony cel został osiągnięty. Przy takim postępo­waniu nacisk trzeba kłaść na praktyczne cele, a nie na statystyczne normy.

Ocena znaczenia poszczególnych komponentów sprawności w ramach H- RF.

Dany test może być uznany za "dobry" jeśli pomiar:

• dotyczy tego, co się zakłada ("trafność"),

• bada właściwość w sposób konsekwentny (powtarzalny — "rzetelność"),

• jest dokonywany z należytą dokładnością ("obiektywność").

Sprawność definiowana w ramach koncepcji H-RF obejmuje następujące komponenty: morfologiczne, mięśniowo-szkieletowe, motoryczne, krążeniowo-oddechowe i metaboliczne.

Sprawność morfologiczna jest ważnym komponentem H-RF. Wielokrotnie wykazywano, że różne elementy morfologiczne są skojarzone nie tylko z większą zachorowalnością, ale także ze wskaźnikami umieralności. Najprostszym i wartościowym wskaźnikiem oceny budowy ciała jako elementu H-RF jest tzw. BMI. Zarówno zbyt wysoka, jak i zbyt niska wartość wskaźnika wykazuje związek ze zwiększoną umieralnością. Wyraźnie duża wartość wskaźnika współwystępuje z zaburzeniami tolerancji na glukozę, hiperlipidemią, hiperinsulinemią, nadciśnieniem tętniczym i chorobami układu krążenia.

Ważnym elementem jest również dystrybucja tłuszczu. Wiele badań wskazuje, że miejsca rozłożenia tłuszczu w ustroju mogą być istotniejszym determinantem chorób układu sercowo-naczyniowego i zaburzeń metabolicznych, niż ogólna wielkość otłuszcze­nia.

Kolejnym czynnikiem sprawności morfologicznej w ramach H-RF jest mineralna gęstość kości. Powszechnie znane jest zjawisko progresywnego obniżania się tego czynnika wraz z wiekiem. Szczególnie jaskrawo problem występuje u kobiet po menopauzie, co objawia się osteoporozą i zagraża złamaniami kości.

Sprawność mięsniowo-szkieletowa. Najczęściej są tu wymieniane: siła i wytrzymałość ramion i nóg, ponieważ ich należyty poziom może ułatwiać prawidłowe funkcjonowanie tułowia i grzbietu.

Hildebrandt oraz Frymoyer i Cats-Baril dowodzili, że dobrym wskaźnikiem bólów kręgosłupa w jego dolnej części jest poziom siły mięsni tułowia. W wielu badaniach przekrojowych ukazano też znaczenie poziomu wytrzymałości i siły zarówno zginaczy, jak i prostowników tułowia w czasie skurczu izotonicznego i izometrycznego dla występowania bólów kręgosłupa. Na podstawie wyników tych badań trudno jednak wskazać czy bóle grzbietu są przyczyną, czy konsekwencją słabego poziomu siły mięśniowej. Badania te pozwoliły jednak na wysunięcie szeregu interesujących hipotez dotyczących mechanizmów występowania zjawiska.

Gibkość jest włączana do testów H-RF. Najczęściej stosowana ocena pomiaru gibkości poprzez głębokość skłonu w przód w siadzie nie ocenia gibkości, a jedynie jeden z jej aspektów. Jest też wątpliwe, w jakiej mierze w tego typu pomiarach daje się rozdzielić znaczenie budowy kości i stawów, siłę i rozciągliwość mięśni, przygotowanie organizmu oraz motywa­cję i odporność na ból.

Sprawność motoryczna jest ważna szczególnie w okresie wzrastania, kiedy dziecko odkrywa swoje ruchowe możliwości i rozwija podstawowe umiejętności motoryczne. Wówczas też wykształcają się: zwinność, równowaga, szybkość ruchów i koordy­nacja.

Skinner i Oja wśród czynników H-RF wymieniają w zakresie sprawności motorycznej przede wszystkim kontrolę postawy ciała. Johansson opisuje ten komponent jako kombinację równowagi, koordynacji, kontroli psychicznej i szybkości neuromięśniowej.

Sprawność krążeniowo-oddechową uważa się za najważniejszy kompo­nent H-RF.

Submaksymalna zdolność wysiłkowa i wytrzymałość są określane jako tolerancja na wysiłek o małej mocy, ale trwający dłuższy czas. Są one zależne od: systemu dostarczania tlenu oraz obwodowej utyli­zacji tlenu i resyntezy ATP, sprawności procesów termoregulacyjnych oraz innych fizjologicznych i metabolicznych czynników.

Wykazano, że wysiłki aerobowe i sprawność krążeniowo-oddechowa wywierają pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Maksymalna moc aerobowa jest powiązana z wieloma wskaźnikami zdrowia, a w szczególności niskie VO_2max wykazuje związek z chorobami układu sercowo-naczyniowego. Stwierdzono, że systematyczna aktywność fizyczna ma pozy­tywny wpływ zarówno w wypadku zbyt wysokiego, jak i zbyt niskiego ciśnienia krwi.

Sprawność przemian metabolicznych jest wyrazem odpowiedniego dzia­łania hormonów, szczególnie insuliny, normalnej gospodarki węglowodanowej w obrębie krwi i tkanek oraz prawidłowego metabolizmu lipidowego. Ryzyko śmierci zwiększa się wraz ze wzrostem poziomu glikemii. Zaleca się specjalne programy ćwiczeń z małą intensywnością i długotrwające, które mogą poprawiać kontrolę glukozy krwi, szczególnie u osób ze słabym mechanizmem kontroli. Regularna aktywność fizyczna wpływa też na metabolizm lipidowy, obniżenie ogólnej ilości cholesterolu, frakcji LDL-cholesterolu i triglicerydów oraz na wzrost frakcji HDL - cholesterolu. Tym samym obniża ryzyko wystąpienia miażdżycy tętnic oraz choroby wieńcowej serca.

Ważnym wskaźnikiem sprawności metabolicznej jest również stosunek lipidów do utlenianych węglowodanów. Jest to istotne zarówno w trakcie wypoczynku, jak i podczas wysiłków submaksymalnych. Przyjmuje się, że silniejsza oksydacja lipidów może być pożądana z punktu widzenia utrzymania sprawności fizycznej, sportowych osiągnięć i kontroli masy ciała.

Implikacje założeń koncepcji H-RF są daleko idące. Dotyczą one:

(l) teoretycznych i metodologicznych podstaw rozróżniania i definiowania takich pojęć, jak: sprawność fizyczna, osiągnięcia motoryczne, sprawność motoryczna itp. oraz ich wzajemnych relacji,

(2) przyjmowanych najogólniejszych i najbardziej podstawowych założeń metodologicznych w badaniach nad strukturą sprawności fizycznej (motoryczności?),

(3) określenia głównych intencji, podstawowych założeń klasyfikacyjnych i wyko­rzystywania (problemy nagradzania oraz promocji) testów sprawności fizycznej (motoryczności),

(4) ustalenia celów i kryteriów oceny oraz podstaw konstrukcji skal odniesienia (motoryczności?)

Baumgartner i Jackson stwierdzali: "zmiana ogólnej koncepcji spraw­ności fizycznej z orientacji sportowej w kierunku health-related fitness sprawia, że musi być położony większy nacisk na funkcję krążeniowo-naczyniowa, skład ciała (szczupłość/otyłość), siłę, wytrzymałość oraz gibkość dolnej części grzbietu, a więc na cechy wskazywane przez badaczy problemów medycznych i wy­chowania fizycznego jako najważniejsze dla promocji zdrowia i redukcji czyn­ników ryzyka".

TEORETYCZNE PRZESŁANKI PROCESU UCZENIA SIĘ I NAUCZANIA CZYNNOŚCI RUCHOWYCH

Społeczne potrzeby uczenia się czynności ruchowych

Zadaniem wychowania fizycznego jest kształtowanie wysokiego stopnia ruchowego panowania nad swoim ciałem. Umiejętność wykonywania różnych czynności ruchowych oraz zdolność ich przetwarzania na czynności nowe pozwala człowiekowi łatwo dostosowywać się do środowiska i czynnie na nie oddziaływać. Duży zasób umiejętności ruchowych poszerza możliwości opanowywania dotychczas nieznanych ruchów. Systematyczne ćwiczenie ruchowe ułatwia uczenie się zarówno czynności dnia codziennego, jak i opanowywanie nowych ruchów służących zabawie, pracy, twórczości artystycznej czy też wypoczynkowi, nawet wówczas, kiedy ich struktura koordynacyjna odbiega od posiadanych już umiejętności ruchowych. Szczególnego znaczenia nabiera uczenie się motoryczne w sporcie, gdzie stopień opanowania danej umiejętności ruchowej staje się często głównym elementem rywalizacji.

Współczesna technika, wyrażająca się m.in. znaczną automatyzacją procesów produkcji bynajmniej nie zmniejsza znaczenia i przydatności sprawności ruchowej.

Odpowiedni zasób umiejętności ruchowych typu sportowo-zabawowego warunkuje również udział w rekreacji fizycznej.

Czabański pisał: "Nawet ci, którzy są w pełni przekonani o niezbędności aktywności fizycznej dla poprawy zdrowia, nie wychodzą na boisko, jeżeli zdają sobie sprawę ze swojej ruchowej nieporadności". Wynika stąd istotny wniosek, że w procesie wychowania fizycznego nie można ograniczyć się wyłącznie do treningu takich dyspozycji, jak: siła, szybkość czy wytrzymałość.

Pojęcie uczenia się motorycznego.

Uczenie się jest zazwyczaj rozważane w trzech aspektach:

(l) poznawczym

(2) afektywnym

(3) psychomotorycznym

• Uczenie się, ukierunkowane na aspekt poznawczy, akcentuje znaczenie przyrostu indywidualnej wiedzy, poprawę zdolności rozwiązywania problemów, jasność rozumie­nia oraz rozwój umiejętności określania ogólnych pojęć. Rozwój uczenia w aspekcie poznawczym jest nastawiony na procesy mentalne jako podstawową formę aktyw­ności.

• Uczenie afektywne (ukierunkowane na emocje, uczucia) podkreśla rolę postawy, zrozumienie znaczenia, wartości. Podstawowym celem nauczania jest rozwój odpowied­niej pozytywnej postawy w stosunku do danej aktywności fizycznej.

• Nauczanie, zdominowane przez psychomotoryczne uczenie, jest skoncentrowane na samym rozwoju i poprawie motorycznych umiejętności. Jest ono w wychowaniu fizycznym i w sporcie najpowszechniej wykorzystywane i obejmuje zarówno umiejęt­ności ruchowe podstawowe, jak i szczegółowe.

Poprzez uczenie się motoryczne na ogół rozumie się zamierzone i niezamierzone zdobywanie i utrwalanie określonych umiejętności ruchowych przez powtarzanie.

Schmidt- uczenie się motoryczne to pewne wewnętrz­ne procesy, wynikające z ćwiczenia lub z nabytego doświadczenia, które pro­wadzą do względnie stałych zmian w zdolnościach służących rozwojowi umiejętności ruchowych.

Czabański- uczenie się czynności moto­rycznych oznacza zmysłowe odbieranie od otoczenia i przetwarzanie umysłowe informacji dotyczącej nieznanej dotąd czynności motorycznej, a następnie wykonywanie czynności za pomocą systemu motorycznego oraz sprawdzenie skuteczności tej czynności w różnych sytuacjach otoczenia.

Uczenie się kierunkowe, a więc nauczanie- uczący się jest tutaj specjalnie i bezpośrednio instruowany co do sposobu wykonywania danego zadania ruchowego, aby zdecydowanie przyspieszyć i wspomóc proces uczenia się. "Ten rodzaj uczenia się ruchów jest najczęstszy u człowieka, ponieważ z jednej strony społeczne warunki życia atakują osobnika wielką liczbą wzorców ruchowych i sprzyjają unifikacji zachowań, z drugiej zaś ludzie tendencyjnie starają się przekazywać doświadczenia i umiejętności młodym pokoleniom, ograniczając w tym celu całe systemy i rozbudowane instytucje kształcenia.

Występuje tu relacja nauczający-uczący się oraz dążenie do wywołania u uczącego się pożądanych trwałych zmian w zakresie umiejętności władania ciałem rozwiązywania konkretnych zadań ruchowych.

W nauczaniu poważną rolę odgrywa komunikacja interpersonalna (interakcja), która ma miejsce nie tylko w układzie nauczający-uczący się, ale i występuje między poszczególnymi uczącymi się. Wielokierunkowy przepły­w informacji daje kontrolę i stopniową optymalizację procesu nauczania. Infor­macje docierają nie tylko ze strony środowiska zewnętrznego, ale i wewnętrznego. Dotyczą one aktualnego stanu organizmu oraz umiejscowienia poszczególnych części aparatu ruchu w przestrzeni.

W uczeniu się motorycznym pierwszoplanową rolę poczynają odgrywać: intelekt, świadomość i procesy antycypacji. Człowiek występuje tu jako twórczy podmiot, który po to rozwiązuje określone zadania, aby móc samemu działać i zgodnie z własnymi zamierzeniami przeobrażać rzeczywistość. Nie jest najważniejsza motoryczna doskonałość, ale to, kim się człowiek staje, na ile jest on samodzielniejszy w działaniu i bogatsza staje się jego osobowość. Warunkiem efektywności tak pojętego nauczania jest zrozumienie istoty danego zadania i aktywność osoby uczącej się. Łączy się z tym odejście od uczenia się wyłącznie percepcyjnego (zmysłowego) i przeciwstawiania się, do niedawna dominującym w ucze­niu motorycznym, tendencjom do bezrefleksyjnego naśladownictwa i tresury.

Uczenie się ruchu przebiega również mimowolnie, tzn. przez naśla­downictwo lub metodą prób i błędów (charakter samorzutny, czyli nieintencjonalny). Przyswajanie nowych umiejętności ruchowych nie jest w tym wypadku kierowane z zewnątrz, a więc nie występuje tu proces nauczania. Ważne miejsce w takim uczeniu się odgrywa wzorowanie się na stylu ruchowych zachowań innych osób. Taka skłonność do działania opartego na naśladownictwie spełnia szczególną rolę w dzieciństwie, a więc wówczas, gdy osobnik nie potrafi sam kierować jeszcze w pełni refleksyjnie swoim postępowaniem ruchowym.

Metoda prób i błędów ("przybliżeń i poprawek", "porażek i sukce­sów")- jest dochodzenie do rozwiązywania zadań ruchowych po drodze całkowicie własnej, oryginalnej.

Zaletami tej metody są:

- odwoływanie się do twórczej inicjatywy uczącego się

- rozbudzenie wyobraźni motorycznej i możliwość znalezienia całkowicie nowych, własnych rozwiązań

Uczenie kierowane (nauczania)- uczenie się ruchów można wówczas traktować jako przepływ informacji pomiędzy systemem nauczającym a systemem uczącym się. System uczący się zmierza do upodobniania swojej struktury zachowania do wymagań płynących ze strony środowiska (oczekiwań nauczającego) i tym samym osiągnięcia właściwego poziomu homeostazy.

L= Io/Ii

L - proces uczenia się,

Io - informacja na wyjściu (czynność wykonywana przez uczącego się),

Ii - informacja na wejściu (instrukcja nauczyciela).

W miarę zbliżenia się czynności wykonywanej przez uczącego się do postawionego przez nauczającego zadania, ułamek dąży do l.

ETAPY UCZENIA SIĘ ORAZ UCZENIE SIĘ NAWYKOWE I UCZENIE SIĘ ROZWIĄZYWANIA PROBLEMU

Uczenie się przez jednostkę jakiejś umiejętności ruchowej, a więc przejście od stanu nieopanowania do opanowania danej czynności ruchowej postępuje przez kilka etapów:

• Etap poznawczy- uczący się musi dołożyć wszelkich starań, aby dobrze zrozumieć istotę i cele czynności, której ma się uczyć. Musi skoncentrować całą uwagę na informacjach dostarczanych przez nauczającego. Zwykle obejmują one wskazówki werbalne i wizualne. Uczący się analizuje przekazane informacje i podejmuje pewien plan działania, wykorzystując przy tym jego zrozumienie zadania i wskazania nauczającego.

• Etap kojarzeń- charakteryzuje się dążeniem do łączenia danej umiejętność w płynną całość oraz stałymi zabiegami o osiągnięcie zamierzonego ruchu. Chociaż liczba błędów staje się coraz mniejsza, to mają one tendencje do powracania. Uczący się ma na ogół pełną świadomość wielu jeszcze niedoskonałości i zakłóceń występujących w strukturze danej umiejętności. Nadal istotna jest rola otrzymywanych z zewnątrz instrukcji, chociaż mogą one stawać się coraz bardziej szczegółowe.

• Etap samodzielności- jest on osiągany po pewnym okresie praktyki. Uczący się wykonuje daną czynność ruchową z coraz to mniejszą liczbą błędów. Umiejętność ruchowa charakteryzuje się dobrą koordynacją i czyni wrażenie, że jej wykonywanie nie sprawia większych trudności. Wykonywane czynności automatyzują się.

W tradycyjnym ujęciu proces uczenia się samodzielnego, czy też nauczania pod kierunkiem innej osoby, znajduje swoje ukoronowanie w powstaniu określonych automatyzmów danej czynności ludzkiej. Tworzą się one dzięki wielokrotnemu powtarzaniu.

Nawyk ruchowy- indywidualna forma reakcji i działalności ruchowej, chara­kteryzująca się zautomatyzowanym przebiegiem i tym, że jej wykonanie nie wymaga jakiejś specjalnej koncentracji uwagi i myślenia.

Zauto­matyzowane zostają jedynie same struktury przestrzennych przebiegów ruchu oraz jego czasowe i dynamiczne charakterystyki. Natomiast pozostaje pewna ogólna kontrola świa­domości nad działaniem motorycznym.

Wyróżnia się nawyki:

zamknięte (wewnętrzne)- są oparte przede wszystkim na warunkowaniu wewnętrznym (ustro­ju ćwiczącego), a istotą jest tu ścisłe odwzorowywanie wcześniej zaprogramowanej formy ruchu.

otwarte (zewnętrzne)- istnieje tu konieczność pewnego dostosowania formy ruchu do sytuacji zmieniającej się w środowisku zewnętrznym.

Fizjologicznym podłożem tworzenia się nawyków są łańcuchy odruchów wa­runkowych i w ich obrębie tzw. związki czasowe. W początkowych okresach ontogenetycznego kształtowania się motoryczności mają one jeszcze z reguły charakter odruchów bezwarunkowo-warunkowych, a stopniowo dopiero znajdują one oparcie w ruchach już wcześniej wyuczonych. Mówi się wówczas o mechanizmie warunkowo-warunkowym. W procesie nauczania motorycznego mechanizm ten jest wspomagany głównie precyzyjną instrukcją słowną, pokazem i wielokrotnym powtarzaniem. Tą drogą u uczą­cego mają się tworzyć odpowiednie wrażenia i spostrzeżenia ruchu oraz zostawać urucho­mione odpowiednie procesy myślowe.

Kształtowanie się czynności ruchowych o charakterze nawyku zachodzi w określonych etapach (w fizjologii):

(l) generalizacji

(2) koncentra­cji

(3) automatyzacji

Fidelus wyróżnił fazy:

(l) fazę wyłączenia nadmiernej liczby stopni swobody ruchu

(2) fazę wykorzystania stopni swobody ruchu i sił zewnętrznych

(3) fazę ekonomizacji i stabilizacji nawyku ruchowego

Przewęda, Wasilewski wyróżnili fazy:

(l) łączenia pojedynczych czynności w całość

(2) usuwania błędów

(3) precyzyjnej analizy ruchu (automatyzacja)

(4) uplastycznienia czynności ruchowej

Współcześnie podkreśla się, że uczenia się czynności złożonych nie można ograniczyć do warunkowania i tworzenia łańcuchów powiązań między bodźcem a reakcją.

Wyróżnia się także uczenie się rozumiane jako rozwiązywanie problemu. Ten sposób uczenia się występuje wówczas, kiedy trudno odwoływać się wyłącznie do warunkowania i tworzenia schematycznych łańcuchów powiązań między bodźcem a reakcją. Uczenie takie wymaga aktywności uczącego się podmiotu, właściwego nastawienia i motywacji celu, zbioru i selekcji wielu informacji pochodzących z różnych źródeł, które pozwolą na tworzenie umysłowego programu antycypującego działania.

TEORIE I MODELE UCZENIA SIĘ MOTORYCZNEGO

• asocjatywne (oparte na skojarzeniu) - akcentuje się związek w układzie "bodziec- reakcja"(S-R)

• cybernetyczne - nacisk położono na mechanizmy samokontroli i samoregulacji

• informatyczne- nacisk kładzie się na procesy odbioru, podjęcia decyzji i zdolności

korekty

• adaptacyjne (przystosowawcze) - podkreśla się rolę wyższego i niższego poziomu kontroli (zarządzania) oraz analogii "człowiek-komputer"

• ogólno- opisowe- podkreśla się rolę generalnych charakterystyk danych umiejętności ruchowych i ukierunkowanie na cele praktyczne

DETERMINANTY PRZEBIEGU I EFEKTÓW ORAZ GOTOWOŚCI DO UCZENIA SIĘ MOTORYCZNEGO

Czynniki warunkujące proces uczenia ruchów:

- właściwości uczącego się

- okoliczności i czynniki charakteryzujące sytuację nauczania motorycznego

- właściwości nauczającego

Do najważniejszych cech rozwojowych należy stopień dojrzałości organizmu, na który składa się zarówno poziom rozwoju morfologicznego, fizjologicznego i motory­cznego, jak i psychicznego (umysłowego) oraz społecznego. Wspólną cechą w procesie ontogenezy osobniczej jest występowanie fazy progresywnej, równowagi i regresji. Całość przebiegu poszczególnych faz jest kierowana przez genotyp osobnika i realizowana w konkretnym środowisku. Determinizm genetyczny oznacza tu jedynie predyspozycję do wolniejszego lub szybszego tempa rozwoju motorycznego oraz łatwego bądź trudnego uczenia się ruchów.

Istnieją okresy szczególnie sprzyjające uczeniu się motorycznemu. Zjawisku temu sprzyja wyjątkowa sprawność i dojrzałość funkcjonalna ośrodków ruchowych w centralnym systemie nerwowym, procesy ossyfikacji, przyrostu aktywnej masy mięśniowej, korzystna zmiana proporcji ciała itp. Poważnie intensyfikować proces uczenia ruchów mogą zmiany zachodzące w obwodo­wym układzie nerwowym, a polegające głównie na procesach mielinizacji włókien nerwowych i inerwacji różnych grup mięśniowych.

Wśród indywidualnych cech należy wymienić zróżnicowane predyspozycje ruchowe, czyli zespół warunków wewnętrznych jednostki, określających szybkość uczenia się i poziom wykonania określonych czynności motorycznych. Predyspozycje ruchowe zależą od wrodzonych właściwości głównie systemu nerwowego, w mniejszej mierze, od procesu wychowania (doświadczenia ruchowe, motywacja, zainteresowanie, wzorce osobowe) i tzw. aktywności własnej jednostki (praca nad sobą, wytrwałość, samokrytycyzm).

Cechy somatyczne- pośród wielu wyróżniamy:

• stosunki wewnętrzne między komponentami tkankowymi

• wielkość ciała w ujęciu trójwymiarowym

• proporcje zewnętrzne (stosunki między odcinkami długościowymi kończyn oraz koń­czyn i tułowia, proporcje między umięśnieniem różnych części ciała itp.)

Poziom sprawności poszczególnych zmysłów- mowa tu tylko o wadach receptoryki ucznia w zakresie wzroku i słuchu. Może być czynnikiem szczególnie utrudniającym przyswajanie nowych ruchów; np. brak możliwości w pełni sprawnego odbierania wrażeń wzrokowych (jako przyczyna złej oceny odległości i stosunków przestrzennych) lub wady słuchu (niedocieranie lub przeinaczanie informacji u uczącego się). W przypadku występowania zaburzeń receptoryki konieczna jest zmiana postępowania metodycznego.

Fizyczne możliwości odtwarzania danego ruchu- chodzi tu o dostateczną siłę mięśni i zadowalającą obszerność ruchu w stawach. Niedostatek siły mięśniowej może uniemożliwić jakiekolwiek swobodne operowanie ciałem, a mała gibkość nie zezwolić na należytą dokładność i płynność ruchu.

Ogólna postawa uczącego się- pewna trwała dyspozycja, przejawiająca się w zachowaniach, które charakteryzują się pozytywnym lub negatywnym stosunkiem do uczenia się danej czynności motorycznej. Motywy uczenia się mogą być wewnętrzne (jednostka uznaje, że ma ono samo w sobie jakąś wartość) lub zewnętrzne (gdy działanie jest w jakiś sposób nagradzane czy też tylko pozwala uniknąć kary). Niekiedy też działanie nie może być podejmowane wyłącznie z naturalnej potrzeby ruchu i wówczas motyw na ogół nie jest uświadomiony.

Wszystkie wyżej wymienione determinanty przebiegu i efektów uczenia się czynności motorycznych, czyli tzw. "zdolności niespecyficzne", a więc takie, które stanowią o sprawnej realizacji programu działania w ogóle. Zgoła inną kwestią są "zdolności specjalne" ukierunkowane na konkretną czynność. Tutaj w każdym wypadku o zdolnościach będą decydować w znaczącej mierze cechy fizyczne: zarówno budowa ciała, jak i zdolności siłowe, szybkościowe czy wytrzymałościowe.

NAUCZANIE MOTORYCZNE W ŚWIETLE POTRZEB PRAKTYKI DYDAKTYCZNEJ

Świadome opanowanie nowych zadań motorycznych wymaga w pierwszym rzę­dzie poznania ich logicznej treści oraz wytworzenia syntetycznego obrazu danej czyn­ności. Decydująca o koordynacji ruchowej informacja płynie ze strony analizatorów: wzrokowego, słuchowego, dotykowego, kinestetycznego oraz równowagi. O powodzeniu w motorycznym uczeniu się człowieka rozstrzygają także docierające do uczącego się bodźce słowne, czyli werbalne.

Zasady dydaktyczne uczenia się czynności ruchowych:

Zasada świadomej aktywności- uczący się odgrywa czynną rolę w realizacji nauczanego zadania. Systematycznie wdrażanie do formułowania problemów, poszukiwania sposobów ich rozwiązania oraz zastosowań wyuczonych zadań w coraz to nowych sytuacjach. Uczący się musi znać sens i składniki danego ruchu oraz przeżywanie doznań i stanów emocjonalnych związanych z potrzebą nauczenia się danej umiejętności ruchowej. Aktywizacja uczących się jest podstawowym warunkiem efe­ktywności procesu uczenia ruchów. Opanowanie czynności mechanicznie, nie rozumiejąc zupełnie, jaki sens posiadają jej oddzielne składniki, powoduje również działanie mechaniczne. Uczący się nie potrafi zastosować danej metody do poszczególnych przypadków.

Zasada systematyczności- systematyczność odnosi się tu głównie do treści naucza­nia ruchu i oznacza ich planowy i logicznie uporządkowany dobór. ujęcia ćwiczeń w układy (struktury) oraz wyszczególnienie określonych elementów i związków między nimi. Te zadania są wyrażane przez dobór zarówno najwłaściwszych w danym momencie form, jak i zachowaniu odpowiednich propozycji w ich planowanym nauczaniu. Z tą zasadą wiąże się reguła czasowego następstwa- konieczność poprawienia najpierw błędów występujących w danej strukturze ruchowej, wcześniej niż w innych (poprawianie w skoku w dal najpierw błędów w odbiciu, a nie w lądowaniu). Niezmiernie ważne jest również przyjęcie właściwej hierarchii ważności występujących uchybień i znalezienie tzw. błędu podsta­wowego.

Zasada poglądowości- potrzeba bezpośredniego, zmysłowego poznania rzeczy i zjawisk, przy równoczesnym aktywnym współdziałaniu umysłu. Umiejętne kojarzenie rzeczy, słów i działania. „Pomaganie uczącemu się w osiągnięciu zrozumienia i rozpoznaniu istoty danego zadania, które ma być uczone. Uczący się powinien sobie uzmysłowić zależności zachodzące między poszczególnymi elementami, które składają się na określoną całość. W tym celu wykorzystuje się różnorodne środki dydaktyczne, jak (pokaz ćwiczenia, tablice, film, fotografie, kinogramy, lustra itp.). Niezależnie od potrzeby odwoływania się do bezpośredniego i pośredniego poznania zmysłowego, niezbędne jest łączne stosowanie objaśnienia słownego, aktywizacja ćwiczących i kierowanie obserwacją.

Zasada stopniowania trudności (dostępności)- potrzeba, dostosowania procesu nauczania do możliwości i właściwości rozwojowych uczących się. Warunki, w jakich odbywa się nauczanie, wymagają uwzględnienia dotychczaso­wych doświadczeń uczących się, co ujmowane jest zwykle w hasłach: od znanego do nieznanego lub od bliskiego do dalekiego.

Zasada trwałości- proces nauczania wiąże się zawsze z potrzebą utrwalenia zdobytych już umiejętności. Najskuteczniejszym sposobem jest powtarzanie danej czynności. Powinno ono być nastawione nie tylko na samą automatyzację czynności, ale i jej odtwarzanie w różnych sytuacjach i warunkach. Chodzi tu o umiejętność racjonal­nego wykorzystania przyswojonej już umiejętności w różnych okolicznościach. Dąży się tu do wytworzenia u uczącego się trwale przejawiającej się pozytywnej postawy wobec opanowanej czynności. Służy temu odwołanie się do atrakcyjnych form procesu uczenia i utrwalania nabytej umiejętności oraz stosowanie systematycznej i konsekwentnej kontroli w różnych warunkach.

Mając na względzie zasady dydaktyczne, można przyjąć, że w praktyce wychowania fizycznego proces kształtowania umiejętności ruchowych winien odbywać się w następującej kolejności:

1. podanie ustalonej przyjętej nazwy ćwiczenia oraz jej znaczenia i możliwości zastoso­wania w sporcie, rekreacji czy po prostu w życiu

2. zwięzły opis reguł działania - dla aktywizacji procesów myślowych i wytworzenia właściwego wyobrażenia o strukturze danego zadania mchowego oraz dla przygotowa­nia do świadomego odbioru pokazu

3. wzorcowy pokaz ćwiczenia

4. myślowa analiza i konfrontacja wyobrażenia o ruchu z poznanym (w trakcie pokazu) obrazem

5. wykonanie ćwiczenia pod kontrolą, z dodatkową werbalną i obrazową informacją nauczyciela

6. stopniowe i systematyczne przejście do względnie samodzielnego wykonywania ćwiczenia w coraz bardziej złożonych (rzeczywistych) warunkach

Jeżeli człowiek rozumie zasadę i sposób wykonywania danej czynności, to staje się ona jego trwałą własnością. Jeżeli ją jedynie naśladuje, to zmiana konkretnych warunków działania pozbawia go umiejętności wyko­rzystania w nowej sytuacji uprzednio opanowanej czynności ruchowej.

Przypisując ogromne znaczenie poprawno­ści słownego porozumiewania się w procesie nauczania czynności ruchowych, szczegółowo omawia się:

(a) kryterium semantyczne

(b) kryterium syntaktyczne

(c) kryterium pragmatyczne, oraz charakteryzuje kwestie związane

(d) ze zwięzłością informacji

(e) sprawnością kanału informacyjnego

Metody nauczania:

Metoda całościowa (syntetyczna)- nauczanie ruchu w pełnej formie, a więc z uwzględnieniem wszystkich elementów i charakterystyk ruchu. Ma duże znaczenie w wypadku zadań mniej złożonych oraz na ogół w nauczaniu motorycznym dzieci.

Zalety: nie narusza ogólnej budowy i rytmu działania, lepsze uzmysłowienie związku i współzależności pomiędzy częściami składowymi ćwiczenia.

Wady:

• traci się tu niekiedy energię i czas na całkowicie zbędne powtarzanie również tych elementów ćwiczenia, które są łatwe

• przy nauczaniu całego działania stopień złożoności poszczególnych części jest różny, a tym samym utrwalają się one w niejednakowym stopniu

• złożoność danego zadania ruchowego może powodować, że niektóre elementy okażą się zbyt trudne, co powoduje u wykonującego brak zaufania we własne siły i zniechęcenie

Metoda nauczania częściami (analityczna)- oparta na odrębnym nauczaniu logicznie wyodrębnionych elementów z całości nauczanego ruchu. Dopiero po ich opanowaniu łączy się i porządkuje poszczególne elementy ponownie w całość. Liczba wyróżnionych zadań szczegółowych zależy od stopnia złożoności struktura ruchowej zadania głównego.

Zalety: umożliwia lepsze zrozu­mienie struktury poszczególnych złożonych elementów oraz ich perfekcyjne opano­wanie.

Wady:

• trudność przy łączeniu poszczególnych elementów, które wcześniej były wykonywane w innym rytmie, z mniejszą dynamiką działania i w odmiennych warunkach

• wielokrotne powtarzanie wydzie­lonych z całości poszczególnych części może być dla uczącego się nużące i całkowicie pozbawione tej inwencji i satysfakcji, jaką sprawia mu dana czynność ruchowa w jej pełnej postaci.

Metoda nauczania kombinowana (mieszana)- efekt poszukiwania kompromisu, w celu uniknięcia zauważalnych wad dwóch poprzednich wymienio­nych metod, np. nauczanie w zasadzie w całości, jedynie zatrzymując się przy uczeniu tych elementów, w których uczący się napotyka na poważniejsze trudności.

Proces uczenia motorycznego- polega na selektywnym wzmacnianiu sygnałów najbardziej pożądanych, wyciszeniu i odrzuceniu bodźców niewłaściwych oraz stałej kontroli i korekcie.

Trenażery techniki- urządzenia techniczne wzmacniające obraz oczekiwanej struktury ruchowej i werbalną informację nauczyciela. Zezwalają one na przekazywanie tzw. informacji szybkiej (niezwłocznej), niemal bezpośrednio po zakończeniu ćwiczenia. Stosuje się jednak również różnorodne postacie tzw. informacji bieżącej (synchronicznej) oraz informacji natychmiastowej. Urządzenia podają umówione sygnały, np. świetlne lub dźwiękowe, jeszcze w trakcie trwania danej czynności. Mają one umożli­wiać natychmiastową korektę błędów, doskonałość przebiegu charakterystyk ruchu oraz dozowanie zewnętrznych sił mechanicznych, zgodnie z wcześniej złożonymi obiektywnymi wskaźnikami.

Inne dodatkowe informacje pomocne w uczeniu się ruchu:

• techniki filmowe

• techniki fotograficzne (różnej generacji)

• techniki komputerowe- pozwalają one na porównanie przebiegu ruchu z idealnym wzorcem oraz dokładnie informują o rodzaju pojawiających się błędów

Teorie i techniki uczenia się:

Trening mentalny (umysłowy)- Istota tego treningu sprowadza się do pobudzenia przemyśleń i wyobrażeń o ruchu, bez natychmiastowego podejmowania działania. Realizacja wewnętrzna przebiegu danej czynności ruchowej. Wewnętrzne myślowe przeżywanie może dość wiernie symulować rzeczywiste warunki i bodźce zewnętrzne. Przez to też prowadzi do przecierania dróg nerwowych, a tym samym przyspiesza i poprawia proces motorycznego uczenia się. Efektywność tej metody treningu mentalnego jest zależna w wyjątkowo dużej mierze od wiedzy, inteligencji oraz przede wszystkim, od indywidualności, jaką stanowią nauczający i uczący się.

Nauczanie programowane- odpowiednio ułożony, wcześniej empirycznie sprawdzony program, zawierający logicznie powiązane dawki informacji o czynności motorycznej.

Do następnej „porcji” informacji przechodzi dopiero po sprawdzeniu poziomu wykonania po­przedniej. Zadania kontrolne wymagają od ucznia aktywnej postawy, a każda dobra odpowiedź jest nagradzana. W wypadku błędnej odpowiedzi uczeń kierowany jest na inny, łatwiejszy tor. Tempo uczenia się jej jest dozowane w zależ­ności od indywidualnych możliwości uczącego się, a w wypadku trudności następuje dalszy podział materiału na odpowiednio mniejsze kroki, wspierane dodatkowymi zada­niami ruchowymi.

Sieciowe modele nauczania ruchu- próba odwzorowania logicznej struktury zależności i umatematycznienia zadań celem stworze­nia zobiektywizowanego programu nauczania. Przyjęta metoda doprowadziła do sformułowania pewnych modeli i algorytmów nauczania. Jest to próba przeciwstawienia się wszechwładnie dominującemu postępowaniu opartemu na intui­cji. Na podstawie analizy macierzowej i technik planowania sieciowego, algorytmizacji, analizy literatury, rozmów z trenerami uporządkowano materiał dydaktyczny i wyznaczono optymalną kolejność ćwiczeń służących przyswajaniu przyjętych do analizy umiejętności ruchowych.

W badaniach nad kinetyką i dynamiką ruchu odwołuje się do tzw. teorii modelowania. Próbuje się określić, w jakich warunkach funkcjonowanie danego układu stanie się optymalne.

Efekty nauczania motorycznego w równej mierze składa się dobra znajomość prac teoretycznych, możliwości korzystania z urządzeń pomiarowo-treningowych i ustaleń przodującej metodyki nauczania określo­nych czynności ruchowych, jak i indywidualność oraz twórcza wyobraźnia nauczającego.

POMIAR W BADANIACH NAD SPRAWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ I MOTORYCZNOŚCIĄ CZŁOWIEKA

Do zdefiniowania właściwości obiektów podlegających badaniu nie­zbędne jest określenie:

1° - co jest obserwowane,

2° - w jakich warunkach należy przeprowadzić obserwacje,

3° -jakich należy dokonać operacji,

4° - jakich użyć miar i przyrządów,

5° -jak przeprowadzić obserwacje,

6° -jak interpretować ich wyniki

Planując podjęcie badań nad sprawnością fizyczną i motorycznością człowieka, konieczne jest w pierwszej kolejności uświadomienie sobie faktu, że pojawiające się w piśmiennictwie definicje różnych właściwości maję z reguły charakter teorety­czny, a nie operacyjny. Natomiast procedury służące pomiarowi wypływają bezpośred­nio jedynie z definicji operacyjnych, od których z kolei domagamy się, aby wskazywały możliwie dokładnie sposób mierzenia danej właściwości. Odpowiedniość jednak definicji operacyjnej oceniamy zawsze na podstawie zrozumienia definicji teoretycznej.

W badaniach nad sprawnością fizyczną i motorycznością człowieka można wyróżnić dwa podstawowe sposoby podejścia do badanych problemów:

Metody jakościowe- w przedstawianiu i analizowaniu badanych zjawisk nie odwołujemy się do jakiegokolwiek pomiaru. W badaniach analizuje się dane zjawisko pod względem jakościowego przebiegu części składowych danej czyn­ności ruchowej, związków między nimi oraz pełnionych przez nie funkcji. Przykładem wykorzystania metod jakościowych jest analiza tzw. kryteriów przebiegu ruchu, a więc takich właściwości, jak: rytm, płynność, precyzja, dokładność, harmonia itp.

Metody ilościowe- cechą jest pomiar (tzw. motometria).

Pomiar to przyporządkowa­nie liczb cechom przedmiotów lub osób według pewnych zasad, których prawid­łowość można zweryfikować empirycznie. Innymi słowy, za pomocą układu liczbowego możemy oddać nasilenie występowania pewnej cechy w przedmiotach lub osobach. Celem więc tego zabiegu poznawczego jest dostarczenie danych do ilościowego opisu badanych przedmiotów i zjawisk.

Przy określaniu poziomu sprawności fizycznej czy właściwości motorycznych osobnika przychodzi nam tu zmierzyć się z przedmiotami i zjawiskami w znacznej mierze należą­cymi do pojęć abstrakcyjnych i opisywanych jedynie poprzez mniej czy bardziej jasno zarysowane konstrukty teoretyczno-empiryczne.

Pomiar asocjatywnym- ponieważ jawna wielkość mierzalna i ukryta wielkość niemierzalna są wzajemnie powią­zane, jest możliwe na podstawie bezpośredniego pomiaru wielkości pierwszej (długość skoku) wnioskować o liczbowej charakterystyce wielkości drugiej (poziom zdolności).

Typy skal pomiarowych:

Skala nominalna- najprostszy rodzaj pomiaru. Wiąże się z występowaniem określonej klasyfikacji, czyli podziałem określonego zbioru elementów ze względu na pewne cechy. Jeśli podział jest wyczerpujący i rozłączny, to klasyfikacja spełnia warunki konieczne zastosowania procedur statystycznych. Klasyfi­kacją użyteczną jest taka, przy której kategorie okażą się homogeniczne ze względu na inne zmienne.

Skala porządkowa- porząd­kujemy tu pewne kategorie pod względem stopnia, w jakim posiadają one pewną cechę, ale nie jesteśmy w stanie określić natężenia tej cechy. Pomiar porządkowy nie daje żadnych informacji o wielkości kolejnych różnic między elementami. Skala porządkowa przy spełnieniu pewnych warunków umożliwia ponadto takie operacje, jak: ustalanie wartości środkowych (median), centyli i obliczanie współczynników korelacji rangowej.

Skala interwałowa- możliwia nie tylko rangowanie poszczególnych obiektów od względem stopnia posiadania jakiejś cechy, ale także określenie odległości między

nimi. Operuje się tu równymi jednostkami pomiaru (równymi interwałami), tzn. stopniem, metrem, sekundą, kilogramem itd. Dokonując pomiaru w tej skali, nie zakłada się występowania tzw. absolutnego punktu zerowego. Określenie początku w tego rodzaju skali jest sprawą czystej konwencji. W opracowaniu wyników można tu wykorzystywać każdą metodę statystyki oprócz określenia stosunków.

Skala stosunkowa (ilorazowa)- stanowi najwyższy poziom pomiaru. W tej skali punkt zerowy nie jest dowolny, a więc w pewnym układzie warunków mierzona cecha może być równa zeru. W związku z tym przy ocenie rezultatów pomiarów można określić, ile razy jeden obiekt jest większy od drugiego. W tej skali przyjmuje się za wzorzec jakąkolwiek jednostkę, a badana wielkość zawiera tyle tych jednostek, ile razy jest większa od wzoru. Rezultaty tej skali mogą być opracowywane wszystkimi metodami statystyki matematycznej.

Pomiar jest jednym z elementów procedury wnioskowania statystycznego, czyli metody badawczej dostarczającej uzasadnienia dla dokonania kroku indukcyjnego: od właściwości próby do właściwości populacji. Odpowiednie kroki (etapy) związane wnioskowaniem statystycznym są następujące:

1°) opis modelu, czyli określenie obiektów tworzących daną populację, wyszczególnienie liczby i rodzaju zmiennych charakteryzujących populację i określenie rodzaju skal pomiarowych

2°) opis reprezentatywnej próby, czyli określenie sposobu pobrania próby i dokonania pomiarów

3°) zestawienie hipotez statystycznych

4°) wykorzystanie odpowiednich metod statystycznych do weryfikacji postawionych hipotez, wykonanie obliczeń, weryfikacja hipotez

5°) sformułowanie wniosków

KRYTERIA POPRAWNOŚCI TESTÓW W BADANIACH NAD SPRAWNOŚCIĄ FIZYCZNĄ I MOTORYCZNOŚCIĄ

Wymogi stawiane przed pomiarem:

• obiektywność- test powinien być tak skon­struowany, aby dwie różne osoby, prowadzące niezależnie od siebie badania tej samej osoby, dochodziły do identycznego lub zbliżonego rezultatu. Badacz nie powinien mieć znaczącego wpływu na wynik, jaki uzyska w teście badana osoba. Ocena powinna być całkowicie bezstronna, wolna od uprzedzeń i przesądów.

• trafność- mierzy oczekiwaną właściwość, a więc tę, którą miała mierzyć. Ważne jest tu wykluczenie udziału w próbie innych komponentów, które zniekształcają poziom natężenia danej cechy. Zwykle za miarę trafności testu przyjmuje się współczynniki korelacji z przyjętym kryterium. Jeżeli konstruujemy test do pomiaru siły czy wytrzymałości, to musimy udowodnić, że różnice pomiędzy osobnikami akurat odzwierciedlają zróżnicowany poziom tych właściwości, a nie jakichś zupełnie innych. Subiektywna wiara w praktyczną użyteczność danego pomiaru jest z reguły słabą podstawą do uznania go za trafny. Jeżeli konstruujemy test do pomiaru siły czy wytrzymałości, to musimy udowodnić, że różnice pomiędzy osobnikami akurat odzwierciedlają zróżnicowany poziom tych właściwości, a nie jakichś zupełnie innych. Subiektywna wiara w praktyczną użyteczność danego pomiaru jest z reguły słabą podstawą do uznania go za trafny. Rzetelność jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem traf­ności. Test nierzetelny nie może być trafny, ale test rzetelny trafnym być nie musi.

Określając trafność próby sprawności fizycznej, odpowiadamy na następujące pytania:

1°) którą właściwość (zdolność, umiejętność itd.) czy kombinację różnych właściwości

test mierzy?

2°) jak trafnie dany test określa odpowiednie kryterium?

3°) jak trafnie dany test mierzy (odzwierciedlą) model teoretyczny (konstrukt), dla którego

nie istnieje proste kryterium trafności?

4°) jakie są dowody na to, że model teoretyczny (konstrukt) sam reprezentuje rzeczywistą

cechę odznaczającą się (choćby pośrednio) mierzalnymi różnicami indywidualnymi?

• rzetelność próby informuje o wielkości błędu pomiaru. Wiąże się z nią stabilność wyników uzyskiwanych przez badane osoby w pomiarach powtarzalnych. Stopień rzetelności pomiaru można określać przez jej wskaźniki, które dają się wyprowadzić z klasycznej teorii testów. W myśl tych założeń:

Xi = Ti + Ei, gdzie, Xi oznacza wynik otrzymany i-tej osoby w danym teście, Ti - wynik prawdziwy i-tej osoby w danym teście, Ei - komponenta błędu.

Za wskaźnik rzetelności uważa się stosunek wariancji prawdziwej (S²t) do warian­cji uzyskanej w drodze pomiaru (S²x); r_tt= S²t/S²x

W praktyce współczynnik rzetelności można określić przez kilkakrotne badanie losowo wybranej grupy osób rozważaną próbą w tych samych warunkach, w jakich zamierza się ją następnie stosować. Rzetelność informować ma więc o tym, czy to, co test mierzy, mierzy dokładnie.

Niska rzetelność pomiarów przekreśla lub co najmniej poważnie ogranicza użyteczność danej próby jako narzędzia pomiarowego. Wielkość wskaźnika rzetelności jest w pewnej mierze miarą współczynnika korelacji między wynikam i uzyskanymi w kolejnych powtórzeniach w tej samej próbie. Trudno zatem oczekiwać, że próba może wykazać większą przydatność w przewidywaniu lub szacowaniu jakiejś innej próby niż koreluje ona sama ze sobą. Niski współczynnik rzetelności przesą­dza o tym, że dana próba wykaże niską korelację z każdą inną, niezależnie od tego, jakie właściwości przyjmowano, że ona mierzy.

Jeśli chce się dokonać subtelniejszych, precyzyjniejszych rozróżnień między osobami. powinno się dysponować narzędziem o wyższej rzetelności.

Współczynnik rzetelności może przyjmować wartości między 0 i l, a więc nigdy nie ma on wartości ujemnej. Wartość r_tt =1,0 oznacza maksymalną rzetelność testu.

Zaciorski podawał orientacyjne przedziały współczynnika rzetelności

dla potrzeb analiz sportowych:

0,95-0,99 - rzetelność doskonała

0,90-0,94 - rzetelność dobra

0,80-0,89 -rzetelność dopuszczalna

0,70-0,79 -rzetelność bardzo słaba

0,60-0,69 - dla potrzeb indywidualnych ocen rzetelność wątpliwa.

Sposoby zwiększenia rzetelności testu (Zaciorski):

(1) przez bardziej rygorystyczną standaryzację,

(2) zwiększenie liczby prób,

(3) zwiększenie liczby oceniających i podnoszenie ich umiejętności różnicowania zjawisk,

(4) wprowadzenie ekwiwalentnych testów,

(5) powiększenie motywacji badanych.

• standaryzacja- ujednolicony sposób posługiwania się testem. W instrukcji powinny znaleźć się wszystkie wyjaśnienia dotyczące sposobu i warunków prowadzenia pomiaru. Powinna w szczególności precyzować: miejsce wykonania próby, sprzęt i pomoce, formę ruchu, sposób oceny, liczbę i kolejność powtórzeń, metodę rozgrzewki, strój sportowy (obuwie). Nie powinno być wątpliwości odnośnie do interpretacji warunków jego przebiegu.

• normalizacja- test jest znormalizowany, jeżeli został stworzony układ odniesienia (np. skala T, skala centylowa, skala wartości unormowanych), który pozwala ocenić, jakie miejsce ze względu na daną cechę zajmuje badana osoba w całej populacji. Normy testowe uzyskuje się z badań empirycznych reprezentacyjnej dla danej populacji grupy osób. Wielkości klasyfikuje się najczęściej w zależności od płci i wieku, a czasami również z uwzględnieniem podstawowych cech budowy somatycznej.

Wymagania i warunki jakie musi spełniać test (Denisiuk):

• winien być wiarygodny (rzetelny, trafny)

• nie może być czasochłonny i wymagać od badanych jakiś szczególnych umiejętności technicznych

• winien być możliwy do stosowania w różnych warunkach terenowych

• musi oceniać przyjęte cechy i umożliwiać świadome kierowanie ich rozwojem

• powinien umożliwiać tworzenie zespołów jednorodnych pod względem usprawnienia

• musi zezwalać na dokonanie oceny i wprowadzenie racjonalnych metod dydaktyczno- wychowawczych

Test, by mógł służyć wiarygodnej ocenie, sam musi być najpierw wszechstronnie sprawdzony i przebadany.

Trafność teoretyczna- oparta jest na logicznym wiązaniu definicji teoretycznej i operacyjnej. Kryterium Odpowiedniość definicji operacyjnej i skonstruowanego na jej podstawie testu jest ocenia­na na podstawie zrozumienia definicji teoretycznej. Zwykle takie zrozumienie nie jest łatwe. Definicje zawierają bowiem tzw. konstrukty teoretyczne (hipotetyczne), czyli zjawiska bezpośrednio nieobserwowalne. Trafność teoretyczna zakłada, że pomiar wyraża wszystkie najistotniejsze symptomy interesującego (zdefiniowanego teoretycznie) zjawi­ska.

Trafność teoretyczną ocenia się nie tylko za pomocą jednego współczynnika korelacji między wynikiem testu a przyjętym kryterium. Pojęcie to odnosi się przede wszystkim do takich testów, w których mierzy się cechy, dla których nie można uzyskać kryteriów zewnętrznych.

Trafność teoretyczną można określić kilkoma sposobami:

• Metoda sprawdzania różnic między grupami, które - zgodnie z teorią - powinny się różnić.

• Metoda analizy macierzy korelacji i analizy czynnikowej.

• Metoda badania wewnętrznej struktury testu- analizuje się tu korelacje między różnymi testami albo różnymi częściami testu. W szczególności części testu (mierzącego tę samą właściwość) powinny wykazywać wysoką korelację

• Metoda badania, w jaki sposób wyniki testowe ulegają wpływom środowiska lub jak różnię się poszczególne osoby pozycję na linii zmienności danej cechy.

• Metoda wielowymiarowych analiz statystycznych, traktowanych komplementarnie i stosowanych etapowo.

Wiele złożonych elementów (np. sprawność fizyczna) nie może być ocenianych jednym testem, ponieważ w tych wypadkach w ogóle nie można takiej próby znaleźć. Stąd tworzy się różne zestawy, zwane bateriami testów. Autorzy baterii testów przyjmują następujące założenia wyjściowe: jeżeli chcemy wyjaśnić możliwie najpełniej zróżnicowanie zmiennej zależnej (np. hipotetycznie przyjęta: sprawność fizyczna), powinniśmy szukać zmiennych niezależnych (składniki sprawności fizycznej), które nie są ze sobą powiązane, ale mają wysoki współczynniki korelacji ze zmienną zależną. Bateria testowa odznacza się tym, że wszystkie testy (subtesty) w nią włączone są standaryzowane, a ich trafność jest określona wobec jednego kryterium.

Trafność treściowa (wewnętrzna)- może dotyczyć sytuacji, w której chcemy ocenić, w jakim stopniu pokrywa się np. sprawdzian umiejętności sportowo-technicznych z tym, co było wyuczone zgodnie z zakresem progra­mowym w danym okresie szkolnym. Analiza dotyczy wówczas adekwatności poszczegól­nych zadań z punktu widzenia treści i celu dydaktycznego przedmiotu oraz znaczenia uwzględnionych elementów w całości programu nauczania. Trafności treściowej nie wyraża się przez obliczony jakiś współczynnik, ale przez zgodność niezależnych ekspertyz.

Trafność prognostyczna i równoległa- po dokonaniu analizy trafności teoretycznej możemy odwołać się do badania statystycznej trafności testu. Służy temu zbadanie korelacji między testem a przyjętym kryterium czy większą liczbą kryteriów. Tradycyjnie określamy trafność za pomocą współczynnika trafności. Wyraża on związek między danymi otrzymanymi za pośrednictwem testu a danymi kryterialnymi, a więc pozwala na określenie, z jakim stopniem pewności pomiar testowy może być stosowany jako podstawa diagnozy lub prognozy.

Trafność równoległa(diagnostyczną)- mówimy o niej wtedy, kiedy istnieje potrzeba zastąpienia jednego typu pomiaru czy pomiarów innym testem czy testami. Na podstawie definicji teoretycznej tego, co chcemy zmierzyć, konstruujemy jakąś miarę (kryterium) tak, aby było ono w najwyższym stopniu trafne, a równocześnie możliwie proste. Trafność równoległą (diagnostyczną) wyraża się pewnym współczynnikiem trafności (podobnie jak trafność prognostyczną).

KLASYFIKACJE I UWAGI KRYTYCZNE O METODZIE TESTOWEJ

Testy stosowane w badaniach nad sprawnością fizyczną i motorycznością człowieka, można ująć w różne grupy. Ze względu na cel, jaki stawia się w końcowej analizie, można podzielić testy na:

• pedagogiczne- tworzone wyraźnie w intencji pedagogicznej ingerencji w procesy wychowania, nauczania i rozwoju sprawności osobnika. Ważne miejsce zajmują stosowane w szkolnym wychowaniu fizycznym, sporcie i rekreacji ruchowej testy sprawności ruchowej.

• laboratoryjne (badawcze)- ich zadaniem jest mierzenie w sposób znacznie bardziej obiektywny i dokładny różnych zdolno­ści, umiejętności i zachowań ruchowych osobnika. Używane są przede wszystkim wówczas, gdy celem jest pogłębienie wiedzy o różnorodnych złożonych uwarunkowaniach sprawności fizycznej i motoryczności, wynikających ze zmienności ontogenetycznej, morfologicznej, genetycznej, środowiskowej itd.

Test laboratoryjny nie musi być bardziej trafny i rzetelny niż test pedagogiczny.

Klasyfikacja funkcjonujących sposobów oceny i interpretacji wyników pomiaru sprawności fizycznej:

• tradycyjne (autoteliczne)- ważne są tu przede wszystkim osiągnięcia motoryczne (ruchowe) Pomiar i interpretacje wyników w tym ujęciu są nastawione na ocenę i doskonalenie tego, jak się efektywnie, skutecznie poruszać czy jak pokonać przeciwnika w walce sportowej.

W tej grupie trzeba odróżnić:

(l) testy oceniające głównie umiejętności ruchowe (sprawność techniczną)

(2) testy mające ambicje mierzenia "czystych" cech (zdolności) motorycznych (siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe, zdolności koordynacyjne)

• heteroteliczne (instrumentalne)- głównym celem jest promocja zdrowia. Pomiar sprawności ma spełniać funkcję motywującą do rozwijania zdrowia (dobrej wydolności tlenowej, sprawności aparatu ruchu, prawidłowej budowy i struktury ciała) oraz kształtowania pewnego "stylu życia", nastawionego na satysfakcjonujący wygląd, wysoką zdolność do pracy i dobre samopoczucie.

Wykorzystywane w praktyce laboratoryjnej (badawczej) metody do oceny różnych elementów sprawności fizycznej i motoryczności testy możemy podzielić na:

• testy bez użycia aparatury pomiarowej (podniesienie ciężaru, rzuty piłką lekarską, biegi zwinnościowe, podciąganie na drążku).

• pomiary prowadzone z użyciem aparatury badawczej (różnego rodzaju dynamometrów, platform tensometrycznych, sprzężonych z komputerem urządzeń do badania równo­wagi, aparatury psychometrycznej itp.).

Wśród testów efektywnych aspektów motoryczności odróżniamy:

• testy oceniające głównie umiejętności ruchowe (sprawność techniczną)

• testy mierzące „czyste” zdolności motoryczne (bateria testów Denisiuka)

• testy łącznie oceniające umiejętności i cechy motoryczne (bateria testów Trześniowskiego)

Metody oceny motoryczności:

• syntetyczne- oparte na jednej dostatecznie wzorowej próbie, która w założeniu ma uwzględnione podstawowe składniki sprawności. Najczęściej mają one charakter toru przeszkód, gdzie miarą efektywnych funkcji jest czas pokonania toru

• analityczne- każdy z wyróżnionych składników sprawności podlega odrębnemu badaniu i ocenie.

Punktem wyjścia w klasyfikacji stosowanych metod kontroli motorycznej może być fakt uwzględniania bądź pomijania dodatkowych uwarunkowań wewnętrznych (masa, wysokość ciała).

GENEZA I ROZWÓJ EUROFITU

Potrzeba pomiaru sprawności fizycznej i ustalenia norm dla europejskiej młodzieży została uświadomiona po raz pierwszy w 1977 roku podczas spotkania dyrektorów sportowych instytutów naukowych.

Cele:

- ujednolicenie baterii testów w skali Europy

- pomoc nauczycielom w ocenie sprawności fizycznej uczniów

- pomoc w pomiarze ściśle związanej ze zdrowiem sprawności fizycznej populacji i rozwoju

Pod egidą Komitetu ds. Sportu zorganizowano wiele seminariów:

1978 rok w Paryżu- dokonano m.in. przeglądu metod badań sprawności fizycznej, ustalono składniki sprawności fizycznej, rozpoznano szanse opracowani ogólnego testu .

Podstawowe parametry sprawności fizycznej:

• czynniki strukturalne (wysokość, ciężar, otłuszczenie)

• czynniki funkcjonalne (wytrzymałość krążeniowo- oddechowa, siła mięśniowa, gibkość, szybkość)

• koordynacja

1980 rok w Birmingham- dokonano oceny wytrzymałości krążeniowo- oddechowej (najlepszy test- próba na ergometrze rowerowym przy HR 170, winny być też próby boiskowe).

1981 rok w Leuven- ocena i wybór testów sprawności fizycznej.

1982 rok w Olimpii- rozstrzygnięcie problemów metodycznych związanych z ergometrycznym pomiarem wytrzymałości krążeniowo- oddechowej oraz podjęcie decyzji w sprawie boiskowej próby oceny tej cechy dla potrzeb badań naukowych.

W rezultacie zatwierdzono baterię testów Eurofit złożoną z 10 prób wraz z tymczasowym podręcznikiem (1983)

W Foumio- ocena testów eksperymentalnych i opracowanie ostatecznej baterii testów

Ostateczny podręcznik- 1988rok.

Dobór prób i ich uzasadnienie

• wszystkie próby winny być dobrze opisane i przydatne dla dużej liczby dzieci i młodzieży obojga płci

• ich trafność winna być ustalona na drodze analizy czynnikowej celem zapewnienia niezależności parametrów oraz doboru najbardziej odpowiedniej próby dla każdego czynnika sprawności fizycznej

• rzetelność i obiektywność pomiaru poszczególnych komponentów sprawności fizycznej; przez zastosowanie procedury podwójnych badań porównanie wyników otrzymanych z różnych prób

• próby miały być praktycznie i nadawać się np. stosowania w szkole i klubie

Sprawność fizyczna ma trzy składniki:

• organiczny- związany z cielesnością, w Euroficie jest reprezentowany przez wybrane prób wytrzymałości krążeniowo- oddechowej (wielokotny big wahadłowy na 20m, test na ergometrze)

• motoryczny- dotyczy rozwoju zdolności psychomotorycznych oraz wprawy mięśniowej. Nie może być mierzona za pomocą jednego testu, wymaga zastosowań prób: siła, szybkość, wytrzymałość- zawierają w sobie więcej niż po jednym czynniku, do oceny każdego z nich wymagane są 2 próby; gibkość, równowaga po 1 próbie.

• kulturowy- jest odzwierciedleniem wpływów takich czynników jak ranga w-f, dostęp do klubów sportowych, system wartości i utrwalone kulturowo wzory zachowań determinują styl życia i aktywność fizyczną

Organizacja i pomiary:

• właściwa procedura testowania i motywacja wytworzona u dzieci przez nauczyciela

• testy przeprowadzone przez nauczycieli w-f lub inne osoby wciągnięte w życie fizyczne dziecka

• testy przeprowadza się co najmniej raz w roku (dla całej klasy lub połowy); ideałem jest na początku i końcu roku szkolnego

• testy wykonywane w kolejności podanej w podręczniku

• cykloergometr można zastąpić testem PWC- 170

• wyjaśnić cel badań i skompresować wyniki aby poprawić motywację

• aby zachować porównywalność muszą być identyczne warunki

• wyniki testów winny być opracowane (tabela porównawcza)

• można wykorzystać komputery do obliczeń

Kolejność prób:

1. postawa równoważna na jednej nodze- utrzymanie równowagi stojąc na jednej nodze na belce o ustalonych wymiarach

czynnik: równowaga całego ciała

2. stukanie w krążki- szybkie dotykanie na przemian dwóch rozstawionych krążków wybraną ręką

czynnik: szybkość ruchów kończyny górnej

3. skłon w siadzie- z pozycji siedzącej sięganie rękami jak najdalej w przód

czynnik: gibkość

4. skok w dal z miejsca- z pozycji stojącej

czynnik: moc (siła eksplozywna)

5. zaciskanie ręki- zaciskane ręki z maksymalną siłą na dynamometrze

czynnik: siła statyczna

6. siady z leżenia- maksymalna liczba siadów z leżenia w ciągu 30 sekund

czynnik: siła tułowia (wytrzymałość mięśni brzucha)

7. zwis o ramionach ugiętych- wytrzymanie zwisu na drążku o ramionach ugiętych

czynnik: siła funkcjonalna (wytrzymałość mięśni barków i ramion)

8. bieg wahadłowy 10x5m- bieg z maksymalną prędkością ze zmianami kierunku

czynnik: szybkość biegowa, zwinność

9. wytrzymałość- bieg wahadłowy lub ergometryczny test rowerowy

czynnik: wytrzymałość krążeniowo- oddechowa

Test Sprawności Fizycznej Dzieci i Młodzieży - YMCA

Test został opracowany na zlecenie YMCA przez profesora i dyrektora Szkoły Zdrowia, Wychowania Fizycznego, Rekreacji i Tańca z Uniwersytetu Stanowego w Luizjanie (USA) - B. Dona Franksa, a w polskim tłumaczeniu (Osiński, Wachowski) został wydany w 1994r. przez AWF w Poznaniu. Głównym celem pomiaru sprawności jest tu "promocja zdrowia" i motywowanie do kształtowania pożądanego stylu życia, nastawionego na uczestnictwo w aktywności fizycznej, satysfakcjonujący wygląd, wysoką zdolność do pracy i dobre samopoczucie. Test ujmuje wyłącznie pięć komponentów uznawanych za istotne dla zdrowia (H-RF).

1. wydolność tlenowa- bieg na 1 milę

2. względna szczupłość ciała- pomiar fałdu skórno- tłuszczowego na mm trójgłowym ramienia i łydce

3. gibkość/ zdrowy dolny odcinek kręgosłupa- w siadzie głębokość skłonu

4. siła mięśniowa/wytrzymałość brzuch/zdrowy dolny odcinek kręgosłupa- z leżenia półskłony

5. ramiona- zmodyfikowane podciąganie

KOORDYNACJA RUCHOWA CZŁOWIEKA

Koordynacja ruchowa określa zdolność do wykony­wania złożonych przestrzennie i czasowo ruchów, przestawiania się z jednych zadań ruchowych na inne, jak również rozwiązywania nowych, nieoczekiwanie pojawiających się sytuacji ruchowych. Mieści się tu również umiejętność szybkiego uczenia się ruchu. Jest to cecha sterująca ruchami, przez nią uzewnętrzniają się także inne cechy.

Trzy podstawowe wyznaczniki koordynacji ruchowej:

- przestrzeń

- czas

- warunki- standardowe lub zmienne

Trzy poziomy koordynacji:

I poziom- ruchy charakteryzujące się dokładnością, przy wykonywaniu których nie ma znaczenia szybkość działania

II poziom- ruchy wykonywane dokładnie i starannie w czasie

III poziom- ruchy dokładne, szybkie i adekwatne do ciągle zmieniających się warunków zewnętrznych

Proces świadomego nauczania dzięki kierującej roli ośrodków korowych (układ piramidowy, czynność móżdżku związana n układem piramidowym). W wyniku badań prowadzonych nad mechanizmami dziedziczenia koordynacyjnych zdolności motorycznych→ cechy rodziców nabyte i modyfikowane w ich życiu nie są dziedziczone. Dziedziczenie przebiega po linii obojga rodziców, a stopień dziedziczenia tych uzdolnień jest różny zależnie od struktury ruchów i stawianych wymagań motorycznych.

Zdolności koordynacyjne (poza zależnością od czynników genetycznych i paragenetycznych) podlegają kształtowaniu przez czynniki środowiskowe i aktywność osobnika.

Każdy ruch budowany jest przy wykorzystaniu starych powiązań koordynacyjnych, czyli im większy jest zasób uprzednio opanowanych nawyków ruchowych, tym łatwiej przychodzi nauka nowych czynności.

Osobnicy cechujący się wyjątkowymi zdolnościami szybkiego nauczania się pewnych ruchów, w przypadku postawienia przed nimi innych wymagań mogą być wśród ostatnich.

Mózg- mimo pewnego wyspecjalizowania niektórych części kory, jest całością działającą z jednakową sprawnością w rozmaitych okolicznościach. Nauczanie zawsze wymaga zaangażowania funkcji umysłowych (koncentracji, uwagi, wyobraźni przestrzennej i czasowej, procesów zapamiętywania).

Badanie koordynacyjnych zdolności motorycznych nie jest łatwe. Chodzi o wynalezienie ruchów, które nie były wcześniej ćwiczone przez badanego. Muszą one być odpowiedniego etapu ontogenezy i reprezentatywne dla konkretnego kierunku i poziomu zdolności koordynacyjnych.

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA W OPTYMALIZACJI MASY I SKŁADU CIAŁA

Otyłość jest bardzo poważnym problemem zdrowotnym, który wpływa na obniżenie oczekiwanej długości lat życia i obniża jakość życia. Osoby otyłe ryzykują wystą­pieniem u nich choroby wieńcowej serca, hipercholesterolemii, nadciśnienia krwi, cukrzycy, choroby płuc, zapalenia kości i stawów oraz niektórych postaci nowotworów.

Wraz z nadwagą rośnie współczynnik umieralności:

• przy 20% nadwadze - 131%

• przy 40% nadwadze - 154%

• przy 50% nadwadze - 185%

Do oceny ryzyka związanego z ilością tłuszczu w ustroju najczęściej stosuje się:

• wskaźnik masy ciała BMI:

BMI= masa ciała/wysokość ciała²

Daje on ogólną przybliżoną informację o proporcjach budowy ciała, a w szczególności o występowaniu nadwagi.

25 do 29,9 kg/m ²- 1° otyłości

30 do 40 kg/m ²- 2° otyłości

> 40 kg/m² - 3° otyłości

• grubość fałdu skórnego lub metoda bioelektrycznej impedancji. Pomiar gru­bości fałdów skórnych dostarcza informacji, które mogą być wykorzystane do wyzna­czania procentowej zawartości tłuszczu w ustroju (% BF). Wadą metody jest to, że uzyskanie miarodajnych wyników wymaga wyjątkowo dobrego opanowania techniki pomiaru. We wstępnej ogólnej ocenie składu ciała często stosowana jest też metoda bioelektrycznej bioimpedancji.

• stosunek obwodu talii do bioder (WHR)- jest wyjątkowo miarodajnym wskaźnikiem ryzyka u osób otyłych. Wysoka wartość WHR wskazuje na wyjątkowo niebezpieczny typ otyłości (androidalny). Przyjęto, że u mężczyzn górną granicę stanowi WHR > 0,95 u kobiet > 0,86.

Otyłość oznacza nadmierną wielkość masy tłuszczu w stosunku do całkowitej masy ciała. W tym rozumieniu otyłość nie jest synonimem nadwagi. Nadwaga jest definiowana jako nadmierna masa ciała w stosunku do pożądanej (należnej) masy ciała (> 120% pożądanej masy) lub też uznaje się, że występuje nadwaga. gdy BMI przekracza 29,3 kg/m dla kobiet i 29,8 kg/m dla mężczyzn. Przy BMI powyżej 35, co koresponduje z masą ciała 70% powyżej idealnej, obserwuje się wiele różnic w anatomii, metabolizmie adypocytów, fizjologii i biochemii hormonów i substratów oraz w odpowiedzi na leczenie i aktywność fizyczną

Osobnicy ze zbyt małym otłusz­czeniem ciała, u których występują skutki niedożywienia lub choroby. U tych osób obserwuje się wysokie względne ryzyko nierównowagi płynów elektrolitycznych, osteoporozę, zmniejszenie masy kości, skłonność do złamań kości, zaniki mięśni, arytmię serca, niebezpieczeństwo nagłej śmierci, obrzęki, zakłócenia rozrodczości Jednym z dość często występujących schorzeń kojarzonych ze skrajnie niskim poziomem tłuszczu w ustroju jest też anorexia nervosa.

TYPY OTYŁOŚCI ORAZ PRZYCZYNY WYSTĘPOWANIA NADWAGI I OTYŁOŚCI

Sposób, w jaki tłuszcz jest rozłożony w ustroju, jest z reguły ważniejszy z punktu widzenia ryzyka wystąpienia chorób niż ogólna jego ilość. Stosunek obwodu talii do obwodu bioder (WHR) jest silnie związany z tłuszczem na trzewiach, umiejscowionym w części brzusznej. Tłuszcz brzuszny jest silnie skorelowany z chorobą wieńcową serca, cukrzycą, nadciśnieniem, hiperlipidemią. Otyłość androidalna (nadmiar tłuszczu jest zlokalizowany górnej części ciała) jest bardziej typowa dla mężczyzn, a gynoidalna (nadmiar tłuszczu jest zlokalizowany dolnej części ciała) dla kobiet.

Nieodpowiednia dieta, przejadanie się, zaburzenia hormonalne i ograniczona aktywność fizyczna wywołują brak równowagi energii i prowadzą do przybierania masy ciała i otyłości. Badania wskazują, że pierwszą przyczyną otyłości wśród dzieci i dorosłych jest raczej brak dostatecznej aktywności fizycznej niż nadmierne żywienie. Otyłość jest skojarzona z przyrostem zarówno liczby, jak i wielkości komórek. Przyrost liczb komórek tłuszczowych (hiperplazja) następuje wyjątkowo szybko w pierwszych latach życia i w zasadzie kończy się w okresie dorastania oraz stabilizuje się w okresie dorosłości. Natomiast przyrost wielkości komórek tłuszczowych (hipertrofia) jest szczególnie wyraźny w czasie skoku pokwitaniowego i później może być kontynuowany. Przyrastający tłuszcz jest magazynowany w komórkach w postaci trójglicerydów. Dalszy przyrost otyłości w okresie dojrzałym następuje więc w wyniku rozrastania się wielkości już wcześniej powstałych komórek tłuszczowych.

Za kluczowe w prewencji otyłości przyjmuje się:

• stałą kontrolę masy ciała,

• monitorowanie poboru i wydatku energetycznego szczególnie w okresie pokwitania i młodzieńczym

Czynnik genetyczny i środowiskowy- Mayer obserwował, że tylko 10% dzieci, których rodzice mają normalną masę ciała, są otyłe. W wypadku, kiedy jeden lub oboje rodziców są otyłymi, prawdopodobieństwo, że również dziecko będzie otyłe, rośnie odpowiednio do 40-80% w zależności od tego czy jeden, czy oboje rodzice są otyłymi Pozornie może to być wyjątkowo pewnym dowodem, że otyłość jest w poważnej mierze dziedziczona. Nie można jednak lekceważyć kulturowo przekazywanych nawyków określonego typu żywienia lub też wspólnie kultywowanych zwyczajów stronienia od aktywności fizycznej. Genotyp odgrywa istotną, ale wcale nie decydującą rolę.

Czynnik psychologiczny. Niektóre osoby z nadwagą i otyłe jedzą zbyt dużo, próbując w ten sposób znaleźć ucieczkę od problemów psychicznych, jak stany depresyjne, samotność, stresy, obawa, lęki, niepo­kój. Wówczas konieczna jest konsultacja psychologiczna dla lepszego rozeznania podsta­wowych problemów i podjęcia właściwych modyfikacji zachowań.

Zasady i praktyka postępowania w dążeniu do redukcji masy ciała

Odpowiednie odżywianie (zrównoważona dieta) i codzienna fizyczna aktywność są kluczowym elementem programu osiągania właściwej masy i otłuszczenia ciała. Podstawową zasadą efektywnego i bezpiecznego postępowania, zmierzającego do zmniejszenia masy ciała, jest ujemny bilans energetyczny, a więc większy wydatek niż pobór kalorii. Tym samym najefektyw­niejszą drogą osiągnięcia celu jest połączenie diety ze stosowaniem ćwiczeń fizycznych.

Na każdym poziomie otyłości aktywność fizyczna jest istotnym czynnikiem współwystępującym w terapii z dietą i ewentualnym leczeniem farmakologicznym. Aktywność fizyczna jest bowiem niezbędnym elementem regulacji metabolizmu spoczynkowego i utrzymania właściwych proporcji między procentem BF a masą mięśni, a także kontroli apetytu i obniżenia ryzyka różnych chorób. Dobrze zrównoważona dieta powinna zawierać adekwatną ilość białek, tłusz­czu, węglowodanów, witamin, minerałów i wody. Ogólnie przyjmuje się, że bezpieczna utrata masy ciała nie może być większa niż l kg na tydzień.

Aktywność fizyczna zapewnia, że strata masy ciała jest powodowana przede wszystkim obniżeniem ilości tłuszczu, a nie tkanki mięśniowej. Tutaj czas trwania ćwiczeń i pokonany ogółem dystans jest znacznie istotniejszy niż inten­sywność (szybkość biegu czy marszu) ćwiczeń. Ćwiczenia skoncentrowane na jakiejś części ciała nie są efektywniejsze (z punktu widzenia zmian w tej części obwodów czy składu ciała) niż ogólne ćwiczenia aerobowe.

Zajęcia ruchowe powinny być (Woynarowska i Wojciechowska):

• skuteczne w redukowaniu tkanki tłuszczowej

• dostosowane do możliwości fizycznych dziecka

• źródłem przyjemności

W postępowaniu z osobami z wyraźną nadwagą i otyłością obowiązuje ostrożność. Z reguły są to osoby, które przez wiele lat nie były aktywne, o małej wydolności fizycznej i sprawności. Łatwo więc o wystąpienie ostrych powikłań sercowo-naczyniowych i przeciążeń układu ruchu. Godne zalecenia są różne ćwiczenia w wodzie, jazda na rowerze i raczej marsze, spacery niż jogging, obciążający układ ruchu. Takim formom wysiłku sprzyjają też zalecenia biochemiczno-fizjologiczne. W czasie umiarkowanej intensywno­ści zapotrzebowanie energetyczne jest pokrywane w większym stopniu przez utlenianie kwasów tłuszczowych. Trening fizyczny ma w terapii otyłości dodatkowe znaczenie antydepresyjne i auksiolityczne. Przy dużej nadwadze i otyłości konieczne jest tworzenie programów na miesiące i lata. Obniżenie masy tłuszczu o 9 kg wymaga najpierw minimum 5 miesięcy ukierunkowanych zabiegów, a później zaczyna się okres najtrudniejszy - utrzymania tej obniżonej masy ciała.

Program ukierunkowany na przyrost masy ciała

Poważny czynnik determinujący skutki zabiegów ukierunkowanych na przyrost masy ciała stanowi genotyp osobnika, który przede wszystkim określa tempo metabolizmu w spoczynku. Przed przystąpieniem do konstruowania jakiegokolwiek programu, trzeba wykluczyć możliwość występowania choroby oraz zaburzeń w sferze psychicznej, które mogą powodować niedożywienie (np. anorexia nervosa) i w efekcie zbyt niską masę ciała.

Aby zapewnić przede wszystkim przyrost masy ciała poprzez wzrost masy szczupłej, a nie tkanki tłuszczowej, należy zwrócić uwagę na następujące elementy

• określić wpierw skład ciała, aby wyznaczyć pożądany (z punktu widzenia zdrowia) poziom masy ciała i kontrolować przyrost masy beztłuszczowej

• wybrać trening z oporem (siłowy) ukierunkowany na maksymalny przyrost masy mięś­niowej

• zaplanować wysokokaloryczną dietę, dobrze zrównoważoną, w której 60-70% poboru kcal będą stanowić węglowodany, 12-15% białko i mniej niż 30% tłuszcz

• zwiększyć dzienny pobór białka do l ,2-1,6g na kg masy ciała

• regularnie należy monitorować zmiany w masie i w składzie ciała

Program ukierunkowany na zmianę składu ciała

Może tutaj chodzić o zmniejszenie otłuszczenia ciała, przyrost masy beztłuszczowej ciała lub też o oba te elementy łącznie. Ćwiczenia aerobowe i trening siłowy są skuteczne w obniżeniu grubości fałdów skórno-tłuszczowych, masy tłuszczu i procentu BF zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet.

Dynamiczny trening z obciążeniem jest najskuteczniejszy, jeśli celem jest obniżenie procentu BF i wzrost masy beztłuszczowej. Przyrost masy mięśniowej następuje w wyniku hipertrofii, wzrostu zawartości białka w mięśniach i przyrostu gęstości kości. Hipertrofia mięśni i przyrost białka są wywołane zmianami ilości testosteronu i poziomu hormonu wzrostu.

---