DEMOGRAFIA

Demografia (demos - ludzkość, grafia - opis) - przedmiotem badania jest ludność.

W ramach demografii rozwinęły się dwie dyscypliny:

- matematyczna - uprawiana przez demografów

- opisowa - uprawiana przez socjologów

Podstawowa struktura ludności według wieku

Piramida wieku ludności znajduje się w każdym roczniku statystycznym i składa się z dwóch histogramów.

Trzy podstawowe modelowe struktury ludności według wieku:

• struktura progresywna - przeważa najmłodsza część społeczeństwa

• struktura regresywna - przeważa najstarsza część społeczeństwa

• struktura zastojowa - tyle samo osób w różnym wieku

Rok 1998 w Polsce: struktura progresywna - społeczeństwo się rozwija

Rok 2002 w Polsce: struktura progresywna - społeczeństwo nadal się rozwija

Piramida regresywna charakteryzuje typ ludności starej oraz zawiera niebezpieczeństwo depopulacji, np. Białoruś

Prawidłowe odczytywanie piramidy wieku polega na:

- wartościowaniu proporcji pomiędzy liczbami charakteryzującymi poszczególne grupy wieku i płci

- ocenie zmian dynamicznych, polegających na perspektywistycznym przesuwaniu się wszystkich elementów.

Struktura wieku według płci - zależy od wpływu następujących czynników:

- zróżnicowany udział noworodków płci żeńskiej i męskiej w ogólnej liczbie ludności

W Polsce na 1000 urodzeń przypada 515-520 dzieci płci męskiej

- struktura ludności według wieku

Przewaga liczebna chłopców, a potem mężczyzn utrzymuje się do około 33 roku życia. W starszych grupach wiekowych przewaga kobiet systematycznie rośnie.

- różnice w poziomie umieralności kobiet i mężczyzn

Obserwuje się zjawisko nadumieralności mężczyzn:

• czynniki endogeniczne (wewnętrzne) - obserwujemy je w grupie noworodków; uwarunkowania genetyczne

• czynniki egzogeniczne (zewnętrzne) - obserwujemy je w starszych grupach wiekowych; związane są z trzema czynnikami:

• większa skłonność do nałogów,

• naturalne skłonności do podejmowania ryzyka,

• podejmowanie niebezpiecznych zawodów

- korelacja między płcią a migracjami zewnętrznymi (migracje różnej natury; wyjazdy z kraju

z powodów ekonomicznych)

- współczynnik feminizacji

- współczynnik maskulinizacji

Struktura ludności według wieku - najczęściej posługujemy się wiekiem chronologicznym (zgodny z liczbą przeżytych lat) lub biologicznie (zgodnie ze stanem organizmu człowieka)

Klasyfikacje potrzebne do celów statystycznych:

• klasyfikacja podstawowa - jednoroczne! wiekowe

• klasyfikacja biologiczna

• dzieci i młodzież 0-14

• dorośli do 59

• wiek starszy powyżej 60

• klasyfikacja według grup pięcioletnich

• klasyfikacja ekonomiczna - ludzie w wieku:

• przedprodukcyjnym

• produkcyjnym

• poprodukcyjnym

• klasyfikacja edukacyjno-urbanistyczna - związana z grupami wiekowymi odpowiadającymi grupom edukacyjnym

• klasyfikacja publikacyjna - np.: poborowi, studenci

Zasadniczy wpływ na zmiany w strukturze ludności według wieku mają:

• poziom urodzeń

• poziom zgonów

• migracje

Jedna osoba w wieku produkcyjnym w 2000 r. musi utrzymać więcej osób w wieku nieprodukcyjnym niż w roku 1950.

Struktura ludności według stanu cywilnego:

• kategorie stanu cywilnego

• kawalerowie i panny

• żonaci i zamężne

• wdowy i wdowcy

• rozwiedzeni i rozwiedzone

• postawa wobec małżeństwa

• osoby w stanie małżeńskim

• osoby w stanie pozamałżeńskim

• czynniki wpływające na określenie struktury

• ruch naturalny ludności - małżeństwa, rozwody, urodzenia i zgony

• ruch wędrówkowy - migracje

Cztery kategorie migracji (1952-2000):

• z miast do miast

• z miast na wieś

• ze wsi do miast

• ze wsi na wieś

Migracje z miast do miast w latach 1950-1960 kształtowały się na poziomie 3 mln osób. W kolejnych latach następował spadek. W latach 1990-2000 ta migracja była na poziomie 0,9 mln osób.

Migracje z miast na wieś - w latach 1950-1960 wynosiły 2,1 mln osób. W latach 60 gwałtowny spadek. W latach 1990-2000 wynosiły 0,6 mln osób.

Migracje ze wsi do miast w latach 1950-1960 -2,8 mln osób. W latach 1990-2000 - 0,9 mln osób. W całym okresie spadek liczby migracji, za wyjątkiem lat 1970-1980 - 3 mln osób.

Migracje ze wsi na wieś w latach 1950-1960 - 3,7 mln osób, 1990-2000 - 0,5 mln osób.

Największe migracje miały miejsce zaraz po wojnie.

W latach 90 w Łódzkiem spadła liczba ludności prawie o 40%.

Struktura ludności według źródeł utrzymania:

• ze względu na stosunek do pracy

• ludność utrzymująca się z pracy

• ludność utrzymująca się z niezarobkowego źródła utrzymania

• ze względu na źródła utrzymania

• ludność rolnicza

• ludność pozarolnicza

Ludność ogółem

Ludność utrzymująca Ludność utrzymująca się z

się z pracy niezarobkowego źródła utrzymania

Ludność pracująca Ludność utrzymywana Ludność mająca Ludność

przez pracujących niezarobkowe utrzymywana

źródło utrzymania przez mających

niezarobkowe

źródło utrzymania

CZYNNI

ZAWODOWO

BIERNI

ZAWODOWO

Do ludności czynnej zawodowo zaliczmy:

• pozostających w stosunku pracy na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru bądź mianowania

• wykonujących pracę nakładczą

• pracodawcy i pracujący na własny rachunek

• pracujący na podstawie umów agencyjnych

• członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych

• duchowni wszystkich wyznań pełniących obowiązki duszpasterskie

• osoby nie pracujące czasowo z następujących powodów:

• poszukiwanie pracy

• urlop bezpłatny

• przerwa sezonowa w pracy

• zmiana miejsca pracy

• odbywanie służby wojskowej

Do tej kategorii nie zaliczamy uczniów.

Bierni zawodowo - to wszystkie osoby, które mają niezarobkowe źródło dochodów:

• osoby otrzymujące emerytury, renty, alimenty, stypendium czy pomoc socjalną

• uczniowie zatrudnieni celem przyuczenia do zawodu

• osoby przebywające w zakładach opieki społecznej

• zakonnicy i zakonnice

• osoby utrzymujące się z wynajmu, dzierżawy

• osoby przebywające na urlopach wychowawczych

• osoby przebywające na dożywociu i na utrzymaniu innych czynnych bądź biernych zawodowo

Pojęcia służące do określenia zawodu:

• zawód subiektywny

• zawód obiektywny

• zawód wyuczony

• zawód wykonywany

Zawód subiektywny - zespół czynności niezbędnych do realizacji zadania (wiąże się z zawodami cechowskimi), np.: górnik, malarz, stolarz.

Zawód obiektywny - klasyfikacja zgodna z tworzoną klasyfikacją gusowską

Zawód wyuczony - nabyte kwalifikacje, związek z wcześniejszą edukacją

Zawód wykonywany - wynika ze szczegółowego podziału pracy

Metody badawcze demografii

Z uwagi na przedmiot badania oprócz klasycznych metod statystycznych badaniach demograficznych posługujemy się całą grupą współczynników miar i metod takich jak:

• średni stan ludności

• współczynniki demograficzne

• standaryzacja współczynników demograficznych

• sitka demograficzna

Średni stan ludności dla danego terytorium w roku t obliczamy według wzoru:

- średni stan ludności określonego terytorium w roku t

- liczba ludności na początku roku t

- liczba ludności na końcu roku t

Współczynniki demograficzne - są to ze statystycznego punktu widzenia wskaźniki natężenia, np.: liczba osób palący na sali.

Załóżmy, że przedmiotem badania jest określona populacja demograficzna w danym okresie (rok, kwartał, miesiąc) interesują nas określone zdarzenia, które zaszły w badanej populacji w tym okresie.

Ogólne współczynniki demograficzne mają postać

W - współczynnik demograficzny dla okresu t

F - ogólna liczba zdarzeń demograficznych, które zaszły w badanej populacji w okresie t

L - ogólna liczba ludności badanej populacji demograficznej w okresie t

C - stała (1;100;1000;10 000)

Standaryzacja - jeżeli mamy wpływ dwóch czynników to eliminujemy jeden z nich

Standaryzacja współczynników demograficznych

Natężenie zjawisk demograficznych przebiega z różną siłą w poszczególnych subpopulacjach badanej populacji demograficznej.

Populacja - Polska

Subpopulacja - województwo

- podział na strukturę wiekową, na podstawie stosunku do pracy (produkcyjny,

przedprodukcyjny, poprodukcyjny)

W porównanych populacjach mogą wystąpić trzy sytuacje:

• takie same struktury według wieku, natomiast różne jest natężenie według wieku w subpopulacjach

• takie same jest natężenie badanego zjawiska wyodrębnionych według wieku subpopulacjach, natomiast różne są struktury populacji według wieku

• różne są zarówno struktury według wieku badanych populacji, jak i natężenie zjawisk badanych subpopulacji.

W badaniach rzeczywistych najczęściej występuje trzecia sytuacja.

Metody standaryzacji:

Załóżmy, że wyodrębniono k subpopulacji według wieku, wówczas cząstkowy współczynnik demograficzny odnoszący się do i-tej subpopulacji ma następującą postać:

dla i = 1, 2, ..., k

f_i - liczba badanych zdarzeń demograficznych w i-tej subpopulacji

l_i - liczebność i-tej subpopulacji

Dla dwóch porównywanych okresów czasu cząstkowe współczynniki definiujemy następująco:

0 - okres podstawowy (bazowy)

n - okres badany (bieżący)

Agregacja (grupowanie)

Ogólny globalny współczynnik w okresie podstawowym ma postać:

Ogólny globalny współczynnik w okresie badanym ma postać:

Dynamikę ogólnego współczynnika możemy badać za pomocą wzoru:

Siatka demograficzna

Pozwala śledzić ciągłość zjawisk demograficznych w czasie, jest narzędziem analizy kohortowej polegającej na badaniu zmian zachodzących w czasie w określonej zbiorowości demograficznej.

Siatka demograficzna pozwala wyodrębnić następujące zbiorowości demograficzne:

• zbiorowość żywo urodzonych w roku t

• zbiorowość żywych i rodzaju - osoby urodzone e roku (t-x), które dożyły wieku x ukończonych lat

• zbiorowość żywych ii rodzaju - osoby urodzone w określonym roku i żyjące w danym momencie

• 
  zbiorowość zmarłych, wyrażona ze względu na rok urodzenia, rok śmierci i liczbę ukończonych lat.

W roku 1995 liczba noworodków równała się 8200. Zmarło 100 osób. Na koniec roku 1996 liczba osób wynosiła 8100. W roku następnym, ale przed ukończeniem pierwszego roku życia, zmarło kolejne 80 osób.

Pole zacienione - liczba osób, które zmarły w roku kalendarzowym

Pole niezacienione - liczba osób, które zmarły przed ukończeniem swojego kolejnego roku życia

Linie poziome - liczba osób żyjących na początku okresu

Linie pionowe - liczba osób żyjących

Stan i struktura ludności Polski

Stan i struktura ludności według podstawowych cech:

1. stan i struktura ludności według miejsca zamieszkania

2. struktura ludności według płci

3. struktura ludności według płci i wieku

4. struktura ludności według wykształcenia

5. struktura ludności w wieku 15 lat i więcej według stanu cywilnego

6. struktura gospodarstw domowych

Stan i struktura ludności według miejsca zamieszkania

Wyniki narodowego spisu ludności z roku 2002 wykazały, ze ludność Polski wynosi 38 230 080. Oznacza to, że od ostatniego spisu ludność kraju zwiększyła się o 351 tys. mieszkańców, to jest o 1%.

Według spisu z 14.02.1946 roku ludność miejska stanowiła 31,41% ogółu ludności.

W 1995 roku ludność miejska stanowiła 61,57% ogółu ludności.

Ważniejsze dane o ludności Polski na podstawie spisów:

Wyszczególnienie liczby ogółem	1960	1970	1978	1988	2002
Miasta	48,3	52,3	57,5	61,2	61,8
Wieś	51,7	47,7	42,5	38,8	38,2

Średnioroczne tempo wzrostu liczby ludności Polski było następujące:

• 1946-1960 wynosiło 1,69%

• 1960-1970 wynosiło 0,96%

• 1970-1980 wynosiło 0,90%

• 1980-1990 wynosiło 0,69%

• 1988-2002 wynosiło 1%

Gęstość zaludnienia w roku 1946 wynosiła 77 osób/km². Zaś w roku 1995 gęstość zaludnienia wynosiła 124 osoby/km².

Najbardziej zurbanizowane województwa mają największa gęstość zaludnienia.

Najbardziej zaludnione województwa to:

• śląskie 385 osób/km²

• małopolskie 214 osób/km²

• dolnośląskie 146 osób/km²

• łódzkie 143 osoby/km²

• mazowieckie 144 osoby/km²

Najsłabiej zaludnionymi województwami są:

• warmińsko-mazurskie 59 osób/km²

• podlaskie 60 osób/km²

• lubuskie 72 osoby/km²

• zachodniopomorskie 74 osoby/km²

Struktura ludności według płci

Dla badania zjawisk, które opisują strukturę ludności według płci wykorzystujemy następujące współczynniki:

Współczynnik udziału odpowiednio kobiet i mężczyzn w ogólnej liczbie ludności

Współczynnik feminizacji - pozwala określić liczbę kobiet przypadającą na 100 mężczyzn

Współczynnik maskulanizacji - pozwala określić ile mężczyzn przypada na 100 kobiet (odwrotność współczynnika feminizacji)

Pomiędzy dwoma ostatnimi spisami współczynnik feminizacji wzrósł o 1,4% (punktu) i obecnie wynosi 106,5.

W okresie powojennym współczynnik feminizacji wynosił 110, w kolejnych latach następował spadek wartości współczynnika, w latach 1980-1994 kształtował się na poziomie 105. Obecnie wynosi 106,5.

Na obszarach wiejskich nastąpiła równowaga struktury płci. Przewaga liczby kobiet nad mężczyznami dotyczy miast.

Ludność według płci w roku 1988 i 2002 (na podstawie spisów):

Wyszczególnienie	Ogółem	Mężczyźni	Kobiety
Różnica w latach 1988-2002 (w tys.)	+351,0	+51,8	+299,2
Dynamika zmian (1988=100)	100,9	100,3	101,5

Struktura według płci i wieku

W strukturze ludności według płci i wieku wyróżnia się trzy subpopulacje:

• ludność w wieku przedprodukcyjnym

• ludność w wieku produkcyjnym

• ludność w wieku poprodukcyjnym

Współczynnik udziału ludności w wieku produkcyjnym w odniesieniu do ogólnej liczby ludności

- liczba ludności w wieku produkcyjnym w roku t

- ogólna liczba ludności w roku t

według stanu na dzień 30.06 lub 31.12 lub średnia liczba w roku t.

Udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności w Polsce [%]

W roku 1950 współczynnik udziału ludności w wieku produkcyjnym wynosił 57,8% (miasto 61,5; wieś 55,7).

Na przestrzeni 50 lat następował wzrost wartości tego współczynnika. W roku 2002 wynosił on 61,8.

Wskaźnik ten wykazał spadek w odniesieniu do mężczyzn o 114% oraz dla kobiet o 124%.

Wzrost tego współczynnika oznacza, że nastąpił spadek obciążenia ekonomicznego.

Na przestrzeni lat 1960-2002 nastąpił:

• spadek udziału liczby ludności w wieku 0-17 z 37,7% do23,2%

• ludność w wieku 18-29 - zmiana z 17% do 19,4%

• ludność w wieku 30-59 - zmiana z 35,6% do 40,5%

• ludność powyżej 60 lat - zmiana z 9,7% do 17%

Liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na przełomie 1988 i 2002 - wzrost liczby kobiet zarówno w miastach, jak i na wsiach.

Struktura według wykształcenia

Ludność w wieku 15 lat i więcej wg poziomu wykształcenia w %	1960	2002
Wyższe	2,1	10,2
Policealne i średnie	10,2	32,6
Zasadnicze zawodowe	3,1	24,1
Podstawowe	39,2	28,2
Pozostałe i nieustalone	45,4	4,9

Wykształcenie według wieku i miejsca zamieszkania:

Miasto	1988	2002	Wieś	1988	2002
Wyższe	9,4	13,7	Wyższe	1,8	4,3
Policealne i średnie	31,8	38,6	Policealne i średnie	13,1	22,4
Zasadnicze zawodowe	23,2	21,1	Zasadnicze zawodowe	24,2	29,2
Podstawowe	32,3	22,2	Podstawowe	49,2	38,3
Pozostałe i nieustalone	2,9	1,5	Pozostałe i nieustalone	11,2	5,0

Wykształcenie według płci

Wykształcenie	Mężczyźni		Kobiety
		1988	2002	1988	2002
Wyższe	7,2	9,7	5,9	10,8

We wszystkich kategoriach utrzymuje się twierdzenie, iż kobiety bardziej dbają o wykształcenie.

Struktura według stanu cywilnego

Ludność w wieku 15 i więcej lat według stanu cywilnego w 2002 roku

• żonaci i zamężne 57,6%

• kawaler i panna 28,5%

• wdowa i wdowiec 9,3%

• rozwiedzony i rozwiedzona 3,7%

• separowany i separowana 0,1%

• nieustalony (związane np. z brakiem dokumentów) 0,8%

Podział ze względu na płeć:

Stan cywilny	Mężczyźni	Kobiety
żonaci i zamężne	59,9	55,5
kawaler i panna	33,2	24,3
wdowa i wdowiec	2,9	15,1
rozwiedzony i rozwiedzona	3,1	4,2
separowany i separowana	0,1	0,1
Nieustalony	0,8	0,8

Jeżeli chodzi o strukturę stanu cywilnego jest to dość konserwatywna społeczność i raczej nie uległa większym zmianą w przeciągu 1960-2000.

Struktura gospodarstw domowych (w tym: domy opieki społecznej, domy zakonne, domy dziecka)

Przeważają gospodarstwa domowe 3-5 osobowe.

Rodziny wielodzietne (powyżej 7 osób) stanowią około 1% gospodarstw domowych.

Ruch naturalny ludności (najważniejsze z badań demograficznych)

• małżeństwa i rozwody

• urodzenia

• zgony

Znajomość tendencji kształtowania się poszczególnych elementów ruchu naturalnego jest bardzo ważna, bowiem tendencje te oddziałują na obecną i przyszłą liczebność populacji oraz jej strukturę według wieku.

Małżeństwa i rozwody

Małżeństwo to związek pomiędzy dwoma osobami płci odmiennej, pociągający za sobą wzajemne prawa i obowiązki współmałżonków ustalone w przepisach prawnych i/lub zwyczajach.

Współczynnik intensywności zawierania związków małżeńskich w badanej populacji:

- liczba małżeństw zawartych w roku t

- ogólna liczba ludności w roku t

według stanu na 30.06 lub 31.12 lub średnia liczba w roku t.

Rozwód - oznacza rozwiązanie związku małżeńskiego przez odpowiedni sąd w formie przypisanej prawem.

Współczynnik natężenia rozwodów w badanej populacji:

- liczba rozwodów w roku t

- ogólna liczba ludności w roku t

Współczynnik wyrażający stosunek liczby rozwodów do liczby małżeństw w badanej populacji:

Ruch naturalny w latach 1950-2000

Lata	Małżeństwa	Rozwody
1950	10,8	0,4
1960	8,2	0,5
1970	8,5	1,1
1980	8,6	1,1
1990	6,7	1,1
2000	5,5	1,1

Urodzenia

Rozróżniamy dwie kategorie urodzeń:

• urodzenia żywe

• urodzenia martwe

Rodność to natężenie urodzeń w populacji określonego terytorium

- liczba urodzeń w roku t na danym terytorium

- ogólna liczba ludności w roku t na danym terytorium

Ogólny współczynnik płodności:

- liczba urodzeń w roku t na danym terytorium

- liczba kobiet w wieku 15-49 lat w roku t

Cząstkowy współczynnik płodności

- liczba urodzeń w roku t przez matki będące w wieku x lat

- liczba kobiet w wieku x lat w roku t

Rozwój i zmiany w strukturze ludności w latach 1950-2000

Lata	Przyrost rzeczywisty w %
1950	1,7
1960	1,1
1970	0,8
1980	0,9
1990	0,4
2000	0,0
2002	9,5/1000

Polska zajmuje 21 miejsce od końca, jeżeli chodzi o przyrost naturalny.

Przyrost najwyższy:

Liberia 55,5/1000

Niger 55,2/1000

Przyrost najniższy:

Łotwa 7,8/1000

Bułgaria 7,9/1000

Dzietność kobiet w latach 1960-2000

Lata	Współczynnik dzietności
1950	307,5
1960	2,980
1970	2,2
1980	2,276
1990	2,039
2000	1,337

Zgony

Zgonem jest trwałe, czyli nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych dla życia, konsekwencją czego jest ustanie czynności całego ustroju.

Analiza zgonów na danym terytorium obejmuje:

• poziom zgonów

• natężenie zgonów

• natężenie zgonów niemowląt

• przyczyny zgonów

• trwanie życia

Współczynniki zgonów:

1. Miara umieralności

- liczba zgonów w roku t na danym terytorium

- ogólna liczba ludności w roku t na danym terytorium

Lata	Zgony niemowląt na 1000 osób
1950	119,8
2000	8,1

2. Tablice trwania życia (wymieralności)

Tablica trwania życia jest to konstrukcja teoretyczna umożliwiająca prowadzenie szczegółowej analizy procesu wymierania.

W tablicach trwania życia zawarte są następujące informacje:

• q_x - prawdopodobieństwo zgonu w ciągu roku osoby w wieku x ukończonych lat

• p_x - prawdopodobieństwo przeżycia w ciągu roku osoby w wieku x ukończonych lat

• l_x - liczba osób dożywających wieku x ukończonych lat

• d_x - liczba osób zmarłych w ciągu roku w wieku x ukończonych lat

• 
  - średnia liczba osób dożywających wieku x ukończonych lat

• t_x - liczba lat, jaką mają do przeżycia osób w wieku x ukończonych lat (prognoza)

• T_x - łączna liczba lat, jaką mają do przeżycia osoby w wieku x ukończonych lat

• e_x - przeciętne dalsze trwanie życia osoby w wieku x ukończonych lat

Te informacje są niezbędne np. w zakładach ubezpieczeniowych do wyznaczenia płac, rent itp.

	Średnia życia	Miasto	Wieś
Mężczyźni	73,9	70,42	69,87
Kobiety	78,38	78,20	78,72

Przeciętna długość życia dla kobiet i mężczyzn w roku 1950 była odpowiednio:

• mężczyźni 57 lat

• kobiety 62 lata

Województwo śląskie (2001r.)	mężczyźni	kobiety
		69,85	77,64

Komitet Statystyki i Demografii działa przy Głównym Urzędzie Statystycznym.

12

Nadwyżka K nad M - społeczeństwo starzeje się

5

4

3

2

1

0

t t+1 t+2 t+3 t+4

Linia obserwacji (upływający czas obserwacji)

Linia wieku związana z wiekiem badanych osób

Linia życia

Wiek badanych osób w latach

Czas

Wiek w latach

5

4

3

2

1

0

1.1.95 1.1.96 1.1.97 1.1.98 1.1.99

Czas

Urodzenia, zgony i stan ludności w siatce demograficznej

Stat. i dem. 13

Stat. i dem. 14

Stat. i dem. 15

Stat. i dem. 16

Stat. i dem. 17

Stat. i dem. 18

Stat. i dem. 19

---