Akademia Ekonomiczna

im. Karola Adamieckiego

w Katowicach

Kolegium Zarządzania

mgr Wojciech Boryczka

Terenoznawstwo dla każdego

Podręcznik multimedialny - tekst

Katowice 2001

TERENOZNAWSTWO DLA KAŻDEGO

SPIS TREŚCI

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

1. Przedmiot terenoznawstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

2. Ku przestrodze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

MAPA, JEJ TREŚĆ I KORZYSTANIE Z NIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. Definicja, skala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2. Rodzaje map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

3. Znaki topograficzne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

4. Punkt główny znaku topograficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

5. Poziomice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

6. Północ na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

7. Orientowanie mapy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

8. Ustalanie miejsca pobytu na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

9. Lokalizacja szczegółów na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

10. Azymut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

CZYNNOŚCI I PORUSZANIE SIĘ W TERENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1. Ustalanie kierunku północy w terenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2. Marsz na azymut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

3. Omijanie przeszkód terenowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

SPRZĘT TERENOZNAWCZY I JEGO STOSOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1. Kompas i busola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2. Krzywomierz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

3. Krokomierz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Test sprawdzający . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28

WSTĘP

I. Przedmiot terenoznawstwa

Terenoznawstwo zajmuje się całością zagadnień związanych z właściwym wyborem trasy wędrówki przy poruszaniu się w terenie. W szczególności zaś są to takie zagadnienia jak:

1. Sposoby przedstawiania obrazu terenu

1. rodzaje map, ich istota i specyfika

2. znaki topograficzne, ich rodzaje, zasady stosowania

2. Praktyczne korzystanie z mapy

1. określanie kierunku północy na mapie

2. czytanie mapy

3. sposoby orientowania mapy

4. wykreślanie i pomiar azymutów na mapie

5. pomiar odległości na mapie

6. ustalanie miejsca pobytu na mapie

3. Czynności wykonywane w terenie

1. ustalanie kierunku północy w terenie

2. marsz na azymut i pomiary z tym związane

3. pomiar odległości w terenie

4. wykonanie szkiców terenowych

5. kalkulacja czasu przejścia

6. zachowanie na wypadek pobłądzenia

4. Sprzęt terenoznawczy

1. kompas i busola - możliwości stosowania

2. krokomierz mechaniczny i elektroniczny

3. krzywomierz

4. przybory kreślarskie

5. inne

2. Ku przestrodze

Nawet bogata wiedza na ww. tematy nie da turyście wystarczającej pewności w poruszaniu się w terenie nieznanym. Stanowi ona jedynie punkt wyjścia do zdobywania w drodze ćwiczeń odpowiednich nawyków i umiejętności. Dopiero duża doza praktycznych doświadczeń, wiele kilometrów przebytych w marszu na azymut, w różnym terenie i w różnych warunkach, z kompasem i bez, z mapą i bez niej, może zaowocować prawdziwą terenoznawczą fachowością. Z tego też powodu należy bliżej zapoznać się z turystycznymi marszami na orientację i możliwie często w nich uczestniczyć.

Definicje podawane w niniejszym opracowaniu nie stanowią pełnych definicji naukowych. Dla zachowania przystępności tekstu są urabiane, upraszczane, do przydatnego w praktyce minimum.

MAPA, JEJ TREŚĆ I KORZYSTANIE Z NIEJ

I. Definicja, skala

Mapa to graficzny obraz terenu z uwzględnieniem jego krzywizny, przedstawiony w skali. Skala mapy podana jest w formie ułamka, gdzie licznik określa wielkość (odległość) na mapie, zaś mianownik tę samą wielkość (odległość) w terenie. Najczęściej stosowane skale map topograficznych to:

1 : 10000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 100m w terenie

1 : 25000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 250m w terenie

1 : 50000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 500m w terenie

1 : 100000 gdzie 1cm na mapie odpowiada 1000 m w terenie

2. Rodzaje map

Pośród rodzajów map wyróżnia się wiele odmian tematycznych, gdzie treść dopasowana jest do ich przeznaczenia (np. izobary na mapach meteorologicznych), jednak do celów terenoznawczych najczęściej stosuje się mapy tzw. topograficzne, najpełniej obrazujące sytuację w terenie.

Powszechne są również mapy turystyczne, opracowywane na bazie map topograficznych. Uwydatniają one treści przydatne we wszelkich rodzajach turystyki (szlaki turystyczne, stacje kolejowe, sklepy, miejsca noclegowe, ośrodki wypoczynkowe, ośrodki kultury...), oraz obiekty o szczególnych walorach krajoznawczych (rezerwaty przyrody, parki narodowe, pomniki przyrody, muzea, zabytki, miejsca pamięci narodowej itp.). Oprócz skal typowych dla map topograficznych często stosuje się tu takie skale jak:

1 : 75000 oraz

1 : 125000

Szczególnym przypadkiem mapy turystycznej jest mapa widokowa, stanowiąca jakby obraz terenu widoczny z lotu ptaka pod kątem. Chociaż atrakcyjna wizualnie i dosyć poglądowa, w praktyce, podczas wędrówki, jest ona mało przydatna, gdyż nie posiada skali ani znaków topograficznych, co powoduje znaczne zniekształcenia i uniemożliwia odczyt odległości lub kierunków.

Rzadziej używane są mapy do biegów na orientację (sportowych imprez na orientację), gdzie stosuje się znaki umowne wg zaleceń IOF (International Orienteering Federation), a treść mapy wyróżnia się szczególnym uwzględnieniem stopnia przebieżności lasu i przeładowana jest znaczną ilością szczegółów bez znaczenia praktycznego.

Dobrze znane wszystkim kierowcom mapy samochodowe, uwydatniające sieć dróg i infrastrukturę związaną z motoryzacją, choć również dosyć dobrze pokazujące treści krajoznawcze, są w terenoznawstwie mało przydatne ze względu na zbyt małą skalę (np. 1 : 300000) dopasowaną do tempa poruszania się pojazdem mechanicznym w terenie doskonale drożnym.

III. Znaki topograficzne

W związku z faktem znacznego zmniejszenia wielkości szczegółów terenowych przedstawianych w skali, dla zachowania czytelności, treść mapy topograficznej budują symbole graficzne zwane znakami topograficznymi.

Podział znaków topograficznych

1. Punktowe - odpowiadające szczegółom terenowym, które pomniejszone w skali, dla możliwości percepcyjnych człowieka stanowią punkt.

Np.:

- wieża lekkiej konstrukcji

- krzyż przydrożny

2. Liniowe - odpowiadające liniowym szczegółom terenowym o nie dającej się przedstawić w skali mapy szerokości.

Np.: - droga gruntowa

- ogrodzenie z siatki drucianej

3. Konturowe - charakteryzujące możliwą do przedstawienia w skali powierzchnię terenu..

Np.:

^ ^ ^ ^ - pastwisko

^ ^ ^

º º º

º º - las

º º º

W praktyce, znaki konturowe są na mapie zawsze obwiedzione konturem znaków liniowych.

4. Objaśniające - stanowią uzupełnienie ww. znaków w formie liczb, nazw, strzałek, skrótów, itp.

Np.:

std. - stodoła

- strzałka wskazująca kierunek płynięcia cieku wodnego

IV. Punkt główny znaku topograficznego

W sytuacji, gdy znak topograficzny znacznie przekracza wielkością szczegół terenowy widziany w skali (wszystkie znaki punktowe), konieczne jest ustalenie położenia tzw. punktu głównego znaku, który odpowiadałby jego faktycznemu położeniu w terenie. Położenie punktu głównego uzależnione jest od kształtu znaku.

1. Znaki z kątem prostym w podstawie (np. wiatrak, drogowskaz, krzyż przydrożny)

• punkt główny znajduje się w wierzchołku kąta prostego

2. Znaki z wyraźnie szeroką podstawą (np. głaz narzutowy, wejście do jaskini)

• punkt główny znajduje się w połowie podstawy

3. Znaki jednoelementowe bez cech jw. (np. wiata, źródło, młyn wodny)

• środek geometryczny znaku

4. Znaki dwuelementowe bez cech jw. (np. wieża lekkiej konstrukcji, transformator)

• środek geometryczny dolnej części znaku

Gdy wielkość znaku topograficznego odpowiada w skali wielkości szczegółu terenowego, który przedstawia, mówimy, że jest on kartometryczny (wszystkie znaki konturowe, oraz długość znaków liniowych).

Znaki topograficzne liniowe, obrazujące szczegóły przebiegające w terenie w tym samym miejscu (np. droga, rów, płot, linia elektryczna, granica kultur), przedstawione wszystkie na raz, zatraciłyby czytelność. Wówczas przedstawia się tylko szczegół najważniejszy np. drogę, inne zaś fragmentarycznie (np. linię elektryczną), lub rezygnuje się z nich całkowicie (np. ogrodzenie, granica kultur).

Przy analizowaniu treści mapy należy pamiętać, że forma niektórych znaków zmienia się wraz ze zmianą skali mapy.

V. Poziomice

Specyficznym znakiem topograficznym jest poziomica, będąca teoretyczną linią złożoną z punktów położonych na tej samej wysokości. Pojedyncza poziomica nie ma praktycznego znaczenia dla terenoznawcy, dopiero ich zespół stanowi istotną informację o terenie. Duże zagęszczenie poziomic oznacza większe nachylenie terenu, zaś mniejsze zagęszczenie - teren mniej nachylony. Aby jednak odczytać z mapy kierunek nachylenia terenu niezbędne są dodatkowe dane podawane głównie w formie znaków objaśniających:

1. Kreski spadu - „zaczepione” do poziomicy pokazują kierunek obniżania się terenu

Np.:

obniżenie

wzniesienie

2. Opis poziomicy - góra opisu wskazuje kierunek wzrostu wysokości

Np.:

obniżenie

Wzniesienie

3. Przynajmniej dwa miejsca o podanej wysokości rozdzielone poziomic

Np.:

. 122,44

wzniesienie

obniżenie

4. Ciek wodny z podanym kierunkiem nurtu

Np.:

niżej

wyżej

5. Ciek wodny bez podanego kierunku nurtu, gdy wcięcie poziomic wyraźnie cofa się w kierunku źródła.

Np.:

wyżej

niżej

6. Ciek wodny ze źródłem

niżej

wyżej

Różnicę wysokości między sąsiednimi poziomicami ciągłymi (tzw. wartość „e”) nazywamy wysokością warstwową. Zależy ona od skali mapy, czasem także od stopnia skomplikowania rzeźby terenu i jego nachylenia. Na mapie w skali:

1 : 100000 ................e = 20 m

1 : 50000..................e = 10m

1 : 25000..................e = 5m

1 : 10000..................e = 5m

W sytuacji, gdy bogata rzeźba terenu wymaga dokładniejszego zobrazowania, stosuje się dodatkowo poziomice w połowie wysokości między poziomicami ciągłymi, w formie linii przerywanych o długich odcinkach. Są to poziomice połówkowe lub pomocnicze. W razie konieczności mogą wystąpić też poziomice ćwiartkowe, czyli uzupełniające, w formie linii przerywanych o krótkich odcinkach.

Przykładowa analiza stosunku wysokości położenia punktów:

A = B > C > E > D = F

VI. Północ na mapie

Kolejnym elementem treści mapy są linie określające kierunki świata i inne mające znaczenie w orientowaniu mapy.

1. Linie siatki kilometrowej - pokrywające się kierunkowo z ramką mapy, dzielą ją na kwadraty. Pionowe linie siatki kilometrowej wskazują kierunek północ - południe, zaś poziome kierunek wschód - zachód. Stronę północną można ustalić po położeniu godła mapy lub innych opisów (ich góra wskazuje północ). W razie braku innych danych kierunek północny na mapie można ustalić dzięki ułożeniu niektórych znaków objaśniających (np. nazwy miejscowości - zawsze pisane są z zachodu na wschód), lub niektórych znaków punktowych (są zorientowane do północy). Tak ustalony kierunek północy nazywamy północą topograficzną.

2. Południki to linie obrazujące przebieg w terenie linii łączących bieguny geograficzne Ziemi. Na mapie mają one najczęściej kształt łukowaty. Wskazywany przez nie kierunek nazywamy północą geograficzną.

Różnice między ww. kierunkami, a wskazywaną przez igłę magnetyczną kompasu północą magnetyczną, nazywamy deklinacją. Jest ona podawana przy opisie mapy, lecz jest wartością zmienną (na skutek np. przemieszczania się bieguna magnetycznego Ziemi), ponadto ze względu na niewielką wartość (kilka stopni), przy dokładnościach stosowanych w terenoznawstwie w praktyce nie ma większego znaczenia.

Kierunek północy na mapie można też ustalić na podstawie niektórych znaków topograficznych.

1. Nazwy miejscowości pisane są z zachodu na wschód. Zatem góra ich opisu wskazuje na mapie kierunek pół nocny.

Np.:

północ

PIEKARY ŚLĄSKIE

2. Większość punktowych znaków topograficznych jest zorientowanych do północy na mapie. Ich górna strona wskazuje ten kierunek.

północ

Np.:

- transformator

Objętość niniejszej pracy nie pozwala na przedstawienie listy wszystkich znaków topograficznych, których jest znaczna ilość. Zainteresowanych odsyłamy do lektury odpowiednich opracowań i instrukcji wykazanych w bibliografii.

VII. Orientowanie mapy

Aby mapa „wskazała” kierunek marszu, aby mogła być „czytana” bezpośrednio w odniesieniu do terenu, konieczne jest takie jej ułożenie, aby kierunek północy na mapie był zgodny z kierunkiem północy w terenie. Mówimy wówczas, że mapa jest zorientowana.

Taką sytuację można osiągnąć przez:

1. Zorientowanie kierunku północy na mapie do kierunku północy w terenie ustalonego przy pomocy kompasu, busoli (czyli do północy magnetycznej), Gwiazdy Polarnej (w przybliżeniu północ geograficzna), lub w inny sposób (położenie księżyca, słońca, i inne)

2. Zorientowanie treści mapy do zauważanej sytuacji terenowej, bliższej lub dalszej. Wówczas kierunki z miejsca patrzenia na szczegóły terenowe pokrywają się z kierunkami na odpowiadające im znaki topograficzne na mapie.

VIII. Ustalanie miejsca pobytu na mapie

Jest to istotna umiejętność w terenoznawstwie, w zasadzie warunkująca możliwość korzystania z mapy. Poniżej podano najczęściej stosowane sposoby:

1. Według najbliższych szczegółów terenowych

2. Przez pomiar azymutu do co najmniej dwóch szczegółów terenowych i wykreślenie ich na mapie jako tzw. azymuty odwrotne (po dodaniu lub odjęciu od ich wartości 180°). W miejscu ich przecięcia znajduje się miejsce, z którego wykonywany był pomiar azymutów, czyli miejsce, w którym się aktualnie znajdujemy. Jest to tzw. wcięcie wstecz.

Wcięcie wstecz - I etap

Wcięcie wstecz II etap

Wcięcie wstecz III etap

3. Znajdując się na liniowym szczególe terenowym (droga, rów itp.) identyfikowalnym na mapie, wystarczy pomiar azymutu na jeden szczegół terenowy i wykreślenie go jw. - miejsce naszego pobytu znajduje się na przecięciu azymutu odwrotnego i znaku liniowego, na którym się znajdujemy.

4. Znając odległość do szczegółu terenowego na który wykonujemy pomiar jw. po wykreśleniu azymutu odwrotnego można odległość tę odłożyć w skali (tzw. bagnet) - wskazane miejsce jest miejscem naszego pobytu. Odległość tę można próbować określić „na oko”.

5. O ile znamy odległość ze zidentyfikowanego na mapie punktu wyjścia (można ją mierzyć krokami, lub obliczyć na podstawie czasu przejścia i średniego tempa marszu), oraz znajdujemy się na ustalonym na mapie liniowym szczególe terenowym, możemy tę odległość po przeliczeniu w skali odłożyć na znaku przedstawiającym powyższy szczegół co wskaże miejsce naszego pobytu.

6. Wykreślając na mapie kierunek marszu i odkładając przeliczoną w skali odległość od ostatniego zidentyfikowanego na mapie punktu wyjścia.

IX. Lokalizacja szczegółów na mapie

W sytuacji, gdy potrzebne jest ustalenie położenia na mapie szczegółu terenowego, którego w danej sytuacji terenowej nie dostrzegamy (las, zmrok), musimy znać przynajmniej jedną z poniższych grupę danych:

1. Azymut z dowolnego identyfikowalnego punktu na mapie na szukany szczegół, oraz odległość do niego (wykreślamy wówczas omówiony wyżej bagnet)

2. Dwa azymuty jw. (wykreślamy wówczas wcięcie)

3. Odległości z co najmniej trzech miejsc identyfikowalnych na mapie (odkładamy je w skali)

Jeżeli chcemy ustalić położenie na mapie szczegółu widocznego w terenie należy:

1. Zmierzyć azymuty z dwóch zidentyfikowanych na mapie miejsc na ten szczegół i wykreślić je na mapie. Przecięcie azymutów wskaże szukane położenie. Jest to tzw. wcięcie w przód.

Wcięcie w przód I etap

Wcięcie w przód II etap

Wcięcie w przód III etap

2. Zmierzyć azymut na powyższy szczegół i odległość (np. na oko), następnie wykreślić dane na mapie (bagnet)

X. Azymut

Wprowadzone powyżej pojęcie azymutu ma szerokie zastosowanie w terenoznawstwie. Jest to kąt zawarty między kierunkiem na północ a dowolnym innym (na przykład na wybrany szczegół terenowy), mierzony w prawo. Istotną daną przy podawaniu azymutu jest wskazanie miejsca, z którego azymut jest mierzony. Miejsce to stanowi wierzchołek kąta którym jest azymut i umożliwia wykreślenie go na mapie.

W celu wykreślenia na mapie azymutu:

1. Znajdujemy na mapie miejsce, z którego jest on wyznaczany

2. Przenosimy równolegle linię kierunku północy z miejsca gdzie jest ona dana (np. z ramki mapy) tak, aby przechodziła przez ww. punkt

3. Przykładamy do ww. punktu środek kątomierza, zaś początek skali na linii północy i zaznaczamy wartość azymutu wskazaną przez kątomierz

4. Wykreślamy azymut

W celu wykonania pomiaru azymutu na mapie:

1. Wykreślamy kierunek łączący miejsce, z którego mierzymy azymut i miejsce na które azymut jest mierzony

2. Przenosimy kierunek północy jak w pkt.2 powyżej

3. Możliwe jest też przedłużenie linii zpkt.1 do najbliższej zaznaczonej linii wskazującej kierunek północny

4. Mierzymy kątomierzem tak powstały kąt pamiętając, że kierunek północny zawsze stanowi lewe ramię tego kąta.

Można spotkać się z sytuacją, że w wyniku rachunku, lub specyficznych warunków pomiaru otrzymamy ujemną wartość azymutu. Różni się on od azymutu o wartości dodatniej tym, że jest mierzony w kierunku przeciwnym, czyli od kierunku na północ w lewo.

Zasadę azymutu odwrotnego wyjaśniono wyżej, przy omawianiu wcięcia wstecz.

CZYNNOŚCI I PORUSZANIE SIĘ W TERENIE

I. Ustalanie kierunku północy w terenie

Aby zorientować mapę, lub by kontrolować kierunek marszu, niezbędne jest ustalenie stałego kierunku odniesienia. Niemal zawsze jest nim kierunek na magnetyczny, lub geograficzny biegun Ziemi.

Do odnajdywania północy magnetycznej służy swobodnie zawieszona igła magnetyczna, w którą wyposażone są kompas i busola. Czynności z tym związane są proste. Należy jedynie zwrócić uwagę, by igła magnetyczna zachowała swe swobodne zawieszenie, czyli nie opierała się o elementy obudowy, oraz by w pobliżu przyrządu nie znajdowały się przedmioty metalowe mogące zniekształcić wskazanie.

Najpowszechniej stosowanym sposobem ustalania przybliżonego kierunku północy geograficznej jest odnajdywanie kierunku na Gwiazdę Północną (Polarną). Znajduje się ona w gwiazdozbiorze Małego Wozu i stanowi pierwszą gwiazdę wolnego końca „dyszla”.

W związku ze stosunkowo trudnym odnalezieniem na firmamencie Małego Wozu zaleca się odnajdywanie Gwiazdy Północnej przy pomocy powszechnie znanego gwiazdozbioru Wielkiego Wozu (część gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy). W takiej sytuacji należy odnaleźć dwie gwiazdy stanowiące „tylne koła” Wielkiego Wozu (Dubhe i Merak), i wzdłuż linii ich ułożenia odległość między nimi odłożyć pięciokrotnie w stronę, po której doczepiony jest „dyszel”. Wskazane w ten sposób miejsce w przybliżeniu odpowiada położeniu Gwiazdy Północnej.

Przybliżony kierunek północy można ustalić przy pomocy słońca i zegarka ze wskazówkami. W tym celu małą wskazówkę (godzinową) kierujemy na słońce. Dwusieczna kąta między kierunkiem wyznaczonym przez środek zegarka i opis godziny 12 a kierunkiem wskazywanym przez małą wskazówkę odpowiada kierunkowi południowemu. Przy czym przed południem należy wziąć pod uwagę kąt w lewo od opisu godziny dwunastej, zaś po południu w prawo. Rzecz jasna kierunek na północ jest kierunkiem przeciwnym do kierunku na południe.

Innym sposobem opartym na zjawiskach astronomicznych jest wykorzystanie pełnych faz Księżyca i ustalonych równych godzin w porze nocnej. Poniższa tabela wskazuje kierunek położenia Księżyca o określonych godzinach w pełnych kwadrach:

	Godz. 18.00	Godz. 24.00	Godz. 6.00
I kwadra - kształt D	Południe	Zachód	-
II kwadra - kształt O	Wschód	Południe	Zachód
III kwadra - kształt C	-	Wschód	Południe

Przy pewnej wprawie można pokusić się o ustalenie wartości pośrednich np. o 21.00.

Korzystając, w celu ustalenia kierunków świata, z położenia słońca lub księżyca należy mieć świadomość, że czas zegarowy najczęściej odbiega od czasu astronomicznego. W szczególności w porze letniej, gdy zegar wyprzedza słońce przynajmniej o godzinę.

Powszechnie znane są sposoby ustalania kierunków świata na podstawie zjawisk obserwowanych w przyrodzie ożywionej:

1. Słoje ściętego pnia drzewa wolnostojącego zagęszczają się od strony północnej

2. Mrowisko leśne przeważnie usytuowane jest pod drzewem od jego południowej strony, zaś północna strona mrowiska jest bardziej stroma.

3. Glony (jak pierwotek - a nie mchy) rozwijają się chętniej od mniej nasłonecznionej, czyli północnej strony obiektów terenowych (na drzewach, głazach itp.).

4. Wolnostojące drzewa mogą mieć koronę bardziej rozwiniętą od strony południowej (ze względu na nasłonecznienie), oraz pochyloną sylwetkę w stronę wschodnią (ze względu na przeważające na naszym terenie wiatry zachodnie).

Należy pamiętać, że powyższe metody ustalania kierunków świata są bardzo mało dokładne i wymagają dużego krytycyzmu, gdyż łatwo mogą być zakłócone specyficznymi warunkami terenowymi. Toteż mogą one być stosowane tylko przez doświadczonych terenoznawców i tylko przy braku innych możliwości.

II. Marsz na azymut

Korzystając z mapy można prowadzić wędrówkę wzdłuż dróg lub innych liniowych szczegółów terenowych, w ten sposób można wybierać najwygodniejsze warianty trasy. Nie zawsze jednak taka sytuacja jest możliwa. Gdy zmuszeni jesteśmy wędrować bezdrożem i zamierzamy dojść do z góry określonego celu, musimy zastosować tzw. marsz na azymut, co w przybliżeniu można rozumieć jako marsz na wprost.

Gdy posiadamy busolę i znamy wartość azymutu na cel wędrówki na tym odcinku (można ją zmierzyć na mapie, lub w terenie, o ile ów cel chwilowo był, lub jest widoczny), wystarczy ustawić tę wartość na podziałce kątowej znajdującej się na obudowie busoli, zorientować podziałkę do północy obracając przyrządem tak, by igła magnetyczna wskazywała 0° na skali, a ustawiona wartość wskaże nam kierunek marszu. Następnie udajemy się w tym kierunku stale kontrolując go na zorientowanej podziałce busoli.

Stałe sprawdzanie poprawności kierunku marszu jest uciążliwe. Aby tego uniknąć, można odnaleźć na linii marszu jak najdalej położony charakterystyczny szczegół terenowy, który będzie stanowił pośredni cel, następnie udać się do niego dowolną trasą (omijając ewentualne przeszkody), zaś dopiero osiągnąwszy go, ponownie i w podobny sposób ustalić kierunek marszu do następnego celu pośredniego. Tak można postępować do chwili osiągnięcia celu wędrówki, lub do chwili, gdy marsz na azymut przestaje być konieczny.

Można też w ww. sposób wyznaczyć dwa, a najlepiej trzy charakterystyczne szczegóły terenowe i dotarłszy do najbliższego z nich, na podstawie dwóch pozostałych wyznaczyć kolejny w ich linii itd. Pozwala to w ogóle nie korzystać z kompasu podczas marszu.

III. Omijanie przeszkód terenowych

O ile na linii azymutu pojawią się znaczne przeszkody terenowe, można ominąć je, bez ryzyka zboczenia z właściwego kierunku, wykonując następujące czynności:

1. Po dojściu do przeszkody zmieniamy azymut o 90° w stronę zależną od warunków terenowych

2. Kontynuujemy wędrówkę kontrolując stale długość przebytego odcinka (np. licząc kroki)

3. Po minięciu przeszkody powracamy do wędrówki wzdłuż azymutu o wartości takiej jak przed dotarciem do przeszkody

4. Po ostatecznym ominięciu przeszkody zmieniamy azymut o wartość przeciwną w stosunku do wartości z pkt. 1.

5. Idziemy tak uzyskanym azymutem odległość zmierzoną w pkt. 2.

6. Ponownie wracamy do azymutu wyjściowego i kontynuujemy wędrówkę

Przykład:

A=90° A=90°

A=180° A=0º

A=90°

Powyższa konstrukcja może przybierać również inne formy, prostsze lub bardziej skomplikowane - ich analizę pozostastawiam bardziej dociekliwym czytelnikom.

SPRZĘT TERENOZNAWCZY I JEGO STOSOWANIE

I. Kompas i busola

Prostszy w budowie kompas, to pojemnik ze swobodnie zawieszoną igłą magnetyczną. Igła magnetyczna wskazuje kierunek między południowym, a północnym biegunem magnetycznym Ziemi.

Busola to kompas wyposażony dodatkowo w kątowy opis na obrębie obudowy, oraz przyrządy do dokładnego celowania na obiekty terenowe (np. muszkę i szczerbinkę). Najczęściej jest tak skonstruowana, aby elementy do celowania mogły się obracać względem wspólnej osi z obudową, lecz niezależnie od opisu. Dzięki temu wycelowanie w określonym kierunku pozwala na odłożenie na opisie kątowym odpowiedniej wartości - czyli umożliwia pomiar azymutu.

II. Krzywomierz

Przyrząd do pomiaru na mapie długości odcinków dowolnego kształtu. Posiada element obrotowy, który obracając się podczas wodzenia nim wzdłuż mierzonego odcinka na mapie, powoduje obrót skali lub wskazówki. Uzyskany w ten sposób odczyt w centymetrach pozwala na obliczenie ile zmierzona odległość wynosi w terenie. Niektóre krzywomierze wskazują od razu wartość po przeliczaniu w skali.

III. Krokomierz

Służy do zliczania impulsów wywołanych stawianiem kroków podczas marszu lub biegu. Po wyzerowaniu, zaczepia się go trwale do elementu garderoby (np. pasek). Od tego momentu każdy postawiony krok zostaje zliczany. Po zakończeniu wędrówki, lub w dowolnym wcześniejszym momencie, można dokonać odczytu. Wskazana ilość kroków przemnożona przez ich średnią długość (każdy terenoznawca powinien znać średnią długość swojego kroku w określonym tempie marszu), da nam długość drogi przebytej od ostatniego wyzerowania krokomierza. Nowoczesne krokomierze elektroniczne dają możliwość automatycznego przeliczania przebytej odległości, po wprowadzeniu do pamięci przeliczeniowej wartości długości kroku.

Test sprawdzający

1. Wpisz słowo odpowiadające poniższej definicji

Kąt, mierzony w prawo, którego lewym ramieniem jest kierunek na północ, prawym kierunek na szczegół terenowy.

..................................................

2. Wybierz właściwą odpowiedź

Odcinek na mapie w skali 1: 25000 wynosi 25,5 cm, ile wynosi ten odcinek w terenie

a) 637,5 m

b) 6,375 km

c) 6375 cm

3. Wybierz właściwą odpowiedź

O której godzinie księżyc w kształcie litery D wskaże kierunek północy

1. 18.00

2. 24.00

3. 6.00

4. Co, przy braku kompasu, pozwoli w terenie ustalić przybliżony kierunek północy?

Zaznacz właściwe odpowiedzi

1. Słoje na pniu ściętego drzewa na skraju lasu

2. Położenie słońca przy użyciu zegarka

3. Wolnostojący głaz porośnięty jednostronnie pierwotkiem

4. Kształt korony drzewa w lesie

5. Kształt kopca mrówek w lesie

6. Księżyc w nowiu o godz. 24.00

7. Pień drzewa w lesie porośnięty mchem

8. Słońce, gdy patyk wbity w ziemię osiągnie najkrótszy cień

9. Księżyc w kształcie litery D o godz. 6.00

10. Pień ściętego drzewa, które rosło na otwartej przestrzeni

5. Wpisz właściwą wartość:

Jeżeli azymut z punktu X na Y wynosi 245º, ile stopni wynosi azymut z Y na X?

........................

6. Krzywomierz służy do ...

Zaznacz właściwą odpowiedź

1. Pomiaru azymutu na mapie

2. Pomiaru odległości w terenie

3. Pomiaru odległości na mapie

4. Pomiaru azymutu w terenie

7. Mapka przedstawia poziomice

Wstaw znaki: „>” (wyżej), „<” (niżej), lub „=” (ta sama wysokość) w poniższy zapis:

A......B......C......D

8. Mapka przedstawia poziomice, e = 10 m

200

A.

Na jakiej wysokości znajduje się punkt A? Wybierz najbardziej właściwą odpowiedź.

1. Powyżej 220 m

2. Między 180m a 170m

3. Powyżej 192,5m

4. Poniżej 192,5m

5. Poniżej 220m

6. Między 220m a 230m

7. Poniżej180m

8. Między 192,5m a 195m

9. Powyżej180m

10. Nie można określić

9. Wybierz właściwą odpowiedź:

Gwiazda Polarna to część gwiazdozbioru:

1. Małej Niedźwiedzicy

2. Wielkiego Wozu

3. Oriona

4. Wielkiej Niedźwiedzicy

5. samodzielna gwiazda

10. Które czynności przy braku busoli pomogą odnaleźć Gwiazdę Polarną.

Zaznacz właściwe odpowiedzi:

1. Odnalezienie Wielkiego Wozu

2. Odłożenie czterokrotne odległości między „tylnymi kołami” Wielkiego Wozu

3. Odnalezienie Małego Wozu

4. Odnalezienie Krzyża Południa

5. Odłożenie pięciokrotne odległości między kołami Małego Wozu

6. Odnalezienie „tylnych kół” Wielkiego Wozu

7. Pomiar azymutu końca dyszla Małego Wozu

11. Uzupełnij tekst wstawiając właściwe słowa:

Będąc w terenie, aby ustalić swoje położenie na mapie można wykonać

.................................., polegające na pomiarze ...........................do co najmniej

........................ identyfikowalnych na ........................... szczegółów terenowych i

wykreśleniu na ...................... z tych szczegółów ........................ odwrotnych. Ich

........................... wskaże miejsce naszego pobytu.

12. Uzupełnij tekst wstawiając właściwe słowa:

Faktyczne położenie na mapie szczegółu terenowego wskazuje ..................................

znaku topograficznego i odnosi się do znaków z grupy .............................. .

13. Wybierz właściwą odpowiedź.

Krokomierz służy do:

1. Pomiaru długości kroku

2. Pomiaru odległości na mapie

3. Pomiaru długości azymutu

4. Zliczania kroków

5. Pomiaru odległości w terenie

14. Połącz w pary oznaczenie literowe znaków topograficznych z ich nazwami, wpisując litery we właściwe miejsca

krzyż przydrożny.......................

altana..........................................

kaplica.........................................

samotny grób..............................

cieplarnia.....................................

ziemianka....................................

szałas............................................

zakład przemysłowy.....................

wieża lekkiej konstrukcji..............

źródło............................................

pasieka..........................................

hałda............................................

15. Zaznacz właściwą odpowiedź. Wcięcie w przód służy do:

1. Ustalania miejsca pobytu na mapie

2. Lokalizacji na mapie szczegółów terenowych

3. Ustalania na mapie kierunku północy

4. Wyznaczania kierunków w terenie

5. Odnajdywania najkrótszej drogi

16. Zaznacz właściwe odpowiedzi.

Kierunek północy na mapie można określić przy pomocy:

1. Układu liniowych znaków topograficznych

2. Ramki mapy

3. Siatki kilometrowej

4. Południków

5. Ułożenia opisów poziomic

6. Ustawienia niektórych znaków punktowych

7. Nazw miejscowości

8. Wartości deklinacji

17.Wpisz słowo odpowiadające poniższej definicji

Igła magnetyczna zawieszona swobodnie w obudowie z opisem kątowym na obwodzie i przyrządami celowniczymi (np. muszka i szczerbinka).

..................................................

18. Wpisz właściwą liczbę. Azymut kierunku NW wynosi:

...........................................

19. Zaznacz właściwe odpowiedzi. Aby określić kierunek południowy przy pomocy zegarka ze wskazówkami i położenia słońca należy:

1. Skierować na słońce małą wskazówkę

2. Skierować na słońce opis godziny 12

3. Poczekać do godziny 12.oo

4. Wyznaczyć dwusieczną kąta między opisem godz. 12, a dużą wskazówką

5. Wykonać pomiar przed południem

6. Latem odliczyć 1 godzinę

20. Zaznacz właściwą odpowiedź.

Znaki umowne wg zaleceń IOF stosuje się na mapach:

1. Topograficznych

2. Do imprez na orientację

3. Pogody

4. Fizycznych

5. Widokowych

6. Turystycznych

7. W Polsce nie stosuje się

ODPOWIEDZI

1. AZYMUT

2. B

3. A

4. B, C, E, H, J

5. 65º

6. C

7. A = B > C = D

8. D

9. A

10. A, C, F

11. WCIĘCIE WSTECZ, AZYMUTÓW, DWÓCH, MAPIE, MAPIE, AZYMUTÓW, PRZECIĘCIE

12. PUNKT GŁÓWNY, PUNKTOWYCH

13. D

14. A, E, D, L, F, G, H, J, C, B, I, K

15. B

16. B, C, D, F, G

17. BUSOLA

18. 315º

19. A,F

20. B

LITERATURA

1. Andrzej Kazanecki .... „Terenoznawstwo dla harcerzy”....MAW Warszawa 1985

2. Artur Rotter.... „Podstawy terenoznawstwa górskiego. Znakowanie szlaków w górach”....PTTK „KRAJ” Warszawa - Kraków 1984

3. „Znaki umowne map topograficznych”....Wyd. MON Warszawa 1974

4. Wiktor Grygorenko.... „Redakcja i opracowanie map ogólnogeograficznych” ....PPWK Warszawa 1970

5. Marian Laprus.... „Terenoznawstwo dla wszystkich”.... Wyd. MON Warszawa 1968

6. Hugh McManners .... „Turystyka piesza”..... Wyd. Wiedza i Życie S.A. 1998

7. Bogdan Sołtysiak .... „ Harce z mapą. Podręcznik terenoznawstwa dla harcerzy.”.... Poczta Harcerska Szczecin II Szczecin 1997

8. Wojciech Boryczka .... „Terenoznawstwo. Skrypt do użytku wewnętrznego kursu przewodnickiego SKPB Katowice.” Katowice 1997

9. Andrzej Berent ..... „Orientacja w terenie. Gry i zabawy” ....Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych Warszawa 1985

10. Jerzy Dymarski .... „AB...Imprez na orientację. W terenie z mapą - miniporadnik”....Harcerskie Biuro Wydawnicze „Horyzonty” Komenda Chorągwi ZHP Katowice ... Warszawa 1995

11. Stanisław Chadaj, Tadeusz Pęczek, Krystyna Sokołowska, Wilhelm Pietrzak ... „Wzory i objaśnienia znaków umownych i napisów stosowanych na mapach topograficznych”... Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa Warszawa 1989

12. Wiesław Ostrowski, Jerzy Balcerzak, Józef Maj, Maria Kacprzak ... „Zasady redakcji mapy topograficznej w skali 1 : 10000. Wzory znaków. Instrukcja techniczna”... Główny Urząd Geodezji i Kartografii Warszawa 1999

9

1

2000

2000

. 123,67

. 342,09

. 339,76

D .

B.

A.

C.

---