SOCJOLOGIA [łac. socius - społeczeństwo, logos - wiedza]

• jako samodzielna dyscyplina naukowa socjologia wyodrębniła się pod koniec XIX wieku

• nazwa „socjologia” została wprowadzona przez Augusta Comte w 1838r.

• „nowa nauka na bardzo stary temat”

• mimo, że socjologia jako nauka istnieje od niedawna, refleksja na temat społeczeństwa towarzyszy ludziom od zarania dziejów

• człowiek był i jest „istotą społeczną” - homo socius / homo politicus

• każdy człowiek jest w pewnym sensie socjologiem

• myśl przed-socjologiczna o społeczeństwie występuje w postaci:

• myśli potocznej - zbiór osobistych spostrzeżeń, fragmentarycznych i niespójnych

• wrażliwości artystycznej - sztuka posiada treści socjologiczne, jednak nie są one jej celem. Jest bliższa myśli potocznej, niż myśleniu naukowemu

• refleksji filozoficznej

• wyjście z myśli przed-socjologicznej:

• spostrzeżenie, że socjologia nie jest chaosem ludzkich przypadków, lecz posiada swoiste i powtarzalne cechy i prawidłowości

• spostrzeżenie, że możliwe jest formułowanie z niej ogólnych praw rzeczywistości

• socjologia dotyczy naszego własnego życia i zachowań, a badanie siebie jest najbardziej karkołomnym i trudnym przedsięwzięciem, dlatego też istnieje tak wiele różnych koncepcji co do tego, jak należy badać ludzkie zachowania i je interpretować

• socjologia zajmuje się:

• badaniem życia społecznego człowieka, grup społecznych i społeczeństw

• badaniem naszych zachowań jako istot społecznych

• analizuje zarówno przelotne spotkania na ulicy jak i globalne procesy społeczne

• docieka, co robi z nami społeczeństwo, a co sami ze sobą robimy

• uprawianie socjologii polega na umiejętności korzystania z wyobraźni i oderwania się od zastanych idei dotyczących życia społecznego

• w socjologii można odnaleźć wiele różnorodnych podejść teoretycznych. Spory teoretyczne są trudne do rozstrzygnięcia nawet w naukach przyrodniczych, a tym bardziej w socjologii, gdzie wielu dodatkowych problemów przysparza konieczność poddania badaniu naszych własnych zachowań

• praktyczne zastosowania w życiu:

• socjologia pozwala nam patrzeć na świat społeczny z innej perspektywy [gdy potrafimy zrozumieć, jak żyją inni, potrafimy też lepiej zrozumieć ich problemy - jesteśmy świadomi różnić kulturowych]

• badania socjologiczne pomagają w ocenie efektów praktycznych inicjatyw społecznych [pozwala nam przewidzieć niektóre skutki reform społecznych]

• pomaga nam w samopoznaniu - im lepiej wiemy, dlaczego działamy tak, jak działaby, im więcej wiemy o funkcjonowaniu społeczeństw w ogóle, tym większy mamy wpływ na naszą własną przyszłość

GENEZA

Bezpośrednimi okolicznościami narodzin socjologii była seria potężnych zmian, będących następstwem dwóch wielkich rewolucji - rewolucji francuskiej [1789] i rewolucji przemysłowej [koniec XVIII w.]. Rewolucja francuska była zwycięstwem laickich idei i wartości, takich jak wolności i równość, nad tradycyjnym porządkiem społecznym. Z wielką siłą i gwałtownością rozprzestrzeniły się one na cały świat, kształtując podstawy nowoczesnego porządku. Rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana w Wielkiej Brytanii, szybko rozprzestrzeniła się po świecie i spowodowała szerokie spektrum przemian społecznych i gospodarczych towarzyszących wynalazkom technicznym. Narodziny przemysłu spowodowały masową migrację ze wsi do miast, co spowodowało gwałtowną rozbudowę obszarów miejskich i wykształcenie się nowych stosunków społecznych. Kres tradycyjnych wzorców życia skłonił myślicieli do poszukiwań nowego rozumienia świata zarówno społecznego jak i naturalnego.

SOCJOLOGIA POZYTYWISTYCZNA

• pierwsza połowa XIXw.

• przedstawiciele: Comte, Durkheim, Spencer

• ma charakter naturalistyczny - naturalizm - świat przyrodniczy i społeczny ma taką samą naturę

• utożsamianie socjologii z innymi naukami przyrodniczymi

• postulowano używanie tych samych metod badania społeczeństwa, jakie wypracowały inne nauki przyrodnicze - Comte nazwał je „pozytywnymi”, przynoszące przezwyciężenie wcześniejszych „teologicznych” i „metafizycznych” sposobów myślenia

• dyrektywy modelu naukowego:

• ograniczenie poznania naukowego do faktów bezpośrednio obserwowalnych zmysłowo - unikanie wszystkich tez na temat istoty, esencji, fundamentalnych mechanizmów zjawisk

• osiąganie wszystkich uogólnień drogą ostrożnej indukcji

• sprowadzanie praw naukowych do prostych tez o zależności między obserwowalnymi faktami

• proste, rozumowe wprowadzenie przewidywań na temat zjawisk przyszłych

• wprowadzanie nowych dyrektyw praktycznych na temat zapobiegania lub wywoływania nowych faktów

SOCJOLOGIA ANTYPOZYTYWISTYCZNA / HUMANISYCZNA

• druga połowa XIXw.

• przedstawiciele: Weber, Mead, Popper, Znienacki

• wywarł ogromny wpływ na dzisiejszą socjologię i hermeneutykę

• krytyka tezy o jedności świata społecznego i przyrodniczego [w świecie ludzkim występują elementy nieobecne w przyrodzie - znaczenia, sensy, symbole, reguły, normy, wartości, idee - kultura]

• nauka nie może ograniczać się tylko do powierzchownych faktów, musi sięgać głębiej, do ukrytych, nieobserwowalnych znaczeń czy wartości wiązanych z faktami przez ludzi. W socjologii konieczne są głębsze interpretacje zdarzeń

• otwarta krytyka - twórca: Karl Popper - mechanizm kontroli i korekty jednostronnych poglądów. Interpretacja staje się obiektywniejsza, gdy jest formułowana w drodze otwartej dyskusji z udziałem wielu badaczy w warunkach „idealnej sytuacji komunikacyjnej” [całkowita swoboda wypowiedzi, braku nacisków zewnętrznych]

• idea współczynnika humanistycznego - twórca: William Thomas - wszelkie fakty społeczne, w odróżnieniu do faktów przyrodniczych, są zawsze związane z jakimiś działaniami ludzi, są faktami „czyimiś, a nie niczyimi”. Dlatego można je badać tylko z perspektywy tych ludzi, w których doświadczeniu występują, nie będąc zewnętrznym obserwatorem

• symetria wyjaśniania i przewidywania - problemy przewidywalności:

• istnieje duża ilość czynników oddziaływających na zdarzenia

• oddziaływanie innych na nasze działania

• każde działanie wyzwala dużą ilość efektów niezamierzonych, skutków ubocznych

• koncepcja refleksyjności Giddensa - fakt, że wiedza i dokonywane przez ludzi interpretacje na temat własnych działań, działań innych czy sytuacji społecznych, w których są uwikłani, w istotny sposób wpływa na ich decyzję, sposób postępowanie, a przez to na kształt społeczeństwa w którym żyją

• rozróżnianie dwóch typów prognoz [Roberta Mertona]:

• prognozy samorealizujące [ludzie biorąc na serio jakąś teorię i wynikające z niej przewidywania, nawet jeśli są fałszywe, doprowadzają do tego, że teoria się sprawdza]

• prognozy samodestrukcyjne [ludzie biorąc na serio jakąś teorię i wynikajace z niej przewidywania, w obawie przed zrealizowaniem się przewidywań podejmują działania obronne]

WYOBRAŹNIA SOCJOLOGICZNA

umiejętność wiążania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz podmiotowym działaniem ludzi

PIERWSI TEORETYCY

AUGUST COMTE [Francja, 1798 - 1875]

• wprowadził pojęcie „socjologii”

• pragną stworzyć naukę o społeczeństwie, która wyjaśniałaby prawa życia społecznego

• wierzył, że wszystkie nauki mają wspólną logikę i metodę naukową, która służy do poznania prawd uniwersalnych

• uważał, że odkrycie praw rządzących ludzkim społeczeństwem może pomóc nam w kształtowaniu własnych losów i służyć dobru ludzkości

• uważał socjologię za naukę pozytywną - świat społeczny i przyrodniczy ma taką samą naturę [naturalizm]

• pozytywizm utrzymuje, że nauka powinna zajmować się wyłącznie rzeczami namacalnymi, które można poznać doświadczalnie; na podstawie starannej obserwacji zmysłowej można sformułować prawa wyjaśniające związki między obserwowanymi zjawiskami; świat społeczny i przyrodniczy ma taką samą naturę [naturalizm]

• sformował prawo trzech etapów [trzech stadiów ludzkiego pojmowania świata]:

• stadium teologiczne - wiedza przyrodnicza i społeczna oparta jest na wierze i religii, że społeczeństwo jest wyrazem woli Boga

• stadium metafizyczne - ukształtowane w okresie renesansu - świat przyrodniczy i społeczny poznajemy za pomocą rozumu [poza empirycznie]

• stadium pozytywne:

• faza poznawania społeczeństwa przy użyciu technik naukowych

• głównym źródłem poznania przyrody i społeczeństwa jest obserwacja [zbieranie informacji o obserwowalnych faktach]

• zbierane fakty należy uogólnić w drodze indukcji, poszukując zależności między zdarzeniami

• mając zależności możemy formułować prawa naukowe [mówiące o stałej zależności]

• planował zrekonstruować społeczeństwo francuskie i społeczeństw w ogóle, na podstawie wiedzy socjologicznej

• nalegał na stworzenie „religii człowieczeństwa”, w której wiarę i dogmat zastąpiłyby podstawy naukowe [w centrum tej religii byłabym socjologia]

• podstawowym składnikiem społeczeństwa jest grupa społeczna, a najważniejszą grupą społeczną jest rodzina

• „rodzina jest podstawową komórką społeczną”

EMILE DURKHEIM [Francja, 1858 - 1917]

• wywarł duży wpływ na kształt dzisiejszej socjologii

• trzy najważniejsze poruszone przez niego wątki:

• znaczenie socjologii jako nauki empirycznej

• uznanie jednostki i powstanie nowego porządku społecznego

• źródła i charakter współczesnego autorytetu moralnego

• socjologię powinno się badać poprzez analizę skutków i wyrażających je treści [prawo, teksty religijne]; trzeba przy tym odrzucić uprzedzenia i ideologie

• „fakty społeczne należy traktować jak rzeczy”

• badanie faktów społecznych jest głównym zadaniem socjologi

• dwie własności faktów społecznych:

• zewnętrzność - fakty społeczne to zewnętrzne sposoby myślenia, działania i odczuwania, które żyją własnym życiem, niezależnie od tego, jak żyją i co postrzegają pojedynczy ludzie

• przymusowość - fakty społeczne wywierają nacisk / przymus na jednostki

• fakty społeczne to zewnętrzne wobec jednostki sposoby działania, myślenia i odczuwania

• rzeczywistość społeczna - społeczeństwo to coś więcej niż zbiór działań i interesów jej poszczególnych członków

• społeczna i moralna solidarność spajająca społeczeństwo:

• solidarność mechaniczna - ma miejsce w społeczeństwie tradycyjnym, o słabym podziale pracy. Oparta jest na konsensie i na wspólnych przekonaniach zbiorowości

• solidarność organiczna - ma miejsce w społeczeństwie zróżnicowanym, o wysokiej specjalizacji pracy. Oparta jest na współzależności ekonomicznej jednostek i rozpoznaniu znaczenia tego, co wnoszą inni

• istnieją dwa typy więzi społecznych:

• integracja społeczna

• regulacja społeczna

Studium Durkheima o samobójstwie

• mimo, że ludzie żywią przekonanie, że ich działania wynikają z wolnej woli i własnego wyboru, o zachowaniach tych decydują głównie wzoru społeczne

• samobójstwo jest faktem społecznym

• samobójstwo jest czymś więcej niż zbiorem jednostkowych aktów

• wśród samobójców jest więcej:

• mężczyzn niż kobiet

• protestantów niż katolików

• bogatych i samotnych niż biednych w związku

• wskaźnik samobójstw maleje w trakcie wojen, wzrasta w okresie zmian gospodarczych i niestabilności ekonomicznej

• istnieją cztery typy samobójstw:

• egoistyczne - zachodzi przy niskiej integracji społecznej [gdy jednostka nie posiada silnych więzi społecznych, lub gdy więzi te słabną lub ulegają zerwaniu

• anomiczne - wynika z braku regulacji społecznej, zachodzi gdy zaburzona jest równowaga między okolicznościami a pragnieniami jednostki [rozwód, strata pracy]

• altruistyczne - zachodzi, gdy jednostka jest za bardzo zintegrowana ze społeczeństwem [japońscy kamikadze, terroryści - samobójcy]

• fatalistyczne - zachodzi przy nadmiernej regulacji społecznej, gdy jednostkę przytłacza poczucie bezsilności wobec społeczeństwa

• anomia - stan bezcelowości i rozpaczy - efekt upadku tradycji i braku nowych wartości, które mógłby by zastąpić stare, zanikające

• krytyka: badania oparte są na ogólnych danych statystycznych, odrzucają pozaspołeczne czynniki samobójstwa

KAROL MARKS [Niemcy, 1818 - 1883]

• w młodości popadł w konflikt z władzami niemieckimi, na krótko przeniósł się do Francji, a później do Wielkiej Brytanii, gdzie był świadkiem rewolucji przemysłowej oraz narastających nierówności społecznych

• w Paryżu poznał Fryderyka Engelsa, z którym rozpoczął współpracę współpracował

• działalnością wyróżniającego człowieka z przyrody jest jego praca

• zwolennik linearnej teorii rozwoju społeczeństwa [które dąży do komunizmu]

• cała dotychczasowa historia ludzkości jest historią walk klasowych

• opierał swe poglądy na materialistycznej koncepcji dziejów - zmiany społeczne nie wynikają z wyznawanych przez ludzi idei i wartości lecz z warunków ekonomicznych

• ekonomia jest centralną dziedziną życia

• wg. niego najistotniejsze zmiany przyniósł kapitalizm

• system polegający na produkcji dóbr i usług dla szerokich rzesz odbiorców

• charakteryzujący się konfliktem klasowym

• dwa podstawowe elementy przedsiębiorstwa

• kapitał - wszelkie mienie [pieniądze, maszyny, fabryki]

• praca zarobkowa - dotyczy ludzi nie mających własnych środków utrzymania, muszący szukać zarobku u posiadaczy kapitału

• kształt struktur i instytucji ekonomicznych i politycznych prowadzi do zniewolenia i wyzysku jednych ludzi przez drugich [tzw. alienacja pracy]

• podstawowym źródłem alienacji pracy i dehumanizacji życia społecznego jest prywatyzacja, która dzieli ludzi na posiadających i pracujących

MAX WEBER [Niemcy, 1864 - 1920]

• zajmował się również ekonomią, filozofią, prawem i historią porównawczą

• ogłaszał odrębność socjologii od innych nauk przyrodniczych

• uważał, że socjologia powinna badać działania społeczne, a nie jej struktury

• odrzucił materialistyczną wizję dziejów, przypisywał również mniejsze niż Marks znaczenie konfliktowi klasowemu

• uważał, że czynniki ekonomiczne wpływają na rozwój społeczeństw, ale najważniejsze są idee i wartości wyznawane przez ludzi

• jednostki ludzkie są wolne w swoim działaniu i mogą kształtować własna przyszłość

• nie uznawał istnienia zewnętrznych, niezależnych od jednostek struktur

• w swoich najsłynniejszych pracach analizuje działanie społeczne w kontekście różnic między społeczeństwem zachodnim, a innymi wielkimi cywilizacjami

• porównywał systemy religijne

• typy idealne - pomocne w rozumieniu rzeczywistości modele pojęciowe i analityczne, rzadko lub wcale nie występujące w świecie rzeczywistym, często możliwe jest jedynie wyróżnienie ich niektórych cech. Każdą sytuację można spróbować porównać z typem idealny, które służą za stałe punkty odniesienia/

• racjonalizacja - rozwój nauki, nowoczesnej techniki i biurokracji

• odczarowanie - zanik dawnego sentymentalizmu pod naporem naukowego myślenia

• uważał, że racjonalizacja może spowodować zagrożenie dla duchowości człowieka

HARRIET MARTINEAU [Wielka Brytania, 1802 - 1876]

• określana jako „pierwsza kobieta socjolog”

• wprowadziła socjologię w Wielkiej Brytanii [przetłumaczyła Cours de philosphie positive Comte, sama napisała wiele książek i esejów]

• prowadziła systematyczne badania społeczeństwa amerykańskiego lat trzydziestych XIX wieku

• twierdziła, że analiza społeczna powinna obejmować wszystkie aspekty społeczeństwa, w tym jego podstawowe instytucje polityczne, religijne i ekonomicznej

• uważała za konieczność uwzględniania w badaniach roli kobiet

• jako pierwsza zwróciła uwagę na kwestie dotąd często lekceważone przez socjologów - małżeństwo, dzieci, życie rodzinne i religijne, stosunki rasowe

• zadaniem socjologów nie jest tylko obserwacją ale również czynny udział w życiu społecznym w celu jego poprawy

• orędowniczka wyzwolenia kobiet i zniesienia niewolnictwa

WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY SOCJOLOGICZNE

FUNKCJONALIZM

• najznakomitsi przedstawiciele: Talcott Parsons i Robert Merton

• często posługuje się analogią organiczną [społeczeństwo - organizm]

• traktuje społeczeństwo jako system

• system ten składa się z różnych części, pełniących określone funkcje

• zadaniem socjologii jest badanie funkcjonowania tych części

• system społeczny charakteryzuje się stabilnością

• stałym fundamentem jest konsens moralny [społeczeństwo podziela te same wartości]

• akcentuje czynniki warunkujące porządek społeczny, kosztem czynników odpowiedzialnych za podział i konflikt

• niedowartościowanie twórcze jednostek

TEORIA KONFLIKTU

• przedstawiciele: Ralf Dahredorf

• podkreśla znaczenie struktur społecznych

• proponuje ogólny „model” funkcjonowania społeczeństwa

• odrzucają założenie o konsensie moralnym

• podkreślają znacznie podziałów społecznych

• gładką nacisk na zagadnienia związane z władzą, nierównościami i walką

• społeczeństwo złożone jest z różnych grup starających się realizować własne interesy

• odmienność interesów prowadzi do konfliktów

• Marks postrzega różnice interesów w kontekście klas [klasa posiadająca i nieposiadająca], Dahrendorf odnosi je do władzy [rządzący i rządzony]

TEORIA DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO / TEORIA ZMIANY

• zmiany społeczne mogą zachodzić pod wpływem idei, myśli ludzkiej

• rozwój ludzkości prowadzi do coraz większej racjonalizacji

• ludzkie działania są przedmiotem czystej kalkulacji

• kładzie nacisk na formowanie się struktur przez działania i integrację członków społeczeństwa

• próbuje pochwycić sens działania społecznego i interakcji

• skupia się na analizie zachować poszczególnych działających oraz ich stosunku do innych działających i do społeczeńśtwa

INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY

• opiera się na dwóch postaciach:

• Max Weber - teoria działania

• George Herbert Mead

• u jego źródeł leży zainteresowanie językiem i znaczeniem

• zdaniem Meada to dzięki językowi stajemy się istotami samoświadomymi, a więc mamy poczucie własnej indywidualności i możemy spojrzeć na siebie z zewnątrz, tak jak patrzą na nas inni

• symbol - coś, co zastępuje coś innego [język, gesty, kolory, piktogramy]

• skupia uwagę na szczegółach interakcji międzyludzkich

• nie zajmuję się działaniami makrospołecznymi

• koncentruje się głównie na życiu codziennym, rodzinnym

KULTURA

• ogól ludzkiego dorobku

• to wszystko to, co człowiek czyni, myśli i posiada jako członek społeczeństwa

• trzy segmenty:

• kultura normatywna - co jest pożądane, a co zakazane - normy i wartości

• kultura idealna / symboliczna - co człowiek myśli

• kultura materialna - co człowiek posiada

• wartości - idee wyznawane przez jednostki lub grupy, które określają co jest pożądane, właściwe, dobre a co złe [np. monogamia] - realizowane i uznawane; arbitralne

• normy - reguły zachowania odzwierciedlające i ucieleśniające wartości danej kultury, zalecające jedne zachowania a zakazujące innych

• środki [normy] dobieramy, cele [wartości] wybieramy

• anatomia kultury:

• atom kultury - rys kultury - element kultury, rys kultury - np. krawat w męskim ubiorze

• kompleks kultury - sposoby ubierania się

• konfiguracje kultury - marki, sklepy, sieci sklepów, okazje

• dysharmonie kulturowe:

• zapóźnienie kulturowe

• niekompetencja kulturowa

• niekompetencja kulturowa

• różnorodność kultury [pluralizm kulturowy]:

• ludzkość stworzyła ogromną różnorodność kultur

• różne wymagania i standardy kultur

• presja krzyżujących się kultur

• dysonans poznawczy

• trzon kultury, subkultury i kontrkultury

• etnocentryzm kulturowy

• relatywizm kulturowy

• relatywizm kulturowy - przy ocenie innej kultury należy zawiesić własne, zakorzenione przekonania kulturowe. Należy oceniać inna kulturę za pomocą standardów tej innej kultury

• etnocentryzm kulturowy - ocenianie innych kultur poprzez porównanie z kulturą oceniajacego

• heterogeniczność wewnętrzna - uniformizuje działanie i myślenie w obrębie zbiorowości

• heterogeniczność zewnętrzna - uniformizuje działanie i myślenie między zbiorowościami

• ciągłość pozajednostkowa - dziedziczenie sposobów życia przez pokolenia

SOCJALIZACJA [socialis - towarzyski]

• człowiek nie rodzi się z umiejętnościami potrzebnymi do życia w społeczeństwie, lecz musi je sobie przyswoić

• socjalizacja to proces, który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w społeczeństwie

• w czasie trwania socjalizacji człowiek przyswaja sobie obowiązujące w życiu społecznym:

• umiejętności niezbędne do życia [np. porozumiewanie się]

• ideały, reguły i normy postępowania, wartości oraz symbole [np. symbolika narodowa]

• role społeczne

• fazy socjalizacji:

• pierwotna - odbywa się w dzieciństwie w wyniku kontaktówz rodzicami i rówieśnikami, których zachowanie jednostka naśladuje

• wtórna - odbywa się w późniejszym czasie i trwa do końca życia, dokonuje się pod wpływem instytucji społecznych. Na tym etapie jednostka ma duży wpływ na kształtowanie samego siebie

• instytucje socjalizacji - grupy lub konteksty społeczne, w których zachodzą procesy socjalizacji

• funkcje socjalizacji:

• jest mechanizmem transmisji kultury - jednostka przejmuje dorobek kulturowy i cywilizacyjny poprzednich pokoleń, dzięki czemu każde pokolenie nie musi rozpoczynać wszystkiego od nowa [np. od nowa wymyślać języka]

• zapewnia utrzymanie porządku społecznego poprzez wpojenie jednostce norm moralnych obowiązujących w społeczeństwie

ROLA SPOŁECZNA

• społecznie określone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba zajmująca daną pozycję społeczną

• okeśla sposób postępowania człowieka, który jak aktor musi się jej nauczyć, a w jej odgrywaniu ma niewielki margines swobody

• człowiek odgrywa w swoim życiu wiele ról społecznych, z którymi wiąża się obowiązki często trudne do pogodzenia [konflikt ról] - np. problem pogodzenia roli matki z rolą pracownika

TOŻSAMOŚĆ

• w toku socjalizacji u każdego z nas wykształca się poczucie tożsamości i zdolność do samodzielnego myślenia i działania

• ogólnie - odnosi się do tego, jak ludzie rozumieją sami siebie i co ma dla nich znaczenie

• do najważniejszych źródeł tożsamości należą:

• płeć

• orientacja seksualna

• narodowość lub etniczność

• klasa społeczna

• tożsamość społeczna [zbiorowa]:

• dotyczy cech jakie przypisują jednostce inni

• określa stosunek jednostki do innych jednostek posiadających takie same cechy

• np. matka, student, feministki

• tożsamość jednostkowa [osobista]:

• zaznacza naszą odrębność względem innych

• dotyczy procesów samorozwoju, w których wykształca się nasze wyjątkowe poczucie bycia sobą i niepowtarzalny stosunek do otaczającego nas świata

NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE

• nierówności stanowią istotną cechę społeczeństwa ludzkiego

• nierówności społeczne dotyczą sytuacji gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do rożnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych

• żeby mówić o nierówności musi wystąpić coś więcej niż różnica między grupami - np. łatwiejszy lub trudniejszy dostęp do pewnych cenionych społecznie dóbr

• cenione społeczne dobra, to takie, które zaspokajają ważne potrzeby czy aspiracje ludzi,a których zdobycie nie jest bezproblemowe:

• bogactwo

• władza

• prestiż

• wykształcenie

• zdrowie i sprawnośc fizyczna

STRATYFIKACJA - UWARSTWIENIE SPOŁECZNE

• opisuje grupowe lub pozycyjne różnice dostępu do cenionych społecznie dóbr

• hierarchizacja społeczeństwa

• zbieżność czynników stratyfikacji - cenione dobra społeczne są często ze sobą powiązane, np. prezydent ma władzę, dzięki której zdobywa też prestiż i majątek

• rozbieżność czynników stratyfikacji - polityk ma władzę, wysokie zarobki i fatalny prestiż; profesor - wysoki prestiż, średnie zarobki i niewielką władzę

• cztery podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw ludzkich:

• niewolnictwo [człowiek - przedmiot]

• system kastowy [ściśle zamknięta grupa społeczna, której odrębność, wynikająca z przepisów religijnych lub prawnych, jest zwykle usankcjonowana zwyczajowo]

• system stanowy [ustrój polityczny, w którym istnieją dokładnie zdefiniowane grupy społeczne, mające określone prawa i obowiązki. Zwykle w systemie tym ludzie są przypisywani do określonych stanów z urodzenia, a możliwości przechodzenia z jednego stanu do drugiego są ograniczone do minimum - np. arystokracja, duchowieństwo, pospólstwo]

• system klasowy [podział ze względu na status ekonomiczny. Przynależność klasowa nie jest dziedziczna, formalna ani zwyczajowa. Z łątwością można przechodzić z jednej grupy do drugiej, charakteryzuje się duża ruchliwością społeczną]

TEORIA KLAS KAROLA MARKSA

• klasy - grupy ludzi, które charakteryzują się różnym stosunkiem do środków produkcji - środków, które zapewniają im utrzymanie.

• kapitaliści - grupa posiadająca własne środki produkcji i najmująca siłę roboczą

• proletariat - grupa nie posiadająca własnych środków produkcji, która najmuje się jako siła robocza i używa środków produkcji w pracy

• stosunki między grupami oparte są na wyzysku [w kapitalizmie - przejmowanie tzw. wartości dodatkowej]

• wartość dodatkowa - różnica między wartością produktu wyprodukowanego przez pracownika, a zapłatą za wykonaną pracę

• uważał, że wraz z rozwojem kapitalizmu nastąpi pauperyzacja - proces społeczny polegający na obniżaniu się stopy życiowej jednostek lub zbiorowości; nastąpić miało zmniejszenie się ilości bogatych kapitalistów, a wzrost biednych robotników

• feudalizm miał upaść, a zastąpić miał go socjalizm

TEORIA KLAS MAXA WEBERA

• klasy to grupy ludzi, które charakteryzują się podobnymi szansami życiowymi wynikającymi z podobnej pozycji rynkowej

• zaproponował podział na trzy struktury:

• porządek klasowy [ekonomiczny] - podziały klasowe nie wiążą się tylko z posiadaniem, ale i również umiejętnościami, kwalifikacjami i referencjami, które decydują o tym, jaką pracę może otrzymać dana jednostka

• statusowy - odnosi się do różnic w zakresie szacunku i prestiżu - status zaczęto wyrażać za pośrednictwem stylu życia; sposób mówienia, ubierania się pomaga kształtować pozycję społeczna jednostki w oczach innych

• partyjny - to grupa jednostek współpracujących ze sobą , gdyż mają podobne pochodzenie, cele lub interesy. Często działa w sposób zorganizowany

• interes klasowy i partyjny powinien być taki sam, lub chociaż podobny

TEORIA ERIKA OLINA WRIGHTA

• próbował połączyć teorię klasową Marksa I Webera

• stworzył teorię sprzecznej lokalizacji klasowej

• podziały klasowe wynikają z kontroli nad trojakiego typu zasobami:

• finansowymi

• materialnymi

• siłą roboczą

• grupą panująca nad wszystkimi zasobami są kapitaliści

• grupą nie panującą nad tymi zasobami są robotnicy

• pomiędzy możemy wyróżnić wiele grup mających częściową kontrolę nad zasobami - klasy te mają sprzeczną lokalizację klasową [mają wpływ na niektóre aspekty produkcji, ale nie na wszystkie]

• różnice położenia klasowego w obrębie klas średnich są:

• posiadane umiejętności i kwalifikacje

• stosunek do władzy

KLASY ŚREDNIE - WSPÓŁCZEŚNIE

• wg. Marksa drobna władza miała zniknąć, a osoby mające drobną władzę miały stać się robotnikami

• w XX w. zaczęła wzrastać najemna siła pracowników umysłowych - tzw. białe kołnierzyki - które stworzyły nową klasę średnią; robotnicy zostali nazwani niebieskimi kołnierzykami

• klasy średnie, a w szczególności białe kołnierzyki stanowią większą część społeczeństwa

• cechy klas średnich:

• stabilność ekonomiczna

• stabilność polityczna i społeczna

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

• jednostki i grupy społeczne zmieniają swoje miejsce w przestrzeni:

• geograficznej - ruchliwości pozioma [migracje, dojazdy do pracy, turystyka]

• społecznej - ruchliwość pionowa [stratyfikacja, awans lub degradacja na drabinie społecznej]

• ruchliwość wewnątrzpokoleniowa - badanie indywidualnych karier zawodowych

• ruchliwość międzypokoleniowa - badanie, w jaki sposób dzieci w swojej karierze zawodowej idą w ślady swoich rodziców i dziadków

• badania nad ruchliwością społeczną:

• 1960 - Peter Blau i Otis Dudley Duncan - stwierdzili, że w USA ruchliwość pionowa jest dużą, ale niemal w całości dotyczy ruchu między zbliżonymi pozycjami zawodowymi. Ruch w dól drabiny jest znacznie rzadziej spotykany niż ruch w górę. Blau i Duncan podkreślają znaczenie, jakie dla indywidualnych szans na osiągniecie sukcesu ma wykształcenie i wyszkolenie. Ich zdaniem ruchliwość społeczna w górę charakteryzuje na ogól kraje uprzemysłowione i przyczynia się do stabilności i integracji społecznej

• 1964 - Seymour Martin Lipset i Reinhard Bendix - przeanalizowali dane z dziewięciu krajów uprzemysłowionych - Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec Zachodnich, Szwecji, Szwajcarii, Japonii, Danii, Włoch i USA - pod kątem awansu robotników do klasy białych kołnierzyków. Wbrew oczekiwaniom autorów badania nie znaleźli oni dowodów na większą ruchliwość w USA niż w krajach europejskich. Całkowita ruchliwość z pozycji niebieskich kołnierzyków na pozycję białych kołnierzyków wyniosła 30% w USA, a w pozostałych krajach wahała się miedzy 27%-31%.

• 1999 - Gordon Marshall i David Firth - zajęli się subiektywnymi odczuciami ludzi na temat zmian ich pozycji klasowej - przeanalizowali dane z dziewięciu krajów: Bułgarii, byłej Czechosłowacji, Estonii, Niemczech, Polsce, Rosji, Słowenii, USA i Wielkiej Brytanii - sprawdzali czy ruchliwość klasowa wiąże się ze wzrostem czy też spadkiem satysfakcji z codziennego życia i stwierdzili, że nie ma ogólnie rzecz biorąc związku między nimi

PROFESJONALIZM:

• profesjonalizacja to proces, w którym określone grupy społeczne i zawodowe zdobywają kontrolę nad procesem pracy, a co za tym idzie że jest to proces pozyskiwania władzy społecznej

• trzy aspekty:

• możliwość wykonywania zawodu jest zarezerwowana dla osób spełniających jasno określone kryteria

• społeczność profesjonalna monitoruje i koryguje postępowanie i działalność zawodową swoich członków

• wyłącznie członkowie profesji mają prawo praktykować dany zawód

POWSTANIE I TYP IDEALNY BIUROKRACJI

ORGANIZACJA BIUROKRATYCZNA [M.Weber]:

• służy koordynacji ludzkich działań

• służy ustabilizowaniu przepływu dóbr wytworzonych przez ludzi w czasie i przestrzeni

• silnie zhierarchizowana

• warunkiem rozwoju organizacji jest kontrola informacji

• organizacja musi mieć sformułowane na piśmie reguły funkcjonowania

BIUROKRACJA [biuro + kratia]

• jedna z form organizacji, szczególnie rozpowszechniona w instytucjach państwowych

• ogół ludzi administrujących, zarządzających, organizujących pracę instytucji i urzędników

• wydźwięk pozytywny: wzór staranności, dokładności, skutecznego zarządzania

• wydźwięk negatywny [bardziej rozpowszechniony]: powolne procedury, narzucanie masom decyzji społecznie szkodliwych, brak skuteczności działania

BIUROKRACJA WEBERA

• obejmuje wszystkie aspekty życia

• jest warunkiem istnienia społeczeństwa racjonalnego

• jej rozwój jest konieczny, ponieważ tylko ona pozwala na zarządzanie wielkimi systemami społecznymi

• ma ściśle określony zakres działań

• nabór do instytucji / organizacji odbywa się na podstawie kompetencji

• decyzje podejmowane są przy pomocy przepisów

• opiera się na obiegu dokumentów

TYP IDEALNY WEBERA

• wyraźna hierarchia władzy

• urzędnicy na każdym poziomie organizacji działają według skodyfikowanych reguł postępowania

• urzędnicy pracują w pełnym wymiarze godzin i otrzymują stałe wynagrodzenie

• praca urzędnika jest oddzielona od jego życia prywatnego

• żaden członek organizacji nie jest właścicielem środków materialnych, z których korzysta

• im bardziej zbliżona do typu idealnego, tym skuteczniej osiągać będzie postawione sobie cele

UZUPEŁNIENIE DO TEORII WEBERA

• Piter Blou - stosunki nieformalne [koleżeństwo, komunikacja pozioma]

• Robert Merton - dysfunkcje [brak elastyczności] i rytualizm biurokracji [przestrzeganie zasad za wszelką cenę]

• Tom Burns i George Stalker - system mechaniczny i organiczny

• mechaniczny - sztywna struktura, dolni pracownicy rzadko komunikują się z „górą”, anonimowość pracy

• organiczna - luźna struktura, cele mają pierwszeństwo przed zakresem obowiązków, komunikacja wielopoziomowa, każdy wnosi wkład w rozwiązywanie problemów

• Michel Foucault

• kontrola czasu i przestrzeni - im wyższy status, tym bardziej ekskluzywne miejsce pracy, od pracowników wymaga się pracy w określonych godzinach, czynności muszą być skoordynowane w czasie i przestrzeni

• nadzór - czym niższe stanowisko jednostki, tym uważniejsza jego obserwacja; dwie formy: bezpośrednia [przełożeni - podwładni] oraz pośrednia [polegająca na zdobywaniu informacji o jednostce]

GRANICE NADZORU

• wg. Webera i Foucaulta najskuteczniejszym sposobem zwiększenia wydajności pracy jest maksymalny nadzór [pogląd mylny]

• zbyt duży nadzór zniechęca pracowników, prowadzi do konfliktów

BIUROKRACJA A DEMOKRACJA

• nie ma demokracji bez biurokracji

• biurokracja jest największym zagrożeniem dla demokracji

• żelazne prawo Michelsa - utrata władzy przez „doły” na rzecz „góry” hierarchii organizacji

ORGANIZACJE A PŁEĆ

• biurokrację cechuję zawodowa segregacja płci

• kobiety = źródło taniej, solidnej pracy

• kobiety odgrywają ważną rolę pomocniczą - wykonują rutynowe zadania, które pozwalają mężczyzną na zajęcie się awansem, zajmują się domem i dziećmi, dbają o samopoczucie mężczyzny

• męska homosocjalność - zjawisko pozwalające mężczyznom utrzymać władzę w swoim zamkniętym kręgu

ZAMIAST BIUROKRACJI

• by zwiększyć elastyczność wiele organizacji odchodzi od struktur pionowych na rzecz modeli „poziomych” i pracy zespołowej

• model japoński - proces decyzyjny przebiega od dołu do góry, charakteryzuje się mniejszą specjalizacją, dążeniem do zatrudnienia pracownika na całe jego życie [bezpieczeństwo pracy], naciskiem na pracę zespołową, łączeniem pracy zawodowej z życiem prywatnym [w celu zdobycia lojalności pracowników np. pożyczki na kształcenie dzieci] - daje wszystkim pracownikom możliwość zaangażowania się

• zarządzanie zasobami ludzkimi - styl zarządzania oparty na założeniu, że pracownicy firmy decydują o jej konkurencyjności: jeżeli nie poświęca się całkowicie firmie i produkcji, firma nigdy nie będzie liderem w swej branży

• kultura korporacyjna - tworzenie kultury wspólnie z pracownikami, budując lojalność wobec firmy i dumę z niej [np. firmowe pikniki]

debiurokratyzacja - stopniowy rozpad weberowskiej biurokracji

adhokracja - organizacji charakteryzującej się tymczasowością i zredukowaną do minimum strukturą formalną, na

którą składają się zespoły powoływane w celu realizacji konkretnego zadania lub rozwiązania konkretnego problemu; poszczególne osoby są zapraszane do współpracy przy realizacji określonych projektów, przy czym nie muszą to być stali pracownicy firmy

makdonaldyzacja - proces, w którym zasady, na jakich opiera się funkcjonowanie restauracji typu fast food, zaczynają również obowiązywać w wielu innych aspektach funkcjonowania społeczeństwa - cztery zasady funkcjonowania: wydajność, niezawodność, uniformizacja i automatyzacja kontroli

dedyferencjacja - odchodzenie od wąskich specjalizacji na rzecz poszerzania zakresu i różnorodności funkcji [pracownik uczestniczy w wielu różnych etapach realizacji zadań organizacji, nie tylko w jednym]

SOCJOLOGIA PRACY I GOSPODARKI

PRACA

• zajecie wymagające wysiłku umysłowego lub fizycznego, którego celem jest wytwarzanie dóbr i usług, służących do zaspokajania ludzkich potrzeb

• nastawienie punitywne - praca = trud; coś narzuconego z góry, przymusowego

• nastawienie instrumentalne - praca = źródło dochodu, zapewniające egzystencję oraz zaspokajanie potrzeb

• nastawienie autoteliczne - praca jest celem samym w sobie, zapewnia rozwój [indywidualny i społeczny]

ASPEKTY PRACY ZAWODOWEJ

• pieniądze [obniżenie problemów życia codziennego]

• poziom aktywności [możliwość zrobienia użytku ze swoich umiejętności i zdolności]

• urozmaicenie [pozwala na wyjście z domu i zmianę otoczenia]

• struktura czasu [nadaję strukturę codziennym zajęciom, brak nudy]

• kontakty społeczne [zawiązywanie nowych znajomości i przyjaźni]

• poczucie własnej tożsamości [poczucie własnej wartości często wiąże się z ekonomicznym wkładem w utrzymanie gospodarstwa domowego]

RODZAJE PRACY

• płatna - praca za którą zostajemy wynagradzani

• niepłatna - praca za którą nie dostajemy wynagroszenia [np. naprawa własnego samochodu, prace domowe]

• rejestrowana - zarejestrowana w statystykach zatrudnienia, na pisemną umowę, opodatkowana

• nierejestrowana - w ramach gospodarki nieformalnej [szarej strefy], praca najemna [bez umowy], na własny rachunek [nieopodadkowana]

KIERUNKI ROZWOJU ZATRUDNIENIA

• oparcie systemu gospodarczego na rolinictwie -> oparcie systemu gospodarczego na produkcji przemysłowej

• dominacja zatrudnienia w przemyśle wytwórczym -> dominacja zatrudnienia w usługach finansowych i gospodarczych

• dominacja zawodów niebieskich kołnierzyków -> dominacja zawodów usługowych i białych kołnierzyków

• praca domeną mężczyzn -> wzrost zatrudnienia kobiet

• epoka przemysłowa - > gospodarka oparta na wiedzy

• przyczyny zmian

• zmiany techniczne - wykorzystanie nauki do produkcji maszyn pozwalajacych na zwiększenie wydajnosci produkcji

• rozwój przemysłu wytwórczego na świecie

• feminizm, docenienie wkładu kobiet w rozwój organizacji i pracy

• zmiany zapotrzebowania na rynku

niebieskie kołnierzki - pracownicy fizyczni

białe kołnierzyki - pracownicy umysłowi

gospodarka oparta na wiedzy - typ gospodarki, której rozwój i wzrost zależy od pomysłów, informacji i różnorakiej wiedzy, w której większość zatrudnionych zajmuje się projektowaniem, opracowywaniem strategii rozwoju, marketingiem, sprzedażą i świdczeniem usług; polega na nieustajacej wymianie informacji i opinii, potencjale nauki i techniki

PODZIAŁ PRACY

• praca dzieli się na olbrzymią liczbę wyspecjalizowanych czynności, w których specjalizują się poszczególne jednostki

• w społeczeństwach tradycyjnych - praca wymaga opanowania jakiegoś rzemiosła, rzemieślnik sam wytwarzał dany produkt od początku do końca, pracę wykonywano głównie w domach, mała różnorodność prac, większa część społeczeństwa byłą niezależna gospodarczo

• w społeczeństwach nowoczesnych - umiejętności rzemieślników zajęły kwalifikacje potrzebne do realizacji poszczególnych etapów większego procesu produkcyjnego, oddzielenie pracy od domu, duża różnorodność zawodowa, wzrost współzależności ekonomicznej

• poglądy na podział pracy

• Marks - skutkiem postępu industrializacji będzie alienacja pracowników [podejście instrumentalne, rutyna, monotonia]

• Durkheim - skutkiem postępu industrializacji będzie wzmocnienie solidarności społecznej

TAYLORYZM [od Frederica Winslowa Taylora] - naukowa organizacja pracy, polegająca na badaniu procesu produkcji przemysłowej w celu rozbicia go na proste operacje, które następnie należało precyzyjnie zsynchronizować i zorganizować [np. jeden człowiek może zrobić 20 szpilek dziennie, ale dzięki rozbiciu zadania na ileś prostych operacji dziesięciu wyspecjalizowanych ze sobą pracowników wytwarza dziennie 48 tys. szpilek - czyli 4800 na jednego pracownika]

FORDYZM [od Henrego Forda] - poszukuje nie tylko najwydajniejszej realizacji poszczególnych operacji, ale również sposobu złączenia odrębnych czynności w system ciągłej, płynnej produkcji. Jedna z najważniejszych innowacji forda było wprowadzenie ruchomej taśmy produkcyjnej. System ten jednak okazał się dobry tylko w przemyśle wytwarzającym standardowy produkt przeznaczony na masowy rynek - każda zmiana produktu wymaga potężnych inwestycji

systemy małego zaufania - tayloryzm i fordyzm - zadania są odgórnie ustalone i sprzężone z pracą maszyn, praca jest ściśle kontrolowana i pracownicy mają małą swobodę działania. Ciągły nadzór powoduje spadek zaangażowania u pracowników

systemy dużego zaufania - pozwalające pracownikom samodzielnie ustalać tempo pracy, a nawet jej zakres. Funkcjonują zazwyczaj na wyższych szczeblach organizacji przemysłu

POSTFORDYZM [Michael Piore i Charles Sabel] - jego istotą jest maksymalizacja elastyczności i innowacyjności ze wylęgu na wymagania rynku. Terminem tym określa sie cały zespół powiązanych ze sobą zmian, zachodzących nie tylko w obszarze organizacji pracy i życia gospodarczego ale takę w całym społeczeństwie. Decentralizacja pracy, powstawanie nie powiązanych hierarchicznie zespołów, odchodzenie od wąskich specjalizacji

• elastyczna specjalizacja [elastyczność produkcji] - polega na wykorzystaniu przez małe grupy wysoko wykwalifikowanych pracowników innowacyjnych technologii i stosowania nowych metod wytwarzania bardziej zindywidualizowanych produktów [lepsze dostosowanie się do indywidualnych potrzeb konsumentów]

• praca zespołowa

• system kół poprawy jakości [w firmach zautomatyzowanych] - grupy składające się z pięciu do dwudziestu przeszkolonych pracowników, którzy spotykają się regularnie, aby omawiać i rozwiązywać problemy związane z produkcją

• zespoły zadaniowe [w firmach niezautomatyzowanych] - członkowie współpracują w grupie nad danym projektem [np. reklamą], każdy z nich wnosi do projektu coś własnego, po wykonaniu projektu zespół rozpada się a jego członkowie płynnie przechodzą do innych grup zadaniowych

• wszechstronność - nowe rozwiązania w zakresie organizacji produkcji pozwolą pracownikom poszerzać zakres umiejętności zawodowych, gdyż zamiast powtarzania wciąż od nowa tej samej czynności będą oni mieli okazję wykonywać różne zadania; praca zespołowa i grupy zadaniowe stwarzają pracownikom możliwość wszechstronnego wyszkolenia i poszerzenia zakresu kompetencji - to prowadzi do wzrostu wydajności pracy i poprawy jakości wyrobów i usług. Wszechstronność kwalifikacji pracowników wymaga szkoleń

• krytyka postfordyzmu - niektórzy analitycy twierdzą, że mamy do czynienia z „neofordyzmem” - czyli nową odmianą fordyzmu - nie „postfordyzmem”. Nie istnieje gładkie przejście z fordyzmu do postfordyzmu, produkcja masowa wciąż dominuje w pewnych gałęziach przemysłu

BEZROBOCIE

• bezrobotny - osoba zarejestrowana urzędzie jako osoba bezrobotna, osoba nie zatrudniona, poszukująca pracy

• bezrobocie w ostatnim stuleciu:

• najwyższy poziom w latach '30

• powojenna idea Keynsa - przyczyną bezrobocia jest niedostateczna siła nabywcza społeczeństwa, tak więc brakuje bodźca dla produkcji i potrzeba mniej pracowników

• do lat '70 za cel powzięto sobie osiągniecie sytuacji pełnego zatrudnienia

• w latach '70 i '80 poziom bezrobocia zaczął wymykać się spod kontroli

• w połowie lat '0 bezrobocie zaczęło maleć

SKUTKI BEZROBOCIA

• utrata dochodu

• różne reakcje emocjonalne [szok, optymizm - nowe możliwości, depresja]

• grozi osłabieniem więzi społecznych

NIEPEWNOŚĆ ZATRUDNIENIA

• obawa o pozycję zawodową

• obawa o swoją użyteczność w miejscu pracy

• spowodowane zmianami na rynku, rozwojem technologicznym

• niepewność zatrudnienia ma wpływ na samopoczucie i zdrowie pracowników

KOROZJA CHARAKTERU

• korozja cech charakteru odpowiadająca za trwałość więzi międzyludzkich

• elastyczność pracy pomimo wielu atutów powoduje zanik lojalności, wytrwałości

• kłopot z realizacją długoterminowych celów w świecie, w którym wszystko jest krótkotrwałe

PRACOWNIK Z PORTFOLIO

• człowiek posiadający szereg umiejętności zawodowych i rekomendacji z poprzednich miejsc pracy

• wykonujący różne zawody na różnych stanowiskach

• większa kreatywność, więcej możliwości dla pracownika - brak bezpieczeństwa pracy

NIEKLASA NIEPRACOWNIKÓW

• osoby z niestałą, niepełną pracą, młodzież, emeryci, renciści, gospodynie domowe

GLOBALIZACJA

• oznacza, że w coraz większym stopniu żyjemy w „jednym świecie”

• jednostki, grupy i narody są coraz silniej wzajemnie uzależnione

• jest wynikiem współdziałania czynników politycznych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE GLOBALIZACJI

• rozwój komunikacji poprzez postęp techniczny i telekomunikacyjny

• podniesienie wydajności i spadek kosztów technologii kablowych

• integracja z światem zewnętrznym poprzez: telefonię, faksy, telewizję, pocztę elektroniczna i internet

• gospodarka opierająca się na przepływie informacji [tzw. nieważka gospodarka]

PRZYCZYNY POSTĘPU GLOBALIZACJI

• upadek komunizmu sowieckiego [1989] - rozkład Związku Radzieckiego

• rozwój międzynarodowych mechanizmów rządowych [ONZ, UE]

• rozwój międzynarodowych organizacji pozarządowych [AI, Czerwony Krzyż]

• rozwój wiadomości medialnych [gazety, telewizja, radio]

• rozwój świadomości globalnej - sięganie do innych niż narodowe wyznaczniki w formowaniu poczucia własnej wartości

• chęć pomocy ludziom innej narodowości - pomoc w czasie klęsk żywiołowych, interwencja w wojny

• korporacje międzynarodowe - wytwarzają dobra i usługi rynkowe w więcej niż jednym kraju; odpowiadają za 1/3 światowego handlu; przyczyniają się do rozpowszechniania nowych technologii;

• gospodarka elektroniczna - banki, korporacje mogą w prosty sposób przekazywać kapitał w skali międzynarodowej

SPÓR O GLOBALIZACJĘ

• sceptycy: uważają, że idea globalizacji jest „przereklamowana”, i że cała debata globalizacyjna to robienie szumu wokół czegoś, co wcale nie jest zjawiskiem nowym. Uważają, że obecny poziom współzależności ekonomicznej ma swoje odpowiedniki w historii - dzisiejsza globalizacja różni się jedynie nasileniem interakcji międzypaństwowych, osłabieniem władz terytorialnych

• hiperglobaliści: uważają, że globalizacja jest bardzo realnym zjawiskiem, którego skutki dają się odczuć na prawie każdym kroku. Przebiega bez względu na granice państwowe, tworzy nowy porządek globalny, przejawiający się w potężnych przepływach handlowych i produkcji zagranicznej

• zwolennicy koncepcji transformacji: postrzegają globalizację jako motor wielorakich zmian, które nadają kształt nowoczesnemu społeczeństwu. Przemiana porządku globalnego istotnie zachodzi, ale wiele starych struktur nadal trwa. Charakteryzuje się różnorodnością kulturową, wielokierunkowymi powiązaniami i przepływami kulturowymi.

SKUTKI

• ryzyko stwarzane przez człowieka - wynikające z naszego oddziaływania na środowisko naturalne za pośrednictwem naszej wiedzy i techniki; wiele odmian ryzyka środowiskowego i zdrowotnego na jakie są narażone współczesne społeczeństwa to ryzyko stworzone przez człowieka

• ryzyko związane ze środowiskiem - rosnący stopień ingerencji człowieka w przyrodę może spowodować niechciane, nieodwracalne skutki

• ryzyko zdrowotne - szkodliwe opalanie [przez zanik ozonu], ingerencja w rolnictwo i przemysł żywieniowy, modyfikacje genetyczne, powstanie nowych chorób cywilizacyjnych

• społeczeństwo ryzyka - tworzą ją wszystkie formy ryzyka, musimy dostosowywać się i reagować na zachodzące zmiany

DEMOKRACJA I SFERA PUBLICZNA - HABERMASA

Sposobem na zwiększenie kontroli nad gospodarką jest ożywienie sfery publicznej [tworzącej ramy demokracji]. Tradycyjne procedury demokratyczne bue tworzą wystarczających podstaw dla zbiorowego podejmowania decyzji. Sferę publiczną można przywrócić reformą procedur demokratycznych i większym zaangażowaniem instytucji społecznych i organizacji lokalnych. Demokracja powinna mieć warunki na otwarte dyskusje i dialogi. Habermas został skrytykowany za brak poświęcenia uwagi kulturowym relacjom płci w porządku demokratycznym - traktuje obywatela jako osobę bez płci, tymczasem obywatelstwo kształtowało się w sposób faworyzujący mężczyzn [dlatego też, niewiele kobiet pracuje na wyższych stanowiskach urzędniczych]

SPOŁECZEŃSTWO RYZYKA - BECK

Jego zdaniem nie żyjemy „poza nowoczesnością”, ale wchodzimy w fazę „drugiej nowoczesności”. Oznacza ona globalizację instytucji nowoczesnych i wyzwolenie życia codziennego z tradycji i obyczajów. Porządek globalny to przede wszystkim kontrola ryzyka. Trudno ocenić ryzyko wypływające z nowych rozwiązań technicznych i technologicznych. Jednostek musi ciągle oceniać prawdopodobieństwo, czy w obliczu niepewności planowany związek będzie udany i bezpieczny. Świat nie stał się bardziej niebezpieczny niż kiedyś - zmienił się tylko rodzaj ryzyka, z jakim musimy się liczyć. Ryzyko wiąże się dziś nie tyle z naturalnymi zagrożeniami ile z niepewnością jaką sami stwarzamy w procesie rozwoju społecznego. Jesteśmy świadkami narodzin nowej sfery „subpolitycznej” [pojecie odnosi się do działalności grup i instytucji funkcjonującej poza formalnymi mechanizmami demokracji - np. ruchy ekologiczne]. Odpowiedzialności za kontrolę ryzyka nie można powierzyć wyłącznie politykom: muszą dołączyć sie inne grupy społeczne. Grupy działające na polu subpolitycznym mogą wywrzeć znaczący wpływ na współczesną politykę

GOSPODARKA SIECI - CASTELLS

Wg. niego społeczeństwo opiera się na gospodarce sieci, możliwej dzięki połączeniom globalnych sieci telekomunikacyjnych. Podstawę produkcji stanowi telekomunikacja i komputery. W takim świecie tożsamość jednostki staję się kwestią otwartą - nie czerpiemy już z naszej tożsamości z przeszłości, musi ona być czynnie wytwarza w naszych interakcjach z innymi. Castells uważa, że nie panujemy już nad światem, który sami stworzyliśmy

PREKURSORZY TEORII GLOBALIZACJI

IMPERIALIZM [HOBSON, LENIN]

To najwyższa faza rozwoju kapitalizmu, kiedy kryzysy nadprodukcji i spadająca stopa zysku wymaga posunięć obronnych. Taką strategią obronną staje się ekspansja kolonialna, bezpośredni podbój, a także bezpośrednie podporządkowanie sobie słabszych krajów. Pozwala na eksploatację taniej siły roboczej, daje dostęp do surowców i otwiera nowe rynki zbytu dla nadwyżek własnych towarów. W rezultacie świat dzieli się na kraje panujące i podporządkowane, wizja walk klasowych zostaje przeniesiona w wymiar globalny - cały świat staje się areną starć kilku centrów kapitalistycznych z mnogością słabiej rozwiniętych społeczeństw peryferyjnych.

TEORIA ZALEŻNOŚCI [PREBISCH]

Odnosi się do relacji Pierwszego i Trzeciego Świata, ale czerpie głownie z doświadczenia Ameryki Łacińskiej. Centrum stanowią najbardziej rozwinięte kraje uprzemysłowione, peryferie ubogie kraje rolnicze. Teoria zależności poszła w dwóch kierunkach - pesymistycznym i optymistycznym.

Pesymistyczny zakłada, że peryferia będą trwale i nieodwracalnie zacofane, coraz bardziej zniewolone przez centra [zyski z eksploatacji lokalnych są natychmiast transferowane do centrum; zabezpieczanie swoich zysków przez elity; elity KOMPRADORSKIE w sojuszu z obcym kapitałem umocnią podporządkowanie peryferii].

Optymistyczny [koncepcja „zależnego rozwoju”] zakłada, że zależność wytwarza pewne skutki uboczne, które mogą podważyć jej dalszą kontynuację. Napływ obcych inwestycji tworzy w morzu zacofania enklawy nowoczesnej sprawności, organizacji i dyscypliny. Powstaje teren edukacji wykwalifikowanych pracowników, lokalnej elity menadżerskiej. Otwierają się szanse dla lokalnych korporacji. Spowoduje to narodzenie się własnych inicjatyw. Dawne powiązania międzynarodowe mogą zacząć ułatwiać rozwój, otwierając rynki dla eksportu towarów.

TEORIA SYSTEMU ŚWIATOWEGO [WALLERSTEIN]

Wyróżnia trzy stadia rozwoju ludzkości - epoka mini-systemów [stosunkowo niewielkich społeczności, ekonomicznie samowystarczalnych, cechującym się pełnym wewnętrznym podziałem pracy i jednolitym kompleksem kultury]; epoka imperiów światowych [wchłania znaczną ilość mini-systemów, oparta na gospodarce rolnej, o silnej władzy politycznej i militarnej]; epoka systemu światowego [narodzona z kapitalizmu, ekspansyjna, rozwijająca się, powstają trzy grupy krajów - centra, peryferie i semiperyferie]. Arena zewnętrzna krajów pozostających poza wpływami kapitalizmu kurczy się, co prowadzi do monopolu systemu kapitalistycznego na świecie.

CZTERY WIZJE GLOBALIZACJI

Globalny Gemeinschaft I - świat, jako bogata mozaika zamkniętych, odgraniczonych wzajemnie wspólnot, albo unikalnych i egalitarnych, albo wyższych i niższych w rozwoju kulturowym, ale wzajemnie izolowanych i nie mających aspiracji do podporządkowania odmiennych od siebie. Obraz te jest typowy dla antyglobalistów, jest sprzeciwem przeciw uniformizacji kultury

Globalny Gemeinschaft II - idea ogólnoludzkiego konsensu wokół pewnych wspólnych wartości i ideałów. Świat jeszcze nie jest jednością gatunku ludzkiego, ale trzeba, by takim się stał.

Globalny Gesellschaft I - mozaika suwerennych, niezależnych państw narodowych powiązanych silnymi, wzajemnymi więziami kooperacyjnymi w dziedzinie ekonomii, polityki i kultury. Niegdyś określało się to mianem „koncepcji pokojowego współistnienia” - państwa są równymi partnerami zaangażowanymi we wzajemnie korzystną współpracę.

Globalny Gesellschaft II - przewiduje zanik państw narodowych i unifikację najpierw regionalną, później globalną pod władzą wspólnej organizacji politycznej lub ponadnarodowego rządu światowego.

gemeinschaft - wspólnoty

gesellschaft - społeczności

SOCJOLOGIA WŁADZY

Rządy to systematyczna realizacja strategii politycznych, podejmowanie decyzji i załatwienie spraw państwowych przez urzędników aparatu państwowego. Polityka dotyczy narzędzi władzy pozwalających na sprawowanie rządów. Sfera polityki może wykraczać daleko poza zakres działalności samych instytucji państwowych. Władza w pierwszym sensie to zdolność forsowania przez jednostki i grupy własnych interesów nawet w obliczy sprzeciwu ze strony innych. Niekiedy wiąże się bezpośrednio z użyciem siły, jak w przypadku środków przemocy stosowanych przez władze indonezyjskie w celu stłumienia ruchu prodemokratycznego w Timorze Wschodnim. Władza przenika niemal każda relację społeczną w tym relacje między pracodawcą a pracownikiem. Władzy państwowej niemal zawsze towarzyszy jakaś ideologia służąca legitymizacji działań uczestniczących w niej osób. Władza w drugim sensie, władza jako autorytet, oznacza prawomocne korzystanie przez rząd z władzy w pierwszym sensie. Prawomocność władzy oznacza, że sprawujący ją maja na to pozwolenie podlegających jej.

PAŃSTWO

Z państwem mamy do czynienia wówczas, gdy istnieje polityczny aparat władzy, który rządzi na danym terytorium i którego władza opiera się na systemie prawnym oraz możliwości użycia siły zbrojnej w celu realizacji określonych celów politycznych. Wszystkie kraje nowoczesne są państwami narodowymi, co oznacza, że znaczna część społeczeństwa każdego z nich uważa się za członków jednego narodu. ich podstawowe cechy to: suwerenność, obywatelstwo, nacjonalizm

SYSTEMY POLITYCZNE

Monarchia - na jego czele stoi jedna osoba, władza przekazywana jest z pokolenia na pokolenie w obrębie jednego rodu.Podstawą autorytetu monarchy nie jest prawo lecz obyczaj. Zachowali się w niektórych nowoczesnych krajach [np. Wielkiej Brytanii, monarcha konstytucyjny], jednak najczęściej reprezentują państwo, nie mając władzy nad rządami.

Demokracja - „rządy ludu” - system, w którym władza należy do ludu, nie zaś monarchów i arystokracji. W różnych okresach i miejscach demokracja przyjmowała różne formy w zależności od tego jak była interpretowana. Na przykład różnie rozumiano pojęcie lud - jak posiadaczy, ludzi białych, ludzi wykształconych, mężczyzn, ludzi dorosłych i kobiety. Forma demokracji jaką przyjmuje społeczeństwo zależy w dużej mierze od tego jak rozumie ono określone wartości i jakie wyznacza sobie cele. Z reguły demokracja jest uważana za system polityczny zapewniający największą równość polityczną, ochronę wolności i swobód obywatelskich, troskę o wspólne dobro, dbałość o potrzeby obywateli, warunki dla ich moralnego samorozwoju i podejmowania skutecznych decyzji uwzględniających interesy wszystkich.

Demokracja uczestnicząca [bezpośrednia] - wszyscy wspólnie podejmują w niej decyzje

Demokracja przedstawicielska - decyzje dotyczące całego społeczeństwa są podejmowane nie przez wszystkich obywateli,a le przez ludzi w ty celu wybranych

Demokracje liberalne - w których każdy człowiek dorosły może wybierać między kilkoma partiami

Autorytaryzm - społeczeństwo nie jest dopuszczone do władzy lub ich udział we władzy jest poważnie ograniczony. W takich krajach potrzeby i interesy państwowe mają pierwszeństwo nad interesami przeciętnych obywateli i nie ma żadnych prawnych mechanizmów pozwalających sprzeciwić się decyzjom rządu lub odsunąć od władzy jego przywódcę.

ROZWÓJ DEMOKRACJI LIBERALNYCH NA ŚWIECIE

Przez długi czas świat był podzielony na dwa systemy polityczne, demokrację liberalną i komunizm, który panował w Związku Radzieckim i Europie wschodniej. Kraje komunistyczne uważały sie za demokracje ale ich system polityczny znacznie różnił się od demokracji w rozumieniu zachodnim. Był zasadniczo systemem jednopartyjny,. Wyborcy nie wybierali spośród różnych partii, ale spośród kandydatów jednej partii - partii komunistycznej, która często wystawiała jednego kandydata. W praktyce więc nie było żadnego wyboru. Po roku 1989 system komunistyczny upadł praktycznie z dnia na dzień, po upadku związku nadal postępował proces demokratyzacji.

Przyczyn sukcesu demokracji należy szukać w zmianach społecznych i gospodarczych. Demokracja idzie zazwyczaj z gospodarką rynkową, która okazała się bardziej skutecznym systemem budowania dobrobytu niż komunizm. W raz z rozwojem globalizacji coraz większy wpływ na codzienne życie każdego człowieka wywierają wydarzenia przebiegające w innych częściach świata, zatem ludzie coraz intensywniej domagają się informacji o polityce rządów - czyli większej demokratyzacji. innym ważnym czynnikiem demokratyzacji są środki masowego przekazu, głównie telewizja i internet. Możliwość przyglądania się wydarzeniom światowym ma z pewnością znaczny wpływ na proces demokratyzacji ogarniający kulę ziemską jak reakcja łańcuchowa. Rządy straciły kontrolę nad tym, co przekazuje się obywatelom. internet pozwala na porównanie własnego stylu życia i realiów z realiami innych ludzi żyjących w innej części świata.

PARADOKS DEMOKRACJI

Polega na tym, że z jednej strony demokracja rozpowszechnia się na całą kulę ziemską, ale z drugiej strony w dojrzałych demokracjach w których instytucje demokratyczne istnieją od dawna, panuje pewne rozczarowanie procesem demokratyczny,. Demokracja ma problemy w krajach w których się wywodzi. Prowadzone badania wykazują, że coraz więcej ludzi jest niezadowolonych z panującego w ich kraju systemu politycznego lub jest im obojętny. Za taką sytuacje odpowiedzialne są te same czynniki, które przyczyniają się do upowszechnienia demokracji - wpływ nowych technik informacyjnych i globalizacja życia społecznego. Rządy państw demokratycznych są „zbyt małe, by radzić sobie z wielkimi wyzwaniami” jak globalna konkurencja gospodarcza lub zniszczenia środowiska i „zbyt wielkie, by radzić sobie z małymi sprawami”, kwestiami dotyczącymi poszczególnych miast czy regionów. Obywatele wielu krajów demokratycznych nie mają dużego zaufania do wybranych przez siebie reprezentantów i stwierdzają, że polityka państwowa ma coraz mniejszy wpływ na ich życie. Nawet rządy demokratyczne odwołują sie do pewnych „niedemokratycznych” sposobów sprawowania władzy jak korupcja, zamrażanie awansów, załatwianie spraw po cichu i układy koleżeńskie, które dziś coraz łatwiej wychodzą na jaw, często za sprawą technik informacyjnych. Obserwatorzy biją na alarm, że obywateli krajów demokratycznych ogarnęła apatia, i że stracili zainteresowanie procesem politycznym. Mimo to, większość mieszkańców krajów demokratycznych uważa demokrację za najlepszą formę sprawowania władzy.

WŁADZA JAKO ODMIANA NIERÓWNOŚCI

władza jest odmianą nierówności społecznych, powtarza się jako swoisty wspólny mianownik w nierównościach gradacyjnych jak i dychotomicznych. Jest obecna we wszystkich rodzajach stratyfikacji. Jest efektem lub źródłem przywilejów majątkowych, prestiżu, wiedzy. Jest też kluczowym aspektem relacji między klasami społecznymi i między płciami, zbiorowościami większościowymi i mniejszościami etnicznymi czy rasowymi.

Peter Blou twierdzi, że władza rodzi się zawsze z nierównorzędnych, niezrównoważonych, pozbawionych wzajemności, asymetrycznym relacji międzyludzkich. Należy do zwolenników poglądu, ze wszelkie interakcje między ludźmi sprowadzają się do wymiany jakiś dóbr lub wartości, niekoniecznie, choć także, materialnych. Do takich transakcji wymiennych partnerzy wchodzą od razu z nierównymi zasobami: są bogatsi i biedniejsi, mądrzejsi i głupsi, silniejsi i słabsi, ładniejsi i brzydcy. Ci którzy startują z gorszych sytuacji mogą nie być w stanie odpłacić za potrzebne im od innych dobra, ale zawsze dysponują pewna walutą uniwersalnie ceniona : podległością, podporządkowaniem sie, poddaniem się partnerowi. Poddajemy się władzy partnera, czyli dajemy mu nad sobą władzę gdy: (1) nie możemy zapłacić lub zrewanżować się za otrzymywane dobra czy usługi (2) nie potrafimy znaleźć alternatywnego źródła tych potrzebnych nam dóbr czy usług (3) nie możemy się obejść bez tych dóbr czy usług (4) nie mamy możliwości wymuszenia tych dóbr czy usług siła, zdobycia ich przemocą. Obie strony takiej nierównorzędnej relacji mają do dyspozycji przeciwstawne działania. Posiadający władzę, aby ją zatrzymać i umocnić musi nie przyjmować za swoje dobra czy usługi niczego poza podległością, monopolizować własne usługi, wzmacniać poczucie absolutnej niezbędności oferowanych dóbr czy usług, zabezpieczyć się przed możliwością buntu. Odwrotnie, ten kto władzy podlega, powinien: zwiększyć zasób strategicznych dóbr, które mogą być wymienione za wolność, poszukiwać innych źródeł potrzebnych dóbr lub usług, uczyć się rezygnacji z dóbr i usług, zwiększyć własną siłę nacisku na partnera

ODMIANY WŁADZY

w relacji między całymi zbiorowościami społecznymi - Marks - dominacja kapitalistów nad proletariatem, mężczyzn nad kobietami, większości nad mniejszością etyczną.wynikające głównie z nierównych porcji szczególnych „zasobów społecznych” [władza, prestiż, wiedza] będących do dyspozycji przedstawicieli poszczególnych warstw i umożliwiającej im wywieranie wpływu na formułowanie skutecznych żądań wobec członków innych warstw [np. politycy, policjanci]. istnieją również tzw. ukryte elity dysponujące kapitałem edukacyjnym i kulturowym, zdolnym realizować swoje interesy dzięki „przemocy symbolicznej” wobec innych grup

w przypadkach kiedy asymetryczna relacja władzy występuje pomiędzy zbiorowościami, z których jedna ma możliwość zagwarantowania swoich interesów kosztem interesów drugiej, mówimy o dominacji

w relacji między jednostkami - Weber - władza to taka relacja między jednostkami, w której istnieje prawdopodobieństwo, że jedna z nich przeprowadzi swoją wolę nawet mimo oporu drugiej

FORMY LEGITYMIZACJI WŁADZY

legalna - prerogatywy władcze związane z daną pozycją, a także procedury rekrutacji osób zajmujących tę pozycję w są w tym przypadku ściśle określone przez prawo, władza oparta jest na przepisach prawnych. Gdy pozycja została objęta bez zachowania przypisanej procedury - to uzurpacja. Gdy władza realizowana jest poza zakresem przypisanych kompetencji - to nadużycie siły

tradycyjna - władza znajduje swe umocowanie w odwiecznych, powszechnie przyjmowanych, usankcjonowanych swoją trwałością sposobach wyłaniania i realizowania władzy [władza starszyzny, monarchy]. Względem reguł ludzie zajmują różne postawy - niektórzy postawę legalistyczną [uznawać będą władzę za prawnie umocowaną], oportuniści [nie akceptujący wszystkich praw i decyzji] i anarchiści [będą odmawiać posłuszeństwa władzy]

charyzmatyczna - oparta nie na ogólnych regułach [prawnych lub tradycyjnych] lecz na osobistej relacji między sprawującym władzę a podporządkowanymi władzy

rutynizacja charyzmy - przejście władzy charyzmatycznej w legalną

PRZYWÓDZTWO

Wyłanianie się przywódców i konstytuowanie się pozycji przywódczych wynika z trojakich konieczności funkcjonowania, które występują w większości grup. Po pierwsze, z potrzeby koordynacji działań, zmierzających do realizacji celów grupowych. Po drugie, z potrzeby zapewnienia wewnętrznej integracji czy spoistości grupy. Po trzecie, z potrzeby afirmowania przez dostarczenie wzorów osobowych, a w razie potrzeby egzekwowania właściwych sposobów postępowania. Czasami pojawiają się przywódcy wyspecjalizowani [“władza eksperta”], charakteryzujący się towarzyskością [“władza wodzireja”] lub ktoś kto doskonale wciela wartości i idee grupowe i stanowi żywy wzorzec do naśladowania [“władza moralizatora”]. Rozróżniono dwa rodzaje kryteriów, według których grupa dopiera przywódców [na podstawie badań nad bostońskimi gangami młodzieżowymi] - kryteria zewnętrzne [związane ze statusem jednostki w szerszym społeczeństwie] oraz kryteria wewnętrzne [związane z działaniami w grupie]. Wchodząc do grupy osoba wnosi niczym w posagu swój wcześniej zdobyty status społeczny. Może np. posiadać zasoby materialne, wysoki prestiż lub sławę, wpływy, wiedzę, zdrowie i sprawność fizyczną. Najważniejsze są jednak walory przejawiane w toku działań wewnętrznych - wysoki stopień pewności siebie [asertywność], dominujący charakter zachowania, zdolności ułatwiające obcowanie z innymi, ujawniana i dostrzegana szczególna kompetencja w dziedzinach przez grupę cenionych, wzorowe stosowanie się do uznanych w grupie norm i wartości. Raz uzyskana pozycja przywódcza otwiera możliwości utrwalenia i poszerzenia władzy. Przywódca ma szczególne możliwości manipulacji, przez rozdzielanie nagród i kar, pozyskiwanie grona popleczników, a zarazem izolowanie przeciwników. Może skuteczniej dokonywać selekcji informacji na swój temat; ukrywając błędy czy potknięcia. Objęcie pozycji przywódcy uruchamia samo wzmacniający się mechanizm utrwalania i poszerzenia jego władzy.

Rozróżniamy trzy style przywództwa: autokratyczne - sprawuje władze samodzielnie i monopolistycznie; demokratyczne - koordynuje, doradcze, sugeruje decyzje członkom grupy; permisyjne [leseferystyczne] - przywódca jest realizatorem ustaleń podjętych swobodnie przez grupę i minimalnie wtrąca sie w proces decyzji. O sukcesie przywództwa decydują dwie sprawy: efektywność zadaniowa - pozwalająca na zrealizowanie instrumentalnych celi oraz satysfakcja z uczestnictwa - płynie z dużej spoistości grupy, jej zintegrowania, wysokich morali

RELIGIA

• na zachodzie większość ludzi utożsamia religię z wiarą w wyższa istotę, która każe nam moralnie postępować i obiecuje życie wieczne [błędne]

• religii nie należy utożsamiać z: monoteizmem [wiarą w jednego Boga]; założeniem moralnym [wg. którego powinni postępować wierni]; objaśnieniem skąd wziął się świat; mocami ponadnaturalnymi

• cechy wspólne wszystkich religii: posiadają zbiór darzony poszanowaniem i czczonych symboli związanych z rytuałami [niezależnie, czy religia polega na wierzeniu w bogów czy nie, w każdej pojawiają się byty lub cudowne obiekty, którym oddaje się cześć]; obrzędy zbiorowe, odprawiane wspólnie przez wiernych;

• socjologowie często traktują istnienie obrzędów zbiorowych jako kryterium odróżnienia religii od magii, która jest z reguły odprawiana przez pojedyncze jednostki

TYPY RELIGII

• toteizm - szeroko stosowana w odniesieniu do zwierząt i roślin o nadprzyrodzonych siłach; występuje najczęściej w małych społeczeństwach

• animizm - wiara w duchy, które mają zamieszkiwać świat razem z ludźmi. Są to zarówno duchy dobre jak i złe, mają wpływ na życie ludzi. W niektórych kulturach duch może sprowadzić chorobę lub nawet opętać jednostkę; występuje najczęściej w małych społeczeństwach

• judaizm - najstarsza z trzech najpowszechniejszych religii monoteistycznych, powstałych na Środkowym Wschodzie; hebrajczycy wierzyli, że Bóg wymaga od swoich wiernych przestrzegania surowych reguł moralnych i twierdzili stanowczo, że mają wyłączność na prawdę i tylko ich wiara jest prawdziwa. Do powstania po wojnie izreala nie było państwa, w którym judaizm byłby religią narodową

• chrześcijaństwo - jedna z trzech najpowszechniejszych religii monoteistycznych, powstałych na Środkowym Wschodzie; przejęła wiele wierzeń judaistycznych; powstała jako sekta judaistyczna. Dziś chrześcijaństwo jest najbardziej rozpowszechnioną religią na świecie, mimo że jest wewnętrznie zróżnicowana pod względem teologicznym i organizacji kościoła - główne odmiany to rzymski katolicyzm, protestantyzm, prawosławie

• islam - jedna z trzech najpowszechniejszych religii monoteistycznych, powstałych na Środkowym Wschodzie; druga co do wielkości religia świata, wywodzi sie z nauk proroka Mahometa. Jedyny Bóg islamu, Allah, panuje nad całym światem ludzi i przyrody; składa się z pięciu filarów - wygłaszania islamskiego kredo, odmawianie pięć razy dziennie oficjalnej modlitwy twarzą ku Mekce, obchodzenie miesięcznego postu, dawanie jałmużny, odwiedzenie przynajmniej raz w życiu Mekki. Muzułmanie wierzą, że Allah przemawiał przez dawnych proroków- również przez Mojżesza i Jezusa

• hinduizm - jedna z religii Dalekiego Wschodu; jest religią politeistyczną, zróżnicowaną wewnętrznie; wiąże się z wiarą w reinkarnację, podziałem społeczeństwa na kasty [człowiek nie może przejść z kasty do kasty, jest w niej od urodzenia do śmierci],

• buddyzm - religia bez boga, jej źródłem są nauki Siddharty Gautamy, Buddy [oświeconego]. Wg. buddy człowiek może wyzwolić się z cyklu reinkarnacji, jeśli odrzuci pragnienia; drogą do zbawienia jest samodyscyplina i medytacja oraz oderwanie się od spraw przyziemnych; ostatecznym celem jest osiągnięcie nirwany - całkowitego spełnienia duchowego

• konfucjonizm - od Konfucjusza, który nie był prorokiem, lecz nauczycielem; wyznawcy nie utożsamiają Konfucjusza z bogiem, lecz z „najmądrzejszym z mędrców”; dąży do pogodzenia życia ludzkiego z wewnętrzną harmonią natury i każe czcić przodków

• taoizm - podobny do konfucjanizmu, kładzie nacisk na medytację i niestosowanie przemocy [jako środek do osiągnięcia wyższego poziomu duchowego]

szaman - osoba, która za pomocą odprawianych rytuałów bezpośrednio kontaktuje się z duchami i siłami ponadnaturalnymi

TEORIE RELIGII

podstawową inspiracją socjologicznych rozważań na temat religii wciąż pozostają prace Marksa, Durkheima i Webera; żaden z nich nie był człowiekiem religijnym i wszyscy trzej uważali, że w czasach nowoczesnych religia będzie tracić na znaczeniu; twierdzili też że zasadniczo religia jest iluzją - wyznawcy różnych religii mogą być w pełni przekonani o prawdziwości swojej wiary i wadze rytuałów, ale sama różnorodność religii i ich oczywisty związek z różnymi typami społeczeństw przeczy prawomocności tych przekonań

RELIGIA WG. MARKSA

Poglądy Marksa pochodzą głównie od kilku autorów dzieł teologicznych i filozoficznych z początku XiXw. Jednym z nich buł Feuerbach, który uważał, że: religia to idee i i wartości wytworzone przez ludzi w toku rozwoju kulturowego, ale fałszywie przypisywane siłom boskim i bogom. Ludzie nie w pełni rozumieją własną historię i dlatego utożsamiają kulturowo wypracowane wartości i normy z dziełem bogów.Stworzone przez ludzi wartości i idee są postrzegane jako dzieło obcych, odrębnych istot - sił i bogów. W dawnych czasach alienacja [wyobcowanie poprzez wiarę] miało to negatywny wpływ na społeczeństwo, ale dziś stwarza wielką nadzieję na przyszłość. Gdy ludzie zdadzą sobie sprawę, ze projektowane przez nich na religię wartości w rzeczywistości są ich własnym dziełem, przestaną odkładać ich spełnienie do przyszłego życia i będą się one mogły ziścić tu, na ziemi. Władzę, jaką ludzie przypisują Bogu, będą mogli przejąć ludzie. Potencjał miłości, dobroci oraz zdolności do panowania nad ludzkim życiem są w każdej instytucji społecznej i kiedy zrozumiemy ich naturę, będziemy mogli je wykorzystać.

Marks przyjął, że religia jest samoalienacją człowieka. istnieje powszechne przekonanie, że potępiał religię, ale nie jest to prawda. Religia była dla niego „sercem pozbawionego serca świata” - wytchnieniem od brutalnej rzeczywistości dnia codziennego. Jego zdaniem religia w swej tradycyjnej formie zniknie i zniknąć powinna, ale stanie się tak dlatego, że zawarte w niej pozytywne wartości są błędne, dlatego że staną się one ideałami wyznaczającymi kierunek rozwoju ludzkości na ziemi. Nie powinniśmy obawiać się bogów, których sami wymyśliliśmy i przypisywać im wartości, które sami możemy urzeczywistnić. „Religia jest opium dla ludu” - odsuwa szczęście i nagrodę do przyszłego życia, ucząc rezygnacji i akceptacji istniejących warunków życia.

DURKHEIM i RYTUAŁ RELIGIJNY

Nie wiąże religii z nierównościami społecznymi i władzą [jak Marks], ale odnosi ją do całości instytucji społecznych. Swoją prace opiera głównie na toteizmie - „elementarną”, najprostszą formą religii. Durkheim definiuje religię na podstawie różnic między sacrum a profanum. Przedmioty uświęcone, należące do sfery sacrum, są wydzielone z życia codziennego, świata profanum. Totem na przykład, jest uświęcony dlatego, że jest symbolem samej grupy: wartości, które są dla danej grupy lub społeczności najważniejsze. Szacunek, jakim ludzie darzą totem, jest w rzeczywistości szacunkiem dla najważniejszych wartości społecznych. Przedmiotem wiary jest w istocie samo społeczeństwo. Religia nie jest tylko kwestią wiary - rytuały, obrzędy zbiorowe utwierdzają i wzmacniają solidarność grupową. Pozwalają oderwać się od przyziemnych spraw i przenoszą jednostki do podniosłej sfery, dając poczucie obcowania z wyższym wymiarem rzeczywistości - ten wyższy wymiar jest w rzeczywistości wyrazem wpływu wywierającego na jednostkę zbiorowość. Religia kształtuje myślenie jednostek w kulturach tradycyjnych, służyła niegdyś nawet do odmierzania czasu [święta były wyznacznikami czasowymi]. Wraz z rozwojem społeczeństwa znaczenie religii osłabnie, zastąpione myśleniem naukowym. Można jednak oczekiwać, że w miejsce dawnych rytuałów pojawią się nowe, utrwalające nowe wartości.

RELIGIE ŚWIATOWE A ZMIANA SPOŁECZNA WEBERA

Szukał powiązań między religią a zmianą społeczną. Ruchy inspirowane religią często prowadziły do dramatycznych zmian społecznych. i tak, pierwszymi przedsiębiorcami byli w większości kalwiniści, dążący do sukcesu, które dało początek rozwojowi gospodarczemu, początkowo wynikało z pragnienia służby Bogu. Głównych hamulcem nagłych zmian gospodarczych w Azji była religia - wartości religii Wschodnich odnoszą się to życia duchowego, a nie materialnego. Weber zaliczył chrześcijaństwo do religii zbawienia - za przystąpienie i podporządkowanie się religii chrześcijańskiej zyskujemy zbawienie. Tego typu religia wytwarza napięcia i dynamikę emocjonalną, praktycznie nieobecną w religiach Wschodu. Religie zbawienia mają charakter rewolucyjny - zakładającą walkę z grzechem, stymuluje do rewolty przeciwko zastanemu porządkowi rzeczy.

TYPY ORGANIZACJI RELIGIJNYCH

• kościół - wielka, stabilna organizacja, często o formalnej strukturze biurokratycznej, zhierarchizowana i reprezentująca religię

• sekta - mniejsza, słabiej zorganizowana grupa wiernych, zazwyczaj utworzona jako protest przeciw temu, co dzieje się z Kościołem [czynnie występuje przeciw niemu]

• wyznania - sekta która „ostygła” i z grupy czynnego sprzeciwu stała się instytucją spokojną, często współistnieją z kościołami a nawet z nim współpracująca

• kulty - luźne, przejściowe organizacje religijne, do których należą jednostki odrzucające wartości, które uważane są za wartościami jego społeczeństwa. Zorientowane są na indywidualne doświadczenia i skupiają jednostki myślące w podobny sposób; nie wstępuje się do niego oficjalnie; członkom kultu zazwyczaj wolno zachować związki z innymi religiami

• cztery powyższe pojęcia są silnie osadzone w tradycji chrześcijańskiej - pojęcia te należy używać ostrożnie

RELIGIA A PŁEĆ

Symbolika i hierarchia organizacyjna religii chrześcijańskiej mają zdecydowanie męski charakter. Marii przypisuje się czasem cechy boskie, ale Bóg Ojciec i Jezus mają postać męską. Wg. mitologii kobieta powstała z żebra mężczyzny, i to mężczyźni zajmują główne role w tekstach biblijnych. Z pisma wynika jednak, że nie ma dowodu iż Bóg jest mężczyzną, jako że wszystkie istoty ludzkie powstały na podobieństwo Boga. istnieje również parę religii, w których kobiety są ważne, jednak jest ich niewiele i nikt nie przeprowadził szeroko zakrojonego studium symbolicznego i praktycznego udziału kobiet w religii. W niektórych religiach zakazane jest kobietom życie zakonne [buddyzm], a w religiach gdzie jest to dozwolone, przeważają klasztory męskie. Często namawia się kobiety to ich powrotu na tradycyjne miejsca w społeczeństwie - jako żony i matki, ograniczają też ich wolność poprzez zakaz aborcji. Wnioski: mimo, że kobiety występują jako osoby boskie w niektórych religiach, są niedoceniane; nie mogą zostać kapłankami, jedynie zakonnicami; kościół często ogranicza ich wolność.

SEKULARYZACJA

proces, w którym religia traci znaczenie w różnych dziedzinach życia.

ASPEKTY SEKULARYZACJI

liczebność członków - statystyki i oficjalne dane pozwalają stwierdzić, ile osób należy do danego kościoła - na ich podstawie możemy zauważyć malejącą ilość wiernych związanych z kościołem

znaczenie społeczne, majątek i prestiż organizacji religijnych - organizacje religijne ostatnio straciły na znaczeniu [poza paroma wyjątkami]

sfera przekonań i wartości - religijność - samo uczęszczanie w życiu religijnym nie oznacza wiary. Socjologowie jednak, na przestrzeni ostatnich wieków, zauważają spadek znaczenia religijności w życiu jednostek

DYSKUSJA NAD TEZĄ O SEKULARYZACJI

Socjologowie są na ogól zgodni, że na dłuższą metę w większości krajów zachodnich - poza USA - religijność związana z tradycjami kościoła słabnie. Jednak istnieje wiele powodów, dla których ten wniosek nie byłby słuszny. Po pierwsze, kondycja religii w krajach zachodnich jest bardziej złożona , niż sądzą zwolennicy tezy sekularyzacji. Wiara i duchowość wciąż odgrywają wielką rolę w życiu ludzi, nawet jeśli nie decydują się oni wyznawać jej w ramach tradycyjnych kościołów. Zdaniem niektórych uczonych mamy do czynienia z rosnącym zjawiskiem “wiary bez przynależności” - ludzie nadal wierzą w Boga lub istotę wyższą, ale praktykują i rozwijają wiarę poza formalnymi instytucjami religijnymi. Po drugie, miarą sekularyzacji nie może być wyłącznie przynależność do głównych kościołów uznających dogmat trynitarny. Oznaczałoby to zaniedbanie rosnącej roli wyznań niezachodnich i nowych ruchów religijnych. Po trzecie, niewiele wskazuje na to, by zjawisko sekularyzacji dotyczyło również krajów niezachodnich. W iranie i innych krajach Środkowego Wschodu, w Afryce i indiach, wyzwaniem dla modernizacji staje się żywy i dynamiczny fundamentalizm islamski. Kiedy papież odwiedza Amerykę Południową, entuzjastycznie witają go i śledzą przebieg jego wizyty milion katolików.Obywatele byłego Związku Radzieckiego z radością wracają do kościoła prawosławnego.

Koncepcja sekularyzacji jest najbardziej użyteczna w wyjaśnianiu zmian zachodzących dziś w obrębie tradycyjnych kościołów - zarówno utraty przez nie władzy i wpływów, jak i wewnętrznego procesu sekularyzacji dotyczącego na przykład roli kobiet i gejów. Jednak religijność w świecie późnonowoczesnym należy przede wszystkim oceniać jako funkcje zachodzących w nim gwałtownych zmian, niestabilności i zróżnicowania. Tradycyjne religie wprawdzie słabną, ale religia zachowuje swoją potężna siłę. Oddziaływanie religii w jej tradycyjnych i nowych formach, prawdopodobnie pozostanie ogromne - ponieważ daje ludziom odpowiedź na trudne pytania o istotę i sens życia, wobec których racjonalizm jest bezradny.

NOWE RUCHY RELIGIJNE

Określenia tego używa się w odniesieniu do różnych grup, kultów i sekt o charakterze religijnym i duchowym, które powstają w krajach zachodnich i współistnieją z dominującymi religiami. Nowe ruchy religijne obejmują niesłychaną różnorodność grup, począwszy od wspólnot duchowych i samopomocowych w ramach New Age,a skończywszy na hermetycznych sektach jak Hare Kryszna. Wiele nowych ruchów wywodzi się z dominujących tradycji religijnych jak hinduizm, chrześcijaństwo czy buddyzm, niektóre z nich powstały na zasadzie od nowa za sprawą stojących na ich czele charyzmatycznych przywódców. Członkowie nowych ruchów to z reguły konwertyci, nie zaś osoby wychowane w danej wierze - głównie osoby wykształcone, wywodzące się z klasy średniej.

Zdaniem niektórych obserwatorów tego zjawiska nowe ruchy religijne należy rozumieć w kontekście liberalizacji i sekularyzacji społeczeństwa, a nawet tradycyjnych kościołów. Osoby, dla których tradycyjne religie stały się zbyt zrytualizowane i pozbawione elementu duchowego, znajdują pokrzepienie i większe poczucie przynależności w mniejszych, nie tak bezosobowych nowych ruchach religijnych. inni zwracają uwagę, że nowe ruchy religijne są wynikiem gwałtownej zmiany społecznej. Upadek tradycyjnych wartości sprawia, że ludzie na nowo zaczynają poszukiwać sensu i oparcia. Nowe ruchy religijne mogą również przemawiać do ludzi, którzy czują się społecznie wyobcowani. Zdaniem niektórych autorów zbiorowy, wspólnotowy charakter sekt i kultów daje ich członkom oparcie i poczucie przynależności.

TYPY NOWYCH RUCHÓW RELIGIJNYCH

Ruchy afirmujące świat - bardziej przypominają grupy “samopomocy” lub “terapeutyczne” niż konwencjonalne grupy religijne. Często nie mają swoich rytuałów, kościołów ani formalnej wykładni teologicznej i cała swoją uwagę skupiają na duchowym samopoczuciu swoich członków. Nie odrzucają świata zewnętrznego ani obowiązujących w nim wartości. ich celem jest poszerzenie możliwości członków i umożliwienie im pełnego wykorzystania ich potencjału, aby mogli lepiej i skuteczniej radzić sobie w życiu. Można do nich zaliczyć wiele odmian ruchu New Age, który wyłonił się z kontrkultury lat '60 i '70. Obejmuje on szerokie spektrum przekonań, praktyk i stylów życia. Wierzenia pogańskie [Celtów, Druidów], odmiany azjatyckiego mistycyzmu, rytuały wiccanów i medytacja Zen to tylko niektóre formy działalności, jakie ujmuje się w kategorii New Age. Mimo ewidentnego eklektyzmy wszystkie te odmiany łączy podobne spojrzenie na kondycję człowiek i jego potencjał transformacji.

Ruchy odrzucające świat - przeciwieństwo ruchów afirmacyjnych, ich członkowie są często zmuszani do radykalnej zmiany stylu życia. Może ona polegać na ascezie, zmianie stroju i fryzury albo przestrzeganiu określonej diety. Ruchy odrzucające rzeczywistość są często hermetyczne, nie otwarte. Niektóre z nich mają cechy instytucji totalnych - ich członkowie muszą odrzucić swoja dotychczasową tożsamość na rzecz tożsamości nadanej im przez grupę, ściśle przestrzegać przepisów lub reguł etycznych i zerwać więzy ze światem zewnętrznym. Większość tych ruchów stawia swoim członkom znacznie wyższe wymagania niż kościoły oficjalne. Niektóre grupy stosują wobec nowych członków technikę “bombardowania miłością” alby zapewnić sobie jego całkowite oddanie. Niektóre grupy są wręcz oskarżane o “pranie mózgu” - podporządkowywanie sobie umysłów swoich członków przez pozbawienie ich zdolności do podejmowania samodzielnych decyzji.

Ruchy przystosowawcze - najbardziej przypomina tradycyjne religie, kładą nacisk na znaczenie wewnętrznego życia religijnego, którego nie powinny przesłaniać sprawy doczesne. Członkowie takich grup dążą do odnowy czystości ducha, gdyż tradycyjne religie ich zdaniem zgubiły ten cel. Z reguły przynależność do takiego ruchu nie zmienia w żaden znaczący sposób zmian w stylu życia jednostki.

NOWE RUCHY RELIGIJNE A SEKULARYZACJA

Przeciwnicy tezy sekularyzacji zwracają uwagę na zróżnicowanie i dynamikę nowych ruchów religijnych. ich zdaniem religijność i duchowość są najistotniejszym elementem nowoczesnego życia. Tradycyjne religie tracą siłę oddziaływanie ale nie oznacza to że religijność zanika a jedynie ze idzie w innym kierunku. Zwolennicy tezy o sekularyzacji wskazują, że nawet jeśli nowe ruchy religijne wywierają wpływ na swoich członków,w skali ogólnospołecznej są one zjawiskiem marginalnym. Nowe ruchy religije są podzielone, stosunkowo słabo zorganizowane,a ponadto panuję w nich bardzo duża rotacja, bo ludzie angażują się w nie na jakiś czas a później odchodzą w poszukiwaniu czegoś nowego. ich zdaniem, w porównaniu z poważnym zaangażowaniem religijnym uczestnictwo w nowych ruchach religijnych to niewiele więcej niż hobby lub wybrany styl życia

RUCHY MILENARYSTYCZNE

Ruch i jemu pokrewne pokazują, że religia często jest inspiracją do działania i zmiany społecznej. Grupa milenarystyczna to taka, w której członkowie wierzą w zbiorowe zbawienie wiernych czy to na skutek nadejścia jakiegoś kataklizmu, czy przez odrodzenie złotego wieku, jaki kiedyś panował na ziemi. Ruchy te są mocno wpisane w historię chrześcijaństwa i pojawiają sie w dwóch podstawowych kontekstach - w przeszłości wśród ubogich ludzi na zachodzie, a w mniej odległych czasach wśród ludów skolonizowanych, w innych częściach świata.

WYZNAWCY JOACHIMA

Jeden z średniowiecznych ruchów milenarystycznych; narodził się w sprzeciwie wobec tendencji bogacenia się kościoła. Ruch oparty jest na proroctwach Joachima z Fiore, z którego to pism wynikało, że q 1260 roku “spirytualiści” jak nazywali się jego wyznawcy, zapoczątkują trzeci i ostatni wiek chrześcijaństwa. Nastanie millenium, w którym wszyscy ludzie niezależnie od wyznawanej wiary zjednodą się w czci oddawanej Chrystusowi i z dobrowolnym ubóstwie. Zgodnie z proroctwem dotychczasowy kościół miał się rozpaść, a jego duchowni zostać zgładzeni przez cesarza niemieckiego. Kiedy rok 1260 minął bez kataklizmu, datę millenium przełożone, później znów i znów. Zapał wyznawców Joachima jednak nie ustawał. Potępieni przez władze Kościoła, uznali Kościół za ladacznicę Babilonu, a papieża za Antychrysta i Bestie Apokalipsy. Oczekiwali, że w ich szeregach pojawi się zbawiciel, by zasiąść na tronie papieskim, jako anielski papież wybrany przez Boga, by nawrócić cały świat do życia w dobrowolnym ubóstwie

TANIEC DUCHÓW

Kult [również milenarystyczny], narodzony w XiX wieku wśród północnoamerykańskich indian. Prorocy przepowiedzieli wielką katastrofę, wieszcząc nadejście millenium w którym burze, trzęsienie ziemi, cyklony i powodzie zabiją wszystkich białych najeźdźców. indianie przeżyją, a na peryferiach znów pojawią sie bizony i inne zwierzęta łowne. Po kataklizmie miały zaniknąć wszystkie podziały etniczne i biali, którzy znów przybędą, będą żyli w zgodzie z indianami. Rytuał Tańca Duchów obejmował śpiew, modlitwę i wchodzenie w trans.

CHARAKTER RUCHÓW MILENARYSTYCZNYCH

Wszystkie ruchy milenarystyczne opierają się na przepowiedniach proroków, którzy opierając się na ideach zaczerpniętych z ustanowionych religii, głoszą potrzebę ich odnowy. Proroctwa były zawsze silnie powiązane z religiami zbawienia, szczególnie z chrześcijaństwem. Pojawiają się często tam, gdzie zachodzi gwałtowna zmiana kulturowa albo następuje nagły wzrost ubóstwa, przyciągają ludzi, którzy silnie doświadczają wynikające z tych zmian upośledzenia i odrzucają akceptowany dotąd stan rzeczy. Często interpretowany jako ruch ubogich przeciw uprzywilejowanym, uciśnionych przeciw panującym.

APOKALIPTYZM

Ruchy milenarystyczne wiążą się z apokalityzmem, wiarą w objawione słowo Boże o ostatnich wydarzeniach, jakie czekają ludzkość u kresu dziejów. Dostrzegają w świecie społecznym oznaki niechybnego końca świata. Takie wydarzenia, jak pojawienie się AiDS, upadek komunizmu, wojny, groźba globalnego ocieplenia i katastrfoy ekonomiczne oraz rozwój informatyki stały się pożywką dla apokaliptycznych wizji zbliżającego się końca świata. Apokaliptyzm może przybierać postać zarówno religijną jak i świecką. Zdaniem niektórych uczonych u prądu ostatniego tysiąclecia granice między apokaliptyzmem religijnym a świeckim coraz bardziej się zacierają.

FUNDAMENTALIZM RELIGIJNYCH

innym wskaźnikiem tego, że świata nowoczesnego nie ogarnęła sekularyzacja, jest nasilenie ruchów fundamentalistycznych. Pojęcie fundamentalizm stosuje się w różnych kontekstach w odniesieniu do bezwarunkowego podporządkowania się określonym zasadom lub posiadaniu sztywnych przekonań. Fundamentalizm religijny to przyjmowana przez grupy religijne postawa polegająca na dosłownej interpretacji podstawowych pism lub tekstów religijnych i wierze, że wynikająca z takiej interpretacji doktrynę należy odnosić do wszystkich aspektów życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Fundamentaliści religijni wierzą, że tylko jeden światopogląd jest właściwy i że jest to ich światopogląd. Narodził się jako reakcja na globalizację, sytuuje się w opozycji do nowoczesności, ale w głoszeniu swoich poglądów nie stroni od metod nowoczesnych.

FUNDAMENTALIZM ISLAMSKI

islam jest religią stymulującą do ciągłego działania. Koran, święta księga muzułmanów zawiera liczne pouczenia dla wiernych, by “wałczyć w imię Boga”. Ma to być walka zarówno przeciw niewiernym jak też tym, którzy szkodzą społeczności muzułmańskiej. Współcześnie islam jest mocno podzielony wewnętrznie. Szyizm oddzielił się od głównego nurtu islamu we wczesnym etapie jego historii i do dziś zachował duże znaczenie. Szyici utożsamiają swoje początki z osobą imieniem Alego, przywódcy religijnego i politycznego, który zasłynął swoim osobistym oddaniem Bogu i cnotami przewyższającymi ziemskich władców. Jego potomkowie byli uznawani za prawowitych przywódców islamu.

W średniowieczu między chrześcijańską Europą a krajami muzułmańskimi toczyła się w zasadzie nieustająca wojna. Niepowodzenia muzułmanów okazały się katastrofą dla religii i ich cywilizacji, którą uważali za najwyższą, najbardziej rozwiniętą i nie mającą sobie równych. Niemożność stawienia skutecznego oporu doprowadziła do powstania ruchów reformatorskich, dążących do przywrócenia dawnej czystości i potęgi islamu. Wkrótce religia stała się bezpośrednią podstawą całości życia politycznego i gospodarczego. Kobiety i mężczyźni są rygorystycznie oddzieleni, kobiety w miejscach publicznych muszą okrywać swe ciało, homoseksualistom grozi kara śmieci, a cudzołożnice skazywane są na ukamienowanie. Temu surowemu kodeksowi towarzyszy bardzo nacjonalistyczna, skierowana przeciwko zachodowi, linia polityczna.

Fundamentaliści islamski zyskali ostatnimi czasy wielu zwolenników, jednak jest ich wciąż za mało. Niektórzy obawiają się, że świat islamski dąży do konfrontacji z tymi częściami świata, które nie wyznają ich religii i przekonań.

FUNDAMENTALIZM CHRZEŚCIJAŃSKI

Uważają, że “Biblia jest całkiem po prostu podręcznikiem polityki, rządzenia, biznesu, życia rodzinnego i wszelkich spraw ludzkości”. Wierzą, że Biblia jest nieomylna - jej treść jest prawdą objawioną - Chrystus jest istotą boską, a zbawienie ludzkiej duszy jest możliwe poprzez osobiste oddanie się Chrystusowi. Uważają za obowiązek rozprzestrzenianie tej wiary i nawracanie na nią wszystkich niewiernych. Najmocniejszy ruch fundamentalistów chrześcijańskich widoczny jest w USA. Cechą wyróżniającą amerykańskich fundamentalistów jest umiejętność rozpowszechniania swojego przesłania przy zastosowaniu najnowocześniejszego języka i środków technicznych. Zaczęto regularnie wygłaszać kazania przez radio, organizować programy telewizyjne szerzące wiarę oraz strony internetowe.

ETYKA PROTESTANCKA - WEBER

dlaczego kapitalizm rozwinął się na zachodzie i nigdzie indziej?

Dążenie do gromadzenia majątku jest typowe dla wielu różnych cywilizacji i nietrudno zrozumieć, dlaczego ludzie go sobie cenią: zapewnia wygody, bezpieczeństwo i rozrywkę. Ludzie chcą wyzwolić sie z niedostatku i gdy udaje im się zgromadzić środki, przeznaczają je na zaspokajanie swoich potrzeb. Przyglądając się zachodowi Weber zobaczyć coś zgoła innego - postawę ducha kapitalizmu - jest to zespół przekonań i wartości wyznaczonych przez pierwszych kapitalistycznych kupców i przemysłowców. Cechował ich silny pęd do tworzenia własnych majątków, jednak nie korzystali z niego do życia w luksusie, jak inne cywilizacje np wschodnie. W istocie prowadzili bardzo surowy i oszczędny tryb życia. Była to cecha, która zadecydowała o współczesnym rozwoju zachodu. Sednem teorii Webera stanowi teza, że postawy należące do ducha kapitalizmu wywodzą się z religii. Wynikało ono po części z idei chrześcijaństwa w ogóle, ale szczególną rolę w ich kształtowaniu odegrał protestantyzm - a przede wszystkich jedna z jego odmian, purytanizm. Człowiek wg. niej jest narzędziem Boga na ziemi i jest wolą Wszechmogącego, by pracował z powołaniem - ku chwale Boga. Drugim ważnym aspektem była predestynacja - by przekonać się o tym, czy człowiek jest wybrany przez Boga, należało zdobyć powodzenie w pracy zawodowej, a co za tym idzie, sukces materialny. Tym, którym się to nie udało, przeznaczone jest piekło. Teoria Webera była wielokrotnie krytykowana - duch kapitalizmu można było również odnaleźć we włoskich miastach XII wieku, mimo, że kalwinizm jeszcze wtedy nie istniał. Inni zauważyli, że “praca jako powołanie” istniało już w religii katolickiej [a nie tylko w protestanckiej]. Mimo to, teoria Webera do dziś uchodzi za śmiałą i fascynującą, i spełnia wiele kryteriów teorii socjologicznej:

• odchodzi od wiedzy potocznej

• pozwala zrozumieć to, co wcześniej było niezrozumiane

• rzuca światło na okoliczności, których rozjaśnienie nie było pierwotnie celem jej powstania

• teoria ta generuje nowe idee I stymuluje dalsze prace badawcze

---