1. Myśl filozoficzna jako źródło inspiracji w tworzeniu koncepcji wychowania.

- Termin „wychowanie” pierwotnie odnosił się do zaspokajania podstawowych potrzeb fizjologicznych. Oznaczał dobre odżywianie, hodowanie; stosowano go także w uprawie roślin i hodowli zwierząt .

- Później zaczęto doszukiwać się innego znaczenia owego pojęcia, bardziej zorientowanego na istotę ludzkości, na potrzeby człowieka i jego wartości.

- Inna definicja głosi, że: „wychowanie jest zdarzeniem dynamicznym, ukierunkowanym na cel, który wychodzi od człowieka, od jego zdolności bycia osobą; proces ten dokonuje się również w nim samym.”

- Filozoficzne myślenie już w swoich antycznych początkach nadawało szczególne znaczenie procesowi wychowania. Filozofia skupia się na określonej interpretacji procesu wychowania, na jego szeroko ujętych celach, których podstawą są poglądy filozofów.

- Niezaprzeczalny wpływ na kształtowanie koncepcji wychowania miał Kwintylian, sławny pedagog w dziedzinie teorii wymowy. Głosił on, iż:

a) wychowanie zbiorowe przynosi więcej korzyści niż indywidualne,

b) dzieci posiadają zdolności wrodzone, które należy rozwijać,

c) powinny zdobywać wiedzę stopniowo, a nauka powinna być dostosowana do możliwości intelektualnych dziecka,

d) nauka dziecka powinna przejawiać się w formie zabawy.

- Platon natomiast wiele czasu i uwagi poświęcał sprawom wychowania grup rządzących - jego pedagogiczne poglądy stworzyły (pierwszy w dziejach europejskiej pedagogiki) zwarty i logiczny system wychowawczy, uwzględniający podstawowe cele, jakim miał służyć. Platon podzielił wychowanie człowieka na szereg okresów i dokonał opracowania szczegółowego programu wychowania i wykształcenia, odpowiednich dla każdego z wyróżnionych etapów.

- Arystoteles dokonał analizy procesu wychowawczego i dydaktycznego, czego wynikiem było między innymi odróżnienie wychowania moralnego od wychowania intelektualnego.

- W czasach nowożytnych swoimi poglądami wyróżniał się Rousseau. Zwrócił on uwagę na to, że podstawową siłą wychowania jest siła wewnętrzna ,która warunkuje rezultaty wychowania- wychowanek jest protagonistą swojego rozwoju. Na pierwszy plan wysuwał w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego możliwości, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczają bowiem człowiekowi wiedzy o postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga.

- W filozofii wychowania mamy do czynienia z typowym dla filozofii sposobem ujęcia wychowania. Podejmuje ona problemy zasadnicze i uniwersalne, docieka podstawowego i najwyższego znaczenia, stawia pytania o początek i sens. Nie zadowala się opisywaniem faktów, ale dąży do odpowiedzi na pytanie: dlaczego tak jest? Osobliwość filozofii polega na tym, że stawia ona radykalne pytania i szuka na nie radykalnych odpowiedzi (racji); jest wiedzą nie tylko o czymś, ale również o swoich podstawach, które poddaje autorefleksji i krytyce. W tym aspekcie rola filozofii jest taka, iż wskazuje ona cele wychowania, normy i najwyższe wartości do których należy dążyć. Wielu filozofów uważa, że pedagogika jest weryfikatorem ich dociekań nad naturą ludzką. Przekłada ona abstrakcyjne teorie na praktykę. Filozofia odpowiada na pytania o naturę człowieka, o podstawy egzystencji, dostarcza wiedzy o wartościach, celach wychowania i kierunkach rozwoju człowieka.

2. Rozwój i przemiany praktyk wychowawczych.

- Wychowanie jest to świadomie zorganizowana działalność społeczna oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo instrumentalną, jak i stronę emocjonalno- motywacyjną wychowanka.

- Starożytność klasyczna:

a) Ateny: wychowanie w Atenach miało charakter klasowy i obejmowało tylko ludzi wolnych (posiadających prawa obywatelskie), system wychowania ateńskiego oparty był na przepisach ateńskich, których autorem był Solon; dziecko do 7 r.ż. pozostawało pod opieką matki lub opiekunki; dziewczęta wychowywane były w domu do pełnoletniości. Wychowanie ich polegało na poznaniu gospodarstwa domowego oraz elementarnej nauki czytania, pisania, rachowania; chłopcy od 7 do 18 r.ż. mieli systematyczną naukę pod kierunkiem i opieką pedagoga
( pajdagogasa - niewolnika czuwającego nad bezpieczeństwem i wychowaniem dziecka);

b) Sparta: Wychowanie w Sparcie obejmowało tylko dzieci Spartan klasy panującej. Ludność Sparty składała się z trzech warstw: spartiatów - arystokracja ziemska, periojków - warstwa niepełnoprawna (rolnicy, kupcy, rzemieślnicy), helotów - niewolnicy - ludność podbita.

W Sparcie był okrutny wyzysk niewolników, natomiast arystokracja zajmowała się literaturą, sztuką, muzyką. Sytuacja zmieniła się po wybuchu powstania niewolników.

Wychowanie służyło wyłącznie realizacji celów państwowych i było w rękach państwa. Celem wychowania było przede wszystkim utrzymanie i umocnienie panowania Spartan. Miało charakter surowego wychowania fizyczno - wojskowego.

Likurg stworzył przepisy decydujące o dziecku, nawet przed jego urodzeniem. Zakazane było delikatne wychowanie. Dzieci chore, upośledzone, oraz często dziewczynki były skazywane na śmierć przez porzucenie na górze Tajgetos.

System spartański to klasyczne wychowanie państwowe. Nie dopuszczało ono żadnych indywidualnych potrzeb, zainteresowań, czy umiejętności. Dziecko traktowano instrumentalnie, a państwo decydowało o życiu i śmierci jednostki.

c) Rzym- arystokrata miał pracować na rzecz społeczności; ceniono mądrość praktyczną płynącą z doświadczenia; rzymianin miał być żołnierzem, rolnikiem, ojcem rodziny i politykiem;

- Średniowiecze:

a) wychowanie stanowe:

- rycerstwo: dotyczyło już siedmioletnich chłopców, których oddawano na nauki do odpowiednich nauczycieli; nacisk na wyrobienie siły fizycznej- uczono posługiwania się bronią; nauka czytania, pisania oraz wiadomości z zakresu religii; z domu rodzinnego dziecko trafiało na naukę do dworu, któregoś z większych panów feudalnych- tam stawał się paziem i doskonalił ogładę towarzyską oraz sztukę wojenną; ok. 12-14 r. ż. stawał się giermkiem i opiekował się uzbrojeniem rycerza;

- mieszczanie: chłopcy pracowali w warsztacie mistrza cechowego, uczyli się rzemiosła ok. 4-6 lat; po ukończeniu nauki stawał się czeladnikiem i przez pewien czas doskonalił swój warsztat w miejscu gdzie pobierał nauki;

- chłopstwo- wychowanie naturalne: przez obserwację i naśladowanie;

- duchowieństwo- przebiegało w instytucjach kościelnych;

b) wychowanie dziewcząt- zależne od stanu, każda nabywała umiejętności potrzebne kobiecie w danym stanie: chłopka: prace rolne i gospodarskie; mieszczka: liczenie i pisanie- potrzebne do prowadzenia interesów; arystokratka: zachowanie się w towarzystwie oraz umiejętność uczestniczenia w kulturze dworskiej, część dziewcząt z tego stanu miała możliwość zdobycia pewnego wykształcenia;

- Renesans: wprowadzenie wychowania fizycznego, zmiana w edukacji moralnej ( powrót do oddziaływania ambicyjnego: kary i nagrody „lepsze rezultaty edukacyjne uzyska się łagodnością niż karaniem ), przywiązywano uwagę do mówienia ( kształcenie językowe - czysta i klasyczna łacina - podstawa wykształcenia ), zakaz używania mowy ojczystej w szkole dla lepszego i szybszego przyswojenia łaciny ( za posługiwanie się językiem ojczystym groziła kara), pojawiają się nowe podręczniki, do programów kształcenia wraca literatura autorów antycznych, początki literatury pedagogicznej.
- XVII-XVIII w./czasy saskie: młodzież szlachecka kształci się w kolegiach jezuickich i w kolegiach pijarskich; głęboki upadek edukacji elementarnej;

- Działalność ks. Stanisława Konarskiego: dokonał reform szkolnictwa zakonu pijarów; ze szkolnictwa pragnął uczynić kuźnię kształtowania charakterów i wychowania obywatelskiego w duchu miłości do ojczyzny;

- Collegium Nobilium: konwikt szlachecki mający kształcić przyszłych działaczy politycznych i państwowych; łacina językiem szkoły; lekcje języka polskiego; rozszerzony blok przedmiotów matematyczno- przyrodniczych; greka, języki nowożytnie; szkoła długiego czasu edukacyjnego (10 lat); chłopcy nie wracali na wakacje do domu, w obawie przed złym wpływem środowiska rodzinnego Konarski organizował uczniom czas wolny; przywiązywał wagę do wyglądu uczniów, młodzież która będzie zajmować eksponowane miejsca w społeczeństwie ma wyglądać przyzwoicie;

- Akademia Szlacheckiego Korpusu Kadetów: 1766 r. twórcą i komendantem był Adam Czartoryski; podstawą edukacji był Katechizm Kadecki; celem było kształcenie obywateli, którzy mogliby służyć ojczyźnie nie tylko w zawodzie wojskowym ale także w służbie cywilnej; uczono nie tylko budownictwa i fortyfikacji wojskowych, lecz także budownictwa cywilnego, nie tylko fechtunku i innych przedmiotów wojskowych, lecz także języków i ekonomii wraz z nauką moralności, ponadto prawa i historii;

- KEN (1773 - 1794): wzory czerpane z Konarskiego; ideał dobrego Polaka i obywatela; „wychowywać tak aby jemu i innym z nim było dobrze”; socjalizacja wychowania człowieka; element eudajmonistyczny - model szczęśliwości - człowiek będzie szczęśliwy gdy będzie wychowany i wykształcony; „próżnowanie jest okazją do wszelkiego złego” - wychowanie przez pracę; Ideał wychowawczy kobiety - dobra obywatelka, Polka, patriotka, matka, żona, gospodyni;

- Zabory:

a) Zabór rosyjski: 1831 r. zaczęto gwałtownie rusyfikować szkoły, a od 1851 r. zniesiono nawet formalny obowiązek posyłania dzieci do szkół; Aleksander Wielopolski podjął próbę odbudowy szkół elementarnych; Ustawa Wielopolskiego 1862 r. przywracała na ogół polski charakter szkolnictwa, dotyczyła wszystkich rodzajów i szczebli szkolnych, opierała się na zasadach demokratycznych, przewidywała znaczny udział społeczeństwa w sprawach szkolnictwa, wypowiadała przekonanie, że nauka jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela; Szkoła ludowa miała być szkołą ogólnie kształcącą z dodaniem niezbędnych wiadomości praktycznych. Od nauczycieli szkół elementarnych ustawa wymagała wykształcenia niemal tak wysokiego jak od nauczycieli szkół średnich. Reforma Wielopolskiego tylko częściowo weszła w życie.1867 r. wprowadzono język rosyjski zamiast polskiego nawet do szkół elementarnych. Najgroźniejsze rozmiary rusyfikacja przybrała za czasów Apuchtina jako kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego.Tępiono bezwzględnie wszelkie ślady polskości.Reakcją na tą politykę zaborcy była coraz szerzej rozwijająca się tajna oświata polska.

b) Zabór pruski: Na Śląsku i Pomorzu szkolnictwo bezwzględnie germanizowano. Władze pruskie dbały o wysoki poziom oświaty i doskonalenie metod nauczania. W Księstwie Poznańskim nasilenie germanizacji nastąpiło dopiero po upadku powstania listopadowego. Po 1840 r. złagodniał nieco system rządzenia, ożywia się natychmiast polski ruch oświatowy. Działalność pedagogiczna E. Estkowskiego: szczególną uwagę poświęcił nauczaniu elementarnemu, porusza zagadnienia kształcenia nauczycieli, zagadnienia szkół niedzielnych, zagadnienie szkół realnych, zagadnienia oświaty pozaszkolnej. Nawiązuje w swych poglądach do Pestalozziego, Komeńskiego, Diesterwega, oraz do przepisów KEN.

Przed nauczaniem elementarnym stawia trojaki cel: Ma ono uszlachetniać ucznia, kształcić władze umysłowe, przyswajać początki najważniejszych wiadomości. Za najważniejsze spośród treści nauczania uważa udzielanie ludowi wiadomości praktycznych. Opracował własną metodę czytania i pisania. W księstwie poznańskim szkolnictwo elementarne pozostaje polskie niemal do czasów rządów Bismarcka. W okresie „kulturkampf” polskie szkolnictwo początkowe ulega przekształceniu w niemieckie. W 1901 r. wprowadzono przymusową naukę religii po niemiecku.

c) Zabór austriacki: W początkach XIX wieku szkolnictwo, w porównaniu z innymi zaborami, znajdowało się w najgorszych warunkach. Zaczęto je germanizować już od 1772 r.

Okres prześladowań i słabego rozwoju szkolnictwa trwał aż do lat sześćdziesiątych. Po uzyskaniu autonomii przez Galicję powstały szerokie możliwości rozwoju także dla szkolnictwa, lecz nie zostały one w pełni wykorzystane. W wyniku starań Józefa Dietla sejm powołał w 1866 r. Radę Szkolną Krajową. W 1867 r. została zatwierdzona uchwała wprowadzająca do szkół ludowych i średnich język wykładowy polski lub ukraiński. 1868 r. zostaje usunięty od wpływu i nadzoru nad szkolnictwem kościół. 1869 r. ogólnopaństwowa ustawa austriacka nadaje szkole ludowej charakter ogólnokształcący. 1872 r. ustawa o organizacji szkolnictwa ludowego w Galicji: wprowadzenie obowiązku szkolnego i bezpłatności nauczania, zabieganie o szkołę ludową w każdej gminie, szkołę ogólnokształcącą wolną od nadzoru duchowieństwa, szkołę, która mogłaby objąć nauczaniem wszystkie dzieci, zmierzanie do podniesienia stanu nauczycielskiego, przyczynianie się do rozwoju szkół oraz kursów przemysłowych i rzemieślniczych.

1884 r. sejm uchwala ustawę odbierającą szkołom wiejskim charakter ogólnokształcący. Ustawa wprowadza dwa typy szkół ludowych: miejskie o szerszym programie i wiejskie o programie bardzo zacieśnionym. Walkę z polityką hamowania oświaty ludowej prowadzonej przez obóz Stańczyków podejmuje polityczny ruch ludowy. Na przełomie XIX i XX wieku ponad połowa ludności w Galicji nie umiała czytać ani pisać.

- 1919-39 (Potrzeba integracji - płaszczyzny: język, historia, religia i kościół rzymskokatolicki, oświata i szkolnictwo.):

a) Sejm nauczycielski 1919: Szkoła powszechna, 7 letnia, jednolita, bezpłatna, rozpoczynająca się w 7 r. ż.; Obowiązkowa dla wszystkich dzieci od 7 do 14 r. ż.; Szkoła średnia - 5 letnie gimnazjum, bez wstępnych egzaminów; Jednolite podstawy w całym państwie; Pod nadzorem państwa; Promień obwodu szkolnego - 3 km; Po ukończeniu szkół średnich uczniowie powinni mieć prawo wstępu do szkół wyższych; Nauczyciele mają kształcić się w 6 letnich seminariach; Szkoła średnia miała mieć 5 profili: matematyczno-przyrodniczy, humanistyczny bez łaciny, humanistyczny z łaciną, klasyczny, neofilologiczny;

b) Dekret o obowiązku szkolnym Józefa Piłsudskiego 1919 r.: Pierwszy oficjalny akt zmierzający do ujednolicenia sytuacji szkolnej na terytorium państwa polskiego. Wprowadzał obowiązek wykształcenia w zakresie 7 letniej szkoły powszechnej. Pierwsze 4 lata nauki dziecko musiało chodzić do szkoły. 3 (kolejne) lata pracy w gospodarstwie domowym zaliczały obecność w szkole. Kary za nieposyłanie dzieci do szkół.

3. Rozwój i przemiany myśli pedagogicznej.

- Sofiści w dużej mierze przyczynili się do rozwoju greckiej myśli pedagogicznej - Sokratesa, Platona oraz Arystotelesa. Sokrates, twórca intelektualizmu moralnego, do dzisiaj przewija się przez stronice teorii pedagogicznej, podobnie jak dialektyka cnót Platona oraz Arystotelesa. W gruncie rzeczy, Platońska Rzeczpospolita stanowi rozprawę o wychowaniu, natomiast Arystoteles jest twórcą podstawowych zasad dydaktyki.

- Sokrates- podobnie jak Sofiści uznawał za niezbędne oświecać ludzi o istocie cnoty, , budzić w nich wątpliwości czy ich zwyczajne poglądy o pewnych sprawach są uzasadnione. Chciał od wątpienia doprowadzić do wiedzy. Sokrates uważał, że efekty wychowania zależą od metody, sposobu nauczania. 3 formy nauczania:

1.Heurystyczna- unikał form dydaktycznych , nauczania bezpośredniego, nie wykładał, ale prowadził dialog, w którym wciągał towarzysza do wymiany myśli, do wspólnego badania sprawy, przez zręczne przejścia kierując nim ku prawdzie, którą sam znał.

2. Ironia Sokratyczna- Sokrates lubił udawać „niewiedzącego”, pragnącego się pouczyć. W ten sposób wydobywał od rozmówców przyznanie się do fałszywych poglądów.. Wtedy dziwił się im, chwilami udawał że je podziela, zadawał podchwytliwe pytania w celu zwątpienia rozmówcy w to co mówi i w co wierzy.

3.indukcyjna- rozmowa prowadzona od ogółu do szczegółu.

Najważniejsze w metodzie Sokratesa jest zrozumienie że udzielanie gotowej wiedzy uczniowi to dar, z którym on nie będzie wiedział co ma zrobić, że tylko ta wiedza go wzbogaci, którą sobie wytworzy przez własną pracę myślową, a więc nie zasób wiedzy ale metoda jej poznania, nie posiadanie wiadomości ale ich zdobywanie decyduje przy kształceniu ludzkiego umysłu.

- Platon: Sądził że człowiek rodzi się z gotowym charakterem i skłonnościami, jednak to nie wystarczy, wychowanie może wady złagodzić lub zwiększyć a zdolności rozwinąć lub zdusić. Platon rozwijał ideał wychowania państwowego. Zasady wychowania ma określać prawodawca a nad ich wykonaniem ma czuwać rząd państwa. Uważa że idealne takie państwo które jest jednolite. Ustrój społeczny dzieli na 3 stany- rządców, strażników i żywicieli(rolnicy, rzemieślnicy, kupcy-wg niego nie potrzebują specjalnego wychowania). Platona interesują dwa wyższe stany z których jeden broni państwa orężem a drugi przy pomocy rozumu i wiedzy kieruje jego losami. Wychowanie przyszłych wojowników i rządców do 20 roku życia jest jednakowe i wspólne( obejmuje niższy stopień wychowania). Po 20 roku mniej zdolni idą do wojska, zdolniejsi przeznaczeni są na rządców wchodzą na wyższy stopień wykształcenia, który potrwa jeszcze 15lat.

Platon przyznawał kobiecie te same uzdolnienia co mężczyzną. Wg niego do 6 roku życia dzieci mają wychowywać się razem, potem osobno, do 10 roku życia dzieci mają się bawić, ćwiczyć ciało, nie uczyć. Dopiero 10 latkowie zaczynają się uczy. Pierwsze 3 lata czytanie i pisanie, od 13 roku życia kształcenie literackie. Od 18-20 efebia.

- Arystoteles: Wg niego człowiek składa się z 3 elementów : dusza zwierzęca (wych.moralne), dusza roślinna (wych.zdrowotne) i dusza myśląca (wych. umysłowe).

- Tomasz z Akwinu: każdy człowiek musi mieć jakiś cel w życiu, gdyż w przeciwnym razie nie mógłby działać; pierwszorzędnym środowiskiem wychowawczym dziecka jest dom rodzinny, w którym główną wychowawczynią jest matka, której pedagogikę serca powinna uzupełniać dyscyplina szkoły ojcowskiej; wszelkie nauczenie i uczenie się wspiera się z jednej strony na doświadczeniu zewnętrznym, zaś z drugiej strony- na subiektywnych doznaniach; w nauczaniu punktem wyjścia jest poznanie zmysłowe, ale wewnętrzny akt umysłu jest w stosunku do poznania zmysłowego dominujący; z zewnątrz uczeń doznaje tylko bodźców, zachęt, upomnień i pomocy do zainteresowania się przedmiotem nauki; Św. Tomasz wymagał od ucznia intensywnego współdziałania z nauczycielem w procesie nauczania; z tego powodu nauczycielowi przypadła tylko rola pomocnicza, ale musi poznać dokładnie wychowanka; Nnauczyciel powinien posiadać niezbędną wiedzę, ale ma przenikać go pokora, życie cnotliwe, wymowność i znajomość metod nauczania;

- Erazm z Rotterdamu: każdy człowiek, który chce być uważany za kulturalnego, musi znać łacinę i grekę; nie uznawał żadnych różnic kulturalnych między poszczególnymi krajami; przeciwstawiał się wszelkim antagonizmom politycznym i wojnom, potępiał wyzysk biednych warstw ludności przez klasy posiadające; „Pochwała dla głupoty” ilustruje jego krytyczne podejście do panujących w początkach XVI w. w Europie stosunków. Jego satyryczne ataki godziły w ówczesne warstwy rządzące: rycerstwo, kler świecki i zakonny, w uniwersytety i szkoły, w uczonych i nauczycieli; wierzył w wielką wartość wykształcenia; zwolennik udostępnienia oświaty i szkoły zarówno bogatym jak i biednym, w jednakowym stopniu kobietom i mężczyznom; podkreślał, że jedynym czynnikiem, który może decydować o sumie wiedzy każdego człowieka, powinny być jego zdolności, a nie bogactwo, pochodzenie społeczne czy płeć; w rozprawie „O wczesnym rozpoczynaniu kształcenia chłopców” zachęcał, aby dzieci już na kolanach matki uczyć dobrego zachowania się, higieny, a także czytania, pisania, rysunków i znajomości otaczającego świata; nauka przez zabawę; wszystkie czynności wychowawcze należy prowadzić z wielką łagodnością i wyrozumiałością a nawet serdecznością; nauczyciel powinien osiągać swoje cele przez rozwijanie zainteresowań i ambicji dziecka, a nie przez bicie; w traktacie „o sposobie studiów” domaga się ograniczenia nauki gramatyki tylko do najniezbędniejszych zasad; zalecał nauczanie mitologii, geografii, rolnictwa, architektury, różnych zagadnień wojskowych, wiadomości o przyrodzie, astronomii, muzyki, historii itp.; istnieją 3 główne czynniki, od których zależy rozwój umysłowy każdego dziecka: natura, ćwiczenia i praktyka; nie zapomniał o indywidualnych zdolnościach dzieci jednak uważał, że jeśli zastosuje się odpowiednie metody to uczeń może osiągnąć poważne wyniki nawet w tych przedmiotach, z których był słabszy; dziewczęta powinny uczyć się robót ręcznych; dla dziewcząt z rodzin bogatych doradzał organizować szkoły średnie, oparte, podobnie jak i szkoły dla chłopców, na programie klasycznym;

- Ludwik Vives: wiedza użyteczna powstaje w drodze współdziałania z sobą dwóch czynników: rzetelnego doświadczenia opartego na zmysłach i racjonalistycznego wnioskowania; pedagogika musi stanowić zwarty system oparty z jednej strony na etyce, z drugiej zaś na psychologii; domagał się, aby szkoła znajdowała się w każdym mieście; powinno się kształcić tylko tych chłopców, którzy mają obiektywnie stwierdzone zdolności umysłowe i odznaczają się zamiłowaniem do nauki; domagał się selekcji aby szkoły kształciły tylko tych, którzy najbardziej nadają się do nauki; oceny uczniów powinni dokonywać wszyscy nauczyciele na organizowanych kilka razy w roku specjalnych konferencjach nauczycielskich; szkoła ma być w okolicy zdrowej, zasobnej w żywność, z dala od hałasu miejskiego i dróg handlowych; rodzice powinni w domu przykładnie postępować, unikać hucznych biesiad, rubasznych słów i piosenek, bo to wszystko może wypaczać młode umysły ich dzieci; od zdolności pedagogicznych oraz poziomu etycznego każdego nauczyciela zależą wyniki wychowania; wszyscy kandydaci do zawodu nauczycielskiego muszą być po studiach uniwersyteckich oraz mieć odpowiednie zaświadczenia o walorach moralnych; władze publiczne powinny wypłacać pobory nauczycielom; uczeń powinien kochać nauczyciela jak ojca; nauczyciel powinien postępować rozważnie, ostrożnie, sprawiedliwie itp.; domagał się ograniczenia kar cielesnych; na pamięć ludzką składają się 2 elementy: łatwość zapamiętywania i wierność odtwarzania. Obie te cechy można rozwijać za pomocą różnorodnych systematycznych ćwiczeń (codzienne uczenie się czegoś na pamięć); nauczyciel musi posiadać wiedze z psychologii (indywidualizacja metod nauczania); konieczność przestrzegania zasad higieny pracy (częste przerwy w nauce, wypełnianych zabawami); proces nauczania zależy od natury zdobywającego wiedzę umysłu; dla każdego ucznia powinien być ustalony odpowiedni program nauczania; posługiwanie się językiem ojczystym ucznia w nauczaniu języków klasycznych; wiedza oparta na doświadczeniu życia codziennego; na pierwszy plan ->język łaciński, nauka greki, języków nowożytnych; nauczanie przedmiotów matematyczno - przyrodniczych; astronomia, kosmografia, nawigacja i niektóre działy geografii; nauka o świecie i życiu przyrody (obserwowanie zjawisk); nauka historii; logika; ograniczenie nauki retoryki; szkoła ->rozwój fizyczny; gry i zabawy na wolnym powietrzu; rzut oszczepem, biegi, gra w piłkę ->pod kontrolą dorosłych;

- Mikołaj Rej: człowiek rodzi się jak czysta tablica, na której każde późniejsze doświadczenie jest zapisane i które kształtuje osobowość i charakter; każde dziecko powinno wyrabiać swoją sprawność fizyczną, która czasem jest ważniejsza od nauk ścisłych; umiejętności towarzyskie, czyli poczucie humoru, kultura osobista, znajomość zasad dyskusji i zawierania znajomości - są bardzo ważne w całym ludzkim życiu; tania nauka dla młodego szlachcica; uznawał tylko mowy na tematy realne i głoszące prawdę; radził uczyć łaciny, najniezbędniejszych elementów retoryki, filozofii moralnej, historii, prawa, konstytucji polskiej oraz opisów geograficznych obcych krajów; przygotowanie młodego człowieka do jego przyszłych obowiązków obywatelskich uczyły go miłości ojczyzny i obowiązków wobec państwa, orientowały w zagadnieniach międzynarodowych;

- Andrzej Frycz Modrzewski: w pierwszy latach życia dziecka zakłada się fundamenty moralne całego żywota; wychowanie moralne nie da oczekiwanych rezultatów, jeżeli równocześnie rodzice nie wykażą troski o rozwój fizyczny dziecka; zasady moralne nie służyły celom pozagrobowym, lecz uświadamiały człowiekowi jego obowiązki codzienne;

przyzwyczajać dzieci do pracy od najwcześniejszych lat i sprawdzać jej wyniki; prowadzenie szkół i czuwanie nad ich programem powierzał państwu; postulował zorganizowanie odpowiedniego wychowania i nauczania dla wszystkich chłopców, bez względu na ich pochodzenie społeczne i stan majątkowy; postulował, aby bogate konwenty, mające mało mnichów, dostarczały funduszów na kształcenie studentów; żądał dobierania uczniów na podstawie ich uzdolnień;

- Jan Amos Komeński: wykształcenie jest potrzebą życia i ma mieć realną przydatność; każdy ma „przyrodzony rozum”, który czyni go zdolnym do uczenia się; nauczanie jest nie tyle sztuką, a umiejętnością; proces dydaktyczny opiera się na znajomości procesu poznania ludzkiego; twórca metody nauczania poglądowego; wychowanie w zgodzie z naturą i rozwojem psychicznym i fizycznym, rozwija naturalną dla człowieka ciekawość świata; kształcenie ma przekazywać obraz całości ludzkiego poznania i być kluczem, który ułatwia skuteczne zdobywanie wiedzy; podstawowym narzędziem zdobywania wiedzy jest książka; Komeński proponuje ustrój instytucji wychowawczych w odniesieniu do faz rozwoju ( 7 szkół: narodzin; macierzyństwa; chłopięctwa (6 - 12 r.ż); wieku dojrzewania (gimnazjum); wieku młodzieńczego (akademia); wieku męskiego (praktyka życiowa); szczęśliwej starości; dobrej śmierci;

- John Locke: twierdził, że umysł narodzonego dziecka to tabula rasa (nie zapisana kartka papieru), która dopiero w dalszym życiu napełnia się; główne idee pochodzą z doświadczenia; dobre wychowanie jest powinnością rodziców, wytworzenie ludzi uczciwych, społecznie pożytecznych i biegłych w swym zawodzie; opowiadał się za odpowiednio przemyślanym i jednolicie stosowanym systemie kar i nagród; odrzucał karę cielesną, ale dopuszczał jej stosowanie przy „nieugiętym oporze i kłamstwie; rodzice powinni dać pewną swobodę, która jest konieczna do rozwoju. Granica między tym co złe, a tym co dobre musi być wyrażana i dla dziecka zrozumiała; zalecał baczną obserwację i poznawanie psychiki; program wychowawczy był przepełniony głębokim humanitaryzmem i dążeniem do wpojenia wychowankom szacunku i miłości do człowieka; wychowanie moralne nie stanowiło jakiejś całości, ale było częścią całego systemu, który chciał prowadzić do wszechstronnego i możliwie doskonałego ukształtowania umysłu; rozum jest najwyższą i najważniejszą władza naszego umysłu był przeciwnikiem uczenia się na pamięć.

- Jean Jacques Rousseau: upatruje ideał wychowania w powrocie do natury; w rozwijaniu władz duszy i ciała zgodnie z prawami przyrody; jako pierwszy głosił konieczność samorzutnego rozwijania się dziecka, zwrot ku naturze , która sama z siebie jest dobra, wzorcowa i godna naśladowania; wychowanie to nie narzucanie, ale pozostawienie wychowankom dużo swobody, wolności prowadzonej do samorealizacji; człowiek jest wolny, powinien mieć możliwość decydowania osobie i doskonalenia się wg własnej woli; upodmiotowił podejście do wychowanka; jego tajemnicą wychowania było nie narzucanie, ale pozostawienie wychowankom dużo swobody, wolności prowadzącej do samorealizacji; sądził, że człowiek urodził się wolny, dlatego powinien on mieć możliwość decydowania o sobie i doskonalić się wg własnej woli; pedagog ma umożliwić swoim wychowankom warunki do czynienie doświadczeń i wysnuwania z nich odpowiednich wniosków; opowiadał się za stworzeniem dziecku sytuacji wyboru między złem, a dobrem ,aby podejmowało decyzje zgodnie z sumieniem; był przeciwny bezwarunkowemu posłuszeństwu nauczycielowi oraz karaniu; uważał ze wychowawca powinien być wszędzie obecny, ale dziecko nie powinno odczuwać jego obecności jego kierowania; żądanie rozbudzania samodzielności w wychowaniu umożliwiając indywidualny wybór sposobu nauki

- Stanisław Konarski: człowiek porządny to taki, który nie występuje przeciwko honorowi, nie oszukuje, dotrzymuje słowa i szanuje prawo; jedyną gwarancją tego zachowania jest religia, która nakłania do dobrego i odstrasza od złego, przekształca grzeszną naturę człowieka skalaną grzechem pierworodnym; zasada sprawiedliwości - reguła kantowskiego imperatywu; duże znaczenie obowiązku wobec przodków, władców, przyjaciół, sług (skrupulatne opłacanie usług); zdaniem Konarskiego należy dążyć do zdobycia jak największej liczby przyjaciół, bo kontakty towarzyskie oparte na cnocie, nie na wygodzie, w pewnym stopniu wychowują; wszyscy ludzie są równi; prawdziwe szlachectwo to kultywowanie cnoty; pierwsza cnota w wychowaniu moralnym to posłuszeństwo; Stanisław Konarski postulował w szkolnictwie: nacisk na wiedzę praktyczną; nauczanie przedmiotów przyrodniczych; nauczanie języka narodowego; odsunięcie na dalszy plan łaciny i retoryki; odrzucenie pustej erudycji; wprowadzenie zajęć manualnych i fizycznych; postawę chrześcijańską; duchowy rozwój ucznia;

- Jan Henryk Pestalozzi: przygotowanie dzieci warstw niższych do życia; program nauczania poszerzył o elementy geometrii, rysunku, geografii i przyrodoznawstwa; opracował metodyki nauczania przedmiotów szkolnych m.in. metodykę nauczania języka ojczystego, arytmetyki, rysunku; proponował poglądowe metody nauczania, gdyż zasada poglądowości jest absolutną podstawą wszelkiej wiedzy ( pracował z dziećmi na konkretnym, naturalnym materiale poglądowym np. liczenie kamyczków, patyczków); rozbudzanie umysłu, wyobraźni, poczucia własnej godności (rozbudzanie naturalnych sił i skłonności, które tkwią w dziecku, zapewnić miały jednostkom „nawet najbardziej poniżonym znalezienie swojego miejsca w życiu i tworzenie szlachetnego człowieka”; rozwojem człowieka rządza podobne prawa, co i rozwojem przyrody, dlatego porównam często wychowanie człowieka z wegetacją i wzrostem roślin twierdząc, że głównym zadaniem pedagogiki jest odkrywanie praw rozwoju dziecka; o rozwoju każdego dziecka decydują 3 podstawowe siły: intelektualna (głowa), fizyczna (ręka), moralna (serce).Trzy siły natury ludzkiej - muszą działać harmonijnie, a przede wszystkim razem; może być tylko jedna dobra metoda nauczania, a dobra metoda to taka, która: opiera się na niezmiennych prawach natury. Nauczanie zaś, jest skuteczne wtedy, gdy jest organizowane zgodnie z prawami natury;

- Jan Fryderyk Herbart: celem wychowania jest ukształtowanie silnych moralnie charakterów. Środki, które temu służyły to: kierowanie dziećmi, wdrażanie do karności, stosowanie kary cielesnej wobec krnąbrnych; najważniejszy czynnik wychowania to nauczanie wychowujące miało oprócz dawać wiedzę (czyli kształcić) ale miało wywoływać w charakterze ucznia dodatnie zmiany. Wychowania nie należy, a nawet nie można oddzielać od nauczania; wola i charakter rozwijają się równocześnie z rozumem „najważniejszy cel, do którego powinien dążyć każdy wychowawca polega na wychowaniu młodzieży o silnej, zrównoważonej woli. Prawdziwe nauczanie polega nie tylko na udzielaniu wiedzy, ale również na wyrabianiu dyscypliny.”; wychowanie jego zdaniem musiało napełnić dusze dziecka masą wyobrażeń, troszczyć się o ich jasne osiągnięcia przez nią, przyswojenie sobie ich oraz uporządkowanie i powiązanie ze sobą i z pokrewnymi wyobrażeniami rozbudzając w uczniowskich umysłach wielostronne zainteresowania. Wyobrażenia są istotną i stałą podstawą całego życia duchowego.

4. Źródła stanowienia celów wychowania.

- Cel to taki stan rzeczy, którego osiągnięcie jest postulowane. W zakresie wychowania celem będzie wybrany postulat określający działania międzyludzkie zachodzące między wychowankiem i wychowawcą. Cel wychowania wywodzi się z ideału wychowania.- Źródła stanowienia celów:

a)natura człowieka -w wychowaniu naturalnym przywiązywano dużą wagę do zadatków wrodzonych, które w dużym stopniu determinowały rozwój człowieka. Celem wychowania było usuwanie barier, które mogły przeszkodzić w tym rozwoju.

b)wartości ponadczasowe- zwolennicy stanowienia celów wychowania na gruncie wartości ponadczasowych uważali, że wychowankom należy przekazać te wartości, które w sposób pozytywny zweryfikowała historia i tradycja bez uwzględniania realiów aktualnego życia społecznego.

c)wartości społeczne- pedagogowie, którzy wiązali cele wychowania z wartościami społecznymi uważali, że wychowywanie jest przygotowywaniem ludzi do życia w określonych warunkach, które zmieniają się wraz z rozwojem ekonomicznym, politycznym i społecznym danego środowiska.

d)określona ideologia-pedagogowie podporządkowujący cele wychowania określonej ideologii uważali, że tylko określona ideologia określa wartości które, należy wpajać wychowanką. Teoria wychowania ma tylko za zadanie opracowanie działań praktycznych, które umożliwiają realizację danej ideologii w praktyce.

e)wartości religijne-pedagogowie wywodzący cele wychowania z religii uważali, że źródłem tych celów jest dekalog a ich twórcą Bóg. Twierdzili oni, że przykazania boskie są odwieczne i oparte na nich cele wychowania tworzą przejrzysty ideał człowieka

f)wychowanie dla przyszłości- zgodnie z poglądem Józefa Górniewicza wychowanie zawsze wykracza poza kontekst teraźniejszości. Utrzymanie wychowania w zakresie tylko aktualnej sytuacji może prowadzić do zamykania się społeczeństwa na nowe idee do zastoju rozwoju.

- Prawidłowe sformułowanie celów wychowania jest ściśle związane z określeniem natury człowieka, a więc z odpowiedzią na pytania: kim jest człowiek, jaka jest jego istota, ku czemu dąży, skąd przychodzi, jakie jest jego miejsce i rola w rzeczywistości społeczno - przyrodniczej, kim jest on w świecie rozwijającej się techniki, narastających antagonizmów i związanych z nimi zagrożeń. Odpowiedzi te wymagają świadomości i przynależności jednostki do świata, jej zależności, świadomości własnej fragmentaryczności i równocześnie współzależność wszechrzeczy. Natura ludzka jest ściśle powiązana z jego osobowością. Nie można rozważać wyżej wymienionych problemów bez procesów psychicznych kierujących jednostką ludzką

5. Aksjologiczne podstawy wychowania.

- Aksjologia- nauka o wartościach.

- Wartość- przedmioty i przekonania, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek. W rozumieniu kulturowym wartości to powszechnie pożądane w społeczeństwie przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie akceptowane sądy egzystencjonalno-normatywne (orientacje wartościujące).

- Wychowanie jest procesem zachodzącym między przynajmniej dwoma podmiotami: wychowankiem, wychowawcą, którzy jak każda osoba są wrażliwi na wartości, gdyż:

a) Osoba jest wartością sama w sobie.

b) Ma możliwość osądu moralnego, co dobre a co złe.

c) Człowiek jest nośnikiem różnych wartości.

d) Osoba żyje wśród wartości, wybory ludzi to wybory między wartościami.

Związki między wartościami a wychowaniem:

- System wartości jest centralnym elementem struktury osobowości człowieka. Proces wychowania zakłada wspieranie wszechstronnego rozwoju dziecka, w tym sfery moralnej osobowości.

- Wartości mają istotne znaczenie motywacyjne (kierunek motywacji), rozbudzają pozytywne emocje, rozbudzają motywację, ku której człowiek skierowuje swoje dążenia. Tworząc różne sytuacje wychowawcze należy odwoływać się do wartości, tego co drogie i ważne dla wychowanków, wtedy poziom motywacji będzie na wysokim poziomie.

- Wartości porządkują, ukierunkowują życie i działanie. Wychowując do wartości wskazujemy wychowankom drogę rozwoju, wskazujemy na działania, które warto podejmować z korzyścią dla siebie samego i innych ludzi.

- Wartości chronią przed chaosem. Wychowanie bezpośrednio wpływa na kształtowanie się hierarchii wartości. Mając jasno określoną hierarchię wartości, wyznaczone priorytety w trudnych momentach życia łatwiej będzie podejmować decyzję i być wiernym swoim przekonaniom.

- Wartości umożliwiają dokonywanie wyborów i podejmowanie decyzji

- Trzeba poznać świat wartości by móc funkcjonować w innych przestrzeniach.

- Wartości stanowią spoiwo społeczeństwa.

- Z wartości są wyprowadzane cele wychowania.

Sposoby wychowania do wartości:

- Strategia świadectwa-nie mówimy o tym co jest wartością, tylko przez działanie dajemy innym znać za jakimi wartościami się opowiadamy, żyjemy pewnymi wartościami, pokazujemy jakimi wartościami warto żyć.

- Strategia dysonansu- wywoływanie przykrej niezgodności między tym co człowiek sądził i przeżywał a aktualna sytuacją. Z jednej strony człowiek opowiada się za jakimiś wartościami, ale jego zachowanie nie jest zgodne z tym co mówi, aby zmienić tę strategię można zmienić zachowanie lub zmienić wartości.

- Strategia symulacji- pokazywanie sposobów realizowania wartości w otoczeniu. co można jeszcze zrobić by urzeczywistnić wartość.

6. Biomedyczne podstawy wychowania.

Okres dzieciństwa i młodości ma szczególny wpływ dla zdrowia jednostki i populacji. Ponadto wpływy środowiska zarówno negatywne jak i pozytywne ujawniają się nie tylko w momencie ich działania w dzieciństwie ale rzutują na stan zdrowia osobnika dorosłego. Złe warunki bytowe, nieodpowiednie odżywianie, zbyt późna i nieodpowiednia interwencja medyczna, psychologiczna, czy społeczna sprawi, że człowiek w życiu dorosłym będzie mniej sprawny biologicznie. Dzieci wychowane w nieodpowiednich warunkach psychospołecznych, pozbawione bodźców zmysłowych mają uniemożliwioną lub utrudnioną możliwość rozwinięcie ważnych mechanizmów i wzorców zachowań co rzutuje na dojrzałe życie upośledzeniem zdolności przystosowania do otoczenia psychospołecznego ( np. nie w pełni rozwinięta inteligencja, nieprawidłowa osobowość). Z powyższych przykładów wynika jasno, że stan zdrowia osoby dorosłej jest zależny od stanu zdrowia osobnika w dzieciństwie, od warunków biogeograficznych i społeczno-ekonomicznych w jakich przebywał, a także od trybu życia sposobu żywienia itd.

7. Psychologiczne podstawy wychowania.

- Teoretykowi wychowania psychologia dostarcza wiedzy o strukturze i mechanizmach przemian osobowości, o warunkach i prawidłowościach biopsychicznego rozwoju człowieka, o kierunkach ludzkich dążeń i warunkujących je mechanizmach. Wnosi istotne dane o umysłowym rozwoju wychowanka w różnych okresach rozwojowych, o psychologicznych problemach związanych z rozwojem, o różnicach indywidualnych, o istocie i uwarunkowaniach procesów poznawczych. Ta wiedza jest nieodzowna do określenia prawidłowości rozwoju psychicznego i jego zaburzeń czy zaznaczających się odchyleń od normy. Jest także konieczna do ustalenia struktury relacji: jednostka- otoczenie; osoba- sytuacja wychowawcza.

- Wychowanie jest kształtowaniem, jest działaniem dokonującym zmiany w osobowości wychowanków.

- Wyróżniono kilka zasad wychowania, które nawiązują do zasad nauczania, gdyż oddzielenie nauczania od wychowania jest sztuczne i niczym nie uzasadnione. (za W. Szewczuk):

a) Zasada motywacji - kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów postępowania, staje się tym skuteczniejsze, im wszechstronniejsza, głębsza i silniejsza jest aktywizująca go motywacja.

b) zasada aktywności - kształtowanie osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im większa jest jego aktywność w uczeniu się, im różnorodniejsze są jej formy i w im większym stopniu treść tej aktywności wiąże się z zasadniczym celem konkretnego działania.

c) zasada praktyczności - kształtowanie osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im w większym zakresie realizowane jest w toku jego najbardziej samodzielnego dochodzenia w działaniu do poznania rzeczywistości (w tym i samego siebie), im wszechstronniej uświadamia on sobie w procesie kształtowania rzeczywistości (w tym i samego siebie) praktyczne znaczenie zdobywanego poznania, im pełniej rozumie to kształtowanie jako dowód prawdziwości tego poznania.

d) zasada bezpośredniości - Kształtowanie osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im wszechstronniejsze i głębsze jest ugruntowanie tej wiedzy i tego postępowania w bezpośrednim poznawczym i emocjonalnym kontakcie wychowanka z obiektywną rzeczywistością przyrodniczą i społeczną.

e) zasada receptywności - pojęcie recepcji obejmuje całokształt zmian psychicznych, w tym głównie poznawczo - emocjonalnych, jakie zachodzą w człowieku, gdy aktywnie ustosunkowuje się do wytworów ludzkich, z nastawieniem na ich przyjęcie i opanowanie. Kształtowanie osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im większa jest receptywność treści działalności wychowawczej, im one są przystępniejsze, poznawczo i uczuciowo, i im bardziej optymalne pojemnościowo.

f) zasada systemowości - kształtowanie się osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im bardziej systemowy charakter - i w aspekcie treściowym, i w aspekcie powstawania - ma zarówno wiedza, jak postępowanie wychowanka, im bardziej ustalona jest ich funkcja w złożonej strukturze jego osobowości.

g) zasada trwałości - kształtowanie się osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im w szerszym zakresie w działalność wychowawczą i w samo uczenie się wychowanka, włączone są specyficzne czynności myślowo - pamięciowe regulujące czas, kolejność i sposób wiązania tego, co nowe, z poprzednim doświadczeniem jednostki.

h) zasada zespołowości - kształtowanie się osobowości wychowanka staje się tym skuteczniejsze, im w większym stopniu wychowankowie i wychowawcy tworzą harmonijny zespół powiązany wzajemnym zaufaniem i zrozumieniem, że wszyscy w tym zespole współdziałają zgodnie w realizacji planu wychowania przy różnej proporcji, ale obustronnej odpowiedzialności za tę realizację.

i) zasada indywidualizacji - kształtowanie się osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sobie samym i sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im w większym stopniu dostosowane jest do indywidualnych możliwości wychowanków, im w większym stopniu tak w kształtowaniu, jak i w przekształcaniu uwzględnia się jednostkowe struktury ich osobowości.

8. Teorie rozwoju osobowości człowieka.

- Najpopularniejszą definicją osobowości jest ta, która przedstawia ją jako zespół cech wzajemnie wpływających na siebie, które manifestowane są poprzez ludzkie zachowania.

Osobowość jest terminem niezwykle trudnym do zdefiniowania, a podejście do osobowości różni się w zależności od stanowiska teoretycznego. Ogólnie można powiedzieć, że osobowość to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno — przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.

- Ogólne teorie osobowości:
a) teorie typów: zakładają, że każda jednostka reprezentuje swoistą równowagę podstawowych elementów zgodnych z typem osobowości. Przykładem takiej teorii jest konstytucjonalna teoria Sheldona, mówiąca, że typy budowy ciała związane są z rozwojem osobowości. Teoria Hipokratesa - wyodrębnia cztery podstawowe typy temperamentu: choleryk, sangwinik, melancholik i flegmatyk;

b) teorie cech: opisują osobowość jako zespół charakterystycznych dla danego człowieka cech. Cecha to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach. Przykładem takich teorii są m.in.: teorie Allporta, Cattella czy też Eysencka. Jedną z najbardziej znanych jest teoria Wielkiej Piątki, wyznaczająca pięć głównych cech, występujących z różnym natężeniem i w różnych konfiguracjach u każdego człowieka. Cechy te to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność.

c) teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne: klasyczne teorie Freuda i Junga, czy późniejsze: Adlera, Fromma, Horney. Na ogół kładą nacisk na czynniki rozwojowe przy założeniu, że osobowość dorosłego człowieka rozwija się w czasie, w zależności od stopnia integracji czynników. Ważne są tu podejścia motywacyjne. Ponadto w klasycznym podejściu psychoanalitycznym Freuda, kładzie się nacisk na rolę procesów nieświadomych, konfliktów i centralną rolę popędów w rozwoju osobowości. Freud wyznaczył także trzy struktury psychiczne osobowości: id, ego i superego.

d) podejście behawioralne: nie powstały konkretne behawioralne teorie osobowości, ale pod wpływem rozwoju behawioryzmu, naukowcy zaczęli się przyglądać osobowości z perspektywy środowiska: na ile zależy ona od stałości środowiska i otrzymywanych wzmocnień.

e) teorie humanistyczne: w przypadku teorii humanistycznych istnieje trudność w empirycznym weryfikowaniu wprowadzonych pojęć. Autorzy tacy, jak Abraham Maslow czy Carl Rogers opierali się głównie na fenomenologii (najważniejsze są subiektywne doświadczenia jednostki), holizmie i naturalnym dążeniu do samorealizacji.

f) poznawcze podejście do osobowości: osoba traktowana jest tu jako pewna całość, teorie koncentrują się na pojęciu JA (obrazie własnej osoby), które odpowiedzialne jest za nadawanie sensu doświadczeniom. Osobowość jest traktowana jako system wiedzy osobistej, wykorzystywanej przy interpretacji doświadczeń i sterowaniu zachowaniem; jest to wiedza naturalna (potoczna, intuicyjna), gorąca (silnie związana z emocjami), często słabo uświadamiana, o charakterze pragmatycznym.
Istnieje oczywiście wiele innych teorii osobowości.

9. Etapy rozwoju fizycznego i psychicznego człowieka.

- Okres prenatalny - od poczęcia do narodzin

a) Rozwój fizyczny:

W prenatalnym okresie rozwoju człowieka wyróżniamy trzy trymestry (każdy po trzy miesiące) lub dwa stadia: zarodkowe(embrionalne) - od poczęcia do końca ósmego tygodnia oraz płodowe - od dziewiątego tygodnia do narodzin. Prawie wszystkie wady wrodzone powstają w pierwszym trymestrze rozwoju, gdyż jest do okres intensywnej ontogenezy, w którym wrażliwość na działanie szkodliwych czynników jest szczególna ( tzw. okres krytyczny dla powstania wad rozwojowych).

b) Rozwój psychiczny:

Dziecko już przed urodzeniem charakteryzuje się specyficznie ludzkimi cechami: przyjmuje wszystkimi zmysłami szeroki wachlarz bodźców, dokonuje ich selekcji, reaguje na pewne bodźce w specyficzny dla siebie sposób. Dzięki temu już przed urodzeniem może być przez rodziców traktowane jako partner dialogu i bezpośredni po urodzeniu może z nimi nawiązać wielozmysłowy kontakt. Uznanie dziecka przed urodzeniem za istotę ludzką jest wstępnym warunkiem rozpoznania i zaspokojenia psychicznych potrzeb, np. bezpieczeństwa, miłości, co umożliwia jego prawidłowy rozwój.

- Okres wczesnego dzieciństwa - od narodzin do 3 r. ż.

a) Rozwój fizyczny:

W ciągu trzech lat dokonuje się intensywny rozwój dziecka pod każdym względem:

- rozwój somatyczny. Zmiany dokonują się we wszystkich układach. Zmienia się udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym, kształtują się krzywizny kręgosłupa; wyrastają zęby mleczne; rozwija się tkanka mięśniowa. W wieku niemowlęcym dziecko wyraźnie zwiększa masę ciała. Proces ten staje się powolniejszy w wieku poniemowlęcym, gdzie następuje intensywny wzrost, co prowadzi do wyszczuplenia sylwetki ciała.

- rozwój tkanki mózgowej. W miarę dojrzewania mózgu dziecko coraz dłużej pozostaje w stanie aktywnego słuchania.

- noworodek reaguje na bodźce otoczenia odruchami bezwarunkowymi. Stopniowo zdobywa umiejętność panowania nad swoim ciałem: od postawy horyzontalnej przechodzi do postawy wertykalnej, opanowuje kolejno różne sposoby przemieszczania się w przestrzeni i doskonali je. Przechodzi od odruchu chwytnego do chwytu dowolnego i opanowuje jego różne formy.

- dziecko przechodzi od manipulacji niespecyficznej w wieku niemowlęcym do manipulacji specyficznej w wieku poniemowlęcym

- od momentu narodzin podstawowe system percepcyjne podejmują swoje funkcje.

b) Rozwój psychiczny:

Kształtuje się inteligencja sensoryczno-motoryczna. Rozwija się zdolność do zastępowania symbolami nieobecnych przedmiotów i zjawisk, oraz zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej. Bogaci się słownik dziecka. Rozwija się umiejętność budowania wypowiedzi złożonych z wielu słów. Pod koniec wieku poniemowlęcego dziecko opanowuje wszystkie podstawowe struktury syntaktyczne języka ojczystego. Niemowlę przeżywa jedynie stany zadowolenia i niezadowolenia. Pod koniec niemowlęcia zaczyna się proces różnicowania uczuć. Źródło emocji to kontakty z dorosłymi, i nieco później z dziećmi. Dziecko uczy się wyrażać emocje i rozpoznawać wyrazy mimiczne emocji u innych. Rozwijają się zabawy samotne i równoległe. Poczucie bezpieczeństwa zdobyte w kontakcie z matką zapewnia dziecku wychodzenie ku światu przedmiotów i osób. Rozwija się także poczucie odrębności psychicznej i poczucie własnego „ja”. Opanowanie sztuki chodzenia: mają zanikać odruchy bezwarunkowe w odpowiednich okresach rozwoju niemowlęcego, pojawiają się pierwsze wrażenia zmysłowe, kształtują się stereotypy motoryczne.

- Okres średniego dzieciństwa - wiek przedszkolny, od 4. Do 6 r. ż.

a) Rozwój fizyczny:

Średnie dzieciństwo przynosi wiele istotnych zmian rozwojowych, zarówno w sferze anatomiczno - fizjologicznej, jak i psychicznej.

- zmiany dotyczące wzrostu i wagi ciała nie są już tak intensywne jak w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko staje się szczuplejsze, jego sylwetka wydłuża się; rozrasta się część twarzowa głowy.

- istotne zmiany zachodzą w systemie nerwowym: postępuje mielinizacja włókien nerwowych, wytwarzają się nowe połączenia między neuronami, wzrasta synchronizacja pracy różnych pól mózgu. Zmian te prowadzą do zwiększenia sprawności w kierowaniu uwagą, umożliwiają refleksję nad własnym zachowaniem.

- postęp w rozwoju motorycznym wyraża się w powstawaniu kombinacji ruchowych. Zwiększa się wyraźnie harmonia, płynność i rytmiczność ruchów.

- zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni. Wzrasta wrażliwość w zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego.

- orientacja dziecka w otoczeniu wyraźnie polepsza się, jednocześnie polepsza się orientacja w przestrzenie: dziecko staje się zdolne do ustalania relacji między przedmiotami. Doskonali się językowe opisywanie przestrzeni.

- zwiększa się pojemność dziecięcej pamięci

- rozwijają się czynności myślowe, jak szeregowanie i klasyfikowanie. Pod koniec wieku przedszkolnego jest zdolne do systematycznego szeregowania.

b) Rozwój psychiczny:

Dziecko jest zdolne do rozumowania przyczynowo-skutkowego. Najlepiej rozwiązuje problemy w sferze sensoryczno-motorycznej i percepcyjno-wyobrażeniowej. Rozwija się funkcja symboliczna. Następuje rozkwit dziecięcych teorii umysłu. Dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości. Dziecko w tym wieku ma bogaty słownik, tworzy neologizmy. Rozwija się kompetencja narracyjna: bogaci się struktura opowiadania. Doskonalą się również umiejętności konwersacyjne dziecka: uczy się ono uwzględniać punkt widzenia odbiorcy, słuchać i analizować wypowiedzi partnera. Rozumie emocje własne i innych osób. Umie mówić o przeżyciach. Rozwijają się uczucia związane z samooceną, np. duma. W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania i jak ich przestrzegać. Tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie. Rozwijają się prospołeczne zachowania, np. empatia. Dziecko przejawia moralność przedkonwencjonalną. Ustala się tożsamość płciowa. Dziecko staje się zdolne do samokontroli, rozwija się obraz własnej osoby.

- Okres późnego dzieciństwa - młodszy wiek szkolny, od 7. Do 10-12 r. ż.

a) Rozwój fizyczny:

Rozwój fizyczny dziecka między 6. a 12. rokiem życia, zachodzi w sposób powolny, ale stały. W tym wieku zmienia się budowa ciała a więc konstrukcja fizyczna dziecka: w miarę zmniejszania się grubości tkanki tłuszczowej oraz zmian w jej rozkładzie ogólnym, staje się ono szczuplejsze.

- Kości stają się twarde i sztywne.

- Szybko następuje przyrost mięśni.

- Układ krążenia rozwija się w ciągłym, lecz powolnym tempie, natomiast oddychanie staje się bardziej ekonomiczne.

- Mózg osiąga swą dojrzałą wielkość, lecz nadal nie w pełni jest wykorzystywany, a układ trawienny staje się bardziej wydajny.

-W wieku szkolnym rozwija się zarówno duża, jak i mała motoryka u dziecka, chociaż rozwój tej drugiej przebiega w wolniejszym tempie.

- Zmiany cielesne są mniej widoczne. Mniej widoczny jest także, bo powolny, przyrost wzrostu dziecka. W tym czasie następuje aktywny rozwój równowagi i koordynacji ruchowej, dzieci uzyskują kontrolę nad zdolnościami motorycznymi przejawiające się w doskonaleniu różnych form aktywności fizycznej, przede wszystkim tej podstawowej z zakresu biegów, skoków, rzutów, a także poznają nowe gry i zabawy.

b) Rozwój psychiczny:

Wzrasta emocjonalne i społeczne znaczenie pozaszkolnych spotkań z rówieśnikami. Pojawia się dojrzałość szkolna. Stosunek grupy rówieśniczej do dziecka zależy w tym wieku od wykazania się sukcesami w zabawie, nauce, czy w innych sferach społecznego funkcjonowania. Jednym z najważniejszych zadań w zakresie rozwoju poznawczego jest opanowanie umiejętności czytania i pisania. Następuje przejście z etapu myślenia przedoperacyjnego do etapu operacji konkretnych. Dziecko uczy się uwzględniać normy dotyczące sposobu swojego działania, a także jego osobiste i społeczne skutki, które mogą podlegać ocenie. Uczą się koordynować te oceny z własnym punktem widzenia.

- Okres adolescencji- od 10-12 r. ż. do 20-23r. ż.

a) Rozwój fizyczny:

Obserwowalne fizjologiczne zmiany organizmu rozpoczynają się od tzw. skoku pokwitaniowego, czyli szybkiego wzrostu ciała, który u chłopców występuje między 12. i 15. r.ż. i powoduje wzrost wysokości u chłopców o ok. 20cm, towarzyszy mu przyrost wagi ciała o ok. 20kg. U dziewcząt skok pokwitaniowy rozpoczyna się o około 2 lata wcześniej niż u chłopców. Dotyczy zarówno układu kostnego i mięśniowego, jak i pozostałych części ciała. Budowa ciała dziewcząt i chłopców różnicuje się znacznie w procesie dojrzewania organizmu: u chłopców rozrastają się ramiona, a sylwetka staje się bardziej kanciasta, u dziewcząt rozrasta się miednica oraz podskórna tkanka tłuszczowa, powodująca zaokrąglenie się sylwetki. Charakterystyczne zmiany organizmu związane z dojrzewaniem występują w indywidualnie zróżnicowanym tempie, ale zawsze w takiej samej kolejności. Największe zmiany dotyczą narządów płciowych.

b) Rozwój psychiczny:

Wczesna adolescencja (dorastanie) - dziecko przechodzi ze stadium operacji konkretnych do stadium operacji formalnych, które charakteryzuje się rozwojem logicznego i abstrakcyjnego myślenia. Zachodzą również zmiany w zakresie procesów informacyjnych: przebiegają szybciej, są bardziej dokładne i ukierunkowane. Zwiększa to możliwości poznawcze dorastających, wpływa na poszerzanie się ich zainteresowań. Zmieniają się interakcje z rodzicami, powstają konflikty, których źródłem jest nieokreślony status dorastających: już nie są dziećmi, a jeszcze nie są dorosłymi. Wzrasta wpływ rówieśników. Na ten okres życia przypada zazwyczaj również pierwsza miłość, fascynacja, rozczarowanie. Znacznie poszerza się aktywność młodzieży, wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i w nowe środowiska. Często dochodzi do tzw. kryzysu tożsamości, którego pokonanie sprzyja dojrzewaniu osobowości.

Późna adolescencja (młodzieńczość) - wzrastanie w świat dorosłych, stabilizowanie się tożsamości i uczuć, rozbudowują się interpersonalne związki młodzieży. Młodzież jest coraz bardziej autonomiczna, jej postawy stabilizują się, przyjmując postać światopoglądu. Rozmaite są kierunki aktywności młodzieży, w różnym stopniu angażuje się ona w działalność społeczną i polityczną. Zainteresowania skierowane są przede wszystkim ku życiu osobistemu.

- Okres wczesnej dorosłości - od 20-23 r.ż. do 35-40 r.ż.

a) Rozwój fizyczny:

W okresie tym obserwuje się nadal wzrost sprawności fizycznej, oraz doskonalenie się niektórych funkcji w obrębie narządów zmysłu (wzrasta wrażliwość na światło, polepsza się ostrość słuchu), chociaż pewne czynniki, takie jak siedzący tryb życia, nałogi, stres mogą powodować pogarszanie się kondycji fizycznej już we wczesnej dorosłości.

b) Rozwój psychiczny:

Aktywność człowieka koncentruje się wokół dwóch dziedzin życia: pracy zawodowej oraz własnej rodziny. Jednak stopień zaangażowania w nie zależy od płci. Sprawność umysłowa młodych dorosłych utrzymuje się na stałym, wysokim poziomie, a pod koniec tego okresu wykazuje tendencję do obniżania się, szczególnie w zakresie formalnego, abstrakcyjnego rozumowania. Istotną rolę w adaptacji do warunków życia dorosłego odgrywa system wartości leżący u podstaw młodzieńczych ideałów realizowanych w konkretnej rzeczywistości. Po fazie przejściowego relatywizmu w rozumowaniu moralnym młodzi dorośli ujmują wartości w kategoriach ogólnych praw i uniwersalnych zasad, doceniając znaczenie umowy społecznej.

- Okres średniej dorosłości - wiek średni, od 35 - 40 r.ż. do 55. - 60 r.ż.

a) Rozwój fizyczny:

Stan zdrowia człowieka w średnim wieku jest- a przynajmniej może być- dobry. Obserwuje się jednak spadek wydolności wielu funkcji biologiczno-fizjologicznych. Wiek ten charakteryzuje się względnym- w porównaniu z wcześniejszymi okresami- wzrostem śmiertelności. Do najważniejszych przyczyn śmiertelności należą choroby układu krążenia. W okresie tym ma miejsce proces przekwitania. W przypadku kobiet wyraża się on w zaniku cyklu miesiączkowego oraz funkcji prokreacyjnych, a w przypadku mężczyzn- obniżeniem funkcji seksualnych.

b) Rozwój psychiczny:

Wiek średni może być okresem największych osiągnięć zawodowych, jak również okresem kryzysu w rozwoju kariery zawodowej. Ma tu miejsce przewartościowanie stosunków rodziców z dziećmi, wchodzącymi w okres dorastania. Ważnymi zadaniami ludzi w tym okresie jest psychologiczne rozwiązanie problemu „opuszczonego gniazda” oraz opieka nad starzejącymi się rodzicami. Obniżenie się funkcji poznawczych nie ma wielkich konsekwencji praktycznych, a oprócz tego nie ma charakteru nieuniknionego i nieodwracalnego. Rodzice wchodzą w trudny okres nazywany kryzysem wieku średniego. Zdarza się, ze obserwując proces wchodzenia w dorosłość własnych dzieci, paradoksalnie przeżywają na nowo dylematy i rozterki z okresu własnego dorastania. Pojawia się syndrom wypalenia zawodowego.

- Okres późnej dorosłości - wiek starzenia się,od 55. - 60 r.ż. i więcej

a) Rozwój fizyczny:

Z medycznego punktu widzenia rozróżnia się dwa zasadnicze typ zmian biologicznych w późnej dorosłości:

- obniżenie sprawności fizycznej: przejawia się w ograniczeniu zdolności do wysiłku, zwiększonej męczliwości, w ograniczeniu aktywności i ogólnym spadku wigoru. Jest to wynikiem stopniowego słabnięcia funkcji niemal wszystkich narządów ciała. W większości przypadków wymierne obniżenie sprawności fizycznej jest następstwem chorób, a nie samego procesu starzenia się.

- mnoga patologia: jest to drugi istotny wyróżnik starości biologicznej. Terminem tym określa się występowanie kilku dolegliwości równocześnie u tej samej osoby, spowodowane przewagą procesów katabolicznych nad metabolicznymi.

b) Rozwój psychiczny

Na podstawie obserwacji zachowań społecznych ludzi w wieku późnej dorosłości sformułowano teorie wyjaśniające mechanizm adaptacji do starości: teoria aktywności teoria wycofania się oraz teoria stresu starości. Adaptacja do starości jest ważnym zadaniem rozwojowym, nie stanowi jednak nadrzędnego celu rozwoju człowieka. Efektywna adaptacja do starości związana jest z mądrością pragmatyczną jako cechą rozumu, natomiast dalszy rozwój podmiotowy - z mądrością transcendentną, będącą atrybutem całej osobowości. Przejawem mądrości transcendentnej jako rezultatu rozwoju podmiotowego jest równowaga psychiczna, ostatecznie zaś brak lęku przed śmiercią.

10. Socjologiczne podstawy wychowania.

- Wychowanie jest zawsze określane rodzajem społecznego zachowania, a zarazem również i społecznym stosunkiem( tzn. stosunkiem zachodzącym między członkami społeczności szkolnej: uczniami, nauczycielami, instruktorami itp.). Poprzez wychowanie rozumiemy oddziaływanie człowieka na człowieka, poprzez które w sposób celowo ukierunkowany jest wywierany lub powinien być wywierany wpływ na przyswajanie określonych sił społecznych w interesie klas społecznych.

- Socjologia wychowania i edukacji bada rzeczywistość społeczno- wychowawczą w aspekcie teoretycznym, empirycznym i socjotechnicznym. Jest ściśle związana z pedagogiką społeczną, zajmującą się wychowaniem jako procesem społecznym.

- Socjologia wychowawcza bada m.in. środowiskowe uwarunkowania szkoły, rodziny, grup rówieśniczych, funkcjonowanie różnych środowisk wychowawczych, zmiany celów i treści wychowania społecznego.

- Wychowanie pojmowane jest jako zjawisko społeczne: Wychowanie, całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie. Wg S. Kawuli przedmiotem badań socjologii wychowania powinien być proces uspołecznienia (socjalizacji jednostki) rozpatrywany dwojako:

• jako wchodzenie w kulturę (proces akulturacji)

• kształtowanie się osobowości społecznej (nabywanie kompetencji społecznych).

11. Współczesne wyzwania wychowawcze.

- Wyzwania wymieniane w ankiecie przez nauczycieli:

a) nadpobudliwość oraz agresja wśród dzieci

b) brak współpracy rodziców z nauczycielami

c) zaniedbania wychowawcze, związane m. in. z poświęcaniem dzieciom przez rodziców zbyt małej ilości czasu

d) niespójność oddziaływań wychowawczych w domu i szkole

e) problemy emocjonalne u dzieci

f) problemy rodzinne

- problem braku wartości, przecenianie wartości materialnych; konsumpcyjny styl życia, który staje się głównym celem dążeń współczesnego człowieka; różnorodne formy reklamy, które osłabiają zdolność do racjonalnego wyboru, służą koniunkturze gospodarczej a nie rozwojowi moralnemu;

- wzrost anonimowości w kontaktach międzyludzkich;

- braki w spójności i trwałości życia rodzinnego; często jeden z rodziców jest nieobecny (np. eurosieroctwo); dziecko wychowujące się jednego z rodziców nie ma odpowiedniego wzoru, jakim charakteryzuje się płeć nieobecnego rodzica./ Rodzice często są pochłonięci pracą, pracujący na dwie zmiany pragną stworzyć dziecku, jak najodpowiedniejsze warunki do nauki(języki obce, szkoły, kursy). Ciągle podwyższają standard życia dziecka w trosce, aby nie czuło się gorsze od rówieśników. Przez ciężką pracę i ciągłej pogoni za pieniędzmi zapominają często o podstawowych zadaniach wychowawczych. Zabiegani rodzice wynajmują często opiekunki do swoich dzieci nie spełniając podstawowych obowiązków rodzicielskich.

12. Przedmiot badań pedagogiki, jej źródła i tożsamość.

Przedmiot badań:

- człowiek w różnych etapach życia i rozwoju (od narodzin do śmierci)

- procesy edukacyjne: wychowanie i nauczanie

- „Przedmiotem badań pedagogiki jest proces celowego wychowania w całej różnorodności jego form, zadań szczegółowych, przebiegu, treści i rezultatów. Proces celowego wychowania dotyczy przede wszystkim dzieci i młodzieży, i dlatego wychowanie dzieci i młodzieży stanowi główny przedmiot pedagogiki. Pedagogika powinna:

- opisywać i uogólniać doświadczenia pedagogiczne ( te zdobyte p racy pedagogicznej i pozyskane ze źródeł pisemnych)

- dążyć do wyjaśnienia wzajemnych związków ( pomiędzy procesami wychowawczymi a innymi zjawiskami społecznymi, organicznymi, psychofizycznymi)

- formułować normy, zasady, reguły praktycznego postępowania ( w zakresie doboru treści, środków i metod wychowania)

- analizować cele wychowawcze, jaka jest ich treść i znaczenie”. (B. Suchodolski)

Źródła i tożsamość:

Pedagogika ma wiele trudności do pokonania, ponieważ musi poznawać człowieka, proces jego dorastania do zadań, które są historycznie zmienne i stają się coraz bardziej złożone. Sama nazwa wywodzi się z języka greckiego. Mianem " pedagoga" określano w starożytnej Grecji, tego człowieka, najczęściej niewolnika ,któremu rodzice powierzali pieczę nad zachowaniem się i bezpieczeństwem chłopca. "Pedagogia" zaś oznaczała czynności i zabiegi wychowawcze pedagoga. Początkowo pedagogika stanowiła gałąź filozofii i wynikała z założeń polityki swojego okresu. Później zaczęła czerpać ze swoich podstawowych nauk pomocniczych- biologicznych, psychologicznych i społecznych. W miarę rozwoju tych dyscyplin , które dostarczały uzasadnienia jej normom, regułom i zasadom, pedagogika stawała się bardziej samodzielną nauką. Pedagogika jako nauka powstała w XIX w. , od filozofii oderwał ją „ojciec pedagogiki” - Johann Herbart

13. Możliwości współdziałania pedagogiki z innymi dyscyplinami naukowymi.

Pedagogika powiązana jest z innymi naukami. Współdziała z:

a) socjologią - pomocne są pojęcia socjologii oraz teorie socjologiczne (dotyczące np. grup społecznych, pedagogika nie posiada w tym obrębie własnych kategorii pojęciowych); pedagog korzysta z nich w celu wyjaśnienia zaobserwowanych w świecie edukacji faktów.

b) psychologią - nauka ta dysponuje systemem pojęciowym i teoriami potrzebnymi do wyjaśnienia wielu faktów psychologicznych, które stanowią bezpośredni kontekst praktyki edukacyjnej (np. rozwój moralny dziecka).Jeśli oddziaływanie pedagogiczne ma przynieść oczekiwane rezultaty to musi liczyć się z prawidłowościami psychologicznymi.

Psychologia i socjologia dostarczają wiedzy potrzebnej do organizowania, planowania i krytycznego analizowania praktyki edukacyjnej.

c) filozofią - dostarcza ogólnej i abstrakcyjnej refleksji nad wyjaśnianiem faktów edukacyjnych (pomaga pedagogice w całościowym podejściu do człowieka, udostępnia podstawowe wskaźniki wzorca osobowości człowieka, spaja rzeczywistość świata i człowieka z działalnością wychowawczą)

Pedagogika korzysta także z dorobku:

- medycyny (ped. specjalna)

- prawa (resocjalizacja)

- ekonomi (ped. społeczna i ogólna)

- antropologii (ped. ogólna i teoria wychowania).

14. Pedagogika jako dyscyplina teoretyczna i praktyczna.

Pedagogika jest nauką teoretyczną, jak również praktyczną. Musi ona wykazywać związek teorii z praktyką, musi być respektowany przez teoretyków i przez praktyków.

Pedagogika teoretyczna (ogólna) - zmierza do stworzenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka i jego uwarunkowań. 

Pedagogika praktyczna (empiryczna) - gromadzi, obserwuje i bada całość zjawisk wychowawczych i procesu nauczania.

Głównym zadaniem teorii jest obiektywne poznanie zjawisk i procesu rzeczywistości oraz wyjaśnienie i przewidywanie zachodzących w niej przemian.

Głównym zadaniem praktyki jest praktyczne stosowanie prawd i na ich podstawie planowe i racjonalne przekształcanie rzeczywistości. Występuje sprzężenie zwrotne (teoria - praktyka - teoria). Teoria formułuje podstawy do planowej działalności wychowawczej - do realizacji określonych zamierzeń wychowawczych.

Teo­ria rozwiązuje problemy dostarczone przez praktykę, ale skute­czność rozwiązań teoretycznych wykazuje ostatecznie prakty­ka. Refleksja więc występująca w pedagogice może być bardziej teoretyczna, gdy rozważa całość zjawisk wychowawczych, zwią­zanych z rozwojem człowieka, albo też refleksja ta może stać się bardziej praktyczna, gdy dotyczy treści działania wychowawczego i jego metod oraz środków zapewniających jej skuteczność. 

Bardzo ważna jest zależność między teorią a praktyką, nauczyciel musi być odpowiednio przygotowany do pracy od strony teoretycznej a wszystkie jego praktyczne czynności powinny się na tej wiedzy opierać. 

15. Wychowanie jako kategoria pedagogiczna.

S. Kunowski definiuje pedagogikę jako naukę, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogii wszelkiego rodzaju, czyli wychowawczego prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi dorosłych. Widać w tej definicji dominującą rolę wychowania.

Pojęcie wychowania może być rozpatrywane zarówno jako działanie, proces, stan i celowy wynik. Pojęcie to jest wieloznaczne przez co brak precyzyjnej definicji pojęcia wychowania. Powoduje to, że terminem tym określa się coraz większą ilość sytuacji społecznych.

B. Niemiecko definiuje wychowanie jako „działanie edukacyjne zorientowane na zmiany emocjonalne, a pośrednio na zmiany poznawcze”.

Pojęcie to może być ujmowane w szerszym i węższym znaczeniu.

W definicjach określających wychowanie szeroko, wszelkie wpływy i oddziaływania mają charakter społeczny. Wskazuje na to np. określenie S. Kowalskiego, według którego „podstawową funkcją wychowania jest przekazywanie kultury z pokolenia na pokolenie oraz przygotowanie dorastających pokoleń do czynnego i twórczego uczestnictwa w dynamice postępu społecznego i kulturalnego”. W tym znaczeniu na proces wychowania składać się będą zdarzenia życiowe i sytuacje wychowawcze, wychowanie naturalne i instytucjonalne oraz różne sytuacje pedagogiczne zamierzone i niezamierzone.

Węższe znaczenie odnosi się głównie do działań pedagogicznych i dotyczy czynności celowych, świadomych i zorganizowanych. Przykładem tego może być definicja W. Okonia, według którego „wychowanie to świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości wychowanka”.

Wychowanie w takim ujęciu rozumiane jako pewien proces obejmuje zatem tylko ciąg sytuacji wychowawczych. Rezultaty wychowania zakładają pożądane zmiany w osobowości wychowanka, a są one formułowane w postaci wzorca osobowego (ideału).

16. Edukacja jako kategoria pedagogiczna.

Pedagogika jest dziedziną złożoną z różnych subdyscyplin naukowych zajmujących się różnymi obszarami praktyki edukacyjnej. Jako nauka ma za zadanie opisywać, wyjaśniać i rozumieć formy praktyki edukacyjnej.

Pedagogika bada edukacyjne oddziaływanie mediów, kultury popularnej, rodziny, grup rówieśniczych.

Edukacja to ogół oddziaływań służących formowaniu się (zmienianiu, rozwijaniu) zdolności życiowych człowieka.

Edukacja to ogół oddziaływań: instytucjonalnych i indywidualnych, świadomych i nieświadomych, systematycznych i niesystematycznych, zaplanowanych i przygodnych.

Edukacja jest również zmienianiem i rozwijaniem. Zmiany te mogą zachodzić w jakimś konkretnym sformalizowanym kierunku, przyjętym według kryterium zewnętrznego wobec jednostki lub bez uprzednio obranego celu.

Edukacja dotyczy zdolności życiowych człowieka. Dotyczy wielu obszarów jego funkcjonowania m.in. intelektualnego, emocjonalnego, interpersonalnego, motywacyjnego, fizycznego.

Edukacja jest pojęciem najszerszym. W skład edukacji wchodzi wychowanie, nauczanie i kształcenie.

17. Dziedziny wychowania.

Teoria i praktyka działalności wychowawczej rozróżnia:
- wychowanie umysłowe
- wychowanie społeczno-moralne
- wychowanie estetyczne
- wychowanie fizyczne

Wychowanie umysłowe ma ogromne znaczenie dla człowieka, bowiem otwiera mu drogę do świata nauki, techniki, sztuki, a przede wszystkim służy wszechstronnemu rozwojowi osobowości. Prawidłowe wychowanie umysłowe przyczynia się do rozwijania zdolności.

Wychowanie umysłowe wiąże się nie tylko ze zdobywaniem wiedzy, lecz również z nabywaniem umiejętności i kształtowaniem zdolności poznawczych - uczy ono, jak obserwować różnego rodzaju zjawiska, jak dostrzegać pewne właściwości rzeczy i procesów.
Wychowanie społeczno-moralne - wśród wielu cech osobowości, które muszą zostać uwzględnione w wychowaniu, doniosłe znaczenie odgrywają te, które czynią człowieka zdolnym do harmonijnego współżycia z innymi ludźmi, do postępowania mającego na względzie dobro innych oraz ogólny pożytek. Istotą tego wychowania jest wdrażanie ludzi do zachowania się zgodnie z przyjętymi w danym społeczeństwie normami i regułami, co umożliwia ich harmonijne współżycie.

Wychowanie estetyczne może odbywać się przez sztukę i dla sztuki. Wychowanie estetyczne jest utożsamiane z kształtowaniem wrażliwości człowieka na sztukę. Sztuka jest bowiem istotnym elementem harmonizującym funkcjonowanie psychiki ludzkiej, może przywrócić człowiekowi utracone wartości życia uczuciowego i wyobraźni, pogłębiać proces spostrzegania, myślenia i rozumienia, wyzwalać i rozwijać właściwe każdemu dyspozycje twórcze. 
Wychowanie fizyczne jest fundamentem i koniecznym warunkiem dalszego rozwoju. Wychowanie fizyczne odgrywa bardzo ważną rolę w wychowaniu. Aktywność fizyczna podnosi stan zdrowia oraz pełni ważną rolę w zakresie podnoszenia samopoczucia oraz budzenia optymizmu życiowego. Ruch wpływa pozytywnie nie tylko na organizm człowieka, lecz również na jego psychikę i umysł, odpowiednio zwiększając jego możliwości intelektualne.

18. Proces wychowania moralnego.

Wychowanie moralne - to najważniejsza dziedzina praktyki edukacyjnej. Od jego rezultatów zależy styl funkcjonowania jednostki w społeczeństwie, a także jakość stosunków międzyludzkich w różnych grupach społ.

Wychowanie moralne wg Muszyńskiego to proces kształtowania i rozwijania w jednostce cech ułatwiających jej współżycie z innymi ludźmi, postępowanie mające na celu dobro innych ludzi i ogólny pożytek, aktywne doskonalenie siebie oraz pracę na rzecz społeczeństwa.

Wychowanie moralne jest zależne od rozwoju moralnego. L. Kohlberg wyróżnił 6 stadiów rozumowania moralnego, na trzech poziomach:

Poziom przedkonwencjonalny (ok.2-7 r.ż.)

Stadium 1 - Egocentryczny punkt widzenia - etap kary i posłuszeństwa

Stadium 2 - Konkretny indywidualistyczny punkt widzenia - relatywizm instrumentalny

Poziom konwencjonalny (ok.7-11 r.ż.)

Stadium 3 - Stadium dobrego chłopca/dobrej dziewczynki

Stadium 4 - Społeczny pkt widzenia - etap prawa i porządku

Poziom pokonwencjonalny (od 12 r.ż.)

Stadium 5 - Stadium umowy społecznej

Stadium 6 - Stadium uniwersalnych zasad moralnych

Z kolei H. Muszyńskiego wyróżnia 4 poziomy rozwoju moralnego:

I etap - anomia - (0-12 miesiąc życia dziecka). Dziecko nie ma jeszcze świadomości i motywacji moralnej, zaspokaja wyłącznie własne potrzeby.

II etap - heteronomia - (1-9 r. życia). W pierwszej fazie zwanej egocentryzmem dziecko nie pojmuje postępowania innych ludzi. Działa tak, by nie zostać ukaranym. Druga faza - konformizm, to okres zabiegania o uznanie otoczenia. Podporządkowuje się normom danej grupy.

III etap - socjonomia moralna - (9-13 r. życia). Na tym etapie rozwoju dziecko przyjmuje zasady moralne uznawane przez społeczeństwo, lecz nie są to jeszcze jego własne zasady.

IV etap - autonomia moralna - (13-17 r. życia). 1) Faza pryncypializmu - jednostka uznaje normy za własne i dąży do bezwzględnego ich przestrzegania. 2) F. racjonalizmu - zaczyna przewidywać skutki swojego postępowania. 3) F. idealizmu - jednostka rozwija własny system moralny.

Wych. moralne nie jest odrębną postacią wychowania, ale jest ono naturalnym wynikiem, wewnętrzną formą każdego wychowania w ogóle. Wychowanie moralne osiąga się nie drogą objaśnień, czym jest moralność, ani nie przez moralizatorskie rozważania, lecz drogą należytej organizacji pracy i życia wychowanków oraz przykładem własnym nauczyciela.

19. Zasady wychowania.

Zasady wychowania wg Suchodolskiego:

Instancji obiektywnych - zjawisko wychowania zachodzi między wychowawcą, wychowankiem i społeczno-kulturowym światem obiektywnym, w którym żyje wychowawca i wychowanek. Wychowawca jest przedstawicielem obiektywnego świata, którego wymagania zna lepiej niż wychowanek i dlatego ma prawo wskazywać i wymagać.

Aktywności wychowanka - wychowanek nie może i nie powinien być bierny, bez jego zaangażowania efekty będą znikome.

Indywidualizacji - konieczność uwzględniania indywidualnych zdolności wychowanka, dostosowanie programu i technik do każdego wychowanka.

Organizowanie zespołu środowiska wychowawczego - wiąże się z oddziaływaniem wychowawcy w sposób pośredni; organizowanie takich grup rówieśniczych, które będą opierały się na pozytywnych normach i zachowaniach.

Wykorzystanie mechanizmów grupowych do kształtowania pozytywnych zachowań wychowanka.

Postawa wychowawcza - stosunek wobec ucznia (akceptacja, zrozumienie, empatia, uczciwość, partnerstwo, konsekwencja)

Z kolei W. Szewczuk wychodził z założenia, iż istnieją tylko zasady wychowania, gdyż w jego mniemaniu wychowania nie da się oddzielić od nauczania. Przyjmował, że zasady wychowania są prawami i wyróżnił 9 zasad: motywacji, aktywności, bezpośredniości, zespołowości, indywidualizacji, praktyczności, receptywności, systemowości i trwałości. 

20. Formy i metody wychowania.

J. Górniewicz przyjmuje się dwa kryteria form wychowania. Kryterium pierwsze stanowi przedmiot aktywności, dziedzina życia społecznego, w której uczestniczy wychowanek. kryterium drugim są relacje, w jakie wchodzi wychowanek z innymi osobami.

Przyjmując jako podstawę klasyfikacji pierwsze kryterium mówi się o formach wychowania przez działalność wytwórczą (pracę), przez zabawę, sztukę, naukę, działalność usługową i społeczną.

Kryterium drugie wskazuje na takie formy wychowania jak: działalność indywidualna, zespołowa czy zbiorowa, a w działalności zbiorowej na współdziałanie, konkurencyjność lub rywalizację oraz zwalczanie. 

Z kolei H. Muszyński wyróżnia przedmiotowe i organizacyjne formy wychowania:

1. Przedmiotowe formy wychowania - wychowanie przez działalność: poznawczą, wytwórczą (produkcyjną), gospodarczą, twórczą, recepcyjną, usługowo-opiekuńczą, zabawowo-rozrywkową, sportowo-turystyczną, techniczną, konsumpcyjną.

2. Organizacyjne formy wychowania - wychowanie przez działalność: indywidualną, zespołową, zbiorową (w tym: samorządową, spółdzielczą, współzawodnictwo, współrealizującą zadania)

Klasyfikacja metod wychowania wg H. Muszyńskiego:

• metody wpływu osobistego: -wysuwanie sugestii, -perswazja, -oddziaływanie przykładem osobistym, -wyrażanie aprobaty i dezaprobaty

• metody wpływu sytuacyjnego (określone działania wychowawcy zmieniają układ stosunków między nim a wychowankiem, oraz modyfikują warunki w jakich znajduje się wychowanek): -nagradzanie, -karanie, -instruowanie, -organizowanie doświadczeń wychowanka, -wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno-moralnych, -przydzielenie funkcji i ról społecznych, -ćwiczenie

• metody wpływu społecznego - wychowawca może wpływać na wychowanka pośrednio poprzez grupę społeczną wykorzystując do swych celów wszelkie zjawiska grupowe.

• metody kierowania samowychowaniem - samowychowanie to trening w zakresie świadomego kierowania przez jednostkę własnym postępowaniem i rozwojem. Samowychowanie to wzbogacenie wychowania.

Z kolei K. Konarzewski wymienia odmienne metody wychowania:

a) metoda karania i nagradzania

b) metoda modelowania

c) metoda perswazji

d) metoda zadaniowa

21. Zasady i metody pracy dydaktycznej.

Zasady pracy dydaktycznej:

1. Zasada akceptacji - pozytywne nastawienie, przyjęcie dziecka takim, jakim jest.

2. Zasada świadomej aktywności - systematyczne uświadamianie uczniom celów kształcenia.

3. Życzliwa pomoc - w miarę możliwości poznanie trudności dziecka, pomoc w ich pokonywaniu.

4. Zasada poglądowości - (polisensoryczna) wielozmysłowe postrzeganie świata.

5. Zasada przystępności - im trudniejsze jest zagadnienia tym konieczne jest stosowanie prostszego języka.

6. Zasada systematyczności - dzielenie wiedzy, dochodzenie do informacji małymi krokami.

7. Zasada łączenia teorii z praktyką

8. Zasada trwałości wiedzy i umiejętności - utrwalanie poprzez powtarzanie.

9. Zasada indywidualizacji i zespołowości - to indywidualna praca z uczniem lub praca z uczniem wraz z poszczególnymi zespołami uczniów z uwzględnieniem indywidualnych możliwości.

10. Zasada samodzielności - stopniowe wdrażanie ucznia do samodzielnego działania, myślenia oraz rozwijania samodzielności.

11. Zasada efektywności - określa związek między celami a wynikami nauczania.

12. Zasada kształcenia umiejętności uczenia się

13. Zasada ustawiczności kształcenia - ciągłe podnoszenie kwalifikacji.

14. Zasada pracy na zasobach ucznia - bazowanie na wiedzy i doświadczeniach już wcześniej zdobytych przez ucznia.

15. Zasada współpracy z rodzicami

16. Zasada tolerancji

17. Zasada dodatkowej pracy ucznia - przygotowanie dodatkowych zadań utrwalających do pracy indywidualnej ucznia lub pracy w domu. Praca samokształceniowa ucznia.

18. Zasada pozytywnych wzmocnień - wystąpienie pozytywnego zachowania jest nagradzane.

19. Zasada uspołecznienia - współpraca w grupie.

W. Okoń wymienia cztery grupy metod pracy dydaktycznej:

1. metody asymilacji wiedzy oparte na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym,

2. metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy oparte na aktywności poznawczej, związanej z rozwiązywaniem problemów,

3. metody waloryzacyjne (eksponujące) cechujące się przewagą aktywności emocjonalnej i artystycznej,

4. metody praktyczne oparte na aktywności praktyczno - technicznej.

Z kolei F. Bereźnicki podaje odmienne metody pracy dydaktycznej:

a) Metody podające

b) Metody problemowe

c) Metody eksponujące

d) Metody praktyczne

Należy pamiętać także o metodach aktywizujących. To grupa metod nauczania, które charakteryzuje to, że w procesie kształcenia aktywność uczniów przewyższa aktywność nauczyciela. Można tu zaliczyć m.in.: metodę przypadków, met. sytuacyjną, met. inscenizacji, dyskusję dydaktyczna, met. projektu, met. tekstu przewodniego, symulacje, gry dydaktyczne.

22. Kontrola i ocena w procesie kształcenia.

Kontrola i ocena osiągnięć uczniów stanowi jeden z ważniejszych elementów procesu dydaktyczno-wychowawczego. Ocena reguluje działania pedagogiczne.

Ocenianie to informacja o efektach ucznia się, dostarczana uczniowi przez kogoś, łącznie z wartościowaniem tych efektów w postaci stopni lub opisu (J. Kolecki).

W nauczaniu zintegrowanym stosuje się ocenę opisową. Ocena opisowa to ustna lub pisemna informacja nauczyciela na temat wykonania zadań szkolnych przez ucznia. Informacja ta dotyczy zarówno procesu wykonania, jak i efektu działania ucznia.

Oceniając ucznia, bierzemy pod uwagę nie tylko wyniki jego pracy, lecz i wkład pracy oraz możliwości uczenia się, staranność, postawę wobec przedmiotu, zainteresowanie nim oraz stosunek do obowiązków szkolnych.

Funkcje jakie pełni kontrola i ocena:

• f. informacyjna,

• f. motywacyjna,

• f. wspierająca,

• f. diagnostyczna,

• f. doskonaląca (głównie nauczyciela),

• f. selekcyjna (głównie ocena stopniowa, jest to negatywna funkcja oceny),

Wyróżnić można 3 rodzaje oceniania opisowego:

1. oc. wstępne

2. oc. bieżące

3. oc. semestralne/ końcoworoczne

Elementy oceny opisowej bieżącej:

- wyszczególnienie i docenienie dobrych elementów pracy ucznia

- odnotowanie tego, co wymaga poprawienia lub dodatkowej pracy ze strony ucznia (należy podać wskazówki w jaki sposób uczeń powinien poprawić pracę i w jakim kierunku ma pracować dalej)

Ocenie opisowej podlega także zachowanie ucznia. Jest to rozpoznawanie stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego, norm etycznych oraz obowiązków ucznia. Z kolei oc. opisowa osiągnięć edukacyjnych dotyczy rozpoznania poziomu i postępów ucznia w stosunku do wymagań wynikających z podstawy programowej i programów.

23. Odpowiedzialność wychowawcy.

Odpowiedzialność wychowawcy związana jest z postawą pełnego zaangażowania na rzecz uczniów. Ważne jest, aby wychowawca w sposób odpowiedzialny przyczyniał się do optymalnego rozwoju wszystkich sfer ucznia. Chodzi tu więc zarówno o rozwój intelektualny, emocjonalny, społeczny, fizyczny, estetyczny, moralny i duchowy. Wszechstronny i harmonijny rozwój osobowości ucznia dokonuje się w dialogu i poprzez dialog.

Odpowiedzialność nauczyciela dotyczy zatem nie tylko strony moralnej ucznia, autentycznego potwierdzania życiem wartości, które wyznaje, o których mówi wychowankom, ale także doboru metod i środków, za pomocą których będzie dbał o wszechstronny rozwój swoich wychowanków. Jest odpowiedzialny za jakość ich kształcenia, za efekty wychowawcze, za własne przygotowanie pedagogiczne, psychologiczne i przedmiotowe.

Należy także pamiętać, że nauczyciel ponosi odpowiedzialność za bezpieczeństwo uczniów na swoich lekcjach, jak również na terenie szkoły. Jego zadaniem zapewnienie bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę.

Celem odpowiedzialnego wychowania będzie także uczenie odpowiedzialności swoich wychowanków, aby niezależnie od okoliczności umieli żyć według obranych wcześniej wartości, aby byli otwarci na świat wartości, i dokonywali właściwych wyborów i za nie odpowiadali. Zadaniem wychowawcy będzie więc cierpliwe, mądre towarzyszenie swoim uczniom, pozostawiając im wolność decyzji, wolność, wyborów, bo tylko takie postępowanie świadczy o szacunku wobec drugiego człowieka.

24. Odmiany wiedzy pedagogicznej.

S. Kunowski we współczesnej pedagogice wyróżnia cztery działy wiedzy pedagogicznej:

- pedagogikę praktyczną (empiryczną) - prezentuje całość doświadczenia wychowawczego rodziców, nauczycieli, wychowawców skierowanego na dzieci, młodzież i dorosłych, a także zajmuje się opracowywaniem doświadczeń dydaktycznych i metodycznych związanych z uczeniem się i nauczaniem.

- pedagogikę opisową (eksperymentalną) - jej zadanie polega na uogólnianiu doświadczeń i prowadzeniu badań w drodze eksperymentalnej, dotyczących praw kierujących zjawiskami związanymi z wychowaniem.

- pedagogika normatywna - prowadzone są badania dotyczące natury człowieka oraz wytworów jego kultury, a także w związku z tym ustalane są wartości, cele, ideały oraz normy odnoszące się do wychowania, ukierunkowujące wychowanie.

- pedagogika teoretyczna (ogólna) określana jest jako najwyższy dział pedagogiki, wykorzystuje ona materiał poznawczy poprzednich działów i na tej podstawie buduje jednolitą teorie wszechstronnego rozwoju człowieka i jego uwarunkowań.

25. Metody i techniki badań pedagogicznych.

Zarówno metody, jak i techniki badań to sposoby postępowania naukowego, mające na celu rozwiązanie sformułowanego uprzednio problemu. Metody są jednak zespołem ogólnych założeń dotyczących celowych czynności i środków przydatnych w rozwiązywaniu określonych problemów badawczych. Techniki badawcze są zaś bliżej skonkretyzowanymi sposobami postępowania badawczego. Podporządkowane są metodom badawczym, pełniąc niejako wobec nich służebną rolę.

Zaproponowany przez M. Łobockiego podział metod i podporządkowanych im technik badań pedagogicznych:

1) metoda obserwacji: a) techniki obserwacji standaryzowanej, b) techniki obserwacji niestandaryzowanej,

2) metoda szacowania (skale ocen), np: skale numeryczne i graficzne; skale przymiotnikowe i opisowe, skale dyskretne i ciągłe, skale z wymuszonym wyborem, inne

3) eksperyment pedagogiczny, np: technika grup równoległych, technika rotacji, technika czterech grup, technika jednej grupy, badania quasi-eksperymentalne,

4) testy osiągnięć szkolnych

5) metoda socjometryczna

6) analiza dokumentów: a) klasyczne techniki analizy dokumentów, b) nowoczesne techniki analizy dokumentów, c) analiza jakościowa, ilościowa i formalna dokumentów, d) analiza wypracowań, dzienników, rysunków,

7) metoda sondażu: a) techniki sondażu z zastosowaniem ankiety, b) techniki sondażu z zastosowaniem wywiadu,

8) metoda dialogowa

9) metoda biograficzna wraz z dwiema odmianami: metodą monograficzną i metodą indywidualnych przypadków,

Z kolei K. Kunowski dzieli metody badań pedagogicznych na:

a) przyrodnicze metody badania - odnoszą się do bezpośredniego badania jakichś zjawisk lub ich śladów, mających charakter powtarzalny, typowy. Wyróżnia tu:

- metody obserwacyjne

- metody eksperymentalne

- metody statystyczne

b) humanistyczne metody badania - oceniają wartość zjawisk indywidualnych i niepowtarzalnych. Wyróżnia się tu:

- metody wyjaśniające

- metody porównawcze

- metody analityczne

---