acheiropita - w sztuce chrześcijańskiej obraz z przedstawieniem twarzy Chrystusa, uważany za powstały w sposób nadnaturalny.
-mandylion - twarz Chrystusa na chuście, długie włosy i broda, nie cierpiący, najwcześniejsze pochodzą z X-XIw.
-veraikon - chusta św. Weroniki, sztuka zachodnia, twarz Chrystusa cierpiącego w aureoli i koronie cierniowej, popularny w późnym średniowieczu.
-sindones - uważane za autentyczne całuny z odbiciem ciała Chrystusa po zdjęciu z krzyża, np. całun turyński przechowywany w Jerozolimie od XIw. od XVIw. w katedrze w Turynie
acheiropita, acheiropoieta, achiropita, w sztuce
chrzęść, obraz z przedstawieniem twarzy Chrystusa,
uważany za powstały w sposób nadnaturalny. Najbardziej
popularny był tzw. mandylion - wizerunek
na chuście twarzy Chrystusa nie cierpiącego, z
długimi włosami i brodą; najwcześniejsze zachowane
pochodzą z X-XI w. Znane są dwa typy: 1) występujący
do XIII w., w którym chusta ma kształt prostokątny,
często z frędzlami; 2) popularny od 2 poł. XIII w,
o zawieszonej chuście, często podtrzymywany przez
dwa anioły. W sztuce zach. najbardziej popularne
przedstawienie to chusta św. Weroniki (iwraikon) -
jeden z typów, uznanego za prawdziwy, wizerunków
oblicza Chrystusa na chuście trzymanej przez św.
Weronikę, aniołów lub w formie samodzielnego wyobrażenia;
twarz Chrystusa cierpiącego, najczęściej w
aureoli i koronie cierniowej. Veraikon był szczególnie
popularny w sztuce późnego średniowiecza, gdy temat
spotkania Chrystusa ze św. Weroniką został
włączony w cykl —> Drogi Krzyżowej. Wyobrażenie
samodzielne chusty św. Weroniki występuje także w
przedstawieniach —> arma Christi i —» Chrystusa Boleściwego.
Terminem a. określa się również, uważane
za autentyczne, całuny z odbiciem ciała Chrystusa po
zdjęciu z krzyża, zw. sindones (np. całun turyński,
przechowywany od XI w. w Jerozolimie, od XVI w. w
katedrze w Turynie),
(gr. a 'nie', cheir 'ręka', poietos 'uczyniony')
Barbara Dąb-Kalinowska
aureola - świetlisty otok wokół przedstawionej postaci, symbolizujący przedewszystkim świętość. Wywodzi się z buddyzmu, występuje w sztuce przedchrześcijańskiej. Najbardziej popularna w sztuce chrześcijańskiej (od IVw.). Najwcześniej w przedstawieniach Jezusa Chrystusa, następnie Matki Boskiej.
-mandorla - kształt migdału lub owalu, przysługująca Chrystusowi i Marii, do XVIIw.
-aureola promienista - gotyk barok (typowa), promienie proste lub płomieniste, do XIXw. w sztuce ludowej
-aureola rozproszona / gloria - rozproszone światło promieniujące z ciała szat otoczenia, najczęściej chmur, popularna od końca XVIw.
aureola, w sztuce świetlisty otok wokół przedstawionej
postaci, symbolizujący przede wszystkim
świętość. A. wywodzi się z buddyzmu, występuje w
sztuce przedchrześc. Najbardziej popularna w sztuce
chrzęść, w której występuje od IV w., najwcześniej
w przedstawieniach -> Jezusa Chrystusa, następnie
Matki Boskiej (-> Maria). A. pojawia się jako:
Dmandorla w kształcie migdału lub owalu, przysługująca
Chrystusowi i Marii, sporadycznie spotykana
jeszcze w XVII w.; 2) a. p r o m i e n i s t a, typowa
dla sztuki gotyku i baroku, składająca się z promieni
prostych lub płomienistych, wychodzących czasem z
pola o kształcie mandorli; w sztuce lud. przetrwała
do XIX w.; 3) a. rozproszona, zw. często glorią,
przybierająca formę rozproszonego światła, promieniującego
z nasyconego nim ciała, szat oraz otoczęaureola:
mandorla (z lewej); promienista (z prawej)
nia, najczęściej chmur; popularna od końca XVI w.
Zob. też nimb.
(franc. aureole, z łac. corona aureola 'wieniec złocisty')
alfa i omega - pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego. W Apokalipsie św. Jana Bóg zwie się na początku i na końcu Sądu Ostatecznego „Alfa i Omega, Początek i Koniec”, w sztuce chrześcijańskiej odnoszą się najczęściej do Chrystusa - świadectwo Jego równości z Ojcem.
-W okresie wczesnochrześcijańskim z monogramem Chrystusa, wieńcem lub krzyżem.
-W średniowieczu przyporządkowane tronującemu Chrystusowi w przedstawieniach Sądu Ostatecznego. Litery mogą być wpisywane do otwartej Księgi Zycia, którą trzyma w ręce.
Aaron - brat Mojżesza, pierwszy kapłan Starego Przymierza ustanowiony przez Boga.
-Cud z laską - z dwunastu lasek dwunastu przywódców Izraela położonych przez Mojżesza przed Arką Przymierza Bóg wybrał jego, zakwitła i obrodziła migdałami. - Zapowiedź narodzin Jezusa z Marii (kwitnącej laski Józefa) i zmartwychwstania.
-Na średniowiecznych kościołach Aaron kapłan Starego Przymierza z kwitnącą laską i kadzielnicą wśród proroków.
-Aaron z naczyniem na mannę.
-Laska papieska i biskupia (pastorał) wywodzą się od laski Aarona.
-Przed faraonem laski kapłanów zmieniły się w węże a laska/wąż Aarona połknął je.
Abraham - jeden z patriarchów Izraela, wybraniec Boga miał wyruszyć do ziemi obiecanej Kaanan. Typ Chrystusa. Przedstawiany najczęściej jako starzec.
-W sztuce bizantyjsiej zawsze z nimbem.
-Od Vw. Cykle z przedstawieniami życia (mozaika w kościele Santa Maria Maggiore)
-A. przyjmuje Boga pod postacią trzech mężczyzn przed swoją chatą w Hain Mamre.
-Zwiastowanie narodzin Izaaka, śmiech Sary.
-Przyrzeczenie Izaaka.
-Ofiara z syna, zatrzymywany prze Anioła Pańskiego lub rękę Bożą.
-Izaak typ Chrystusa. Scena dodatkowa, Izaak niesie drewno na ofiarę dymna - niesienie krzyża.
-Przedstawienie na portalach francuskich katedr gotyckich: Abraham, w lewej ręce Izaak jako atrybut, w prawej nóż, baran konsolą
-Przedstawienia z motywem ofiary (Izaaka, Abel, Melchizedek) w kościołach w miejscu odprawiania mszy, na naczyniach liturgicznych.
Anastasis - zstąpienie Chrystusa do otchłani, po złożeniu do grobu i przed zmartwychwstaniem udał się do zmarłych. Nazwa ze sztuki bizantyjskiej. Św. Mateusz pisz, że Chrystus będzie przebywał przez 3 dni „w łonie ziemi” (Jonasz 3 dni i 3 noce w rybie). W momencie śmierci Jezusa groby się otworzyły, umarli powstali, Jezus poszedł głosić zbawienie.
Kraina cieni, świat zmarłych, Hades antyczny. Jezus rozbija bramy śmierci, aniołowi każe pojmać Hadesa/szatana władcę krainy zmarłych. Patriarchowie, królowie i prorocy ST zostają wyciągnięci. Pierwszemu podaje rękę Adamowi, praojcowi. Archanioł Michał towarzyszy zbawionym w drodze do raju.
-Ok. 700 r powstały pierwsze przedstawienia anastasis - tradycyjne bizantyjskie zmartwychwstanie.
-Chrystus przechodzi przed wyrwane z zawiasów i skrzyżowane skrzydła drzwi Hadesu, związana postać szatana. W jednej ręce trzyma laskę krzyżową z podwójnym krzyżem, drugą podaje Adamowi (w brodzie, ubrany)
-na zachodzie zstąpienie pojawia się w szczegółowych cyklach Męki Pańskiej, płonąca otchłań piekielna, pokonany diabeł - maszkara zwierzę.
-Rozróżnia się przedpiekło i piekło ostatecznie potępionych, których nawet Jezus nie uratuje.
-W późniejszym średniowieczu otchłań piekielną zastępuje niekiedy skalna jaskinia (fresk Fra Angelico w klasztorze San Marco we Florencji, ok. 1440 r.) lub murowane więzienie (drzeworyt Albrechta Durera Wielka Pasja, 1510r.; ołtarz z Bordesholm Hansa Bruggemanna, 1521r., Schleswig, katedra).
-Czasem z Chrystusem stoi Dismas, który wszedł z Chrystusem do raju.
-Po epoce średniowiecza rzadko to przedstawiano
anioł - aniołowie w opisach biblijnych wysłannicy Boga, otaczają tron Pana i wychwalają Go.
-Hierarchia aniołów: dziewięć rzędów aniołów otacza tron Boży (cherubiny, serafiny, trony; moce, władze, siły; książęta, archaniołowie, aniołowie)
-Od początku w sztuce chrześcijańskiej aniołów przedstawiano jako mężczyzn w starożytnych szatach - tunika i palium.
-Od IVw aniołowie ze skrzydłami.
-W sztuce renesansu i baroku aniołowie bez skrzydeł.
-Latający anioł po raz pierwszy w scenie Zwiastowania w kościele Santa Maria Maggiore w Rzymie Vw.
-W sztuce bizantyjskiej nimb atrybutem stałym.
-Od XIIw muzykujący aniołowie tworzący niebiańską muzykę niesłyszalną dla ludzi (narodziny Chrystusa, sceny maryjne, chóry muzyczne). W przedstawieniach sądu ostatecznego dmią w trąby.
-Od późnego średniowiecza trzymają narzędzia męki Pańskiej (Most Aniołów w Rzymie XVIIw).
-Z czasem na zachodzie aniołowie - piękne dziewczęta i młodzieńcy w szatach liturgicznych, zbrojach (Michał), eleganckie modne ubiory.
-W sztuce dojrzałego średniowiecza pierwsze przedstawienia aniołów dzieci. We Włoszech putta (wzór ze star. Amora), główki aniołków ze skrzydełkami. Białe, jasne szaty.
-Czysta Boska sfera niebiańska - CZERWONA
-Powietrze, ziemska sfera grzechu - NIEBIESKA
-Purpurowe szaty aniołów członków niebiańskiego dworu.
-Dziewięć chórów anielskich przedstawianych często w sztuce bizantyjskiej otaczając Chrystusa, Marię lub Świętą Trójcę.
-Najwyżsi rangą - archaniołowie, stojący wokół tronu. Michał, Gabriel (Zwiastowanie), Rafał(Tobiasz).
-Kult archaniołów popularny w kościele wschodnim. Wytworne szaty królewskie, strusie pióra w skrzydłach.
-Gabriel anioł zwiastowania, Michał anioł sprawujący sąd - początek i koniec historii zbawienia.
-Michał w sztuce zachodniej stróż i pogromca demonów (portale kościołów).
-Rafał wzór anioła stróża dzięki Księdze Tobiasza.
-Aniołowie na grobowcach - towarzysze.
-Anioł/człowiek symbol św.Mateusza Ewangelisty.
Anna i Joachim, Anna Samotrzeć -
~Święta Anna: do XIII wieku przedstawiana podobnie jak Maryja, później jako starsza kobieta (matrona) z chustką lub czepkiem na głowie, w zielonym płaszczu i czerwonej szacie; na kolanach lub w ramionach trzyma Maryję jako dziecko / Maryję i Dzieciątko Jezus (Anna Samotrzeć); w rękach księga ST lub lilia.
~Święty Joachim: brodaty, starszy mężczyzna czasem w kapeluszu lub turbanie; długa szata i płaszcz / krótka szata pasterza; kostur / laska pasterska, księga lub zwój.
-Rodzice Maryi nie są wymieniani w Biblii, od II wieku są w apokryficznych ewangeliach i legendach.
-Proszą Boga o potomstwo, Joachim nie może złożyć ofiary przez bezpłodność, odsyłą go kapłan, chowa się wśród stad i pasterzy, tam następuje zwiastowanie Joachimowi że urodzi mu się córka. Zwiastowanie świętej Annie.
-Spotkanie przy Złotej Bramie w Jeruzalem. Wpadają sobie w ramiona, w średniowieczu moment niepokalanego poczęcia Marii. Od X wieku pocałunek.
-Sceny z życia świętej Anny i świętego Joachima: Giotto freski w Capella dell'Arena w Padwie ok. 1305.
-Kontrreformacja sprzeciwiała się spotkaniu przy ZB jako momenty poczęcia, proponowała obraz MB Niepokalanie Poczętej
-Od VI wieku na wschodzie obchodzono święto Anny.
-Od VIII wieku ukazywana w bizantyjskich przedstawieniach Matki Boskiej (Hodegetria)
-Przedstawienia zachodnie: Anna trzyma księgę ST z przepowiedniami Mesjasza, czasem księga w rękach dzieciątka Maryi
~Anna Samotrzeć - symbol niepokalanego poczęcia od XII wieku: grupa postaci, Anna, Maria, Dzieciątko Jezus; Anna jest główną postacią (Leonardo da Vinci, Anna Samotrzeć 1510). Od momentu pojawienia się tego przedstawienia Anna ukazywana jako starsza zamężna kobieta (chusta).
-Sztuka barokowa, przede wszystkim hiszp., przedstawienia nauczanie Marii, prowadzenie do świątyni z Joachimem małej Marii, Święta Rodzina.
-Od XVI wieku śmierć Anny w typie zaśnięcia w obecności Joachima (ale podobno po jego śmierci miała 2 mężów), Marii, Józefa, Jezusa.
-W okresie kontrreformacji kult Anny osłabł, jednak czczono rodziców MB
-Patronka górników.
Arka Przymierza - pozłacana, drewniana skrzynia (łac arca) z dwoma drążkami do noszenia po bokach i dwoma złotymi cherubami na wieku. Z Arki Bóg przemawiał do Mojżesza i kapłanów. Stałą w najświętszym miejscu sanktuarium, trzymano w niej tablice Prawa, naczynie z manna i laskę Aarona.
-Podczas oblężenia Jerycha noszona ją wokół miasta (drzwi rajskie Lorenzo Ghilberti, baptysterium we Florencji 1440).
-Skradziona przez Filistynów, przez Boże kary oddali ją Izraelitom.
-Dawid sprowadził Arkę do Jerozolimy, stała się Świętym Miastem. Przedstawienie tańca Dawida przed Arką w czasie wprowadzania jej do miasta.
-Symbol Prawa Bożego odnowionego w Chrystusie.
-W średniowiecznej symbolice maryjnej Arka z Tablicami Prawa może oznaczać Maryję, która nosił w sobie Nowe Prawo, czyli Chrystusa.
Atrybuty:
-dodatki pozwalające zidentyfikować figurę, jako konkretną postać lub postaci należącej do pewnej grupy, gdy brak podpisu.
-dodatki do personifikacji pewnych pojęć, np. Ecclesia, Synagoga, cnoty, wady
-odnoszą się do życia, śmierci, dzieła i natury przedstawionej figury
-przedmioty(narzędzia tortur), ludzie(żebrak, pielgrzym), zwierzęta(lew, baranek), rośliny(lilia, róża)
-w sztuce baroku atrybuty świętych trzymają putta
Banderola - postaci na średniowiecznych dziełach trzymają ją ze swoim imieniem lub cytatem po łacinie. Zwinięta banderola - księga, zwój.
Baranek, owca -
-przedstawieni Dobry Pasterz, na plecach lub kilka płaczących.
-Rozdzielenie kozłów i owiec.
-Atrybut Jana Chrzciciela i świętej Agnieszki.
-Przed wyjściem z Egiptu Mojżesz dostał nakaz obchodzenia Paschy z ofiarowaniem Baranka (krwią pokropione drzwi i progi, ochrona przed zagładą pierworodnych).
-Chrystus jako baranek ofiarny.
-Ulubiony motyw sztuki chrześcijańskiej (Apokalipsa świętego Jana), baranek jako Jezus.
-W 692 na Soborze Konstantynopolitańskim zabroniono takiego przedstawienia, od tego czasu rzadkie w sztuce Kościoła wschodniego.
- Prawie równocześnie papież w Rzymie nakazał śpiewać podczas komunii `Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis' (Baranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami).
- Wokół głowy baranka nimb krzyżowy Chrystusa.
-Symbol ofiarowanego i zwycięskiego, uniesionego przez Boga, Jezusa.
-Obrazowe przedstawienie Baranka (Apokalipsa):
Baranek pomiędzy 4 istotami (symbole ewangelistów).
Adorowany przez 24 Starców Apokaliptycznych.
Baranek z księgą z 7 pieczęciami.
Stojący na górze rajskiej, gdzie znajduje się woda życia.
Pośrodku niebiańskiej Jerozolimy.
-Baranek z kielichem eucharystycznym do którego spływa krew (Ołtarz Gandawski braci van Eyck).
-Baranek Zwycięski z krzyżem lub chorągwią triumfalna.
-Od czasów starożytnych wieniec zwycięstwa otaczający Baranka, czasem podzielony na 4 części (kwiaty, kłosy, winogrona oliwki) - symbolika 4 pór roku.
-Owce mogą symbolizować apostołów (łuk tęczowy kościoła San Apollinare In Classe w Rawennie 550, 12 owiec symb apostołów).
-Zmartwychwstały Chrystus przekazuje władzę pasterską Piotrowi: „Paś baranki moje”.
Biblia ubogich - łac. Biblia pauperum. Średniowieczne dzieło teologiczne składające się głównie z obrazków. 30 grup obrazów.
-Liczne rękopisy z XIV wieku.
-Książki blokowe XV wiek.
-Określenie łacińskie od XVIII wieku, uważano wtedy że jej przeznaczenie było dla laików.
-Jest to przemyślana pomoc teologiczna dla średniowiecznych kaznodziejów przy wykładaniu Pisma Świętego.
-Odpowiedź kościoła na rozpowszechnianą opinię heretyków, że ST zawiera bezwartościowe historie o mordercach.
Bóg, Bóg Ojciec - W Dekalogu (Dziesięć Przykazań) zakazał tworzenia przedstawiających Go rzeźb. Jezus mówił: „Kto mnie widzi, widzi także i Ojca”. Jezus utożsamiany z Ojcem.
-Ukazywany symbolicznie `ręka Boska'.
-Scena z krzewem gorejącym.
-Chrystus Pantokrator, scena Stworzenia.
-Od XIV wieku Bóg Ojciec jako starzec z rozwichrzoną brodą, z kulą ziemską. Bóg Ojciec Michała Anioła na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej . Wraz z tym w renesansie włoskim nowy typ potężnie unoszącego się Boga.
-Od czasu dojrzałego renesansu Pater aeternus (wieczny Ojciec) występuje często na sklepieniach, rozprzestrzenił się po krajach katolickich. W baroku również.
-W sztuce nowoczesnej nie występuje przedstawienie Boga o cechach ludzkich.
Caritas - z łac. miłośćdo ludzi i Boga, najważniejsze przykazanie Nowego Testamentu. Inaczej nazywana Misericordia (Miłosierdzie, Litość)
-Od XII wieku przedstawiana jako żeńska postać podczas walki cnót i wad, obok cnót teologicznych. Trzyma w ręku kielich, misę z owocami, chleb. Obok żebrak, któremu podaje płaszcz (św.Marcin), baranek w jej herbie.
-Od XIII wieku występuje obok niej ogień (płonące serce, misa z płomieniami) jako symbol miłości do Boga. Obok małe dzieci sym. Bliźnich potrzebujących pomocy orz matczyną opiekę Caritas.
-W scenie ukrzyżowania Caritas wbija włócznię w bok Jezusa - symbol miłości Boga do ludzi.
Cherubin i serafin - anioł z 4 lub 6 skrzydłami. Cherubiny ze ST odpowiadają babilońskiemu karibu (przypominającemu asyryjsko-babilońskiego lamassu), istota z ludzką głową, tułów lwa, kopyta byka, skrzydłą orłą. Figury ustawiane na świątyniach - strażnicy.
-Cherubiny strzegą wejścia do raju.
-Złote cherubiny czuwają nad Arką Przymierza i stoją na świątynie Salomona.
-Każdy Cherubin ma 4 twarze, człowieka, lwa, cielca i orła, 4 skrzydła. Pomiędzy nimi kręcą się koła pokryte tak jak oni oczyma. 4 istoty z Apokalipsy (symbole ewangelistów) wywodzą się od cherubinów.
-Strażnicy tronu to serafiny, 6 skrzydeł, dwoma zakrywał twarz, 2 zakrywał nogi, dwoma latał.
-Cherubiny i serafiny towarzyszą w sztuce Chrystusowi w glorii, skrzydła pokryte oczami.
-Od czasu renesansu ukazywani jako putta lub główki aniołów ze skrzydłami.
chorągiew - sztandar cesarski z monogramem Chrystusa, triumf Konstantyna - główny symbol triumfu chrześcijaństwa.
-Znak triumfu nad śmiercią i diabłem -Chrystus trzyma chorągiew z krzyżem w scenach zmartwychwstania i zstąpienia.
-Atrybut Nadzieji, baranka, Ecclesii.
-Chorągiew triumfalna trzymana na znak zwycięstwa w imię Chrystusa
Chrystus i wizerunek Chrystusa - wygląd Chrystusa nie został przekazany.
- Od V wieku do końca średniowiecza nimb z krzyżem. W ST Jezus z nimbem krzyżowym może zastępować Boga Ojca. Ręka Boska może być otaczana nimbem krzyżowym.
-W sztuce wczesnochrześcijańskiej symbolicznie: krzyż, baranek, wieniec z monogramem Chrystusa.
-Młody mężczyzna, z brodą - oznaką dostojeństwa.
-Dobry Pasterz.
-Uniesiony przez Boga w niebie i gloryfikowany podaje Piotrowi i Pawłowi zwój z nowym prawem chrześcijańskim.
-Zwycięzca stojący nad wrogami (bazyliszek, aspis, lew, smok, wąż)
-Król nieba i ziemi ze zbliżającymi hołdującymi Mu apostołami (później aniołowie i męczennicy).
-Cierpiący i ofiarowany na krzyżu od średniowiecza.
-Pantokrator w kościele wschodnim: popiersie, surowa postać, wąska brodata twarz, charakterystyczne pukle włosów, unosi prawą rękę w antycznym geście przemowy/błogosławieństwa, w lewej księga Ewangelia świętego Jana symbol Boskiego Słowa. Obraz pojawia się w kościołach bizantyjskich w kopule lub absydzie.
-Na zachodzie też został przyjęty obraz brodatego Chrystusa.
-Do XII wieku najważniejsze Maiestas Domini, zastąpione jako Chrystus sędzia i zbawiciel ludzkości.
-Od gotyku Beau Dieu „Piękny Bóg” na portalach francuskich katedr.
-Król nieba zakłada koronę niebiańską Maryi.
-Męka Pańska: ukrzyżowanie, opłakiwanie Chrystusa, Mąż Boleści.
-Chusta świętej Weroniki ukazuje oblicze cierpiącego Zbawiciela z koroną cierniową na głowie.
-Salvator Mundi „Zbawiciel Świata”, trzyma globus z krzyżem lub na nim stoi.
-Renesans (Rafael, Michał Anioł):antyczne piękno.
-Barok: świetlista postać w niebiańskiej glorii. Jednocześni realizm (Caravaggio, Rembrandt).
-XIX wiek poza sentymentalna, wizerunki serca Jezusowego.
Chrystus frasobliwy - postać siedząca cierpiąca, przepaska na biodrach, bez stygmatów. Chwila odpoczynku po niesieniu krzyża, bezpośrednio przed ukrzyżowaniem.
Odpoczywający Chrystus lub Chrystus oczekujący na mękę.
-Pojawił się w XV wieku.
-Jest to przedstawieni dewocyjne, obserwator zagłębia się w mękę Zbawiciela.
-Cierpiący Hiob - typ starotestamentowy Chrystusa.
-Przedstawienie Chrystusa z narzuconym płaszczem, siedzący prosto, podczas „odpoczynku” po koronowaniu cierniem.
Cnoty i wady - żeńskie postaci z atrybutami.
Cztery kardynalne cnoty:
~Sprawiedliwość `Justitia' -waga, miecz, korona, opaska na oczach, salamandra.
~Siła/Odwaga `Fortitudo' - zbroja, miecz, lew, kolumna.
~Mądrość `Prudentia' - księga, wąż, lustro, dwie twarze.
~Umiarkowanie `Temperantia' - dwa naczynia (z wodą i winem), których zawartość jest mieszana przez cnotę, płonąca pochodnia i dzban wody (do gaszenia), wodze, miecz w pochwie, słoń, żółw, zegar.
Cnoty teologiczne:
~Wiara `Fides' - krzyż, kielich.
~Nadzieja `Spes' - kotwica, korona, chorągiew, wzrok skierowany ku górze.
~Miłość `Caritas' - baranek, pochodnia, płonące serce, dzieci, żebrak.
~Pokora `Humilitas' - gołąb.
-Spes, Fides i Caritas wraz z matką Sophia - Mądrość, uważano za wczesnochrześcijańskie męczenniczki.
-W średniowieczu dołączyły:
Cierpliwość - wół, byk.
Łagodność - owca, baranek.
Zgoda - gałązka oliwna.
Posłuszeństwo - wielbłąd.
Szczodrość - rozdawanie pieniędzy.
Czystość - salamandra.
-W średniowieczu popularne były przedstawieni walk uzbojonych cnót z wadami. Motyw wywodzi się z Psychomachii (Walki o duszę) chrześcijańskiego poety Prudencjusza V w.
Wiara zwycięża Bałwochwalstwo.
Nadzieja - Rozpacz.
Odwaga - Tchórzostwo.
Czystość - Rozkosz.
Pokora - Pychę.
Szczodrość - Skąpstwo.
-Na portalach średniowiecznych kościołów cnoty stoją na zwyciężonych wadach, często w kontekście Sądu Ostatecznego.
-Niekiedy cnoty dosiadają symbolicznych wierzchowców (słoń, wielbłąd, borsuk, osioł, świnia, małpa).
-W ich zastępstwie mogą występować ludzcy przedstawiciele:
Samson/Herkules zamiast Siły.
Judyta - Czystość.
Zdrajca Judasz - Rozpacz.
Neron - Niesprawiedliwość.
-Na drabinie prowadzącej do nieba cnoty pomagają duszy w walce z wadami.
-Średniowieczny motyw cnót, które z miłości do ludzi przybijają Jezusa do krzyża.
-Ojciec kościoła Ambroży przyrównuje 4 cnoty kardynalne do 4 rajskich rzek.
-Od renesansu cnoty przedstawiane na grobowcach - wzorowe życie zmarłego.
-Temat cnót i wad rozpowszechniony na miedziorytach.
Czaszka - od IXw pod krzyżem Chrystusa. Wg Ojca Kościoła Orygenesa czaszka Adama pochowana na Golgocie (Miejsce Czaszki). Chrystus drugi Adam wziął na siebie winę pierwszego i pokonał grzech i śmierć.
-Symbol Vanitas, marności i przemijania, atrybut pustelników i pokutników.
-W sztuce nowożytnej poza kontekstem religijnym, symbol przemijania (martwa natura, portrety).
Czternastu Wspomożycieli - grupa 14 świętych z atrybutami, często pojawia się pomiędzy Maryja z Dzieciątkiem, patroni.
-Od XIV wieku wielki kult w Niemczech.
-Wielu z nich wybłagało przed śmiercią męczeńską u Boga łaskę niesienia pomocy.
-Kościół pielgrzymkowy powołania 14 Wspomożycieli wybudowano na miejscu wizji pewnego owczarza. Na ołtarzu łaski barokowego kościoła przedstawiono Dzieciątko z 14 dorosłymi świętymi w dramatycznych pozach.
~Św. Akacjusz - przywoływany w razie lęku przed śmiercią, wątpliwości i przy ciężkich chorobach.
~Św. Idzi - pomaga w dobrej spowiedzi.
~Św. Barbara - towarzyszy w godzinie śmierci.
~Św. Błażej pomaga przy bólach gardła i innych chorobach.
~Św. Krzysztof - ochrania przed nagłą śmiercią.
~Św. Cyriak - przypadki opętania i kuszenia przez diabła.
~Św. Dionizy - bóle głowy.
~Św. Erazm - bóle ciała.
~Św. Eustachy - wszystkie nieszczęścia.
~Św. Jerzy - wszystkie nieszczęścia, patron jeźdźców i zwierząt domowych.
~Św. Katarzyna - bóle głowy i języka, patronka matek karmiących piersią.
~Św. Małgorzata - towarzyszy kobietom rodzącym.
~Św. Pantaleon - lekarz, wszystkie dolegliwości.
~Św. Wit - choroby, epilepsja, wścieklizna, opętanie przez demony.
-Lokalnie do grupy mogą dołączać inni ważni święci: Dorota, Florian, Leonard, Mikołaj, Sebastian, Wolfgang
Deesis - przedstawienie Chrystusa pomiędzy Marią a Janem Chrzcicielem, orędownik dla ludzkości.
-Od VI wieku na wschodzie, w wyniku ikonoklazmu 726-843 nie zachowały się tam żadne przedstawienia Deesis.
-Na Zachodzie, kościół Santa Maria Antiqua w Rzymie, freski VIIw.
-X wiek nadworna sztuka z Konstantynopola.
-Od XI wieku w kościołach bizantyjskich.
-Wielka Deesis - rozszerzona o archaniołów, apostołów, pojawia się na ikonostasie. Staje się częścią Sądu Ostatecznego od XIII w. - orędownicze znaczenie.
-Sztuka Zachodu przedstawiła temat wraz z Maiestas Domini na portalach, sklepieniach absydy, ołtarzach - boska natura Jezusa.
Drzewo Jessego - wywodzi się z przepowiedni Izajasza: „Wyrośnie różdżka z pnia Jessego”. Dawid był przodkiem Józefa. Pierwszym przodkiem Jezusa był Adam (Łukasza).
-Wczesna forma: Jesse przy drzewie, na którym siedzi 7 gołębi - 7 darów Ducha Świętego; kwitnąca różdżka w ręce MB.
-Rozwinięta w średniowieczu: z ciała śpiącego Jessego wyrasta drzewo z przodkami Jezusa aż do Maryi; nad drzewem króluje Jezus, nadlatuje do niego 7 gołębi, po obu stronach prorocy trzymają banderole z przepowiedniami dotyczącymi Mesjasza.
-Śpiący Jesse pod postacią zmarłego leży pod drzewem genealogicznym Jezusa (Adam leżał pod krzyżem Chrystusa).
-Drzewo Życia.
-Pod drzewem życia przedstawienie grzechu pierworodnego, Adam i Ewa, Gabriel i Maryja, prorocy, 4 ewangeliści i istoty,4 aniołowie, 4 rajskie rzeki (sklepienie kościoła świętego Michała w Hieldesheim, malowidła na desce 1240).
-zamiast przodków mogą się znaleźć najważniejsze zdarzenia z historii zbawienia: zwiastowanie, narodziny, ukrzyżowanie i zmartwychwstanie Chrystusa, wniebowstąpienie i chwała Jezusa.
-Postać Jessego leży w drogocennym namiocie (Namiot Spotkania ze ST), zwieńczenie Maria z Dzieciątkiem.
-W kruchcie katedry we Fryburgu (koniec XIIIw.) drzewo symbolizuje leżąca u stóp M postać Jessego, z której wyrastają pędy pnące się za MB, oraz kwitnąca gałązka, którą trzyma ona w ręce.
-Czasem łączono drzewo J i 7 darów DŚ z siedmioramiennym świecznikiem - powstały świeczniki w formie drzewa.
-Wiek XVI Ołtarz Maryjny Douvermanna: misterny ornament, naturalistyczny korzeń.
-W sztuce barokowej monstrancje w kształcie krzewu winnego z pnączami jako DJ.
Ecce Homo - po biczowaniu i koronowaniu cierniem Piłat ukazał cierpiącego Jezusa Żydom by zmienili decyzje. „Oto człowiek”.
-XV i XVI wiek scena uosabiała Mękę Pańską, występuje w cyklach pasyjnych, przedstawienie dewocyjne zbliżone do Męża Boleści.
-Sztuka północno-alpejska: podkreślenie różnicy cierpiący Jezus a domagający się jego śmierci Żydzi.
Ecclesia i Synagoga - Ecclesia to wspólnota chrześcijańska wg świętego Pawła, później zbudowany kościół, wspólnota religijna. Przedstawiane oba jako kobiety.
-Kościół Santa Sabina w Rzymie 430: 2 kobiety (żydowscy chrześcijanie i pogańscy chrześcijanie).
-Dwie kobiety trzymające wieńce nad Piotrem(Ż) i Pawłem(P) (mozaika w absydzie Santa Pundenziana w Rzymie V w).
-V/VI kobieta z insygniami cesarskimi: korona berło jabłko i kielich.
-Sztuka karolińska IX stały element ukrzyżowania, w koronie i z chorągwią zbiera do kielicha krew Jezusa. Często naprzeciw E stoi Synagoga, odwrócona od krzyża, z głowy spada jej korona, na oczach opaska/welon (lamentacje Jeremiasza). S symbolizuje pokonanych Żydów którzy nie rozpoznali Mesjasza.
-Prześladowania Żydów: upokorzona i pokonana Synagoga ze złamaną włócznią, spadające tablice przykazań.
-Sztuka bizantyjska: aniołowie prowadzący E do krzyża, odpychający S.
-Synagoga dosiada czasem świni.
-S trzyma narzędzia męki Pańskiej.
-Hortus deliciarum Herrady z Landsberga 1180: E dosiada tetramorfa z 4 głowami (symbole ewangelistów), S dosiada osła (Baalam) i trzyma tabliczkę `Et ego nesciebam' I nic nie wiedziałam, ślepota wobec Mesjasza.
-Późne średniowiecze: S jako personifikacja Izraelitów - uparci ale w końcu uwierzą.
-Święty Augustyn porównał prawdziwą matkę do E, a fałszywą do S, Chrystus Salomon (Sąd Salomona).
-Salomon -Chrystus oblubieniec, E i S oblubienice.
-Towarzyszą Sądowi Ostatecznemu. E towarzyszy pannom mądrym, a S pannom głupim.
-1440 witraż katedry Saint Denis: Chrystus koronuje E i ściąga welon S.
-Dojrzałe średniowiecze: Ecclesia królowa nieba Maria, Oblubienica Chrystusa w koronie obok niego.
-Utożsamiana E z mądrością Bożą.
-Ecclesia jako źródło Boskiej mądrości z dwoma niemowlętami ssącymi jej piersi. Łączona z Ewą, wychodzi z boku Chrystusa.
-W późnym średniowieczu rzadko przedstawiana, na jej miejsce Wiara - kobieta z kielichem.
-Kontrreformacja -E na sklepieniach barokowych kościołów (objawienie Boskiej mądrości, triumf wiary i Kościoła katolickiego).
Fizjologus - z gr. znawca natury. Księga o zwierzętach z ok.200r. 55 rozdziałów opisujących zwierzęta rzeczywiste, istoty baśniowe, niektóre rośliny i minerały. Każdy rozdział rozpoczyna się odpowiednim wersetem z Biblii, wypowiedzi antycznych autorów (Arystoteles, Pliniusz Starszy, Plutarcha), interpretacja nawiązująca do nauki chrześcijańskiej. Bogato ilustrowana. Podstawa do innych ksiąg, np.bestiarii. Zainspirowały artystów barokowych motywami ikonograficznymi.
Fundator - na średniowiecznych dziełach przedstawiany jako mała klęcząca postać w pozie modlitewnej. Ofiarowuje dane dzieło w celu zbawienia duszy.
-Fundator kościoła ofiarowuje model budowli Chrystusowi, Marii lub jednemu ze świętych. Święci polecają swoich podopiecznych Chrystusowi lub Maryi.
-Do późnego średniowiecz postacie o wiele mniejsze niż figury świętych - pokorna skromność.
-Naturalnej wielkości figury fundatorów w zachodnim prezbiterium katedry w Naumburgu (poł.XIIIw) - XIwieczni założyciele diecezji, szlachetni, wzór sług Bożych dla wiernych.
-Od późnego średniowiecz/renesansu różnice w wielkości zanikają, pozostaje poza modlitewna.
Grób, Grób Święty -
-IV wiek centralna budowla Jeruzalem na miejscu jaskini grobowej Jezusa. Odnowiona w 1099, po odbyciu do niej pielgrzymki wznoszono w swojej ojczyźnie kaplice grobowe - godne miejsce do złożenia relikwii.
-Sceny z wydarzeń wielkanocnych w tych kaplicach, odgrywane i na reliefach, malowidłach.
-XIV pełnoplastyczny grób święty - 1 lub 2 aniołowie i 3 niewiasty otaczają grób Jezusa. Przed grobem mogą być przedstawieni śpiący strażnicy.
-Śmierć i zmartwychwstanie mogą są ukazane poprzez schowanie hostii w Wlk Piątek w otworze w piersi Chrystusa oraz wyciągnięcie jej w poranek Wlk Nocy.
IHS - skrót od imienia Jezus Chrystus. Monogram. H przyjęte z greki zamiast E. W średniowieczu rozumiano to jako:
-Jezus Hominum Salvator -Jezus Zbawiciel Ludzi
-In Hoc Signo - Pod tym znakiem
-Kult imienia Chrystusa pod monogramem rozpowszechniali dominikanie, św.Bernardyn ze Sieny.
-podczas kazania świętego Bernardyna miał się ukazać nad jego głową promienisty znak IHS.
-Znak ważny dla zakonu jezuitów, Jesus Habemus Socium - Mamy Jezusa za sojusznika.
-ignacy Loyola nosia znak na swojej piersi.
-Znak znajduje się w sercu Jezusa
INRI - z łaciny Jesus Nazarenus Rex Judaeorum. Napis na tabliczce na krzyżu. Jezus z Nazaretu, król Żydów.
Jerozolima - opis niebiańskiej Jerozolimy w Apokalipsie świętego Jana, raj dostępny wybranym, ozdobiony szlachetnymi kamieniami. Mur z 12 bramami (12 pokoleń Izraela), 12 warstw fundamentu (12 apostołów), pośrodku tron Boga i Baranka z którego wypływa „rzeka życia lśniąca jak kryształ”, po obu brzegach stoi drzewo życia.
-Przedstawienia J jako murowanego miasta pojawiają się najczęściej w ilustracjach do Apokalipsy (Apokalipsa Bamberska).
-XII-wieczny fresk, sklepienie kościoła San Pietro al Monte w Civate: Chrystus z barankiem tronujący między dwoma drzewami życia, nad źródłem wody życia; otoczony kwadratowym murem miejskim , 12 bram, 12 popiersi pokolenia Izraela/apostołów.
-Chrystus Sędzia Świata z narzędziami męki, pod nim raj: „Paradysus” w centrum trzyma okrągłą tarczę z Barankiem, stąd wypływają 4 rajskie rzeki trzymające tarcze z wizerunkami 4 Ojców Kościoła; 4 podwójne promienie prowadzą do symboli ewangelistów i 4 cnot; litery A-D-A-M oznaczają Chrystusa jako nowego Adama i jednocześnie 4 strony świata do których dzięki Ewangelii dociera zbawienia świata [grecki: Anatole - wschód, Dysis - zachód, Arktos - północ, Mesembria - południe].
-Późne średniowiecze: bardziej realistyczne, wieże i pałac niebiańskiego miasta. Durer na swoich drzeworytach Apokalipsy przedstawia późnośredniowieczne miasto.
-Euzebiusz: kościół grobowy w Jerozolimie nazwał nowym Jeruzalem. Budynek kościoła to niebiańska Jerozolima.
-Gotyckie katedry, XII i XIII-wieczne relikwiarze, baldachimy nad figurami świętych, romańskie żyrandole w kształcie kół, niemiecka korona cesarska - symbole niebiańskiej J.
Kalwaria - Golgota, miejsce ukrzyżowania Chrystusa, tłumaczenia Miejsce Czaszki. Po łacinie calvaria, calva - czaszka.
-Kalwarią nazywa się więc usytuowane na zewnątrz miejsce, odzwierciedlające ukrzyżowanie i inne etapy męki Pańskiej i życia Jezusa. Budowane najczęściej na wzgórzu jako pamiątkę pielgrzymki do Ziemi Świętej lub w jej zastępstwie.
-Najwcześniejsze z końca XV.
-XVII i XVIII wiek powstały liczne założenia o dużej powierzchni, najczęściej wokół kościołów pielgrzymkowych - manifestacja wiary katolickiej.
-Od XV do XVII w Bretanii typ kalwarii zwany calvaires - ogromne kapliczki udekorowane wieloma figurami i poświęcone męce Pańskiej.
Koronacja Maryi - Maria jest uosobieniem Kościoła Chrystusa (Ecclesia), atrybutem korona od początku. Królowa nieba.
-Siedzące obok siebie ukoronowane postaci Chrystusa i Marii to mistyczna para oblubieńców (Pieśni nad Pieśniami).
-W wielu przedstawieniach aniołowie trzymają koroną nad Jej głową.
-Od XIII wieku scena koronowania przez Chrystusa lub Trójcę Świętą.
-Początkowo Maria tronuje obok Chrystusa pokornie schylając głowę ku niemu.
-W średniowiecz scena najważniejsza, gloryfikowała Marię.
-Od XIV wieku klęczy przed Chrystusem, orędowniczka ludzkości.
-Później klęczy frontalnie pomiędzy Chrystusem i Bogiem Ojcem, wspólnie ją koronują, nad koroną gołębica Ducha Świętego.
-Od późnego średniowiecz koronacja łączona z wniebowzięciem (drzeworyt Albrecht Durer 1510).
-Gdzie indziej Maria unosi się podczas koronacji (rzeźbiony ołtarz mistrza Hansa Loya, katedra w Breisach 1532-36).
-W baroku główna gloryfikacja to wniebowzięcie.
Koronowanie cierniem, korona cierniowa - po skazaniu na śmierć i biczowaniu rzymscy żołnierze założyli Chrystusowi czerwony płaszcz, koronę, trzcina jako berło i go wyśmiewali jako króla żydowskiego. Potem trzciną bili po głowie, policzkowali i pluli; zdjęli mu płaszcz, kazali nieść krzyż.
-Wczesnochrześcijański sarkofag: koronowanie - uwieńczenie królewskiego zwycięzcy.
-Wczesne i dojrzałe średniowiecze: koronowanie - składanie hołdu, a nie naigrywanie się.
-Franciszkanie w przedstawieniach podkreślali ból fizyczny i motyw wyśmiewania, zawiązane oczy.
-Późne średniowiecze, północ: tortura, ciało pokryte krwawiącymi ranami.
-XV: samodzielne przedstawienie Chrystusa ubiczowanego/ukoronowanego, dewocyjne.
-Od XIII: Chrystus na krzyżu ma koronę cierniową.
-Włochy do renesansu korona plecionka z gałęzi lub sznurów z małymi cierniami.
-XV i XVI Niemcy: okrutne narzędzie tortur z cierniowych zarośli.
Kotwica - kotwica duszy zdaniem św.Pawła to nadzieja na obietnicę Bożą, sięga ona do Chrystusa w Boskim Królestwie..
-Symbol trwałości wiary chrześcijańskiej i wiary w zmartwychwstanie.
-W III wieku podczas prześladowań wraz z rybą, statkiem, gołębiem znakiem rozpoznawczym umieszczanym na gemmach, pierścieniach, sarkofagach i malowidłach katakumbowych.
-Dodatkowa poprzeczka to podkreślenie tajemnego znaku krzyża.
-Niekiedy przy niej delfin.
-Atrybut Nadzieji.
-Na grobowcach symbol wiary w zmartwychwstanie.
Krzyż - najważniejszy symbol wiary chrześcijańskiej, Chrystusa, Jego śmierci ofiarnej, zwycięstwa nad grzechem i śmiercią. Krzyż prawdziwym drzewem życia i „znakiem Syna Człowieczego”. Pojawi się na niebie podczas sądu ostatecznego.
-Pierwsi chrześcijanie używali tajemnych symboli zamiast K: kotwica, ryba. W ich czasach krzyż przypominał haniebną karę najgorszych zbrodniarzy.
-Po zwycięstwie cesarza Konstantyna krzyż stał się symbolem zwycięstwa J i nadziei wiernych.
-W Jerozolimie czczono prawdziwy krzyż znaleziony przez jego matkę Helenę jako najświętszą relikwię. W czasach późniejszych fragmenty krzyża przechowywano w staurotekach, np. w Staurotece z Limburga.
-Znak ochronny odpierający nieszczęścia, na portalach kościołów, szatach krzyżowców (krzyż oznaczał że krzyżowiec jako następca Chrystusa jest gotów oddać za Niego swoje życie), krzyżujące się nawy w kościołach wczesnochrześcijańskich.
-Czasy wczesnochrześcijańskie: łączony z alfą i omegą, monogramem Chrystusa XP.
-Drzewo życia razem z motywami nowego raju, Jerozolimy; stylizowane gałęzie, pędy, liście, owoce i ptaki je dziobiące.
-Postać Chrystusa zastępowana przez krzyż.
-Sztuka bizantyjska: pusty tron, powyżej krzyż - Chrystus władca i sędzia.
-Narzędzie męki Pańskiej, trzymane przez aniołów.
-Jezus na znak zwycięstwa trzyma laskę krzyżową (atrybut archanioła Michała)
-Atrybut świętych.
-Krzyże:
Legendy krzyża Chrystusa - powstały w średniowieczu, pochodzenie i los.
-Nowe Drzewo Życia: Po śmierci Adama jego syn Set otrzymał ziarna lub gałązkę drzewa życia. Z tych ziaren na grobie Adama wyrosło drzewo. Grób Adama miał znajdować się w miejscu ukrzyżowania. Król Salomon chciał użyć drewna tego do budowy świątyni, drewno nigdzie nie pasowało, zbudowano z niego kładkę na jednym z jezior lub nad potokiem Cedron. Podczas odwiedzin u króla Salomona królowa Saby rozpoznała prawdziwe przeznaczenie tego drewna jako krzyż Zbawiciela. Po śmierci Chrystusa Żydzi zakopali Jego krzyż wraz z dwoma krzyżami złoczyńców na Golgocie. Znalazła je Helena, rozpoznała jezusowy cudem. Położyła go nad grobem zmarłego a ten zmartwychwstał.
W VII wieku król perski Chosroes go zrabował, cesarz Herakliusz go odzyskał i jak Jezus, w stroju pokutnika, boso, wniósł go do Jerozolimy.
-Średniowiecze: legendy rzadko przedstawiane, z wyjątkiem malarstwa książkowego.
-XV: liczne cykle i przedstawienia pojedyncze legend - znalezienie krzyża, próba prawdziwego krzyża.
-Barok: na sklepieniach kościołów, również w związku ze scenami gloryfikującymi krzyż.
Łono Abrahama - przedstawienie Abrahama z duszą Łazarza lub wieloma błogosławionymi na kolanach. Pochodzi z Ewangelii świętego Łukasza.
Madonna del Parto - przedstawienie powstało w XIV wieku pod wpływem mistyki franciszkańskiej. Ciężarna Maryja. Lewą rękę kładzie na łono, w prawej trzyma księgę, ST fragment o Mesjaszu.
-Otwarty namiot otaczający ją wskazuje na objawienie Boskiej tajemnicy człowieczeństwa Chrystusa.
Fresk Piero della Francesco, Monterchia XV wiek.
Maesta - Madonna tronująca na dużych włoskich obrazach tablicowych.
-Przedstawienie jako patronki miasta (Siena początek XIV wieku) inni ważni patroni stoją wokół Jej tronu.
Mandorla - gloria w formie migdała, nimb.
Maryja w szacie pokrytej kłosami - pochodzenie z Pieśni nad Pieśniami: ”Brzuch twój jak stos pszenicznego ziarna, okolony wiankiem lilii”.
-W średniowieczu odniesienie do dziewicy Maryi, Maria święte pole na którym bez siewu urodziło się zboże - chleb życia.
-W XIV wieku w niemieckich klasztorach żeńskich.
-Czasem Maria stojąca w polu pszenicy.
M.B. Niepokalanie Poczęta, Immaculata - matka Chrystusa wolna od grzechu pierworodnego od początku.
-Średniowiecze: Spotkanie przy Złotej Bramie, Anna Samotrzeć, drzewo Jessego.
-XV: wizerunek dziewicy unoszącej się w niebiańskiej glorii z atrybutami niewiasty z Apokalipsy. Księżyc pod stopami, wieniec z gwiazd na głowie, obleczona blaskiem słońca. Postać Maryi może znajdować się nad kulą ziemską wokół której wije się wąż pokusy.
-Barok: symbolem Immaculaty krzew gorejący.
-XVII i XVIII: Immaculata należy do najczęstszych wizerunków maryjnych.
M.B. Opiekuńcza. Płaszcz ochronny - przedstawiana z ludźmi szukającymi schronienia, zebranymi pod Jej rozpostartym płaszczem.
-Gest zakrycia pochodzi ze średniowiecznego prawa: symboliczne adoptowanie dzieci lub proszenie o łaskę prześladowanych.
-Pierwsze przedstawienia we Włoszech pod koniec XIII.
-XIV i XV temat nabiera popularności w sztuce Zachodu.
-Chroni ludzkość przed gniewem Sędziego, prosi o łaskę dla grzeszników, np. w scenach sądu ostatecznego.
-XIII i XIV płaszcz Maryi lub święty Sebastian chroni przed dżumą.
-Maryja z Dzieciątkiem w ramionach błogosławiącym - litość i zbawienie. Płaszcz często trzymany przez aniołów.
-Początkowo zwykli ludzie pod płaszczem. Od XV przedstawiciele świeckich i duchowych stanów (cesarz, papież) - późnośredniowieczna sztuka Francji i Niemiec. We Włoszech często członkowie zakonów, bractw, poszczególnych rodzin.
-Niemcy do późnego średniowiecz postaci były mniejsze od Maryi. Renesans ta sama wielkość.
Mąż boleści - Chrystus cierpiący podczas męki. Należy odróżniać to przedstawienie od Ecce Homo, tam Jezus ma koronę cierniową i purpurowy płaszcz, umęczony ale bez stygmatów. Ecce Homo jest przedstawieniem historycznym, a mąż boleści dewocyjnym przybliżającym mękę Pańską. Vir dolo rum „Mąż boleści”.
-Od XII półfigura z pochyloną głową, sprawia wrażenie jakby unosiła się między życiem a śmiercią, często ze skrzyżowanymi rękoma.
-Od XIV cała postać żywego Jezusa.
-Nowe typy: Chrystus ze skrzyżowanymi rękoma; z głową położoną na rękach z gestem wyrażającym smutek; wskazujący na swoje rany; nalewający swoją krew do kielicha. Eucharystyczny Mąż Boleści, z ran wystaje kłos i latorośl./
-Często otaczają go narzędzia męki Pańskiej.
-Wizerunki z Maryją, drugoplanową.
-Podtrzymywany przez Marię i świętego Jana, przez anioła.
-Wspólnie z Maryją modli się za grzeszną ludzkość, J wskazuje na ranę w boku a M na odsłoniętą pierś.
-Podtrzymywany przez anioła i adorowany przez świętych.
-Razem z Trójcą Świętą występuje w przedstawieniach Chrystusa Frasobliwego.
-Na zachodzie od XVI.
-Kontrreformacja: zastępowany przez inne przedstawienia (serce).
Monogram Chrystusa - z greki Jezus Chrystus to Jezus namaszczony, skrót IX lub XP, często połączony poprzeczną belką ze znakiem krzyża. Inaczej Chrystogram.
-312 rok cesarz Konstantyn kazał wyryć znak XP ze snu na tarczach, zbrojach i sztandarach przed rozstrzygającą bitwą przeciwko Maksencjuszowi. Od tego czasu znak ochraniający i uzdrawiający na kościołach i chrześcijańskich dziełach sztuki.
-Monogram na wieńcu zwycięskim symbolizuje zwycięskie zmartwychwstanie.
-Wraz z literami Alfa i Omega symbolizuje Jego równość z Bogiem Ojcem.
Monstrancja - dekorowane naczynie do przechowywania widoczej hostii świętej. Łac. mostrare - pokazywać. Eucharystia.
-Atrybut niektórych świętych.
MRA - skrót imienia Maryi.
-W sztuce barokowej MRA i IHS otaczany jest wielkim szacunkiem.
-Często korona nad tymi literami, otoczone promieniami.
Narzędzia Męki Pańskiej. Arma Christi - przedmioty biorące udział w Pasji. Krzyż, włócznia Longinusa, kij z gąbką nasączoną octem i wiadro z octem, gwoździe, korona cierniowa, tabliczka z napisem, kolumna do biczowania.
-Sztuka wczesnochrześcijańska: krzyż symbolem zwycięstwa (laska) i inne narzędzia do XII są insygniami władzy Chrystusa.
-Od XI tron Chrystusa z krzyżem i narzędziami tortur stał się częścią bizantyjskiego przedstawienia sądu ostatecznego. W Konstantynopolu były ważnymi relikwiami.
-Na zachodzie tak samo, do broni Chrystusa należą również stygmaty.
-Od XIII wzmożone zainteresowanie męką Pańską i narzędziami. Szczególny kult relikwii i ich wizerunków na zachodzie.
-Mąż Boleści otoczony Arma Christi lub samodzielne ich przedstawienia wzbogacone o : wiązka rózg lub bicz do biczowania, płaszcz, berło z trzciny, kogut z zaparcia się świętego Piotra, srebrniki Judasza, obcęgi młotek, drabina, tunika, kości żołnierzy, chusta świętej Weroniki, stygmaty jako 5 róź, głowy i ręce oprawców Jezusa.
-Podczas modlitwy w Ogrójcu anioł zamiast kielicha może podawać mu Arma Christi.
-Od XV z nimi przedstawiane Dzieciątko Jezus - wskazują na przyszłą mękę.
Nimb - łacińskie nimbus „chmura”.
-Antyk: nieziemski blask boskich objawień (Wenus, Jupiter).
-Starożytność: promienisty wieniec naokoło głowy bóstwa (Helios, Mithras).
-Cesarze rzymscy przejęli promienisty nimb - symbol boskości. Cesarz Konstantyn rozpowszechnił nimb w kształcie tarczy odróżniający się od pogańskiego promienistego.
-Od IV wieku nimb w kształcie tarczy jest symbolem Chrystusa, baranka. Od V wieku ukazywany jest w nim krzyż.
-Później przy przedstawieniach Boga Ojca (Ręka Boga), gołębicy DŚ.
-Trójkątny nimb, który z biegiem czasu staje się oznaką Boga Ojca, ma takie samo znaczenie jako symbol Trójcy Świętej.
-`Zwyczajny' nimb używany przy aniołach, apostołach, męczennikach, Maryi, świętych.
-Prostokątne nimby oznaczają, że osoba jeszcze żyła kiedy ją malowano.
-Wieniec z gwiazd otaczający głowę Maryi określa ją jako Niewiastę z Apokalipsy Jana.
-W malarstwie: kolor promienistego światła (złoto, żółcień, czerwień, na złotym tle jasny kolor). Złote tło = złoty nimb - symbol sfery niebieskiej, Boskiej światłości. Czarny nimb określa zdrajcę - Judasza. Nimby ze starych obrazów , czarne, uległy przebarwieniu.
-Giotto po raz 1 przedstawił nimb jako złotą tarczę unoszącą się nad głową świętego. Padwa Capella della Arena 1305-1307. Od tego czasu powszechnie stosowany.
-Od XV nimb prawie niewidoczną obręczą lub promienisty wieniec.
-Od renesansu rezygnowano niekiedy z nimbu przy świętych.
-Nimb otaczający całą postać Jezusa lub Maryi to gloria z łaciny `chwała' lub aureola aureolus -`złoty', 'wspaniały' - najczęściej kolista / w formie migdała (nazywana mandorlą). Gloria może przybierać formę ósemki / mandorli / rombu.
-Glorie w kształcie wieńców mają swoje korzenie w starożytnych przedstawieniach wieńców zwycięskich.
-Symbol promienistej światłości Bożej.
-Glorie mogą wskazywać na Trójcę Świętą.
-Gloria otaczająca MB mieni się barwami tęczy.
-Od renesansu: sfera nie jest ostro oddzielona od tła, postać świętego promieniuje.
Oko Boga - czujne i troskliwe spogląda na dobrych i złych ludzi.
-Od XVII wieku z promieniami w trójkącie symbolizującym Trójcę Świętą.
-XVIII i XIX wiek pojawia się bardzo często w sztuce religijnej.
-Na skrzydłach cherubinów i serafinów - strażników są niekiedy oczy.
-Para oczu jest atrybutem św. Otylii i św. Łucji z Sarkuz (wydłubała je i wysłała wraz z odmową oświadczyn, Madonna podarowała jej piękniejsze).
-Oko w trójkącie symbolem Trójcy Świętej.
Orant - w sztuce wczesnochrześcijańskiej postacie z podniesionymi ramionami i wyciągniętymi dłońmi. Orare - „prosić” „modlić się”. Poza przejęta z antyku, często stosowana w średniowieczu przy przedstawianiu świętych albo ich dusz unoszonych do nieba.
-Sceny: Przemienienie Pańskie, wniebowstąpienie Chrystusa, wniebowzięcie Marii.
-Sztuka bizantyjska: samotna Maryja w pozie orantki lub z medalionem Chrystusa na klatce piersiowej.
-Modlitwa lub adoracja na kolanach przejęte z orientalnych kultów władców. Pojawiają się w scenach biblijnych: pokłon pasterzy, pokłon Trzech Króli, adoracja Marii, Chrystusa; klęczą aniołowie, fundatorzy.
-Święci mogą klęczeć prosząc o łaskę dla ludzi, np. Maryja i Jan Chrzciciel przed Chrystusem Sędzią Świata.
-Jezus klęczy w Ogrójcu przed Ojcem.
-Podczas modlitwy dłonie płasko wyciągnięte wg orientalnego zwyczaju, osłonięte lub złożone. Złożenie rąk jest gestem podporządkowania się z staro frankońskiego prawa lenniczego.
-Od XI wieku stanowi pozę modlitewną.
Panny Mądre i Głupie - przypowieść Ewangelii Mateusza. Dokładny czas ponownego przyjścia Chrystusa zna jedynie Bóg. Jezus przyrównuje ludzi do 10 panien oczekujących wspólnie na Oblubieńca. Wszystkie zasnęły, gdy w nocy pojawia się O tylko 5 panien może wyjść mu naprzeciw bo przezornie wzięły nadmiar oleju do lamp, 5 pozostałych najpierw szuka oleju. Zaproszone na ucztę weselną 5 ostatnich spóźnia się i nie wchodzi do domu weselnego (raju).
-Temat przedstawiany już w malarstwie katakumbowym, sztuka wczesnochrześcijańska.
-Średniowiecze: duża popularność. Sąd Ostateczny: mądre po prawej z prosto trzymanymi lampami/pochodniami, radosna duma, błogi uśmiech; głupie po lewej, z odwróconymi, pustymi lampami, zmartwiony wyraz twarzy/płacz.
-Późne średniowiecze: panny głupie w modnych szatach uosabiały wady Nieczystość i Lekkomyślność; panny mądre - Czystość i Niewinność.
-PM prowadzi Ecclesia i mają korony, PG prowadzi Synagoga i korony spadają im z głów.
-Obydwie grupy na portalach maryjnych. W średniowieczu Maria utożsamiana z Ecclesią i mistyczną Oblubienicą Chrystusa.
-Po średniowieczu temat stracił na znaczeniu.
Pasterz - mężczyzna niosący zwierzę - sztuka antyczna. Np. Moschoforos z ateńskiego muzeum na Akropolu: mężczyzna niosący zwierzę ofiarne; pasterz i bóg Hermes niosący barana.
-Chrystus Dobry Pasterz (przypowieść o zbłądzonej owcy z Ewangelii Łukasza).
-Piotr otrzymał władzę pasterską od Jezusa.
-Sztuka sepulkralna, malarstwo katakumbowe, sarkofagi: Chrystus niosący owcę towarzyszy duszy w drodze do raju i chroni ją. Takie przedstawienia umieszczane w miejscach do chrztu (baptysterium San Giovanni In fonte w Neapolu, baptysterium laterańskie).
-Mauzoleum Galii Placidii w Rawennie 540: mozaika z Chrystusem opartym o laskę siedzącym pomiędzy owcami.
-Późne średniowiecze, okres reformacji: idea pokuty, zbłądzona owca to powracający grzesznik.
-Barok: połączenie pasterza z nauczycielem, umieszczany na ambonach.
-W xviii jako Dobrzy Pasterze występowali także Maryja Dzieciątko Jezus.
Pszczoła, Ul - w ST wychwalana jest pracowitość i mądrość pszczoły, jest mała a produkuje coś wspaniałego.
-W antyku porządek w roju - wzór państwa rządzonego przez króla, królowa pszczół symbolizowała władcę.
-Chrystus królową pszczół.
-Wierzono, że owady znajdują swoje młode w kwiatach - pszczoła symbolem dziewictwa Maryi.
-Ul - Matka, która nosiła w sobie Chrystusa (królowa pszczół, miód)
-Pszczoły oznaczają wymowę słodką jak miód.
-Święty Ambroży: ul to kościół, pszczoły to gorliwi chrześcijanie.
-Pszczoły występują na herbie rodziny Barberinich (papieża Urbana)
-Napoleon I: zwierzę herbowe symbolizujące dobrze uporządkowane, kwitnące państwo monarchistyczne.
Putto - z włoskiego „małe dziecko”. Specjalny typ anioła pod postacią dziecka, pojawia się już w XIV. Dopiero od dzieł Donatella poł. XV rozwija się.
-Wzór z antycznego boga miłości Amora/Erosa - pulchniutkie ciało, małe skrzydła, nagi/skąpo odziany.
-Późny gotyk na północy - włoski motyw putta.
-Barok: śliczne, pyzate dzieciątka anielskie mogą otaczać Maryję i Dzieciątko Jezus jako nieziemscy towarzysze zabaw lub towarzyszą Chrystusowi lub świętym trzymając narzędzia męki Pańskiej lub atrybuty.
Radości Maryi - szczęśliwe wydarzenia z Jej życia: zwiastowanie, nawiedzenie, narodziny Chrystusa, pokłon Trzech Króli, spotkanie z Symeonem podczas ofiarowania Jezusa w świątyni, odnalezienie 12-letniego Jezusa w świątyni, wniebowzięcie, koronacja.
-W przedstawieniach MB Różańcowej w różańcu, na medalionach często wyobrażanych jest po 7 tajemnic bolesnych i radosnych, np. Pozdrowienie Anielskie.
Rajskie rzeki - wg Księgi Rodzaju z raju wypływa rzeka, która daje początek 4 rzekom: Piszon, Gichon, Tygrys, Eufrat.
-Augustyn, Ambroży: Odnoszone do 4 Ewangelistów przynoszącym światu Chrystusowe orędzie zbawienia.
-Pojawiają się w rzadkim przedstawieniu ziemskiego raju.
-Od Baranka stojącego na górze rajskiej wypływają 4 strużki oznaczające rzekę wody życia, z których niekiedy piją jelenie.
-Początek XII mozaika absydy kościoła San Clemente w Rzymie: 4 rzeki znajdują się u stóp krucyfiksu, pijące jelenie.
-Personifikacje od VI wieku, nasilone X-XIV: przykucnięte, klęczące lub stojące postaci męskie z dużymi dzbanami, z których wylewa się woda - od antycznych bóstw rzecznych.
-Łączone z Ewangelistami, Barankiem Bożym, cnotami kardynalnymi, symbole Ewangelistów, prorocy, królowie ST, drzewo Jessego.
-Gdy otaczają Maryję scena rozgrywa się w przyszłym raju.
-Na przedstawieniach niebiańskiej Jerozolimy.
-Późne średniowiecze: rezygnacja z personifikacji, powstaje studnia życia, np. Adoracja Baranka na Ołtarzu Gandawskim braci van Eyck.
-Raz jeszcze personifikacje w XVII-wiecznej chrzcielnicy kościoła miejskiego w Buckelburgu.
Relikwie - szczątki świętych od IV wieku w teologii chrześcijańskiej. Części ciała, szaty, narzędzia tortur, rzeczy dotykane przez świętego.
-Już w IV wieku czczono relikwie Jesusa i świętych. Szczególnie krzyż i Arma Christi. Głównym motywem pielgrzymek była chęć zdobycia relikwii czyniącej cuda.
-W 1204 krzyżowcy splądrowali Konstantynopol, na zachodzie pojawiły się nieuczciwy sposób.
-Początkowo trzymano je na ołtarzu lub pod nim, później w kosztownych skrzyniach i relikwiarzach. Każdego roku obchodzono święto przyniesienia relikwii z odległego miejsca. Kościoły pozyskiwały potwierdzenie autentyczności relikwii od papieża, że odpuszczają grzechy.
-Umieszczane w posągach, bogato zdobionych relikwiarzach, również mówiących. Kult rzeźb był przez to uzasadniany.
-Groby świętych celem pielgrzymek. Tłumy wiernych przyczyniały się do budowy coraz większych kościołów.
Ręka Boga/Manus Dei - prawa ręka wyłaniająca się z chmur lub ze światłości. Samodzielne przedstawienie lub tylko element. Symboliczny wizerunek Boga błogosławiącego lub karzącego, symbol boskiej interwencji. Motyw przejęty ze sztuki żydowskiej do chrześcijańskiej.
-Cesarz Konstantyn kazał umieścić swoją podobiznę na monetach z ręką Boga nad swoją głową.
-Motyw szeroko rozpowszechniony do XIII.
-W scenie wniebowstąpienia ręka może wciągać Jezusa na górę.
-Ręka pojawiająca się nad tronującym Chrystusem udowadnia Jego Boską naturę. Czasem wraz z wieńcem i koroną stanowi symbol zwycięstwa Chrystusa i Jego Boskiej władzy.
-Ręka Boga z nimbem krzyżowym wskazuje na jedność Boga Ojca z Chrystusem.
Rodzina, Święta Rodzina - Maria, Józef i młody Jezus. Temat wyłonił się w XV od przedstawień ucieczki do Egiptu i pobytu w Egipcie.
-Maryja podczas zajęć domowych, Józef podczas prac stolarskich (Durer życie Maryi, drzeworyt 1501-1511).
-Młody Jezus może pomagać Józefowi.
-Od renesansu: poszerzona Święta Rodzina o Annę i Joachima/Elżbieta z małym Janem Chrzcicielem.
-Jan Chrzciciel podaje baranka, krzyż triumfalny lub banderolę Jezusowi (Rafael, Leonardo da Vinci, Rubens) - męka Pańska.
-Scena kąpieli w odniesieniu do narodzin - odniesieni do chrztu.
Rodzina Maryi - Maria miała 2 siostry: Marię Kleofasową i Marię Salome (legenda o trinubium, potrójnym małżeństwie świętej Anny).
-Maria Kleofasowa matka Jakuba Młodszego, Barnaby, Szymona i Tadeusza.
-Maria Salome matka Jakuba Starszego i Jana Ewangelisty.
-Matka Anny - Emerentia; siostra Anny - Esmeria z córką Elżbietą matką Jana Chrzciciela.
-Niemcy XV-XVII: duża popularność obrazów z Rodziną M. Anna Samotrzeć w centrum. Mali krewni Jezusa trzymani na kolanach przez matki, w rękach smoczki lub przedmioty wskazujące na przyszłą służbę Chrystusowi: księga, krzyż, kielich, muszla, klucz.
-W tle Anna z 3 córkami i 3 mężami.
Rośliny Maryjne - kwiaty i zioła wiązane z Maryją, piękne, ładnie pachnące - lawenda, obdarzone właściwościami leczniczymi. Stokrotka, rumianek, lilia, róża.
-Fiołek symbol pokory M.
-Lilia symbol czystości.
-Rumianek - uzdrowicielska moc MB.
Różaniec - łańcuszek modlitewny, pojedyncze perły pomocą w medytacji modlitwie, pojawia się w wielu religiach. Od symboliki róży. 50 lub 150 perełek oznacza tyle samo modlitw Ave Maria. Połączone w grupy po 5/15 podzielone między sobą większą perłą - modlitwa Ojcze Nasz. Każdej grupie perełek przyporządkowana jest kontemplacja nad konkretnym wydarzeniem z życia Jezusa lub Maryi.
-Popularna forma z układem pereł 1+3+1 z jednym krzyżem.
-Od XV na obrazach ołtarzowych Maryja i Jezus trzymają różaniec. Częste sceny wręczania go świętym, członkom bractw, dostojnikom duchownym i świeckim (św. Dominik, wg legendy Maria wyjaśniała mu tajemnicę różańca). Maria może wręczać wieniec z prawdziwych róż lub aniołowie trzymają takie wieńce nad głowami Maryi lub św
-Postać MB na Ołtarzach Różańcowych otacza duży różaniec z przedstawieniami Siedmiu Boleści i Radości M. - Pozdrowienie Anielskie, Wit Stwosz, 1518 Norymberga, Sankt Lorenz.
Ryba - symbol wody, odnosi się do chrztu więc stała się tak jak kotwica tajemnym znakiem pierwszych chrześcijan. Jezus powołał uczniów będących rybakami, by byli teraz `rybakami ludzi'. Ochrzczeni chrześcijanie porównywani są do ryb.
-Symbol Chrystusa greckie Ichthys: Iesous Christos, Theou (H)Yios Soter „Jezus Chrystus, Syn Boży, Zbawiciel”.
-Ryby mają wskazywać tak jak chleb na świętą eucharystię.
-Wędrujący Tobiasz trzyma rybę w ręce, złowił ją przy pomocy archanioła Rafała, moc uzdrowicielska.
-Prorok Jonasz zostaje połknięty przez wielką rybę.
-W rybie święty Piotr znajduje `grosz czynszowy”, do zapłacenia podatku na świątynię.
-Atrybuty świętych, wskazują na dobroczynność tak jak chleb.
Sacra Conversazione - święta rozmowa, włoski typ przedstawienia występujący w renesansie i baroku. Wokół tronującej Madonny zebrani są różni święci pogrążeni w cichej modlitwie. Święci mogą rozmawiać między sobą lub zwracać się bezpośrednio do obserwatora obrazu, włączając go tym samym do świętego kręgu skupionego wokół Królowej niebios.
Sąd Ostateczny - sąd Boży, który odbędzie się na końcu świata. Dobrzy ludzie pójdą do nieba, a źli do piekła. Dominujący temat w średniowieczu.
-Symboliczne rozdzielenie kozłów i owiec - cykl mozaik San Apollinare Nuovo Rawenna. Owce po prawej, kozły po lewej.
-Panny mądre i głupie - błogosławieni i potępieni.
-Zawsze po prawej ręce Chrystusa jest raj, a po lewej piekło.
-Od VIII sztuka bizantyjska: wieloczęściowa scena sądu, podział pasmowy, postaci tej samej wielkości (na zachodzie nie) nawet Chrystus. Chrystus siedzący na tęczy lub tronie, wyciągający ręce by pozdrowić błogosławionych i odtrącić potępionych, po dwóch stronach Maria i Jan Chrzciciel jako orędownicy, u Jego stóp Adam i Ewa, cherubini, archaniołowie i święci jako niebiańska świta, apostołowie jako ławnicy, rzeka ognia wypływa z tronu Chrystusa i niszczy wrogów Boga, pod postacią Chrystusa stoi tron z Arma Christi, anioł zwija gwiaździste niebo jak zwój; martwych budzi dmący w trąbę anioł, powstają ze swoich grobów i idą na sąd ostateczny, zmarłych wydaje także morze. Następnie dusze są ważone. Potępieni wrzuceni do piekła, błogosławionych aniołowie unoszą do raju. Bramy rajskiej strzeże cherubin. W raju oczekuje MB, dobry złoczyńca i łono Abrahama.
-Zachodnie sceny: Chrystus jest większy od innych postaci, aniołowie i święci więksi od ludzi; tułów Zbawiciela na wpół odsłonięty, dobrze widoczna rana; aniołowie trzymają krzyż i Arma Christi; archanioł Michał waży dusze zmartwychwstałych; przedstawienia uczynków miłosierdzia i panien mądrych i głupich; piekło to szeroko otwierająca się paszcza pod potępionymi / potępieni spadają głową w dół zgodnie z nurtem ognistej rzeki - upadek do otchłani.
-Kościoły średniowieczne: sceny znajdowały się po wewnętrznej stronie ściany zachodniej / na zewnątrz na portalu głównym.
-Zachód kojarzony z wieczorem, demonami odniesiono do SO. Przy wejściu i opuszczaniu kościoła wierni mieli przed oczyma cel i nagrodę ich życia.
-Od późnego średniowiecza scena występuje również w ratuszach, salach sądowych dla przestrogi sędziów ziemskich.
-XV-wieczne obrazy ołtarzowe: Chrystus trzyma w ustach miecz na znak sprawowania sądu i lilię symbolizująca łaskę.
-Michał Anioł, Kaplica Sykstyńska, Watykan 1536-1541: Charon przewozi zmarłych na drugi brzeg, Minos władca piekieł; atletyczna postać Chrystusa, unosi się nad chmurami, prawą ręką odprawia potępionych, wzrok spokojny kieruje ku miejscu potępienia; Maryja orędowniczka ludzkości przytula się do syna szukając schronienia. Bezskrzydli aniołowi trzymają Arma Christi z wysiłkiem; zmarli obudzeni dźwiękiem trąb podnoszą się z grobów, niektórzy jako szkielety; błogosławieni unoszą się do nieba.
Serce Chrystusa - w rozumieniu biblijnym serce jest fizycznym i duchowym centrum człowieka, siedzibą uczuć szczególnie miłości.
-Caritas unosi w kierunku Boga serce jako uosobienie miłości. Giotto Capella della Arena Padwa 1305-1307.
-Płonące serce symbolizuje gorącą miłość do Boga, szczególnie w baroku.
-Atrybut świętych.
-Średniowiecze: szczególny kult Najświętszego Serca Jezusa, przedstawianego razem z krzyżem, stygmatami (często w formie róż) i Arma Christi.
-Czasem w środku serca pojawia się Dzieciątko albo wbite gwoździe z krzyża.
-Od XVII Chrystus z promieniującym sercem przed piersią z napisem IHS.
-Również Maria przedstawiana z sercem przed piersią Lu z sercem przebitym 7 mieczami.
-Barokowe monstrancje często w formie serca.
Siedem Boleści Maryi - od XIII Maryja przedstawiana jako MB Bolesna Mater Dolorosa. Maria z 7 mieczami wbitymi w serce.
-Obrzezanie Jezusa, ucieczka do Egiptu, Poszukiwanie 12-letniego Jezusa, pojmanie Chrystusa, niesienie krzyża, zdjęcie z krzyża, złożenie do grobu.
Słońce - kult słońca w okresie późnorzymskim, bóg słońca Sol Invictus `niezwyciężone słońce'. Modląc się do niego zwracano się na wschód. Groby zmarłych i świątynie też orientowano na wschód.
-Bóg, Chrystus, słońce.
-Mozaika z krypty Juliera pod Watykanem, Rzym 2 połowa III: Chrystus-Sol wznosi się ku niebu w niebiańskim rydwanie ciągniętym przez konie.
-Porównanie Chrystusa ze światłem, słońcem w sztuce: nimb, aureola, gloria, mandorla.
-Ołtarz z Isenheim Grunewald 1515: na tle gwiaździstego nieba nocy wielkanocnej Chrystus z rozpostartymi ramionami unosi się z grobu, otacza go okrągłą aureola mieniąca się kolorami tęczy.
-Rozety okienne - okna słoneczne, symbole Chrystusa. Chartres, Reims Amiens.
-Barokowe monstrancje w kształcie słońca - monstrancja naczyniem na ciało Chrystusa.
-Glorie słoneczne na okalające ołtarze barokowe na wzór dzieła Berniniego 1656/57 Ekstaza świętej Teresy.
Słońce i Księżyc - na scenach z dziełem stworzenia, ukrzyżowaniem (S po prawej K po lewej stronie Chrystusa), sąd ostateczny.
-Stary i Nowy Testament.
-Ecclesia i Synagoga.
-W antyku uważano je za insygnia władzy, służą gloryfikacji Chrystusa.
-Najczęściej ukazywane personifikacje, popiersia na okrągłej tarczy. Słońce - mężczyzna, księżyc - kobieta.
-Słońce: promienista korona na głowie. Księżyc: sierp we włosach.
-Mężczyzna i kobieta trzymający pochodnie.
-Czasem obydwie postaci siedzą w rydwanie niebieskim.
-W scenach śmierci Chrystusa postaci przedstawiane w rozpaczy, czasem płaczące, twarze zakrywają płaszczami lub welonami.
-Niekiedy obok tych figur pojawiają się personifikacje Ziemi i Powietrza - 4 elementy w jednej scenie.
- Nieziemska piękność Maryi porównywana jest w Pieśni nad Pieśniami do S i K.
-W apokalipsie niebiańska niewiasta otoczona jest słońcem, księżycem i gwiazdami - Immaculata.
-Często u stóp Maryi znajduje się jedynie sierp księżyca.
-Od XV Madonna na sierpie księżyca staje się popularnym tematem.
Stella Maris - głowę Maryi jako apokaliptycznej niewiasty otacza wieniec z 12 gwiazd. Jedna gwiazda w wizerunkach Maryi odnosi się do Jej tytułu Stella Maris (Gwiazda Morza), pochodzącego ze wczesnośredniowiecznego hymnu Ave maris stella (Maria podobnie jak gwaizda wskazująca marynarzom kierunek, pokazuje wiernym właściwą drogę).
Studnia - źródło „rzeki życia”, wypływająca z tronu Boga i Baranka w niebiańskiej Jerozolimie.
-Scena zwiastowania: studnia życia i zapieczętowane źródło symbolami MB.
-Sztuka wczesnochrześcijańska, sarkofagi, mozaiki, w katakumbach: jelenie, pawie, gołębie pijące wodę z naczyń lub 4 rajskich rzek - symbolika pokrzepienia duszy w raju i dający życie chrzest.
-Miniatury ze szkoły nadwornej Karola Wielkiego: studnia w okrągłej świątyni do której z obu stron zbliżają się zwierzęta.
-W kolejnych wiekach temat obierany coraz rzadziej, z reguły przedstawiane rzeki.
-Późne średniowiecze: studnia życia wiązana ze Święta Krwią Chrystusa; J na krzyżu, krew spływa do studni.
-Sztuka świecka tego okresu: temat studni młodości.
-Maria ogrodem zamkniętym Hortus coclusus.
-Zapieczętowane źródło symbolizuje dziewictwo M.
-Bizantyjski typ: Matka z Dzieciątkiem błogosławiącym nad studnią, napis „źródło życia”.
-Sceny przy studni: uzdrowienie niewidomych, ucieczka do Egiptu, Hagar, Jakub, Rebeka, Samarytanka u studni, cud u źródła.
Śmierć - do czasów dojrzałego średniowiecza rzadko przedstawiana.
-Zstąpienie Chrystusa do otchłani. Trupia czaszka pod krzyżem Chrystusa. Chrystus na krzyżu jako zwycięzca do XIII. Śmierć ukazywana symbolicznie w tym okresie: czaszka, wąż, bazyliszek.
-Późne średniowiecze: idea przemijania ziemskich rzeczy.
-Ok. 1350 epidemia dżumy w Europie: Francesco Traini, cmentarz Camposanto w Pizie `Triumf śmierci - śmierć jako kobieta wywijająca kosą ze skrzydłami nietoperza.
-Od XIV kosa jako atrybut śmierci - Hippe; sierp, kosa.
-Renesans: śmierć trzyma klepsydrę (niepowstrzymanie upływający czas); śmierć jako grabarz, łowca, muzykant zmuszający do ostatniego tańca.
-Śmierć i niewiasta (Hans Baldung 1517).
-Taniec śmierci.
-Od XVI w sztuce grobowej, przedstawienie zmarłego lub `zgonu', postać śmierci.
-Płacząca postać kobiety (Francja) bezskutecznie przeszkadza Śmierci w uniesieniu sarkofagu. Ubrana w szatę Śmierć jest odwrócona do widza. - Pomnik Maurycego Saskiego, Pigall, kościół świętego Tomasza w Strasburgu 1777.
-XVIII powrót do antyku: śmierć z opuszczoną pochodnią jako siostra snu.
Świeca - zapalona świeca symbolem światłości, która dzięki J pojawiła się na świecie.
-Podczas narodzin J święty Józef często trzyma świecę w ręku.
-Umierając MB ma świecę bądź dostaje ją od jednego z apostołów.
-Święty Błażej uratował młodzieńca przed uduszeniem kładąc na nim 2 skrzyżowane świece.
-Świętej Genowefie diabeł zdmuchnął świecę, która oświetlała jej drogę do mszy świętej; przyszedł anioł i ponownie zapalił ją.
-Święta Łucja trzyma świecę, łac. lux - światło.
Świecznik - siedmioramienny wymieniany w ST, oznacza ST, Chrystusa - nowa światłość ziemi.
-XI-XVI: w chrześcijańskich kościołach ok. 50 7ramiennych świeczników.
-7 ramion, 7 darów DŚ; kształtowany na wzór drzewa Jessego.
-Apokalipsa: 7 kościołów. Symbol kościoła Chrystusa. 7 pochodni siedmiu Duchów Boga.
-VI-XII: wysokie kandelabry flankujące apokaliptyczny tron z Barankiem lub krzyżem.
-Świecznik ze świecą na obrazach maryjnych oznacza Maryję noszącą w sobie Chrystusa - Światłość świata.
-Żyrandole w kształcie kół, korony świetlne, są wizerunkami niebiańskiej Jerozolimy.
-Duże bogate świeczniki wielkanocne do poświęconych wielkanocnych świec.
-Przy nóżkach świeczników kościelnych smoki, demoniczne zwierzęta, istoty baśniowe - symbolizują ciemność pokonaną przez światło.
Taniec śmierci - francuski dance macabre . Scena przedstawia reprezentantów różnych stanów tańczących każdy z figurą śmierci. Wywodzi się z legendy o 3 martwych i 3 żywych / z popularnych w XII literackich dialogów między śmiercią a człowiekiem / ludowe przesądy o tańczących o północy zmarłych na swoich grobach. XV i XVI-wieczne sceny ukazują równość wszystkich w obliczu śmierci.
-Najstarsze przedstawienia na murach cmentarzy i kaplic cmentarnych.
-Kopia Tańca śmierci Bernta Notke 1483 z kościoła Mariackiego w Lubece - zniszczona.
-Brak sceny na drzeworytach Hansa Holbeina Młodszego 1522-1526 - przedstawił ludzi w codziennych pracach nagle zaskoczonych śmiercią.
Tęcza - po potopie Bóg sprawił tęczę na niebie, znak pojednania i przymierza z Jego dziełem.
-Tron Boży spowija blask tęczy w Apokalipsie.
-Chrystus tronuje na tęczy lub otacza go tęczowa gloria w Maiestas Domini i sądzie ostatecznym. - Przymierze Boga z ludźmi odnowione w Chrystusie.
-Ojcowie Kościoła interpretowali kolory tęczy niebieski, czerwony i zielony jako kolory Trójcy Świętej.
-Niebieski - niebiańskie pochodzenie.
-Czerwony - ofiarna śmierć.
-Zielony - działalność na ziemi.
-Blask tęczy otacza Maryję, Królową niebios. Łuk tęczy nad MB symbolem Maryi która w ciągłej modlitwie stoi nad światem jak tęcza nad chmurami.
Trójca Święta, Tron łaski - chrześcijańska nauka o TŚ: Ojciec, Syn i Duch Święty. Trójca towarzyszy Chrystusowi podczas chrztu: Ojciec jako głos z nieba, Syn jako ochrzczony, gołębica jako DŚ.
-W opisie stworzenia Bóg mówi o sobie w liczbie mnogiej.
-Trzej mężczyźni objawiają się Abrahamowi.
-Przedstawiana pod postacią 3 aniołów, np. na ikonie Andrieja Rublowa 1411 Moskwa.
-Bóg Ojciec i Mesjasz na tronie i pomiędzy nim gołębica DŚ.
-Od IX TŚ przedstawiana jako 3 jednakowe postaci.
-Jedna postać z 3 twarzami. W 1628 papież Urban VIII zakazał tego przedstawienia. W 1745 Benedykt XIV zabronił ukazywania jej w 3 osobach.
-Często od XV trójkąt z okiem Boga, od XVII niezliczone przedstawienia.
-Ręka Boga + Baranek + gołębica.
-TRON ŁASKI - od XII Bóg Ojciec siedzący na tronie trzyma przed sobą krzyż z Chrystusem, nad nim gołębica DŚ. - związek ze śmiercią ofiarną.
-Do schyłku baroku tron łaski był częścią większych kompozycji, później zmienia się w Pietas Domini: Bóg Ojciec nie trzyma krzyża lecz Męża Boleści, nad nim gołębica. - Uczłowieczenie Boga jako ojca, jego smutek
-Sancta Trinitas unus Deus „Trójca święta jest jednym Bogiem”.
-Triumf Trójcy świętej Tycjan 1554 La Gloria: Ojciec i Syn na wspólnym tronie z chmur, nad nimi gołębica, pod nimi biblijni patriarchowie.
-Tendencja do przedstawiania w barokowych sklepieniach kościołów patrona przed TŚ.
Typologia - prefiguracja w sztuce chrześcijańskiej, pochodząca głównie ze ST. Dla tych postaci w cudowny sposób pojawia się historia zbawienia z NT.
-Chrystus nazwał węza miedzianego i historię o Jonaszu typem pasji Mesjasza.
-Adam typ Chrystusa, Ewa typ Maryi.
-Najważniejszym przykładem średniowiecznej typologii są emaliowane tablice ołtarza Mikołaja z Verdun (Kolosterneburg, Wiedeń 1181): środkowemu rządowi scen z najważniejszymi wydarzeniami historii zbawienia towarzyszą 2 rzędy ze scenami typologicznymi ze ST.
Vanitas - próżność, marność, znikomość rzeczy doczesnych.
-Występuje już w ST.
-W czasie średniowiecznych ruchów reformatorskich staje się określeniem coraz ważniejszym. Powstają poematy, sceny vanitas: świat, trzej martwi i trzej żywi, śmierć, taniec śmierci, taniec wokół złotego cielca. Sceny z przedstawieniami okresów życia człowieka.
-Najważniejszym symbolem jest czaszka. Początkowo pojawia się na rewersach portretów, później obok portretowanego.
-Inne symbole: klepsydra, kula, lustro, bańka mydlana (XVII-wieczne malarstwo holenderskie).
-Symbol śmierci to tulipan, kwiaty z których opadają liście lub zżerają je robaki i ślimaki - przemijanie piękna.
Volto Santo (Święte Oblicze) - romański krucyfiks z katedry w Lukce. Ukazany na nim żywy Chrystus ubrany w długą, przepasaną sznurem szatę.
-Od XI wieku jego kopie można spotkać w całej Europie.
-Oryginał wykonany przez Nikodema, w VIII przeniesiono ze wschodu do Lukki.
Wąż Miedziany - wypełniając Boży nakaz, Mojżesz sporządził miedzianego węża i umieścił go na palu. Każdy kto został ukąszony przez węże, zesłane przez Pana na Izraelitów jako kara za użalanie się nad długą wędrówką przez pustynię, został uzdrowiony.
-W średniowieczu wąż na palu typem Mesjasza na krzyżu.
-Wąż może być ukazywany jako skrzydlaty smok.
-Po epoce średniowiecza podkreślane cierpienie ukąszonych ludzi, niż moc uzdrowicielska.
Weronika - kobieta cierpiąca na krwotok, którą uzdrowił Chrystus. Miała otrzymać chustę z odbiciem Jego twarzy(vera ikon).
-XIII legenda: podczas niesienia krzyża W dała Chrystusowi chustę do otarcia twarzy i otrzymała ją z powrotem z odbiciem Jego oblicza. Chusta do dzisiaj czczona jako relikwia.
-Jej postać pojawia się w scenach niesienia krzyża i ukrzyżowania.
-Przedstawiana sama lub z innymi świętymi z rozpostartą chustą.
-Chusta może być trzymana przez 2 aniołów lub samodzielnie pojawiać się wśród narzędzi męki Pańskiej.
-Za modlitwę przed chustą (prawdziwą rzymską lub kopiami) udzielano rozgrzeszenia - rozpowszechnienie.
Wieniec - w starożytności symbol zwycięstwa (z zielonego lauru lub złota), po zwycięskich bitwach dekorowano rzymskich dowódców. Z zwyciężone narody przynosiły cesarzowi złote wieńce na znak poddaństwa.
-Sztuka wczesnochrześcijańska: W otaczał krzyż lub monogram Chrystusa, trzymany przez aniołów. Znak niebiańskiego triumfu - aniołowie trzymali W nad Chrystusem i Matką Boską, później nad świętymi męczennikami. Czasem trzymany nad Chrystusem przez rękę Boską.
-Kościół San Apollinare Nuovo w Rawennie, mozaika VIw.: Chrystus rozdaje wieńce zwycięstwa życia wiecznego apostołom i męczennikom, może być również odwrotnie jak na tej mozaice.
-24 starców apokaliptycznych składa wieńce przed tronem Boga.
-W sztuce średniowiecznej zamiast W pojawiają się korony.
-Wieniec z kwiatów i owoców symbolizuje życie w cyklu pór roku. W skazuje Chrystusa jako Władce nad czasem i wszechświatem. W sztuce średniowiecznej takie znaczenie mają kręgi miesięcy i znaków zodiaku.
-Barok: W z kwiatów i owoców przy Madonnie - kult i gloryfikacja dziewiczej MB.
Wilgefortis - virgo fortis „dzielna dziewica”, Kummernis, zostałą w II wieku ukrzyżowana przez ojca bo wyrosłą jej broda by ochronić dziewictwo. Przyczyną legendy stały się romańskie krucyfiksy przedstawiające Chrystusa w długiej szacie, która później uważana była za część żeńskiej garderoby.
Winnica, krzew winny - porównywany krzew do narodu Izraela.
-Chrystus prawdziwym krzewem winnym, ludzie latoroślami.
-XII kościół San Clemente w Rzymie: krzyż Chrystusa wyrasta z rozrastającego się krzewu akantu - krzewu winnego. Kościół którego korzeniem jest Jezus Chrystus.
-Średniowiecze: Chrystus ukrzyżowany w krzewie winnym - drzewo życia. Monstrancje w kształcie krzewu winnego.
-Winobranie w scenach jesieni i miesięcy winobrania wrzesień.
Złota Legenda - Legenda aurea, zbiór legend dotyczących świętych. Wzorując się na starszych źródłach spisał je w latach 1263-1273 dominikanin Jakub de Voragine, późniejszy arcybiskup Genui. Podział księgi odpowiada podziałowi roku kościelnego z wielkimi świętami od adwentu i świąt Bożego Narodzenia do Wszystkich Świętych, Zaduszków i uroczystości poświęcenia kościoła. Pomiędzy świętami życiorysy świętych wg dziennych dat śmierci. Rozeszła się po całej Europie w tłumaczeniach, była obok Biblii najważniejszym źródłem tematów sztuki chrześcijańskiej. Styl przedstawień średniowiecznych cykli wywodzi się z niej.
Zodiak, znaki zodiaku - znany już w starożytnej Mezopotamii i w starożytnym Egipcie. Otaczająca niebo sfera pośrodku której przelatywała pozorna orbita słońca okrążającego przez cały rok ziemię i w której znajdowało się 12 gwiazdozbiorów - znaków zodiaku: baran, byk, bliźniaki, rak, lew, panna, waga, skorpion, strzelec, koziorożec, wodnik i ryby.
-Popularny temat romańskiej i gotyckiej rzeźby katedralnej, występuje razem z przedstawieniami miesięcy.
-Tympanon portalu głównego Ste-Madeleine w Vezelay1130: scena wysłania apostołów otoczona przedstawieniami różnych narodów, całość otaczają medaliony ze znakami zodiaku i miesiącami. Ludy - przestrzenna uniwersalność przesłania Chrystusa, znaki zodiaku i miesiące - wieczna wyniosłość przesłania nad ziemskim cyklem przemijania.
-Medaliony otaczać mogą scenę sądu ostatecznego.
-Programy ilustrują zakres średniowiecznej wiedzy, obrazują czas w którym wypełnia się Boski plan zbawienia.
-Późne średniowiecze: popularna antyczna nauka o wpływie znaków zodiaku na poszczególne części ciała człowieka.
Zwierciadło ludzkiego zbawienia - Speculum humanae salvationis. Teologicznie dzieło, koniec XIII wieku Włochy. Zachowało się w ponad 300 ilustrowanych rękopisach i wczesnych drukach z końca XV. 42 rozdziały, opisują każdorazowo 1 wydarzenie z chrześcijańskiej historii zbawieni i 3 odpowiednie wydarzenia ze ST. Zestawienie podobne do Biblii Pauperum.
Żydzi - od XIII wieku znakiem rozpoznawczym jest spiczasty kapelusz, czasem żółty kolor szat.
-Późne średniowiecze: wrogo nastawieni mają brzydkie twarze o złośliwym wyrazie, pojawiają się w scenach męki.
-Wyprawy krzyżowe: nienawiść do nich ma odzwierciedlenie w sztuce. Cudowne nawrócenia na chrześcijaństwo pojedynczych ludzi.
-Judaizm przedstawiany jako Synagoga, Kościół Chrystusa to Ecclesia.
Żywioły - ogień, powietrze, woda, ziemia. Początek u greckiego filozofa Empedoklesa. Stanowiły dla niego korzenie wszystkich rzeczy, odnosił je do poszczególnych bóstw.
-Późne średniowiecze: przyporządkowano CZTERY żywioły. Wiatry, pory roku, rzeki rajskie, ewangelistów, cnoty kardynalskie, temperamenty.
-Personifikacje: ogień i powietrze jako słońce i księżyc z zaprzęgami; woda i ziemia jako leżący bogowie. Lub 4 elementy na leżąco / popiersia.
-Płomień, chmura, fala, bryła ziemi - atrybuty lub symbole.
-Człowiek pozostający pod wpływem planet i 4 żywiołów.
-Od renesansu przedstawienia przede wszystkim w pomieszczeniach reprezentacyjnych i w bibliotekach.
WZORNIK SCHMIDA:
Aer - powietrze - orzeł
Ignis - ogień - smok
Terra - ziemia - słoń
Aqua - woda - ryba