1) Socjologia a wiedza potoczna o społeczeństwie

Socjologia ukształtowała się jako nauka akademicka stosunkowo niedawno, bo dopiero w XIX stuleciu. Ale refleksja społeczna, poprze­dzająca stadium dojrzałej dyscypliny naukowej, jest stara, jak społecz­ne bytowanie ludzi. Jak pisze E. Durkheim: „Ludzie nie czekali na pojawienie się nauki społecznej, by wytworzyć sobie idee prawa, moralności, rodziny, państwa, a nawet społeczeństwa, ponieważ bez tych idei nie mogliby się w życiu obejść. Socjologowie mają, zatem do czynienia z sytuacją, obcą większości innych nauk: przedmiot badań, jakim jest społeczeństwo, posiada wiedzę o sobie samym. Nie mogą tej wiedzy, ze zdrowego rozsądku i potocznego doświadczenia się wywodzącej, lekceważyć jako prenuakowej refleksji, zbioru przesą­dów i mitów, ponieważ ta samowiedza społeczna jest składnikiem społecznej rzeczywistości. Nawet mylne i fałszywe przekonania i wy­obrażenia jednostek prowadzą do pewnych konsekwencji społecznych, jeśli ich zasięg jest masowy i powszechny. Na przykład, masowo wy­stępujące przekonanie, że wszystko da się załatwić za łapówkę, choć początkowo może być nieprawdziwe, prowadzi mimo to do praktyk zgodnych z tym przekonaniem. Inny przykład; jeśli nawet istnieją obiektywne możliwości poradzenia sobie z kryzysem w różnych dzie­dzinach życia społecznego, to możliwości takie mogą być nie wyko­rzystane, jeżeli natkną się na powszechnie wyrażoną niewiarę w możliwości przezwyciężenia kryzysu. Oba przykłady stanowią ilustrację znanego w socjologii od czasu W. Thomasa twierdzenia:, jeżeli ludzie definiują jakąś sytuację jako rzeczywistą, to staje się ona sytuacją rzeczywistą. Socjologia jako profesjonalna wiedza o społeczeństwie stoi przed problemem odróżnienia się od zdroworozsądkowej samowiedzy społe­czeństwa. Dystans od potocznego doświadczenia jest koniecznym wy­mogiem uformowania się każdej dyscypliny naukowej. Fizyka jako nauka rozpoczyna się wówczas, gdy zrywa się ze zdroworozsądko­wymi wyobrażeniami świata. Socjologia jest na gorszej pozycji, ponie­waż musi brać pod uwagę opinie wyrażane w społeczeństwie, z którymi przyrodnicy nie muszą się liczyć. Znajomość innych społe­czeństw i kultur poszerza horyzonty poznawcze, umożliwia porównaw­cze analizy, prowadzi do zerwania z wieloma przesądami i dogmatami danego społeczeństwa. Socjologowie najczęściej sądzą, że tego rodzaju refleksja nie wystarcza dla wyraźnego zdystansowania się od wiedzy potocznej. W ich opinii socjologia formuje się jako nauka poprzez specyficzne, rozbudowane techniki badawcze użyteczne dla analiz ilościowych i poprzez język niezrozumiały dla laika. Tą drogą, socjolo­gia osiąga istotnie status wiedzy profesjonalnej, ale ryzykuje niezrozumiałość w szerszym społeczeństwie, tym samym brak uczestnictwa w jego życiu. Taki jest podstawowy dylemat socjologii współczesnej. Albo jest to dziedzina ściśle naukowa i precyzyjna, lecz jednocześnie rozwijana obok istniejących problemów społecznych, albo też jest to wiedza wrażliwa na takie problemy, lecz przypominająca raczej publi­cystykę społeczną niż sformalizowaną naukę.

2) Podstawowe kategorie socjologiczne

Po wyodrębnieniu socjologii z obszaru wiedzy potocznej, innych nauk społecznych i ideologii, postawić wypada pytanie, czym jest ona sama. Również i to nie jest proste, ponieważ sami socjologowie nie są zgodni w sprawie definicji i zakresu socjologii. Przyjmujemy zatem definicję bardzo ogólną, niewiele mówiącą, ale i nie budzącą więk­szych zastrzeżeń: przedmiotem socjologii są zjawiska i procesy zacho­dzące w różnych formach zbiorowego życia ludzi. I wskażemy dalej, co — w obrębie tak określonego przedmiotu — socjologia bada. A więc: a) instytucje, jak rodzina, wychowanie, prawo, religia, nauka, sztuka, polityka, przemysł itp., b) zbiorowości — małe grupy społeczne, grupy zawodowe, tłum, publiczność, zbiorowości terytorialne takie, jak wieś, miasto, naród itp., c) procesy — industrializacji, urbanizacji, migracje, ruchliwość społeczną masową komunikację i masową kulturę, demo­kratyzację życia społecznego, procesy dezorganizacji społecznej, jak alkoholizm, rozwody, przestępczość itp., d) stosunki — styczności społeczne, działania społeczne, oddziaływania wzajemne (interakcje), więź, konflikty, struktury społeczne itp., e) zjawiska kulturowe — normy, wartości, cele kulturowe, kontrolę społeczną, ideologie, kosmologie itp. Celem wyjaśnienia tych różnorodnych zagadnień socjologia posłu­guje się pewnymi teoriami ogólnymi, które pozwalają na nałożenie jednolitych schematów pojęciowych i dyrektyw metodologicznych na różne badane problemy. Wyróżnić można następujące ogólne teorie socjologiczne: a) teoria struktur społecznych, określana też jako statyka społeczna — ustala zależności funkcjonalne między zjawiskami spo­łecznymi; b) teoria zmiany albo dynamika społeczna — formułuje pra­wa zmian kierunkowych i następstwa zdarzeń, c) teoria zachowania się jednostek, która ustala prawa ludzkich reakcji na bodźce z zewnątrz, d) teoria zachowania się zbiorowości badająca reakcje wielkich mas ludzkich, jak tłumy, klasy społeczne, publiczności, na określone zda­rzenia³. Dla każdej nauki, a więc i dla socjologii, jest rzeczą ważną, czy jej twierdzenia posiadają „moc prognostyczną", tzn. czy pozwalają na przewidywanie zdarzeń, zachowań jednostek i zbiorowości. Tylko pod tym warunkiem socjologia może mieć praktyczne zastosowania. Prze­widywania w naukach społecznych natrafiają na pewną trudność w sytuacji, w której nie jest wiadome, jak zareagują na prognozę ci, których ona dotyczy, jeśli dotrze ona do ich wiadomości. W takiej sytuacji przewidywanie przybiera zwykle postać tzw. samospełniają-cych lub samoniszczących się proroctw⁴. Są jednak dziedziny życia społecznego, w których prognozy oparte na badaniach empirycznych stały się podstawą dla bardziej racjonalnego kierowania zespołami ludzkimi i manipulowania wielkimi zbiorowościami. Zastosowania wiedzy socjologicznej do regulowania stosunków międzyludzkich w przemyśle, do określania decyzji wyborczych obywateli, decyzji konsumentów na rynku, w badaniach opinii publicznej, badaniach zachowania się tłumów, morale armii, reklamy itp., zyskały miano inżynierii społecznej bądź socjotechniki przez analogię do praktycz­nych, zastosowań wiedzy technicznej. fUżytek czyniony z socjologii zawiera w sobie pewną dwuznaczność. Z jednej strony prowadzi do ulepszeń i racjonalizacji życia społeczne­go.

9)Opisowe i wartościujące znaczenie słowa konformizm

Formowanie się ludzkiej tożsamości opiera się na dwóch podstawowych mechanizmach: indywidualizacji i identyfikacji. Z jednej strony dokonuje się w człowieku proces różnicowania między „ja" i „nie-ja" (poczucie odrębno­ści, inności, własnej tożsamości itd.). Z drugiej zaś strony dokonuje się pro­ces włączania się jednostki do życia społecznego, utożsamiania się z innymi ludźmi, który prowadzi do poczucia przynależności do grupy. Indywidualizację i identyfikację możemy rozpatrywać jako dwa przeciw­stawne bieguny, z których jeden prowadzi do formowania się tożsamości osobistej, a drugi - tożsamości społecznej¹⁴. W konsekwencji procesu kształtowania się tożsamości, człowiek może żyć w stanie napięcia między wartościami związanymi z jego indywidualnością a wartościami związanymi z konformizmem¹⁵. Dla wielu naukowców kwestią zasadniczą stało się zatem wyjaśnienie, w jaki sposób człowiek redukuje owo napięcie. Jednym z me­chanizmów, który pozwala wyjaśnić tę kwestię jest mechanizm konformizmu społecznego. Konformizm z reguły definiuje się jako zmianę zachowania lub opinii danej osoby w wyniku rzeczywistego lub wyimaginowanego wpływu jakiejś osoby albo grupy ludzi¹⁶. Obserwując życie społeczne, możemy, zau­ważyć, iż przyczyny takiego dostosowywania są często bardzo złożone. Psychologowie społeczni podkreślają fakt, iż sam akt konformizmu spo­łecznego, odgrywający znaczącą rolę w życiu społecznym, ocenić można dopiero wtedy, kiedy pozna się jego przyczyny i skutki dla jednostki oraz społeczeństwa. Z punktu widzenia jednostki jest to często mechanizm zmu­szający ją do rezygnacji z własnego „ja", z punktu widzenia społeczeństwa jest to mechanizm umożliwiający w miarę bezkonfliktowe życie społeczne. Najważniejszą kwestią pozostaje jednak to, dlaczego ludzie dostosowują swoje zachowania do zachowań innych ludzi. W pierwszym rzędzie dzieje się tak, ponieważ zachowanie innych ludzi stanowi jedyną wskazówkę co do właściwego sposobu działania. W takim przypadku inni ludzi służą nam do określania rzeczywistości. Zdaniem L. Festingera¹⁷, gdy człowiek nie wie, jak postępować w określonej sytuacji, polega przede wszystkim na obserwacji innych ludzi, którzy stanowią w tym przypadku podstawowe źródło informacji. Badania wykazały, że im większe mamy zaufanie do wiedzy i solidności danej osoby (czy grupy), tym bardziej jesteśmy skłonni postępować tak jak ona. Wierzymy, że cudza interpretacja niejasnej sytuacji jest bardziej poprawna niż nasza¹⁸. Konformizm wynikający z obserwacji innych ludzi w określonych sytuacjach prowadzi na ogół do utrwalenia wzorów zachowań. W podobnych okolicznościach człowiek będzie postępował tak jak za pierwszym razem, chyba że dowie się, iż jego zacho­wania nie były słuszne czy właściwe. Konformizm wynikający z potrzeby uzyskania informacji jest jednym z podstawowych sposobów zachowywania się podobnie jak inni ludzie. Daje nam możliwość funkcjonowania w społeczeń­stwie, nauczenia się podstawowych wzorów zachowań. Należy jednak zauwa­żyć, że to, co w jednym społeczeństwie (czy w grupie) uchodzi za normalne, wcale takie nie musi być w innym społeczeństwie (czy też w innej grupie). W rzeczywistości również interpretacja sytuacji dokonana przez innych wcale nie musi być słuszna, czego dowodzi na przykład psychoza tłumu. Wpływ innych ludzi na nasze zachowania wynika jednak przede wszyst­kim z tego, że jako istoty społeczne chcemy być lubiani i akceptowani²⁰. Za E. Aronsonem możemy dokonać rozróżnienia trzech typów zachowań konformistycznych: ulegania, identyfikacji i internalizacji²¹. Uleganie jest efektem zachowania jednostki motywowanej przez chęć uzyskania nagrody albo uniknięcia kary. Nagrodę może stanowić zarówno korzyść materialna (cukierki, pieniądze, samochód), jak i korzyść społeczna (przynależność do grupy, miłość, przyjaźń, prestiż, awans, władza itd.). Po­dobnie możemy rozpatrywać kary. Chęć uniknięcia tzw. ostracyzmu towa­rzyskiego, ośmieszenia może znacząco wpływać na nasze postępowanie, poglądy itd. Od momentu narodzin człowiek motywowany jest przez system nagród i kar. Stanowią one często element wzmacniający utrwalanie określo­nych sposobów zachowania. W ten sposób modyfikuje się ludzkie zachowa­nia, uczy postępowania zgodnego z oczekiwaniami rodziny, grupy, społe­czeństwa. Jednakże w momencie cofnięcia nagrody czy kary człowiek z reguły po­wraca do swoich wcześniejszych zachowań i poglądów, chyba, że znajduje w nich nowe motywy do działania. Uleganie jest, więc zazwyczaj zachowa­niem nietrwałym i powierzchownym, ponieważ ludzie ulegają naciskowi tylko, dlatego, aby uniknąć kary albo zostać nagrodzonym. Podstawą ulegania jest przede wszystkim władza, jaką dysponuje osoba (czy grupa) oddziałująca na jednostkę. Na przykład rodzice mają nad nami władzę w postaci okazywania miłości, decydowania o karach czy nagrodach. Państwo natomiast oddziałuje na nas poprzez różnego rodzaju instytucje kontrolujące nasze zachowania społeczne i dysponujące określonym syste­mem nagród i kar. Identyfikacja gwarantuje trwalsze efekty zachowań konformistycznych. Motywem działania w tym przypadku staje się pragnienie jednostki, aby być podobną do osoby, od której pochodzi oddziaływanie. Identyfikacja różni się od ulegania tym, że jednostka rzeczywiście zaczyna wierzyć w opi­nie i wartości, które przejmuje od innych. Jeśli ktoś uważa daną osobę (czy grupę) za atrakcyjną pod pewnymi względami, to będzie skłonny zaakcepto­wać jej wpływ oraz przyjąć jej system wartości, sposoby zachowania i poglą­dy po to, aby upodobnić się do owej osoby (czy grupy). Zjawisko identyfikacji E. Aronson nazywa metaforycznie „efektem wujka Karola". Wujek Karol jest wspaniałym, serdecznym człowiekiem, którego podziwiamy od dziecka. Marzymy, że w przyszłości będziemy tacy jak on. Przyjmujemy jego poglądy. Staramy się zachowywać w podobny sposób. Wujek Karol stanowi dla nas osobę atrakcyjną i znaczącą pod względem poglądów i zachowania. Efekt wujka Karola trwa do momentu, kiedy pozosta­je on dla nas osobą znaczącą, tzn. kiedy wyznawane przez niego poglądy nie zostaną podważone przez sprzeczne z nimi i bardziej przekonywające dla jednostki. Nasze poglądy i zachowania mogą bowiem ulec zmianie, jeśli jakaś osoba czy grupa, ważniejsza dla nas od wujka Karola, będzie wyzna­wała odmienne od niego przekonania (np. grupa przyjacielska na studiach). Internalizacja jest mechanizmem, który daje najtrwalsze efekty konformistyczne. Czynnikiem decydującym o internalizacji określonych wartości, ce­lów, poglądów czy wzorów zachowań jest przekonanie o ich słuszności. O ile podstawą zachowań konformistycznych, przejawiających się w uleganiu czy identyfikacji są czynniki zewnętrzne (władza czy atrakcyjność oddziaływującej osoby/grupy), to w przypadku internalizacji motywy naszego postępowa­nia mają charakter wewnętrzny. Internalizacja następuje poprzez zaakcepto­wanie poglądów, wzorów zachowań i wartości innych osób (grup) i włączenie ich w nasz system wartości, wyobrażeń, ocen i zachowań. W momencie, kiedy owe poglądy, wartości i wzory staną się częścią naszego własnego systemu, uniezależniają się od swego źródła i trudno ulegają zmianie. W procesie socjalizacji, którego jednym z mechanizmów jest internaliza­cja, ogromne znaczenie ma wiarygodność źródła informacji (osoby, grupy, instytucji), która dostarcza wzorów zachowań i wartości. Należy podkreślić, że podział na uleganie, identyfikację i internalizację jest przede wszystkim modelowym ujęciem procesu wpływu społecznego. Po­szczególne działania jednostki mogą być motywowane zarówno, przez sys­tem nagrody - kary, jak i atrakcyjność czy przekonanie o słuszności poglą­dów, zachowań określonych osób, grup i instytucji.

Interesującym aspektem badań dotyczących konformizmu jest trwałość naszych zachowań i poglądów, które są rezultatem mechanizmu ulegania czy identyfikacji. Doświadczenia wskazują na to, że trwałość naszych zachowań i poglądów jest tym większa, im trwalsze są nasze więzi z osobami czy gru­pami, które przyczyniły się do owych zachowań konformistycznych. Istotną rolę w tych mechanizmach odgrywa również brak oddziaływania ze strony osób (grup) o odmiennych poglądach i wzorach zachowania. Mimo że ludzie skłonni są twierdzić, iż nie ulegają wpływowi innych ludzi, a wiele motywów swego zachowania traktują jak własne i niezależne, w rze­czywistości nie zdają sobie sprawy z tego, jak silnie oddziałują na nich inni ludzie i społeczeństwo, w którym żyją. Jak twierdzi E. Aronson ludzie pielęg­nują w sobie mit o osobistej niezależności. Problematyczną pozostaje kwestia, na ile konformizm możemy traktować jako mechanizm pozytywny, a na ile negatywny dla jednostki. W okresie kształtowania się tożsamości człowiek stoi na swoistym rozdrożu pomiędzy pójściem drogą własnego „ja" a poddaniem się konformizmowi społecznemu. E. Fromm twierdzi, że w tym okresie człowiek musi wybrać pomiędzy wolnością a bezpieczeństwem. Wol­ność - poprzez miłość, spontaniczność w związkach z innymi ludźmi i z przyrodą, poprzez twórczość wszelkiego rodzaju i postawę życiową na „być" - jest drogą trudną, pełną wyrzeczeń, ale dającą pełny rozwój człowie­ka. Bezpieczeństwo - poprzez unikanie samotności, podporządkowanie się innym ludziom, uzależnienie od rzeczy czy idei i postawę na „mieć" - staje się drogą łatwiejszą, ale nie prowadzi do rzeczywistego rozwoju jednostki.

Pozytywna funkcja mechanizmów decydujących o konformistycznych zachowaniach ludzi w wyniku procesu socjalizacji polega niewątpliwie na przystosowaniu człowieka do życia w społeczeństwie. Efektem socjalizacji człowieka jest to, że w każdym typie społeczeństwa występuje pewien zakres podobieństwa ludzi do siebie. Owo podobieństwo jest wynikiem kompromisu pomiędzy tożsamością jednostki a tożsamością społeczeństwa. Wiedzy na temat negatywnych skutków zachowań konformistycznych dostarczają nam niewątpliwie zarówno eksperymenty prowadzone w warunkach laboratoryj­nych i naturalnych, jak i doświadczenia wielu społeczeństw. Wiele kontrowersji może wzbudzać również kwestia znaczenia konformizmu dla całego społeczeństwa. Biorąc pod uwagę mechanizm konformizmu społecz­nego, możemy wyjaśnić przyczyny ulegania modzie, reklamie, środkom masowego przekazu²⁵, jak również przyczyny akceptacji faszyzmu, staliniz­mu, czy też adaptacji do warunków, w których panowały te ideologie.

10) Anomia i mechanizmy przystosowania się jednostki do sytuacji anomii

Proces urbanizacji i industrializacji stanowił z punktu widzenia jednostki pew­ne niebezpieczeństwo. Przechodziła ona z środowiska o sztywnej kontroli, zapewniającej jednak orientację w świecie dobra i zła, do środowiska, które oferowało znacznie większy zakres swobody z niejasnymi jednak granicami, w którym łatwo się moralnie zagubić. Procesom takim pospolicie towarzyszą rozmaite wykolejenia, jak alkoholizm, prostytucja, przestępczość, samobójstwa zanim wykształcą się nowe mechanizmy społecznej kontroli. Dewiacje jako odchylenia od obowiązujących norm w skali masowej są, jak się zdaje, nieuniknionym kosztem szybkich przemian społecznych. Stan taki Emile Durkheim określał mianem anomii (pojęciem tym XVII-wieczni prawnicy opatrywali stan bezprawia w państwie; później je zarzucono), przez którą rozumiał taką sytuację społeczną, w której jednostki w masowej skali zatracają zdolność odróżnienia dobra od zła, co jest świadectwem głębokie­go kryzysu społecznego¹³. Obok forsownych przemian społecznych przyczy­ną anomii może być także rewolucja, wojna domowa, kryzys gospodarczy itp., czego liczne ślady odnaleźć można w literaturze; np. proza Dostojewskie-go, Wiszniewskiego, Pasternaka, Dołęgi-Mostowicza itp. Według niektórych opinii współczesne społeczeństwo jako takie charakteryzuje się wysokim stopniem anomii, jak gdyby było w stadium permanentnego kryzysu norm; pogląd taki prezentował już Durkheim, a w odniesieniu do nowoczesnego społeczeństwa amerykańskiego David Riesman. Anomia, co warto zaznaczyć, jest cechą struktury społecznej, która mani­festuje się w zachowaniu jednostki, nie zaś psychologiczną cechą jednostki, która łamie normy (dewiacja). Według Durkheima, anomia jest stanem względnego zaniku norm w społeczeństwie bądź rozpowszechnienia się licznych norm konkurencyjnych formułujących sprzeczne oczekiwania wobec jednostki, wskutek czego postępuje ona tak, jak gdyby żadne nakazy nie obowiązywały; nowoczesne społeczeństwo z jego różnorodnością i pluralizmem może stanowić przykład tej ewentualności. Współcześnie anomię rozpatruje się raczej z perspektywy psychologicznej jako zagubie­nie i wykorzenienie jednostki wywołane przez społeczeństwo.

11) Co to jest grupa społeczna ?

Udział jednostki w życiu społecznym wyraża się poprzez uczestnictwo w różnych „skupieniach" społecznych. W potocznym myśleniu grupą czy zbiorowością określa się jakikolwiek zbiór ludzi. Natomiast socjolog uzna za grupę społeczną tylko taki zbiór ludzi, który spełnia następujące kryteria: 1. Między członkami zbioru występują interakcje, które przebiegają wedle ustalonych wzorów. Osoby będące członkami grupy pozostają ze sobą w „ustalonych stosunkach społecznych" - kryterium obiektywne. 2. Osoby podejmujące ze sobą interakcje same określają się jako członko­wie grupy, „uważają się za grupę" - kryterium subiektywne. 3. Jednostki pozostające w interakcjach określane są przez innych jako „członkowie grupy" - kryterium subiektywne. Samo kryterium obiektywne nie wystarcza do wydzielenia grupy społecznej. Granice grupy nie są ustalone raz na zawsze. Przyjmując, że uczestnic­two w grupie i jej struktura mają charakter dynamiczny, przyjmujemy także zmienność granic grupy w sensie obiektywnym - zmiana natężenia interakcji, bądź subiektywnym - „uważanie się" za członka grupy, chociaż nie występują już interakcje między daną jednostką a innymi członkami. O tym, że mamy do czynienia z grupą społeczną świadczy:

• komunikacja członków grupy ze sobą;

• uporządkowanie interakcji, nadanie im odpowiedniej struktury, co wyraża się zróżnicowaniem statusów i ról ludzi tworzących grupę;

• podzielanie przez nich pewnych norm, celów i wartości, « poczucie przynależności do grupy i odczuwanie tożsamości.

Socjolog mianem grupy społecznej określa więc taki zbiór ludzi, mię­dzy którymi zaistniała chociaż na krótko więź społeczna. Bardzo istotne pole badań stanowić będą warunki, w jakich dany zbiór ludzi przekształci się w grupę społeczną.

12) Proces socjalizacji i jego znaczenie

Człowiek jest istotą społeczną, ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji. Efektem procesu socjalizacji są określone cechy osobowości, postawy, poglądy, respekt dla norm i wartości powszechnie akceptowanych. Takie spojrzenie na człowieka implikuje określone rozumienie osobowości, które kładzie szczególny nacisk na wpływ czynników socjogennych. Osobowość człowieka można rozpatrywać z punktu widzenia jej elemen­tarnych składników. Jeden z nich stanowi biologiczne wyposażenie człowie­ka. Do cech biogennych zalicza się płeć, wzrost, budowę ciała, jego właści­wości fizjologiczne itd. Przez wiele lat socjologowie nie przypisywali tym czynnikom istotnego znaczenia dla wyjaśnienia różnic w zachowaniach ludz­kich. Obecnie czynniki biogenne brane są również pod uwagę z punktu wi­dzenia ich wpływu na życie społeczne. Czynnik biogenny jest brany pod uwagę na przykład w analizie ról społecznych, możliwości ich odgrywania, w dyskusjach wokół rasizmu. Drugim składnikiem tworzącym osobowość człowieka są elementy psychogenne, do których zalicza się pamięć, wolę, wyobraźnię, inteli­gencję, spostrzegawczość, temperament. Jak podkreśla R. Linton¹, do dzisiaj dokładnie jeszcze nie zbadano, czy na przykład temperament nale­ży do cech wrodzonych człowieka (zdeterminowanych biologicznie), czy raczej jest rezultatem wpływu otoczenia. Wielu badaczy traktuje tempera­ment jako wypadkową interakcji czynników wrodzonych i środowiskowych. Kształtowany z wiekiem i rozwojem osobowości temperament może ulec zmianie w wyniku silnych bądź długotrwałych oddziaływań tzw. czynników stresowych, jak np. długotrwałej choroby, odniesienia ciężkiego urazu fizycz nego lub psychicznego, sposobu odżywiania się, hałasu czy też warunków mieszkaniowych. Zarówno czynniki biogenne, jak i psychogenne nie są decydujące dla zachowań ludzkich, albowiem są one modyfikowane w procesie socjalizacji³. Większość socjologów uważa, iż to socjogenne elementy osobowości sta­nowią podstawę różnicowania się zachowań człowieka w społeczeństwie. Za J. Szczepańskim możemy wyróżnić podstawowe socjogenne elementy osobowości: kulturowy ideał osobowości, role społeczne, jaźń subiekty­wną i odzwierciedloną⁴.

Człowiek rodzi się w rodzinie jako istota biologiczna, dopiero pod wpły­wem kultury danego społeczeństwa staje się istotą społeczną. Od pierwszej chwili po narodzeniu jednostka znajduje się pod silnym wpływem istniejących przedmiotów, poglądów, wierzeń, ustalonych sposobów zachowania, ideałów. Kultura jest dla człowieka czymś zewnętrznym, czymś czego powinien się „nauczyć", aby móc funkcjonować w określonym społeczeństwie. Zatem to, co w nim wrodzone, również zostaje poddane procesowi uspołecznienia. Proces, który wprowadza jednostkę w życie społeczne, uczy ją zachowa­nia i porozumiewania się według ustalonych wzorów, zwie się procesem socjalizacji. W procesie socjalizacji człowiek uczy się panowania nad popędami i potrzebami, a także zaspokajania ich w sposób przyjęty w danym społe­czeństwie. Większość osób badających motywacje ludzkich zachowań uzna­je, że stan braku, odczuwany jako potrzeba, stanowi wynik z jednej strony wymogów tkwiących w strukturze biopsychicznej jednostki, z drugiej zaś oddziaływania środowiska, w którym owa jednostka funkcjonuje⁵. Można przy tym zauważyć, iż nawet potrzeby wrodzone człowieka (zwane popęda­mi), a przede wszystkim możliwości i sposoby ich zaspokajania, uwarunko­wane są społecznie, czyli zależą od kultury danego społeczeństwa. Pozosta­łe potrzeby (tzw. socjogenne) uaktywniają się w trakcie rozwoju osobniczego człowieka w wyniku oddziaływania społecznego⁶. Efektem oddziaływania środowiska społecznego jest nauka zachowań zgodnych z ogólnie przyjętymi normami społecznymi i według określo­nych wzorów. Poprzez naukę wyznaczonych przez kulturę wzorów zachowania, czyli reakcji na określone sytuacje, człowiek przystosowuje się do społeczeństwa. Wzór kulturowy określa sposób zachowania uznany w da­nej grupie, co więcej dopuszczalny i skuteczny w określonej sytuacji⁷. Te ustalone wzory postępowania stanowią dla człowieka schematy działania, z którymi identyfikuje się często w takim stopniu, iż w pewnym momencie za­czyna je traktować jako naturalne (sposoby zakupów, załatwiania spraw w urzędzie, spotkania towarzyskie, wizyta u lekarza, zachowanie wobec płci przeciwnej itp.). Owe wzory zachowań zostają przez człowieka zinternalizo-wane. Internalizacja stanowi bowiem podstawowy mechanizm przejmowania w procesie socjalizacji wzorów zachowań, norm i wartości, tworzonych przez daną kulturę⁸.

Socjalizacja ma również ogromne znaczenie w kształtowaniu systemu wartości i hierarchii potrzeb, które wyznaczają aspiracje człowieka, czyli dążenia do tego, aby osiągać pewne dobra, uczucia czy cechy (być dobrym, mieć dużo pieniędzy, mieć dobrą pracę, być kochanym, mieć władzę itd.). W każdej grupie istnieje określona hierarchia wartości, która przejawia się w przypisywaniu wartościom różnego znaczenia. Rodzina jest grupą, w któ­rej dziecko po raz pierwszy styka się z określonym systemem wartości. Nie­które wartości wynikają przede wszystkim ze specyfiki określonej grupy, do której przynależy jednostka (inaczej może postrzegać hierarchię wartości robotnik, rolnik czy pracownik umysłowy; istnieją różnice pomiędzy tym, do czego dąży człowiek młody, a tym, do czego zmierza osoba dorosła itd.). Przyjęcie określonego systemu wartości może jednakże zależeć nie tylko od grupy, do której jednostka należy, ale również od grupy, do której jednostka chciałaby należeć - tzw. aspiracyjna grupa odniesienia. Hierarchia wartości, przekazywana w procesie socjalizacji, w dużej mierze zależy od systemu społecznego, ekonomicznego i politycznego danego społeczeństwa. Zmiana ustroju, która dokonuje się w Polsce od 1989 r. jest tego ewidentnym przykładem. W okresie „realnego socjalizmu" ideologia i propaganda wpajały młodemu człowiekowi przede wszystkim szacunek dla własności państwowej, sukces ekonomiczny traktowały zaś jako podejrzany. W momencie zmian ustrojowych dawne wartości straciły na znaczeniu. Obe­cnie postuluje się poszanowanie własności prywatnej, a osobisty sukces traktuje się jako rezultat postawy aktywnej i twórczej. W pierwszych latach swego życia człowiek zdobywa podstawowe wiado­mości na temat rzeczywistości i samego siebie. Ta wiedza, na przez całe życie, prowadzi człowieka do określonego sposobu pojmowa­nia celu i sensu istnienia, w konsekwencji do przyjmowania i modyfikowania określonego systemu wartości. Proces socjalizacji powoduje zinternalizowanie niektórych wartości przez jednostkę w taki sposób, że zostają one wbudowane w jego osobowość. Człowiek dąży do realizacji owych wartości, tak jakby były dla niego czymś naturalnym, czymś, co stanowi o jego tożsamości. O systemie wartości człowieka przesądza więc dominują­cy obraz rzeczywistości i samego siebie, a więc to, co zostało przez niego uznane za naturalne, oczywiste, słuszne. W procesie socjalizacji jednostka uczy się również odgrywania ról spo­łecznych. Oznacza to, że zdobywa umiejętność spełniania oczekiwań innych oraz przystosowywania swojego zachowania do postępowania innych ludzi. Dzięki socjalizacji człowiek zdobywa zatem podstawowe umiejętności potrzebne mu do funkcjonowania w danej społeczności, czego rezulta­tem staje się sprawność podejmowania przez jednostkę różnego rodzaju działań społecznych; funkcjonowanie w świecie instytucji (szkoła, kościół, prawo, rynek, mass media, organizacje społeczne, zakład pracy). W procesie socjalizacji uczy się człowieka umiejętności porozumiewa­nia z innymi ludźmi za pomocą symboli i języka, co odróżnia go od świata zwierzęcego. Symbole i język pozwalają między innymi na wyrażanie ludzkich wartości i dążeń, a poprzez umożliwienie komunikacji międzyludzkiej pozwa­lają na ich realizację. Umiejętność komunikacji stanowi istotny warunek kształtowania człowieka jako istoty społecznej. W przedstawionej powyżej koncepcji socjalizacja rozumiana jest jako proces, który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w zbiorowości. W procesie tym ogromną rolę odgrywa mechanizm konformizmu społecznego (internalizacji), który powoduje, iż pewne zacho­wania, wartości, potrzeby, sposoby porozumiewania czy umiejętności skłonni jesteśmy traktować jako własne, jako coś naturalnego. U wielu ludzi stopień identyfikacji z zastanymi wartościami, normami, wzorami jest istotnie bardzo duży. Dzięki temu mechanizmowi grupy i społeczeństwa zachowują swoją spójność; mogą trwać i rozwijać się, ludzie zaś mogą rozumieć świat społecz­ny, wiedzą, czego oczekiwać od innych ludzi i jakie motywy regulują ich działania. Pomimo ogromnego znaczenia konformizmu społecznego dla życia danego społeczeństwa, możemy odnieść wrażenie, iż człowiek w rzeczywis­tości jest istotą bierną, w sposób bezrefleksyjny internalizującą zastane wzory zachowań, wartości, normy, jakiekolwiek zaś odstępstwa od normy powinno się traktować jako wynik błędnego procesu socjalizacji. Tymczasem w socjologii funkcjonują również koncepcje, w których pod­kreśla się aktywną rolę jednostki w procesie socjalizacji, gdzie ujmuje się człowieka nie tylko jako przedmiot oddziaływań społecznych, ale także jako aktywny podmiot życia społecznego. Człowiek jest istotą twórczą, świadomą. Socjalizacja polega zaś na wzajemnych oddziaływaniach jednostki i otocze­nia¹⁰. O podmiotowości człowieka możemy mówić wtedy, kiedy działa on i ustosunkowuje się do siebie oraz rzeczywistości w sposób świadomy, inicju­je i rozwija swoją działalność według własnych wartości i potrzeb.

13) Socjalizacja pierwotna i socjalizacja wtórna

Socjalizacja jest procesem, który trwa przez całe życie człowieka, ponieważ społeczeństwo dostarcza mu ciągle nowych bodźców do kształto­wania poglądów i zachowań. Proces opanowywania obowiązujących wzorów zachowań, wartości, sposobów komunikacji ma miejsce głównie w toku bez­pośrednich („twarzą w twarz"), emocjonalnych i intensywnych interakcji we­wnątrz rodziny, grup rówieśniczych, przyjacielskich. Socjalizacja pierwotna obejmuje kilka okresów rozwojowych człowieka, które różnią się od siebie przede wszystkim stopniem uzależnienia jego zachowań od innych oraz czynnikami pobudzającymi jego rozwój. Jak wskazują niektórzy badacze, w pierwszym okresie rozwoju dziecko pobudzane jest nie przez słowa, ale przez oddziałujące na nie przedmioty. Dorosły również traktowany jest jako specyficzny, aktywny przedmiot, który reaguje na potrzeby organizmu dziecka i motywuje jego aktywność. W tym okresie rozpoczyna się już proces utrwala­nia zachowań społecznych poprzez czynne eksperymentowanie dziecka oraz proste operacje myślowe. Znaczenie języka wzrasta w okresie, kiedy dziecko nabywa zdolności myślenia pojęciowego. Następny etap w życiu człowieka stanowi okres systematycznego opanowywania wiedzy i umiejętności społecznych. Uczenie się, jako praca umysłowa, rozwija poziom intelektualny, rozbudowuje strukturę wiedzy człowieka, doskonali umiejętności podejmowania działań społecznych. W tym okresie następuje formowanie się autonomicznego systemu wartości, potrzeb i celów jednostki, który niejako nakłada się na zdobytą dotychczas wiedzę na temat świata i samego siebie. Wraz z rozwojem osobowości człowiek konstruuje określony system wie­dzy obejmujący reguły zachowania i sumę doświadczeń, który rozwija i mo­dyfikuje przez całe swoje życie. Podstawowe informacje na temat sposobów działania w danym społeczeństwie zostają zwykle w pełni osiągnięte pod koniec fazy dojrzewania. Wszelkie nowe sytuacje życiowe, mające miejsce w późniejszym okresie życia, wymagają rozpoznania oczekiwań co do na­szych zachowań, a także reakcji na te zachowania. Ważnym okresem w życiu każdego człowieka jest jego wejście w świat instytucji. Jest to taki etap w procesie socjalizacji, w którym człowiek uświadamia sobie swą pozycję społeczną oraz swą odrębność (tożsamość osobis­tą), w których dokonuje się wtórna socjalizacja jednostki. Ludzie wchodzą codziennie w kontakty z wieloma instytucjami i organizacjami, które wymaga­ją od nich odpowiednich zachowań i cech. W każdym okresie życia człowiek podlega oddziaływaniom, które w rozmaitym stopniu kształtują i modyfikują jego osobowość. Świat zewnętrzny narzuca jednostce konieczność przysto­sowywania się do nowych warunków¹³. Niemałe znaczenie ma również sto­pień opanowania przez człowieka umiejętności wyrażania własnych oczeki­wań i dążeń wobec rzeczywistości. Człowieka nie można ujmować jako isto­tę, która biernie przystosowuje się do otoczenia, ponieważ w dużym stopniu jest on również istotą, która sama decyduje o sobie i swoich działaniach wżyciu społecznym.

15) Rodzaje grup społecznych

We współczesnych społeczeństwach odnajdujemy ogromną różno­rodność grup społecznych, a teorie socjologiczne zawierają wiele kla­syfikacji i typologii. Różne też kryteria wykorzystuje się do klasyfiko­wania grup — liczebność zbioru, struktura grupy, typ więzi społecznej, stopień formalizacji stosunków grupowych, stopień trudności wejścia do grupy, trwałość grupy. Najbardziej oczywisty podział, biorący za podstawę liczebność zbioru tworzącego grupę to podział na grupy małe i duże. Powiązanie struktury grupy z liczebnością zbioru, który ją tworzy najsilniej zazna­cza. się w koncepcji G. Simmla. Wyróżnia on grupy dwuosobowe — diady, trzyosobowe — triady i wieloosobowe. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że nie ma wyraźnej granicy między grupami małymi i dużymi i że zróżnicowanie wielkości jest kategorią historyczną — 56 osób to dużo w odniesieniu do społeczeństwa składającego się z 500 osób i bardzo mało w odniesieniu do społeczeństwa liczącego 40 mi­lionów ludzi. Stosując jako kryterium podziału strukturę grupy, także można podzielić grupy na duże i małe. Tam, gdzie struktura grupy jest prosta, a elementami jej są poszczególni członkowie, mamy do czynienia z grupą małą, mikrostrukturą. Gdy struktura grupy ma postać złożoną, a w skład jej wchodzą społecznie zróżnicowane części mamy do czynienia z grupą dużą, makrostrukturą. We współczesnym świecie występuje ogromne zróżnicowanie skali zbiorowości społecznych, od zbiorowości małych — mała rodzina, do bardzo licznych — obywatele państwa. Paweł Rybicki¹⁰ proponuje uznać za kryterium odróżniające makrostrukturę społeczną od mikro­struktury samoistność, przejawiającą się w sferze kulturowej, gospo­darczej, politycznej. Samoistność oznacza zdolność wyznaczania ram i kierunku społecznego życia i pozostaje atrybutem wielkiej zbiorowoś­ci. Makrostrukturą jest w każdych warunkach historycznych większa liczebnie od struktur społecznych mieszczących się w jej obrębie. Rośnie też złożoność makrostruktury, ponieważ pojawiają się w niej nowe podziały społeczne. Rodzaj więzi społecznej pozwala na wydzielenie grup pierwotnych i wtórnych. Termin grupa pierwotna wprowadzony został przez Charlesa H. Cooleya¹¹ na początku tego stulecia na oznaczenie grup, które wy­stępują w każdym środowisku ludzkim — rodzina, grupa sąsiedzka i rówieśnicza grupa zabawowa. Wszystkie te grupy są małe, związki między ich członkami polegają na tzw. kontaktach face to face, na stycznościach bezpośrednich, osobistych, są silnie zabarwione emocjami. Grupy te występują w doświadczeniu społecznym człowieka wcześniej od innych grup, jako pierwsze. Wywierają one szczególną rolę w proce­sie socjalizacji — poprzez uczestnictwo w grupach pierwotnych człowiek uczy się wzorów funkcjonowania w grupie, grania ról społecznych, współdziałania z innymi członkami grupy, formuje się jego społeczna osobowość. Późniejsze badania dowiodły, iż poza grupami pierwotnymi istotną rolę w procesie socjalizacji odgrywają inne grupy, a sam proces trwa przez całe życie, nie ogranicza się do okresu dzieciństwa. W następstwie prac Cooleya sformułowano pojęcie grupy wtórnej, w której występuje izolacja członków i anonimowość, przewaga styczności pośrednich, rzeczowych, stajemy się ich członkami później niż członkami grup pierwotnych. Stosunki w grupie społecznej mogą mieć charakter spontaniczny — nieformalny, bądź ściśle określony — formalny, określony np. przez przepisy prawne, regulamin, statut. W grupach nieformalnych władza ma charakter spontanicznego przywództwa, w grupach formalnych zaś przypisana jest do pewnych stanowisk i wyposażona w określone kompetencje, jest władzą typu racjonalnego. Podział ten ma charakter typologiczny, a oba typy stanowią krańce continuum. Nie wszystkie realnie istniejące grupy społeczne dadzą się jednoznacznie zakwalifikować, np. rodzina posiada zarówno elementy organizacji nieformalnej jak i formalnej. Osobnym problemem dla życia społecznego jest tworzenie się grup nieformalnych — klik, sitw w łonie organizacji formalnych, które za­kłócają czystość struktury formalnej i utrudniają sprawne funkcjonowa­nie organizacji, bądź działają w kierunku realizacji własnych celów, często sprzecznych z celami założonymi organizacji formalnej. Grupy społeczne różnią się stopniem trudności wejścia do grupy — w grupach inkluzywnych łatwo stać się członkiem grupy,,w grupach ekskluzywnych trzeba spełniać jakieś specjalne wymogi — być archite­ktem, aby wstąpić do Stowarzyszenia Architektów Polskich.

Z punktu widzenia trwałości grupy wyróżnia się grupy krótkotrwałe, np. grupa towarzyska i grupy trwałe, np. rodzina, grupy rodowe. Typologią o istotnym znaczeniu teoretycznym jest podział na wspól­notę i zrzeszenie — community i association, którego autorem jest Robert Mclver¹². Wspólnota stanowi wcześniejszą postać grupy spo­łecznej, zrzeszenie powstaje na jej podłożu. Wspólnota jest bądź grupą naturalną, bądź dąży do odtwarzania swego składu w sposób natural­ny. Zakres jej życia grupowego jest szeroki bez ścisłych ograniczeń. Nigdy nie zawęża się do jednej dziedziny, łączy ludzi w szerokim zakresie wspólnie uznawanych wartości. Wspólnoty powstają i utrzy­mują się na zasadzie współżycia. Nie należy utożsamiać wspólnoty z grupą nieformalną. Zrzeszenie nie jest zespolone żadną więzią terytorialną, nie posiada cech grupy naturalnej — tworzy się z ludzi, którzy świadomie łączą się i dobierają. Łączy ono swych członków na płaszczyźnie określonych zainteresowań i celów. Zrzeszenia są grupami wyspecjalizowanymi, koncentrują się na określonej dziedzinie działalności ludzkiej — nauce, religii, gospodarce, polityce. Ponieważ zakres życia grupowego jest w zrzeszeniu ustalony, przejawia ono tendencję do organizacji formal­nej, szczególnie wówczas, gdy działalność zrzeszenia określa prawo. Wspólnoty i zrzeszenia przedstawiają dwa typy idealne grupy spo­łecznej. Rzeczywistość społeczna składa się z wielu grup, które bliższe są jednemu lub drugiemu typowi. W społeczeństwach nowoczesnych zaobserwować można tendencję do wypierania wspólnot z życia spo­łecznego i zastępowania ich zrzeszeniami. Specyficzną kategorię grup stanowią tzw. „grupy odniesienia", kategoria powstała na gruncie psychologii społecznej. Robert K. Merton jest autorem socjologicznej teorii grup odniesienia, w której stosuje się tę kategorię do analizy grup społecznych. Wyjaśniając zachowania jednostki odwołujemy się do jej „układu odniesienia", do kontekstu społecznego w jakim człowiek ocenia własną pozycję społeczną i który kształtuje jego postawy. Merton wyróżnia dwa rodzaje grup odniesienia: — normatywne — dostarczają jednostce wzorów zachowań, są źród­łem wartości przyswajanych przez nie, — porównawcze — stanowią układ odniesienia, względem którego człowiek ocenia samego siebie i innych ludzi. Te same grupy społeczne mogą pełnić obie funkcje. Jako grupy odniesienia mogą występować różne zbiorowości i kategorie społeczne, a więc nie zawsze grupy w sensie socjologicznym, w takim znaczeniu, jak określone zostało wcześniej. Mogą to być grupy, do których jed­nostka realnie nie należy, a jedynie aspiruje do nich. Natomiast spo­śród grup, do których jednostka realnie należy, rolę grup odniesienia mogą pełnić zarówno te, z którymi identyfikuje się, jak i te, od któ­rych się odcina. Funkcje grup odniesienia mogą pełnić także jednostki — „osoby odniesienia" — Merton nazywa je „modelem roli". Dla socjologa istot­nym jest problem wyboru: czy osoby odniesienia wybiera się spośród najbliższego środowiska jednostki, spośród osób, z którymi tworzy ona bezpośrednie związki społeczne, czy też w ramach szerszej społecznoś­ci, spośród osób publicznych, z którymi nie nawiązuje ona bezpośred­nich interakcji. R.K. Merton zauważył, iż wpływ na jednostkę mogą wywierać także te grupy, do których ona nie należy. Wcześniej uwzględniano jedynie wpływ tych grup, w których jednostka uczestniczyła. Merton opisał także znaczenie tzw. „kompletności" grupy. Pojęcie „kompletno grupy wprowadził George Simmel. Wyraża się ona odsetkiem członków faktycznych wśród członków potencjalnych, czyli osób speł­niających kryteria przynależności. Związek zawodowy, Związek Węd­karski, stowarzyszenie byłych absolwentów jakiegoś liceum to przy­kłady grup o różnych stopniach kompletności. Kompletność grupy to nie to samo, co jej wielkość - grupy o jednakowej liczbie członków mogą charakteryzować się różną kompletnością.

16) Rodzina i jej funkcje

Rodzina jest podstawową mikrostrukturą społeczną. We wszystkich społecznościach ludzkich, w różnych kulturach, od najdawniejszych czasów występowała rodzina. Chociaż przybierała różne formy, zawsze realizowała podobne cele — wydawanie na świat dzieci i socjalizacja nowych pokoleń, które tylko poprzez wychowanie w rodzinie mogły rozwinąć się w wartościowe osobowości społeczne. Znana w literaturze socjologicznej definicja Maclvera i Page^¹ określa, że rodzina: 1. obejmuje uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego, 2. obejmuje określoną instytucjonalną formę małżeństwa,

3. zawiera pewien system nomenklatury wyrażającej stosunki pokre­wieństwa i dziedziczenia, 4. jest jednostką gospodarującą, zapewniającą swym członkom utrzymanie i opiekę. 5. zaspokaja potrzeby materialne i przygotowuje swych członków do samodzielnego życia, 6. jest grupą mieszkającą wspólnie, tworzącą jedno gospodarstwo domowe, która może obejmować dwa a nawet trzy pokolenia. We wszelkich definicjach rodziny podkreśla się dwie podstawowe funkcje rodziny — zapewnienie ciągłości biologicznej społeczeństwa oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego. W badaniach rodziny wyróżnić można dwie perspektywy — ujęcie filogenetyczne i ontogenetyczne. W ujęciu filogenetycznym rodzina traktowana jest jako gatunkowa forma życia społecznego na pewnym etapie dziejów ludzkich, np. rodzina szlachecka, rodzina mieszczańska, chłopska czy wielkomiejska. W ujęciu ontogenetycznym analizuje się kolejne fazy życia rodzin­nego — narzeczeństwo, małżeństwo, okres wychowywania małych dzieci, okres tzw. „pustego gniazda", czyli usamodzielnienia się dzieci. Dotyczy to pojedynczej rodziny, jej funkcji i życia wewnątrzrodzin-nego oraz jego uwarunkowań. Rodzina bywa traktowana jako podstawowa grupa społeczna. Charles H.Cooley² określił ją jako grupę pierwotną, mającą funda­mentalne znaczenie w procesie socjalizacji. Podstawą więzi społecznej w rodzinie są stosunki między małżonkami oraz między rodzicami i dziećmi. Stosunki w rodzinie mają charakter bezpośredni, face to face, z przewagą współpracy nad współzawodnictwem, są zabarwione emocjonalnie.

Grupę osób tworzących rodzinę wyróżniają następujące cechy:

— wspólne mieszkanie,

— wspólne nazwisko,

— wspólna własność,

— ciągłość biologiczna,

— wspólna kultura duchowa.

FUNKCJE RODZINY

Rodzina jest także podstawową instytucją społeczną, poprzez którą dokonuje się regulacja współżycia seksualnego, prokreacja, wyznacza­ne są systemy pokrewieństwa, zasady dziedziczenia majątku, współpra­ca i współdziałanie w ramach gospodarstwa domowego. W każdym społeczeństwie istnieją formalnie ustanowione i społecznie kontrolowa­ne wzory zawierania małżeństw i funkcjonowania rodziny. Społeczeń­stwo ustala też normy regulujące stosunki między osobami różnego wieku — rodzicami, dziećmi, dziadkami oraz między krewnymi w linii bocznej — wujami, stryjami, ciotkami. Będąc podstawową instytucją społeczną rodzina pełni wiele funkcji niezbędnych dla rozwoju społeczeństwa. (Przez funkcję rozumieć będziemy cele, do których zmierza życie i działalność rodziny oraz zadania, jakie realizuje rodzina zaspokajając potrzeby swych człon­ków). Zakres i liczba tych funkcji zmienia się zależnie od stopnia rozwoju społecznego, poziomu industrializacji i urbanizacji oraz przemian kulturowych. Kierunek ewolucji, do niedawna przez nikogo nie kwestionowany, polega na ograniczaniu charakteru instytucjonalnego rodziny, na kurczeniu się pełnionych przez nią funkcji w społeczeń­stwach nowoczesnych. Zmianom tym towarzyszy proces emancypacji rodziny ze społeczeń­stwa. W przeszłości rodzina była małym państwem. Realizując podsta­wowe funkcje społeczne musiała rządzić się sformalizowanymi wzora­mi zachowań. Określały one dokładnie wzajemne interakcje poszcze­gólnych członków rodziny, pozycje męża i żony, dzieci oraz innych krewnych. Utrata wielu funkcji rodziny przyczyniła się do zmian w jej strukturze wewnętrznej, do odformalizowania, do nadania stosunkom rodzinnym charakteru osobowego, związku emocjonalnego. Dokumen­tuje ten kierunek przemian teza E.W. Burgessa³ o ewolucji rodziny od instytucji do związku towarzyskiego. Zanim przejdziemy do omówienia funkcji rodziny w społeczeństwie, trzeba podkreślić, że w każdych warunkach społecznych istnieją przy­najmniej trzy funkcje, które może realizować tylko rodzina. Są one niezbędne dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa — prokreacja, socjalizacja i funkcja miłości. Tę ostatnią Franciszek Adamski określił jako stwarzanie w rodzinie szczególnej atmosfery bezinteresownej miłości, życzliwości i oddania niezbędnej dla prawi­dłowego psychicznego, uczuciowego, a także moralnego rozwoju czło­wieka, dokonującego się we wszystkich etapach jego życia. W różnych pracach socjologicznych znaleźć można opisy wielu funkcji rodziny. Bardzo pouczający jest podział zaproponowany przez Franciszka Adamskiego⁴ na funkcje instytucjonalne i funkcje osobowej dotyczące rodziny jako grupy społecznej.

Funkcje instytucjonalne to 1) funkcja prokreacyjna lub biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa. 2) funkcja ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr material­nych rodzinie, 3) funkcja opiekuńcza, zabezpieczanie członków rodziny w określo­nych sytuacjach życiowych, gdy sami nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb - opieka nad małymi dziećmi, ludźmi starymi, chorymi, inwa­lidami, 4) funkcja socjalizacyjna — wprowadzanie członków rodziny w życie społeczne i przekazywanie im wartości kulturowych,

5) funkcja stratyfikacyjna — sytuowanie członków rodziny w struk­turze społecznej, w określonych klasach i warstwach społecznych, 6) funkcja integracyjna — społeczna kontrola zachowań poszczegól­nych członków rodziny.

Jako funkcje osobowe F. Adamski⁵ wymienia:

1) funkcję małżeńską — zaspokajanie potrzeb życia intymnego mał­żonków,

2) funkcję rodzicielską — zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzi­ców i dzieci,

3) funkcję braterską — zaspokajanie potrzeb uczuciowych rodzeń­stwa.

Poprzez funkcje instytucjonalne rodzina powiązana jest z innymi grupami i instytucjami społecznymi. Realizując te funkcje na różne sposoby rodzina wpływa na oblicze społeczeństwa. Z kolei likwidując lub ograniczając poszczególne funkcje, społeczeństwo oddziałuje na model rodziny. Podstawową kategorią socjologicznej analizy rodziny jest struktura rodziny, związana z jej funkcjami oraz wewnątrzrodzinnymi interak­cjami. Niezależnie od różnego określania tego pojęcia, zwraca się uwagę na trzy aspekty struktury rodziny:

1) aspekt psychologiczny — układ więzi emocjonalnych,

2) aspekt społeczny — układ pozycji członków rodziny oraz struktu­ra wewnątrzrodzinnej władzy,

3) aspekt kulturowy — wzory regulujące wewnątrzrodzinne stosunki i interakcje oraz normy i wzory pełnienia ról społecznych w rodzinie.

Odwołując się do znanej w polskiej literaturze socjologicznej defini­cji struktury rodziny Zbigniewa Tyszki, możemy wskazać najważniej­sze jej elementy:

— liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych),

— układ pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie,

— siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczegól­nych członków rodziny, która świadczy o większej lub mniejszej spój­ności rodziny,

— podział czynności oraz struktura władzy i autorytetu w rodzinie,

— wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.

21) Zjawisko deprywacji

Podejście psychologiczne przydatne jest do analizy zjawiska „społecznej deprywacji", które często jest przyczyną konfliktu interesów. Jest to pojęcie, które współcześni socjologowie i psychologowie wykorzystują wyjaśniając przyczyny i przebieg konfliktów w różnych typach społeczeństw. Społeczną deprywację rozumie się najczęściej jako rozbieżność mię­dzy aktualnym dostępem ludzi do pożądanych dóbr, a przekonaniem, że dostęp ten jest niesłusznie ograniczony. Taki stan świadomości prowadzi do frustracji, a ta z kolei jest źródłem agresji i konfliktów. Wielu autorów uwa­ża, że „deprywacja" jest zjawiskiem psychospołecznym: z jednej strony określają ją bowiem czynniki obiektywne, tkwiące w aktualnym stanie stosunków społecznych, z drugiej zaś - czynniki subiektywne, tkwiące w psy­chice ludzkiej (poziom świadomości, dążenia, aspiracje). Społeczną deprywację można też nazwać uświadomioną niesprawiedliwo­ścią, która wywiera duży wpływ na ludzkie zachowania. W literaturze spotyka się dwa ujęcia deprywacji: strukturalne i progre-sywistyczne. W pierwszym ujęciu przez deprywację rozumie się „zespół ograniczeń i utrudnień, na które napotyka określona grupa osób w dążeniu do osiągnięcia pożądanych dóbr, do których mają ułatwiony dostęp inne, uprzywilejowane grupy społeczne"⁷. Taka deprywacja jest rezultatem zróżnicowań społecznych, na przykład klasowych czy stratyfikacyjnych i dotyczy osób, które w zhierarchizowanych strukturach zajmują niższe pozycje, wskutek czego w niewystarczającym stopniu partycypują w konsumpcji dóbr. Progresywistyczne ujęcie deprywacji podkreśla, że powstaje ona jako efekt zmian społecznych z jednej strony i trudności adaptacyjnych instytucji i jednostek ludzkich do tych zmian z drugiej strony. Szczególny rozgłos zdo­były sobie koncepcje, które podkreślają, że konflikty społeczne są wynikiem nierównomiernego rozwoju czynników gospodarczo-społecznych i psycholo­gicznych. Ta nierównomierność rozwoju jest efektem procesu modernizacji, wyrażającego się w przyspieszonym rozwoju społeczeństw, a zwłaszcza ich baz ekonomicznych.

Zdaniem jednego ze współczesnych teoretyków — J.C. Daviesa, ostre konflikty społeczne (masowe protesty, bunty, rewolucje) wybuchają najczęś­ciej w tych krajach, które w dłuższym okresie rozwijały się dynamicznie i na­stąpił w nich okres gwałtownego regresu. W czasie dynamicznego rozwoju ukształtowały się potrzeby (także potrzeby wyższego rzędu), oraz oczekiwa­nia, że te potrzeby będą zaspokojone.

Gwałtowna blokada potrzeb i oczekiwań spowodowana np. kryzysem gospodarczym, złymi zbiorami itp. prowadzi do masowego niezadowolenia i zbiorowych wystąpień.

Obok rozbudzonych potrzeb i oczekiwań istotnym czynnikiem w genero­waniu konfliktów społecznych jest - zdaniem Davisa — trwała i silnie odczu­wana obawa, że rozbudzone potrzeby mogą być niezaspokojone, przy czym obawy te nie dotyczą często potrzeb podstawowych⁸.

22) Konflikt społeczny

Konflikt społeczny jest ważnym elementem życia społecznego, znanym od zarania społeczeństwa. Pogląd taki reprezentowało wielu wybitnych teore­tyków, od H. Spencera począwszy, przez K. Marksa, G. Simmla po L. Cose-ra i R. Dahrendorfa - współczesnych teoretyków konfliktu. Jednak równie wpływowy jest inny nurt w naukach społecznych, podkreś­lający, że istotą społeczeństwa jest współpraca, zgodność co do podstawo­wych wartości, ład społeczny, a istnienie konfliktów jest oznaką nieprawidło­wego funkcjonowania systemów społecznych. Stanowisko takie reprezentują w socjologii przede wszystkim przedstawiciele szkoły funkcjonalno-struktural-nej, akcentujący głównie negatywną stronę konfliktów i napięć. Próbę połączenia obu tych stanowisk podjął zachodnioniemiecki socjolog R. Dahrendorf. Porównał on społeczeństwo do dwulicego bożka Janusa: jedno oblicze społeczeństwa jest „pogodne", przedstawia współpracę, zgodę, ład, drugie zaś „chmurne", „gniewne" reprezentuje sprzeczności, napięcia, konflikty. W społeczeństwie są zatem zjawiska i procesy, które można badać za pomocą pojęć teorii funkcjonalnej (takich jak wspólnota wartości, socjalizacja, instytucjonalizacja wzorów), jak również i takie, dla których bardziej adekwat­na jest terminologia stosowana przez teorię konfliktu (sprzeczności intere­sów, napięcie, wrogość). Omówienie wszystkich problemów związanych z charakterystyką konflik­tów społecznych przekraczałoby ramy niniejszego opracowania. Biorąc pod uwagę konieczność ograniczeń za szczególnie istotne uznano następujące zagadnienia:

- charakterystyka konfliktu jako procesu społecznego, oraz typowe fazy konfliktu

- psychologiczne aspekty konfliktu

- główne teorie konfliktu

• konflikty społeczne w Polsce na przykładzie lat 1980-1995.

W literaturze poświęconej konfliktom społecznym spotykamy się z dwoma rozumieniami tego pojęcia: szersze ujęcie konfliktu proponują np. R. Dah-rendorf¹ i M. Deutsch². Pierwszy przez konflikt rozumie zarówno kon­testację, konkurencję, spór, napięcie, jak i otwarte starcia między siłami społecznymi. Drugi uważa, że konflikt występuje wszędzie tam, gdzie poja­wiają się sprzeczne dążenia lub czynności. Większość autorów zawęża to pojęcie, próbując mu nadać bardziej precyzyjną i jednoznaczną treść. W węż­szym znaczeniu konflikt traktowany jest jako określony rodzaj walki, będącej skutkiem sprzeczności i napięć psychospołecznych. Najbliższe temu rozumieniu jest określenie L. Cosera, który uważa, że konflikt społeczny, to „[...] walka ludzi reprezentujących odmienne wartości lub walka o dostęp do statusu, władzy lub ograniczonych dóbr, w której to walce celem pozostających w konflikcie stron jest nie tylko osiągnięcie pożą­danych wartości, lecz także zneutralizowanie, ograniczenie lub wyelimi­nowanie przeciwników..."³. Definicja Cosera ma charakter behawioralny, ukazuje konflikt jako określony rodzaj ludzkich zachowań, jako określoną formę międzyludzkich stosunków.

23) Typologie Konfilktów

W literaturze socjologicznej spotkać można rozmaite klasyfikacje konflik­tów społecznych⁴. Podziałem często stosowanym jest podział podmiotowy. P. Sorokin podzielił na przykład wszystkie konflikty społeczne na dwie grupy: interpersonalne i grupowe. Wśród tych ostatnich wymienia m. in. konflikty między rodzinami, kastami, klasami, rasami, państwami, narodami. A. Obers-chall dzieli konflikty społeczne na trzy grupy:

• konflikty zachodzące w małych grupach (interpersonalne)

• konflikty między małymi grupami (mikrokonflikty)

• konflikty między dużymi grupami (makrokonflikty).

W klasyfikacji konfliktów społecznych stosowane są również kryteria przedmiotowe, dzielące je ze względu na ich treść i formę. Biorąc pod uwagę treść, wyróżnia się najczęściej konflikty ekonomiczne, polityczne, ideologiczne, religijne itp. Możliwy jest też inny podział, np. na konflikty eks­presyjne, organizacyjno-adaptacyjne i konflikty interesów. Z punktu widzenia formy, w jakiej przejawiają się konflikty, wyróżnia się najczęściej konflikty racjonalne i irracjonalne, jawne i ukryte, zorganizo­wane i niezorganizowane. Przedstawione wyżej klasyfikacje konfliktów są typologiami prostymi, opar­tymi na jednym kryterium podziału. Stosowane są też typologie bardziej zło­żone, a przykładem ich jest podział konfliktów dokonany przez R. Dahren-dorfa, który za podstawę klasyfikacji przyjął z jednej strony podmioty konflik­togenne, z drugiej zaś - występujące między nimi stosunki zależności. Przed­stawia to tabela 1. Konflikty wyróżnione w tej tabeli stanowią od dawna przedmiot specjaliza­cji różnych grup badaczy, a ponadto zaletą tej klasyfikacji jest to, że stanowi próbę uporządkowania ich od najwęższego do najszerszego zasięgu.

28) Dynamika konfliktów

Każdy konflikt społeczny przebiega z reguły w kilku etapach. Ujmując konflikt jako dynamiczne zjawisko społeczne należy analizować czynniki, które powodują wybuch konfliktu i wpływają na jego przebieg, a także te, które prowadzą do jego wygaśnięcia. Nie wszystkie konflikty przechodzą kolejne etapy, niektóre ujawniają się tylko w początkowej fazie sprzeczności i napięć. Autorzy zajmujący się tą problematyką wyróżniają najczęściej nastę­pujące etapy konfliktu:1) Pojawienie się w stosunkach międzyludzkich (wewnątrzgrupowych i mię­dzy grupami) sprzecznych celów, interesów, dążeń, ideałów, postaw itp. 2) Powstanie napięcia społecznego w wyniku zaistniałych sprzeczności. Występuje ono jako masowa frustracja, poczucie zagrożenia itp. Powoduje to określone efekty w sferze psychologicznej: powstaje coraz więcej barier dzielących ludzi, współdziałanie zastępują stosunki nacechowane postawami konfliktowymi.

3) Sprzeczności i napięcia prowadzą do ostrych podziałów, które na tym etapie uniemożliwiają współpracę. Dominującymi uczuciami są uprzedze­nie, niechęć, wrogość, nienawiść. Na tym etapie pojawia się racjonaliza­cja sprzeczności, czyli próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia.

4) Jedna ze stron podejmuje walkę, aby rozwiązać powstałe sprzeczności i nieporozumienia. Walka ta może przybrać postać ukrytej lub jawnej agresji albo przejawiać się w takich działaniach, jak zagrożenie bojkotem, strajkiem, ograniczaniem lub zaniechaniem współpracy, utworzeniem wrogiej koalicji.

5) Pojawienie się dążenia do zakończenia konfliktu i normalizacji sytu­acji. To ciążenie może być uwarunkowane wieloma przyczynami:

a) całkowitym zwycięstwem jednej ze stron,

b) wyczerpaniem wszystkich uczestników konfliktu,

c) może być wynikiem negocjacji i kompromisów.

6) W świadomości uczestników konfliktu utrzymują się jeszcze przez jakiś czas uprzedzenia i urazy z poprzedniego okresu. Prowadzi to do ujawnienia nowych problemów spornych i owocuje postawami pełnymi agresji.

Jeśli rozumie się konflikt szeroko, to jego przebieg obejmuje wszystkie przedstawione tu fazy. Jeśli natomiast przyjmuje się węższą definicję konflik­tu, wtedy dwie pierwsze fazy można uznać za sytuację przedkonfliktową, dwie następne za właściwą sytuację konfliktową, dwie ostatnie za sytuację pokonfliktową.

Skoncentrujemy się obecnie na dokładniejszej charakterystyce sytuacji konfliktowej i pokonfliktowej. Sytuację konfliktową można opisać za pomocą dwóch parametrów. Są to: zakres konfliktu i jego intensywność. Zakres konfliktu zależy od liczby osób weń zaangażowanych i od jego od­dźwięku w opinii publicznej.

Najmniejszy zakres mają konflikty interpersonalne, między jednostkami, powstające najczęściej na tle rywalizacji osób w jakiejś dziedzinie. Jak wyka­zują badania empiryczne, konflikty tego rodzaju są na ogół krótkotrwałe, nie angażują szerszych środowisk i są stosunkowo łatwe do rozwiązania.

Konflikty w małych grupach, czyli tzw. mikrokonflikty mają już znaczną doniosłość. Wynika ona stąd, że - jak wskazują socjologowie i psychologo­wie, przynależność do tych grup (np. do rodziny) zaspokaja niezwykle ważne ludzkie potrzeby, takie jak potrzeba osiągnięć, partycypacji, uznania, miłości. Konflikty te charakteryzują się dużą intensywnością i trwałością. Najszerszy zasięg mają konflikty rozgrywające się w dużych grupach i między tymi grupami. Dotyczą one takich spraw jak płace, dostęp do wła­dzy, dominacja itp. Mimo że ten typ konfliktu nie zawsze angażuje osobo­wość swych uczestników tak mocno, jak w małych grupach, ich znaczenie polega na tym, że naruszają one istniejący ład społeczny i są źródłem zmian o charakterze strukturalnym.

Jeśli idzie o drugi parametr dotyczący zakresu konfliktów, a więc ich od­dźwięk w opinii publicznej, to może on oddziaływać dwojako: konflikty mogą przeciwstawiać opinię publiczną walczącym stronom, ale znacznie częściej angażują ją po jednej lub po drugiej stronie. Często występuje tzw. zjawisko dyfuzji konfliktu, a więc zarażanie się nim nowych środowisk społecznych. Dzieje się tak wtedy, gdy problemy będące przedmiotem konfliktu angażują szersze kręgi społeczne.

Drugim miernikiem sytuacji konfliktowej jest intensywność konfliktu, mierzona stopniem zaangażowania stron. H. Białyszewski pisze, że inten­sywność konfliktu zależy od następujących czynników: a) znaczenia, jakie przypisują pozostające w konflikcie strony problemom stanowiącym przedmiot konfliktu,

b) zakresu problemów objętych konfliktem,

c) stopnia emocjonalnego zaangażowania walczących stron,

d) ideologicznej podbudowy racji, o które toczy się walka,

e) wpływu psychologicznych mechanizmów walki⁵.

Dwa ostatnie czynniki wydają się być szczególnie znaczące dla intensyfi­kacji konfliktu. Psychologiczne aspekty konfliktu zostaną opisane w dalszej części rozdziału, teraz kilka słów o ideologii. Jej rolę w konflikcie podkreśla wielu autorów, uznając, że jest ona intelektualnym zdefiniowaniem sytuacji, a konflikt społeczny przybiera formy konfliktu ideologicznego wówczas, gdy za bezpośrednimi jego przyczynami, którymi są konkretne interesy, tkwią określone idee (poglądy, przekonania), uzasadniające te interesy w katego­riach intelektualnych i moralnych.

Omawiając szerzej rolę ideologii w intensyfikowaniu konfliktu należy podkreślić następujące aspekty jej wpływu:

1) Ideologia łączy interesy indywidualne w interes grupowy.

2) ideologia integruje walczącą zbiorowość, podkreśla, że interesy indywi­dualne należy podporządkować interesom zbiorowym, wskazuje, które z tych interesów mają podstawowe znaczenie dla grupy.

3) Dzięki ideologii konflikt jest przenoszony na szersze tło społeczne, zwiększa się liczba spornych problemów, ukazuje ona związek między różny­mi typami interesów (ekonomicznymi, politycznymi, prestiżowymi). Umożliwia przekształcenie konfliktu o interesy w konflikt o sprawiedliwość społeczną.

4) Ideologia przyczynia się do polaryzacji walczących stron, podkreślając to, co je dzieli.

Trzeci etap konfliktu, tzw. sytuacja pokonfliktowa, charakteryzuje się tym, że znikają ostre napięcia i walki występujące w otwartej fazie konfliktu, ale miedzy stronami przez jakiś czas utrzymują się jeszcze uprzedzenia i wrogość.

W socjologii konfliktu wymienia się trzy przyczyny tego zjawiska:

1. Procedury związane z rozszerzeniem konfliktów są tak skonstruowane, że rzadko prowadzą do rozstrzygnięcia wszystkich problemów spornych. Rozwiązuje się przede wszystkim sprawy zasadnicze. W nowych warunkach te drugorzędne przyczyny konfliktów mogą urosnąć do rangi bardzo ważnych, powodując zaognienie sytuacji.

2. Przyczynami napięć, jakie utrzymują się po zakończeniu konfliktów, są postawy, nawyki i wzory postępowania, ukształtowane w czasie konfliktu. Jak wskazują badania psychologiczne, łatwiej jest przejść od współpracy do konfliktu niż od konfliktu do współpracy. Takie postawy jak agresja, nienawiść, podejrzliwość, uprzedzenie, nieufność wywierają istotny, negatywny wpływ na pokonfliktowa normalizację stosunków między niedawnymi przeciwnikami.

3. Trzecim źródłem pokonfliktowych napięć jest zerwana albo poważnie ograniczona sieć obiegu informacji. Szczególnie ważne jest odbudowanie zinstytucjonalizowanych form obiegu informacji, albowiem w czasie konfliktu ulegają one zablokowaniu na rzecz nieformalnych kanałów informacyjnych, zniekształcających informację.

51) Rola klas średnich we współczesnym społeczeństwie

Dla określenia miejsca klasy średniej w strukturze społecznej nie wystar­czy wskazanie barier oddzielających ją od innych klas, warstw i kategorii zawodowych. Istotne jest ustalenie, na ile jest to zbiorowość charakteryzują­ca się wewnętrzną zwartością.

Istniejący materiał empiryczny informuje raczej o braku jej wewnętrznej spójności, zarówno wtedy, gdy bierzemy pod uwagę obiektywne wyznaczniki położenia społecznego, np. wykształcenie, zawód, dochody, jak i wówczas, gdy uwzględniamy postawy ludzi, ich orientacje i wartości. Z tego względu mówi się czasami o „fragmentaryzacji" klasy średniej. Istotnym aspektem tego zjawiska jest nasilenie zindywidualizowanych orientacji życiowych w tej kategorii: silna orientacja na osiągnięcie, awans w hierarchii społecznego statusu, oraz duch współzawodnictwa. Postawom tym towarzyszy poczucie indywidualnej odpowiedzialności za podejmowane działania, wysoka ocena własnych możliwości życiowych, a równocześnie mniejsza skłonność do kolektywnych akcji na rzecz realizacji własnych interesów. Ilustracją wewnętrznego zróżnicowania klasy średniej w sferze „obiektyw­nej" są na przykład dane na temat wysokości zarobków.

Zróżnicowaniu płac towarzyszy silne zróżnicowanie zawodowe klasy śred­niej. Analizowana zbiorowość obejmuje kategorie, które charakteryzują się przewagą pracy umysłowej, ale jest to praktycznie ich jedyna cecha wspólna. Ze względu na inne aspekty zawodowego podziału pracy, takie jak stopień złożoności, rutynizacji, miejsce w hierarchii kierowania i nadzoru, zakres autonomii wykonywanych zadań, między poszczególnymi segmentami oma­wianej zbiorowości istnieją silne zróżnicowania. Klasa średnia stanowi więc w istocie rzeczy zbiorowość odrębnych grup zawodowych. Między poszczególnymi grupami utrzymuje się izolacja społeczna. Także jednostki wchodzące w skład większości tych grup pozo­stają na ogół we wzajemnej izolacji. Odnosi się to szczególnie do pracowni­ków biurowych średniego i niższego szczebla nazywanych „białymi kołnierzy­kami". Jest to rezultat szczególnego usytuowania tych grup w hierarchii spo­łecznej. Zajmowane przez nich pozycje zawodowe znajdują się w bezpośred­nim sąsiedztwie stanowisk kierowniczych lub pozycji gwarantujących wysoki status. Naturalnym dążeniem w tych okolicznościach staje się orientacja na wysiłek indywidualny i brak poczucia wspólnoty interesów z jednostkami będącymi w podobnej sytuacji zawodowej.

Dodatkowym bodźcem dla indywidualnych strategii awansu są też istniejące obawy przed degradacją do klasy robotniczej. Wizja proletaryzacji staje się szczególnie realna w związku z upodabnianiem się sytuacji pracy w niektórych zawodach biurowych do pracy fizycznej. Stąd też więź z wyko­nywanym zawodem i środowiskiem zawodowym jest nikła i nie wytwarza po­staw sprzyjających formowaniu się zwartych grup społecznych. Przeważa wysoka fluktuacja i traktowanie stanowisk urzędniczych jako przejściowego etapu kariery na drodze do wyższych pozycji zawodowych. Te zindywidualizowane orientacje życiowe i odrębne interesy zawodowe przeciwdziałają kształtowaniu się klasy średniej jako pewnej całości. Tenden­cje do kolektywnego działania zachodzą jedynie wewnątrz niektórych grup tworzących klasę średnią, a najwyraźniej w kategoriach wolnych zawodów i specjalistów wykonujących zawody o wysokiej złożoności, wymagające z reguły wyższego wykształcenia. Poszczególne kategorie specjalistów i wolnych zawodów zachowują silną tożsamość grupową dzięki organi­zacjom profesjonalnym, które zajmują się ochroną interesów zawodowych i regulują zachowania członków tych organizacji. Identyfikacji z grupą zawo­dową sprzyja także publiczne akcentowanie własnej etyki profesjonalnej. Ujmowanie wspólnych dążeń w ramy instytucjonalne wpływa na demontowa­nie podmiotowości grupowej. Nie jest to jednak świadectwo podmiotowości typu klasowego, a raczej statusowego, które cechuje współzawodnictwo z innymi grupami o większy udział w puli dóbr materialnych, utrzymywanie wysokiego prestiżu i podkreślanie własnej odrębności wobec warstw o niższym statusie. W porównaniu z organizacjami robotniczymi odmienne są także formy działania organizacji związkowych, zrzeszających pracowników umysłowych. Starają się one unikać zadrażnień z kierownictwem przedsiębiorstw i wykazu-

ją słabe zaangażowanie w jakiekolwiek otwarte formy konfliktu typu akcp strajkowych. Stanowi to przejaw braku poczucia siły i doświadczenia w pode­jmowaniu tego typu działań. Klasę średnią charakteryzuje zatem brak homogeniczności jest ona raczej zbiorem grup zawodowych i jednostek niż wewnętrznie zwartym segmentem struktury społecznej⁴³.

50) Typy rządzenia cechy ustroju demokratycznego

Wedle klasycznej definicji Josepha Schumpetera demokracja jest to „układ instytucjonalny, w ramach którego podejmowane są decyzje polityczne, i który nadaje jednostkom władcze prerogatywy w drodze współzawodnictwa o głosy obywateli"¹².

W demokracji istnieją zatem określone normy opisujące sposób uzyskiwa­nia władzy oraz typowe praktyki, mające zagwarantować odpowiedzialność rządzących. Zarówno te kolektywne normy, jak i wiążące dla całej społeczno­ści decyzje polityczne, powstają w sferze publicznej. Wpływ obywateli na politykę dokonuje się z jednej strony przez uczestnictwo w regularnych wybo­rach pomiędzy programami partii politycznych, a z drugiej strony - przez działalność w stowarzyszeniach, ugrupowaniach lokalnych czy innych for­mach zbiorowych porozumień. Obywatele mają prawo głosu, obieralności oraz tworzenia i należenia do związków politycznych.

Demokracja umożliwia konkurencję i zapewnia równowagę między różnymi interesami i wartościami. Takiej konkurencji towarzyszyć musi współpraca i współdziałanie w ramach wspomnianych już partii, stowarzy­szeń i rozmaitych niezależnych od państwa grup. Tak zorganizowane społe­czeństwo, społeczeństwo obywatelskie, ogranicza rządzących, a za­razem tworzy w stosunkach obywateli z państwem szczebel pośredni Na tym właśnie szczeblu, w ramach organizacji wspólnoty, rozwiązuje się konflikty i dokonuje regulacji zachowań członków, bez odwoływania się dc przymusu. Inną, niezwykle ważną cechą demokracji jest reguła większości, ograniczona wszak regułą nakazującą ochronę mniejszości.

Istnieje szereg zasad i procedur, niezbędnych dla trwałości demokracj Zestaw elementów stanowiących takie „proceduralne minimum" demokrac sformułował R. Dahl¹³. Zaliczył do niego następujące procedury:

• konstytucja gwarantuje politykom pochodzącym z wyboru kontrolę na politycznymi decyzjami rządu,

• urzędy obieralne są obsadzane w ramach regularnych, uczciwie przeprc wadzonych i nie odwołujących się do przymusu wyborów,

• w wyborach mogą praktycznie brać udział wszyscy dorośli obywatele,

• wszystkim obywatelom przysługuje też prawo kandydowania na obieraln urzędy,

• obywatele mają prawo wypowiadania się w szeroko rozumianych kwe; tiach politycznych,

• obywatele mają prawo szukania dodatkowych, alternatywnych źródeł infor­macji (które są chronione przez prawo),

• obywatele mają prawo tworzenia względnie niezależnych stowarzyszeń czy organizacji,

• urzędnicy wybierani w wyborach powszechnych nie natrafiają na zdecydo­waną opozycję ze strony urzędników mianowanych i dzięki temu mogą sprawować swoją konstytucyjną władzę,

• decyzje polityczne muszą zapadać samorządnie (suwerennie) tzn. nieza­leżnie od nacisków innych, potężniejszych systemów politycznych. Przedmiotem powszechnej zgody powinna być w demokracji zasada, że ci, którzy zdobyli w wyborach więcej głosów, nie wykorzystają swojej chwilo­wej przewagi, aby w przyszłości uniemożliwić pokonanym zdobycie urzędów, które chwilowo utracili. Z kolei pokonani w wyborach uszanują prawo zwy­cięzców do podejmowania wiążących decyzji, a obywatele podporządkują się tym decyzjom. Takie reguły ograniczają niepewność związaną w demokracji z wynikiem wyborów; gwarantują, że żadna zmiana nie przekroczy po­wszechnie akceptowanych granic.

Oczywiście demokracje różnią się pomiędzy sobą. Różnice te dotyczą przeważnie takich cech, jak zakres porozumienia co do zasad, skala wyko­rzystywania przez obywateli ich prawa do uczestnictwa, dostęp do sprawują­cych władzę (czyli waga przykładana przez rządzących do poszczególnych preferencji społecznych), zakres odpowiedzialności rządzących, sposób sto­sowania zasady większości, suwerenność parlamentu, tworzenie rządu (par­tyjne lub inne), skala pluralizmu w społeczeństwie, federalizm (zakres władzy samorządów terytorialnych i funkcjonalnych), prezydentura (czy inna forma koncentracji władzy wykonawczej), zakres sfery publicznej, w końcu - kontrola między gałęziami władzy (ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą)¹⁴.

Podstawowe odmiany demokracji to demokracja przedstawicielska i bezpośrednia. Istniejące współcześnie demokracje mają przeważnie chara­kter przedstawicielski: większość działań jest w nich podejmowanych przez polityków wybranych przez społeczeństwo i/lub mianowanych na stanowiska nie pochodzące z wyboru.

Formy demokracji bezpośredniej, gdzie obywatele sami uczestniczą w po­dejmowaniu decyzji politycznych, dawniej sprawdzały się w niewielkich spo­łecznościach, np. w greckich państwach-miastach. Są one dziś trudniejsze do zrealizowania (podstawową przeszkodą jest wielkość współczesnych społe­czeństw), ale technicznie możliwe (za pośrednictwem sieci komputerowych). Ich główne słabości związane są m.in. z tym, że narzucają prymat zasady większości, a ponadto muszą się dziś wiązać z brakiem bezpośredniej styczności i swobody dyskusji wyborców. Demokracja bezpośrednia jest formą rządze­nia wykorzystywaną współcześnie w różnym stopniu w krajach rządzonych demokratycznie. Interesujące są w tym zakresie doświadczenia Szwajcarii.

W literaturze dotyczącej ustrojów demokratycznych można spotkać wiele podziałów i klasyfikacji systemów demokratycznych. Na szczególną uwagę zasługuje podział odróżniający systemy przeciwwagi sił politycznych od sys­temów partycypacyjno-konsensualnych. Jest to podział w pewnym sensie zbieżny z wcześniej omówionym, gdyż podobnie jak on wskazuje na odmien­ność demokracji przedstawicielskiej i bezpośredniej¹⁵.

Systemy przeciwwagi sił politycznych pojawiają się najczęściej w społe­czeństwach zdominowanych przez wartości indywidualistyczne- konkurencyj­ne. Tą właśnie cechą tłumaczy się ich obecność w krajach anglojęzycznych. Parlamenty dysponują tam dużymi uprawnieniami i sprawują zwierzchnictwo nad władzami wykonawczymi. Obowiązuje podział władz (ustawodawcze, wykonawcze i niezależne sądy), a funkcje władz politycznych - czyli stano­wienie praw przez parlamenty i ich realizowanie przez organy wykonawcze rządów - są poddane kontroli opozycji. W tym typie rządów przedstawiciel­skich władzę sprawuje jedna lub więcej partii. Ich wpływy są równoważone przez partię lub partie opozycji. Opozycja stanowi dla rządzących przeciwwa­gę, gdyż zapobiega nadużyciom władzy i stara się doskonalić jej wykorzysta­nie. Zmierza też do jej uzyskania i do zmiany układu sił politycznych w kolej­nych wyborach.

W systemach partycypacyjno-konsensualnych, zarówno podejmowanie decyzji, jak i ponoszenie za nie odpowiedzialności, ma charakter kolegialny. W decydowaniu uczestniczą przedstawiciele różnych sektorów społeczeń­stwa. Obywatele wypowiadają się też bezpośrednio, poprzez referenda o róż­nym zakresie. Czasem dotyczy to wyboru prezydenta, konkretnych zapisów konstytucji, a czasem spraw drobniejszych. Wówczas jednak referenda służą raczej zebraniu opinii niż ostatecznemu rozstrzygnięciu.

System partycypacyjno-konsensualny funkcjonuje w dwóch odmianach: partycypacyjnej (w społeczeństwach wyznających wartości indywiduali-styczno-konkurencyjne) i konsensualnej (tam, gdzie społeczeństwa przywią­zane są do wartości grupowej współpracy). Dobrym przykładem pierwszego wariantu jest współczesny system szwajcarski. Zapewnia on stałym koalicjom udział we władzy na wszystkich poziomach oraz realizuje zasady demokracji bezpośredniej, umożliwiając udział w decyzjach wszystkich szczebli - federa­cji, kantonu i gminy. Druga odmiana opiera się bardziej na konsensie społecznym, niż na bez­pośrednim uczestnictwie w rządzeniu. Dobrym przykładem jest tu Japonia,

49) Ład policentryczny

W odróżnieniu od ładu monocentrycznego ład pluralistyczny charaktery­zuje się następującymi cechami: a) wielością ośrodków władzy, b) większą symetrycznością struktury społecznej, c) istnieniem i funkcjonowaniem licz­nych grup interesu, d) oparciem stosunków między grupami i ośrodkami władzy, władzą i społeczeństwem raczej na porozumieniach, przetargach, XSSRR^5S^SaKJ\ RŚŁ CV& pjz^musie i sankcjach. Według opinii S. Erlicha¹ de-sygnatami pluralizmu są: a) decentralizacja) dekocen\raC)a^>^^S^,^y^)'^i5^ ciwstawianie się uniform/zmówi, c) różnorodność grup, interesów i potrzeb oraz sposobów ich artykulacji.

Ład pluralistyczny związany jest z gradacyjnym modelem struktury społecznej. W schemacie tym, jak stwierdza S. Ossowski „[...] społeczeństwo przedstawia się [...] w postaci warstwowego układu trzech lub większej liczby Was, i których każda iest pod \akims względem niższa lub wyższa od innych"⁷. Model ten odpowiada regułom stratyfikacji społecznej, którą tworzą naj­częściej takie czynniki różnicujące, jak dochód, wykształcenie, prestiż spo­łeczny i dostęp do władzy.

48) Pojęcie i modele ładu społecznego

Tworzenie modeli ładu społecznego, a zwłaszcza kreślenie wizji idealnego społeczeństwa, ma długotrwałą tradycję w historii myśli socjologicznej. Pre­kursorów tego nurtu należy szukać jeszcze w starożytności, a jednym z naj­bardziej wybitnych jego przedstawicieli był grecki filozof społeczny Platon. Jego wizja szczęśliwego państwa należy do najstarszych modeli ładu spo­łecznego i stanowi składową część ogólniejszych koncepcji społecznych i fi­lozoficznych tego autora. Późniejsi myśliciele - Franciszek Bacon, Tomasz Moor, Monteskiusz - podejmowali dalsze próby wizji organizacji społeczeń­stwa i władzy, które często miały kształt utopii. Tradycja ta znalazła swój wyraz w wielkich teoriach społecznych powstałych w XIX wieku i na początku obecnego stulecia. Za ojca socjologii uważa się powszechnie francuskiego myśliciela Augusta Comte'a, ale w wielu współczesnych opracowaniach twierdzi się, że największy wpływ na socjologię (także współczesną) wywarli Karol Marks, Max Weber i Emil Durkheim. W twórczości Emila Durkheima można znaleźć wiele przykładów tworzenia modeli ładu społecznego, a już na pewno można je znaleźć w pracach Marksa i Webera. We wczesnych pracach K. Marksa występuje analiza przyczyn alienacji oraz wizja spo­łeczeństwa wyzwolonego od wyobcowania i podporządkowania. W pracach późniejszych pojawił się obraz społeczeństwa opartego na nowoczesnej technice, społecznej własności i samorządzie wytwórców. Jest to wizja przy­szłego społeczeństwa komunistycznego. Krytycy nazwali ją komunistyczną utopią. Przykłady te charakteryzują pierwszą funkcję modeli idealnych, a mia­nowicie kreślenie perspektywy, wyrażanie aspiracji, oczekiwań i marzeń społecznych. Ich praktyczna realizacja odbiegała znacznie od założeń, cze­go dobitnym przykładem było tworzenie ładu monocentrycznego. W pracach Maxa Webera spotykamy się z innym ujęciem i zastosowaniem modeli ideal­nych. Pełnią one rolę narzędzia analizy, są tego typu konstrukcją myślową, która pozwala orzekać o różnych właściwościach rzeczywistości społecznej. Klasycznym przykładem jest Weberowski typ idealnej biurokracji. Nie odnosi się on jednak tylko do pewnej grupy społecznej nazywanej tradycyjnie urzęd­niczą, a wraz z powstaniem nowoczesnego państwa i przemysłu - biurokra­cją. Weberowski model idealnej biurokracji odnosi się także do pewnego typu władzy, jest jej cechą wyróżniającą, a zarazem wynika z jej istoty. Jest to typ władzy sformalizowanej, opartej na prawie, przepisach i reglamentacji. Biuro­kracja w rozumieniu Webera to grupa spełniająca w tym typie władzy central­ne funkcje władcze, ale nie mająca charakteru personalnego, lecz instytucjo­nalny. Tak skonstruowana koncepcja biurokracji posłużyła także do oceny szerszych układów i instytucji społecznych, jakie stanowi władza państwowa, a nie tylko do opisu czy praktycznej organizacji idealnego biura czy innej instytucji opartej na sformalizowanych zasadach funkcjonowania. Tym sa­mym może pełnić rolę swego rodzaju miary, kryterium postępu społecznego, jeśli przyjmiemy, że ów typ idealny rzeczywiście wyraża postępowe ideały. Max Weber uważał, że warunkiem skuteczności biurokracji jest określony stopień niezależności zachowań, a także konformizm wobec uznanych wzo­rów działań. Modele ładu społecznego pełnią także funkcję celów wartości, do których zmierzają spontaniczne ruchy społeczne. Do niedawna wydawało się, że ta funkcja modeli ładu była użyteczna wyłącznie w przeszłości, w czasach, kiedy różne grupy społeczne żywiołowo, spontanicznie wyrażały swoje cele i interesy, buntowały się, protestowały. Sądzono, że świat wielkich organizacji, zorganizowanych interesów, a takie są przecież obecne społe­czeństwa, pozostawiał niewiele możliwości dla spontanicznych zachowań zbiorowych. Zasadność tego sądu zakwestionowały wydarzenia z lat sześć­dziesiątych i siedemdziesiątych (słynne bunty i protesty studenckie, masowe strajki robotnicze), a jeszcze bardziej zapoczątkowane w Polsce wydarzenie w Europie Środkowej i Wschodniej w latach osiemdziesiątych.

Mamy więc do czynienia z okresami większych transformacji społecz­nych, które dokonały się na Zachodzie i następują - na dużo większą skalę -w krajach Europy Wschodniej. Ten typ transformacji zyskał nazwę przeło­mowej bądź strukturalnej reformy obejmującej wszystkie dziedziny życia społecznego. W odniesieniu do krajów Europy Wschodniej jest to pewien ewenement historyczny - tworzenie społeczeństwa postsocjalistycznego. W tych warunkach ważność spontanicznie kształtowanych wizji ładu społecz­nego wynika stąd, że jednym z podstawowych czynników transformacji jest konflikt wartości. Autorzy znanej serii „Polacy 81" (82, 83 i 84), opartej na wynikach ponawianych co roku badań, podkreślali, że w wielkim konflikcie społecznym w Polsce lat osiemdziesiątych o wiele ważniejszy od konfliktu politycznego czy ekonomicznego był konflikt moralny i etyczny. Mechanizm powstawania tego typu konfliktu jest następujący: w świado­mości społecznej utrwalają się pewne wartości i cele, które oczywiście wynikaja z tradycji, a także statusu (położenia) różnych grup społecznych. Jeśli wartości te nie są realizowane, a zwłaszcza jeśli elity rządzące zawłaszczają sobie te wartości dla umocnienia własnej pozycji i realizacji partykularnych interesów, to walka o nie staje się jednym z zasadniczych powodów konfliktu społecznego. Nie jest to bynajmniej - jak się czasami sądzi - konflikt zastęp­czy, typowy dla sytuacji, gdy zablokowane są interesy polityczne i nie ma instytucji, poprzez które mogłyby się one przejawiać. Wartość pojmujemy za S. Nowakiem jako „[...] pewne obrazy czy wizje rzeczy, stanów czy procesów pożądanych, uznanych za właściwe, słuszne moralnie czy też takie, jakich by się chciało"¹. Tak rozumiane wartości - są - zdaniem M. Ziółkowskiego -pewnymi subiektywnymi ideałami (np. ideał dobrego ustroju albo godziwego życia), służącymi także jako kryteria wartościowania, oceny, porównania rzeczywistości z ideałami, stwierdzenia stopnia odchylenia rzeczywistości od ideału. Innym przykładem spontanicznie ukształtowanych modeli ładu społecznego są wizje porządku społecznego związane z autorytetem charyzmatycznych przywódców lub z tzw. grupą etosową. Tego rodzaju modele ładu społecznego pojawiają się zwykle w okresie zasadniczych przeobrażeń ustrojowych. Grupy te tworzą nowe wartości lub nadają istniejącym nowe znaczenie. Modele ładu społecznego pełnią także funkcję narzędzia działań socjo-technicznych. Odnosi się to do wykorzystywania przez elity panujące idei społeczeństwa idealnego bądź idei mających silne poparcie społeczne (np. idei sprawiedliwości społecznej) dla utrzymania posłuchu społecznego lub wymuszenia na społeczeństwie rezygnacji z bieżących potrzeb i aspiracji „w imię szczęścia przyszłych pokoleń" itp. Systemy autorytarne, a zwłaszcza różne dyktatury uzurpujące sobie prawo do nieomylnego reprezentowania interesów społeczeństwa, często sięgają po to narzędzie panowania.

Tak więc, mimo że ideał ładu społecznego w różnych okresach i w róż­nych typach społeczeństwa spełniał różne funkcje można powiedzieć, że wszystkie one w dalszym ciągu są aktualne. Pierwsza z nich to funkcja war-tościująco-prognostyczna jako narzędzie „mierzenia" postępu społecznego, pojmowanego jako zbliżanie się do ideału. Funkcja druga to funkcja anality­czna - wykorzystywanie modeli idealnych właśnie jako narzędzia analizy typów ładu społecznego, bądź jego elementów składowych (idealna biurokra­cja Webera). Funkcja trzecia to funkcja organizująca, motywująca zacho­wania, zwłaszcza ruchy spontaniczne w warunkach transformacji. Wreszcie funkcja 4 socjotechniczna.

45) Dewiacje społeczne i ich typy

Indywidualne odchylenia od normy, czyli dewiacje, są w ogólności zjawis­kiem nierzadkim. Można zaryzykować opinię, iż częstość zjawisk dewiacyj­nych zwiększa się proporcjonalnie do stopnia sztywności kontroli społecznej. Innymi słowy, im bardziej drobiazgowa kontrola, tzn. im więcej indywidual­nych zachowań jest regulowanych przez zbiorowość, tym więcej dewiantów. Znaczny margines pozostawiony własnemu wyborowi jednostki powoduje, że ma ona znacznie mniej okazji do łamania norm. Oznacza to, że np. w trady­cyjnej społeczności wioskowej (dawna wieś polska miała zwykle swojego „odmieńca") czy w plemiennym społeczeństwie (z jego „niszami dla dewian­tów") ilość osobników naruszających normy jest w relacji do ogółu ludności znacznie większa niż w podobnych skupiskach współczesnego świata. Na koniec tych rozważań warto odnotować, że niezależnie od dewiacji i ich społecznych korzeni, jednostka ludzka ma swego rodzaju naturalną skłonność do łamania norm, zwłaszcza w sytuacji nadmiernego ograniczenia swobody własnego wyboru przez społeczeństwo; wówczas złamanie narzu­conego wzoru przeżywane jest subiektywnie jako wyzwolenie spod presji społecznej. Normalny człowiek (tzn. człowiek uformowany w zgodzie z nor­mą) odczuwa dodatkową satysfakcję w doświadczeniach erotycznych, gdy w ich toku łamane jest jakieś społeczne tabu czy norma (seksuolodzy już dawno spostrzegli taką prawidłowość). W sytuacji, gdy zakazana jest jakakol­wiek niekoncesjonowana przez władze działalność (jak w ustrojach totalitar­nych), wszelkie akty jednostek podpadające pod zakaz budzą dodatkowy dreszcz emocji. W okresie prohibicji w USA alkohol miał smak dodatkowy poza tym zwyczajnym, w zgodzie z popularnym powiedzeniem: zakazany owoc lepiej smakuje. Po doświadczeniach z prohibicją Amerykanie uznali słusznie, że pewnych niekorzystnych zjawisk społecznych (pornografia, nar­komania, alkoholizm, rasizm itp.) nie da się wyeliminować w drodze sztywne­go zakazu, lecz ograniczyć w toku bardziej skomplikowanej strategii manipu­lacyjnej.

44) Typy sankcji

Społeczeństwo dysponuje też zestawem sankcji stosowanych w wypadku osób uchylających się od norm (dewiantów), jak i w wypadku przykładnych i gorliwych wyznawców jego zasad (konformistów). Znaczenie systemu san­kcji (nagród i kar) jest jednak często, zwłaszcza w przypadku nagród, prze­sadzane; w społeczeństwie, zwłaszcza w tradycyjnym społeczeństwie, wiele rzeczy dzieje się nie wskutek gratyfikacji czy przymusu, lecz wskutek rutyny i naśladownictwa. Nagrody i kary stają się niezbędne, gdy tradycja nie może sprostać zadaniu. Repertuar kar i nagród stosowanych w systemach społecznych i normatywnych jest rozległy: napiętnowanie, klątwa, banicja, odmowa szacunku, obojętność, oziębłość, wyśmianie, strach, tortury, więzienie itp. i z drugiej strony pochwała, pochlebstwo, aprobata, nobili­tacja, awans, zysk, premia, order itp.

Ich znaczenie, bez względu na rozmaitość, polega na stymulowaniu za­chowań prospołecznych i wymuszaniu respektowania obowiązujących norm. Jednak znaczenie to może się zmieniać w zależności od kontekstu społecz- | nego; w zmienionych okolicznościach kara może zostać przekształcona w nagrodę i na odwrót - zależnie od sensu nadanego działaniom przez uczestników życia społecznego

43) Najważniejsze instytucje kontroli społecznej

Należy jednak podkreślić, że podstawowym celem społecznej kontroli jest jedność i zwartość społeczeństwa poprzez zapewnienie integracji jed­nostki ze społeczeństwem i z tego powodu konflikty systemów norma­tywnych są zagrożeniem dla kontroli. Obowiązujące w społeczeństwie normy mogą być ugruntowane przez tradycję; z natury rzeczy obyczaje są zakorzenione w tradycji. Bardzo wielu ludzi przytacza jako jedyny powód swoich zachowań to, że tak zawsze czy­niono, lub że wszyscy tak postępują. Inaczej mówiąc, wzór działania umiesz­czany bywa w przeszłości. Z drugiej strony rozpowszechnione są wzory dzia­łania skutecznego (racjonalnego), dla których nie ma racji w tradycji. Szcze­gólnie w przedsięwzięciach gospodarczych, w strategiach organizacji, w za­rządzaniu i administracji, ale i w stylach ubioru (moda) powielają się bardzo szybko nowe wzory, jeśli tylko ich skuteczność czy innowacyjnosc zostanie stwierdzona. Tak więc normy działania i pod tym względem nie mają jednoli­tego charakteru. Ma to także znaczenie przy śledzeniu ewolucji form kon­troli społecznej i nowych technik społecznych stosowanych dla lepszej kontroli zachowań. Jakkolwiek dążeniem każdego społeczeństwa jest zgodność i wewnętrzna integracja norm, to jednak takich zintegrowanych systemów normatywnych jest tyle, ile społeczeństw i kultur. Normy prawne regulujące stosunki pracy, a jeszcze bardziej normy obyczajowe regulujące motywację do pracy, są od­mienne w Polsce i Niemczech pomimo bliskości geograficznej. Zabijanie wroga jest w europejskiej kulturze motywowane wojną, wśród plemion kani-balskich Polinezji potrzebą zaspokojenia głodu⁴

31) Pojęcie i rodzaje ruchliwości społecznej

W związku z tym, że zmianom społecznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym towarzyszą różne typy działań zbiorowych, w socjologicznych ana­lizach pojawiły się wątpliwości, czy ich różnorodność w zakresie form organiza­cyjnych, celów i funkcji, uzasadnia posługiwanie się pojęciem „ruch społeczny. Wątpliwości te przejawiają się w postaci pytań o kryteria wyróżniania ru­chów społecznych wśród różnych form działań zbiorowych, o to, czy instytu­cjonalizacja ruchu, oznaczająca przejście ruchu z fazy spontaniczności, ży­wiołowości w fazę biurokratyzacji, odbiera działaniom zbiorowym charakter ruchu społecznego. Wielu socjologów podziela pogląd, że ruch społeczny jest działaniem zbiorowym uwikłanym w realia konkretnego społeczeństwa jako całości lub jego struktur. Zdaniem A. Touraine'a analiza ruchów społecznych wymaga charakterystyki aktorów działań zbiorowych, ich zachowań, pozycji w syste­mie, a także charakterystyki ich przeciwników, którzy należą do tego samego społeczeństwa, zwłaszcza, że walka dotyczy na ogół władzy, wpływów, kon­troli, wartości. A. Touraine należy do tych socjologów, którzy badając naturę ruchów społecznych analizują je z uwzględnieniem wielu czynników, takich jak: kultu­ra, struktura, konflikt, zmiana. Większość socjologów zajmujących się ruchami społecznymi uważa, że jednym z istotnych kryteriów pozwalających pokazać różnice między różnymi

typami działań zbiorowych jest stosunek do status quo, niezależnie od tego, czy dotyczy stosunków ekonomicznych, ustroju politycznego, kultury, wartoś­ci itd. Nie wszystkie ruchy społeczne kwestionują system w całości, rzadko ich celem jest opozycja i zmiana totalna, zaś środkiem rewolucja polityczna, społeczna lub kulturalna. Ruchy społeczne przeciwstawiają się dosyć często jedynie lekceważeniu interesów pewnych grup społecznych, pewnych wartości, nie dążąc do zmia­ny totalnej: systemu, wartości, instytucji, stosunków społecznych i ekonomi­cznych. Rozróżnienie dotyczące zakresu zmian, do jakich dąży ruch społeczny i jakie wywołuje, zaowocowało wyodrębnieniem „starych" i „nowych" ru­chów społecznych jako ruchów charakterystycznych dla doświadczeń histo­rycznych Europy Zachodniej. W pracy pt. Social Movements and Social Change A. Touraine pojęcie „ruch społeczny" odnosił do działań zbiorowych, które można zidentyfiko­wać nie tylko przez pozycję ich aktorów i naturę adwersarzy, ale także przez naturę kontaktu kulturowego, w którym działania te mają miejsce, poprzez typ konfliktu, którego są wyrazem. Według Touraine'a pojęcie „walka" powinno być używane do tych działań, w których chodzi wyłącznie o dystrybucję dóbr, natomiast pojęcie „ruch społeczny" dotyczy tych działań, które są wyrazem orientacji na takie problemy, jak równość, kontrola, wartości, wzory kultury. Akcję zbiorową zorientowaną wyłącznie na lepsze warunki płacy Touraine traktuje jako walkę. Uważa jednak, że jednocześnie są podstawy, by mówić o ruchu pracowniczym o ile widzimy w nim działania kwestionujące kulturę społeczeństwa przemysłowego, obowiązujące w niej zasady podziału, działa­nia skierowane na kontrolę stosunków ekonomicznych, aspiracje do partycy­pacji, ponieważ prowadzą one do istotnych zmian w sferze kultury, do zwięk­szenia np. zakresu podmiotowości. W różnych typach społeczeństwa występują różne typy walki, a także różne ruchy społeczne. Niektóre z nich są wyrazem podstawowego konfliktu społecz­nego, jaki daje o sobie znać w konkretnym społeczeństwie. Są to na ogół antagonistyczne ruchy społeczne, uwarunkowane zarówno konfliktem jak i miej­scem w strukturze, np. kapitał - praca w społeczeństwach przemysłowych. Tej opozycji podmiotów odpowiadała opozycja ideologii, światopoglądów. Ruchy społeczne nie są działaniami zorientowanymi tylko na problemy ekonomiczne i polityczne, organizują się również wokół alternatywnych warto­ści, stylów życia, kultury, wokół religii, konsumpcji, kontroli. Przedmiot konflik­tów, obszar i strony konfliktu, których wyrazem są ruchy społeczne ulegają zmianom. Badania dotyczące analizy ruchów społecznych świadczą o tym, że socjo­logów interesują różne funkcje ruchów społecznych. Jedni widzą w ruchach społecznych istotny czynnik zmian zachodzących w społeczeństwie, inni instrument służący do realizacji określonych po­trzeb, zabezpieczenia interesów, zagwarantowania kontroli nad pewnymi dziedzinami życia społecznego. Badacze ruchów społecznych akcentują także inne funkcje ruchów spo­łecznych, takie jak: rozładowywanie napięć psychicznych poprzez działania zbiorowe, ujawnianie i artykulację nowych problemów i konfliktów społecz­nych oraz nowych wartości. Pojęcie „ruch społeczny" traktowane jest na ogół jako odnoszące się do działań zbiorowych mających na celu wywołanie jakichś zmian spo­łecznych lub przejawiających się w przeżywaniu, demonstrowaniu alter­natywnych wartości. Działania zbiorowe mogą mieć różny charakter. Mogą być skierowane na zmianę lub utrzymanie własnej pozycji społecznej lub ekonomicznej, obronę idei, kultury, mogą wynikać z żywiołowej, oddolnej inicjatywy lub być orga­nizowane przez elity. Uczestnicy działań zbiorowych mogą się charakte­ryzować różnym stopniem zaangażowania w cele: od pełnej identyfikacji i gotowości ponoszenia wszelkich kosztów, do biernego, krótkotrwałego uczestnictwa w ruchu. Jednym z interesujących problemów stawianych przy badaniu ruchów społecznych jest problem warunków rodzących aktywność zbiorową w ce­lu wywołania jakiś zmian społecznych. Socjologowie zwracają uwagę na fakt, że warunkiem owej aktywności nie jest wyłącznie obiektywna sytuacja, np. zagrożenia, deprywacja, ograniczenia wolności itd. Poza presją sytuacji mu­szą zaistnieć zmiany w świadomości rejestrujące ową sytuację. Ich efektem jest przekonanie o potrzebie sprzeciwu i działań w tym kierunku. Czynnikiem przyspieszającym osiągnięcie tego typu przekonań są poglądy przywódców ruchu, idee przez nich lansowane, definicja sytuacji, w jakiej pewne grupy się znajdują i określenie celów, jakie powinny osiągnąć. Dlatego ruchy społeczne posługują się ideologiami, hasłami, symbolami, które służą wyzwalaniu emocji, uświadamianiu deprywacji, zagrożeń, sensu dzia­łań, ich realności, kreśleniu kierunku zmian. Ruchy społeczne wykorzystują w swoim działaniu zarówno symbole nega­tywne, jak i pozytywne, uproszczone obrazy rzeczywistości, wroga, które powstają w sposób żywiołowy lub są rezultatem manipulacji ideologów ruchu. Doświadczenia i badania ruchów społecznych wskazują na to, że symbole i rytuały skuteczniej mobilizują członków ruchu do działań niż programy i ide­ologia. Historia ruchów społecznych wskazuje na to, że ich losy są często związa­ne z instytucjonalizacją ruchu, z przekształceniem działań spontanicznych, opozycyjnych w działania legalne, wmontowane w struktury organizacyjne państwa. Zmiana charakteru działania związana jest często z osiągnięciem przez ruch społeczny pozycji władzy. Fakt ten oznacza biurokratyzację ruchu, dosyć często rozczarowanie wielu jego zwolenników i uczestników. Losy ruchów społecznych związane są także z sukcesami lub porażkami ruchu. Wpływają one na podtrzymanie lub spadek wiary w realność celów, w sens działań, w znaczenie ruchu. Ruchy społeczne różnią się zatem celami, które chcą zrealizować, sposo­bem aktywności, znaczeniem w życiu społecznym, organizacją, stopniem spontaniczności i wieloma innymi cechami.

37) Pojęcie i typy ruchów społecznych

W związku z tym, że ruchy społeczne zorientowane są na różne cele, interesy, wartości, że ich aktywność charakteryzują rozmaite formy organiza­cyjne, że podejmują je i popierają różne grupy społeczne, będące bazą spo­łeczną ruchu, socjologia wyróżnia wiele typów ruchów społecznych, a jedno­cześnie trwa dyskusja, które z nich mają już charakter historyczny i nie są perspektywicznie znaczącymi formami działań, a które są egzemplifikacją głównych obszarów napięć we współczesnych społeczeństwach i wskazują na obszar problemów, wokół których toczyć się będzie konflikt.

Do najczęściej stosowanych w literaturze kryteriów podziału ruchów spo­łecznych należą: cele, formy organizacyjne, baza społeczna ruchu i metody jego działania.

W oparciu o te kryteria wyróżnia się między innymi następujące typy ruchów:

- ruchy rewolucyjne, reformatorskie, kontestacyjne,

- ruchy ekonomiczne, polityczne, narodowo-wyzwoleńcze, religijne,

- ruchy klasowe: chłopskie, robotnicze, burżuazyjne,

- ruchy obywatelskie: konsumenckie, młodzieżowe, zawodowe, lokalne.

W odniesieniu do wielu współczesnych społeczeństw zastosowanie mają także bardziej szczegółowe podziały, np.: ruchy pacyfistyczne, ekologicz­ne, feministyczne, ruchy lokalne, kulturalne.

Niemiecki badacz ruchów społecznych J. Halfmann proponuje następujący podział współczesnych ruchów społecznych:

1) rewolucyjne (radykalne ruchy społeczne - robotniczy, socjalistyczny, komunistyczny, radykalne odłamy ruchu feministycznego);

2) walczące o prawa człowieka: socjalne, polityczne i ekonomiczne (o równość, sprawiedliwość, o likwidację nieuzasadnionych przywilejów, o gwarancje ekonomiczne, polityczne i kulturalne dla mniejszości, np. etnicz­nych, o lepsze warunki pracy i płacy, życia);

3) ruchy walczące przeciwko ryzyku, kwestionujące prawo do narażania społeczeństwa na zagrożenia podstawowych wartości, takich jak życie, zdro­wie, bezpieczeństwo, domagające się prawa do kontroli technologii, które ryzyko wywołują⁴.

J. Halfmann posługuje się w swoich analizach współczesnych ruchów społecznych także inną klasyfikacją, która rozróżnia:

- ruchy włączenia w system praw obywatelskich, politycznych i so­cjalnych,

- ruchy ryzyka oponujące przeciwko ryzyku technologicznemu, eko­logicznemu i pokojowemu,

• ruchy wzajemnej pomocy i samopomocy.

33) Źródła zmian społecznych

U podstaw istotnych zmian społecznych leżą rozmaite procesy pole­gające na tworzeniu nowych struktur i systemów, pewne zdarzenia wraz ze społecznymi reakcjami na nie, zachowania utrwalające lub niszczące istniejące stosunki, instytucje, organizacje, normy, wartości, postawy. Podczas gdy pojęcia zmiana, rozwój, ewolucja traktowane są w literaturze jako wskazujące na formy zmian dokonujących się w określonym czasie, to po­jęcie proces uważane jest za kładące nacisk na różne manifestacje przebiegu zmian w czasie. Pojęcie procesu zmiany obejmuje zdaniem teoretyków takie problemy, jak czynniki zmiany, kierunek zmiany, przebieg i formy zmiany. Procesami społecznymi są np. racjonalizacja organizacji życia społecznego, rozwój nauki, tworzenie państwa, narodu, wzrost partycypacji, wprowadzanie nowej technologii, akumulacja kapitału, konsumpcja masowa, eksplozja ludno­ściowa, urbanizacja, rozwój komunikacji, wzrost gospodarczy, deprywacja itd.

W ramach badania przyczyn zmian społecznych toczyły się dyskusje mię­dzy zwolennikami psychologicznych i socjologicznych teorii zmiany społecznej. Spór dotyczył kwestii, jakie przeobrażenia są rezultatem realizacji określonych celów, a jakie wynikiem nieznanych popędów i skłonności, kto jest demiurgiem działań prowadzących do zmian - indywidua, czy siły społeczne. Psychologiczne teorie zmiany społecznej jako ważną przyczynę zmian traktują wolę, życzenie, popęd, lęk. Proces zmiany traktują jako manifestację przeżyć, indywidualnych życzeń, motywacji, zamiarów (np. konkurencja jako motyw działania). Teorie psychologiczne coraz częściej zajmują się również zbiorowymi działaniami nastawionymi na realizację określonych celów. Analiza dynamiki zachowań zbiorowych uwzględniająca rolę ich społecznych uwa­runkowań świadczy o zbliżeniu analiz psychologicznych do socjologicznych. W ramach analizy przyczyn zmian społecznych przedmiotem badań socjologicznych były także rozstrzygnięcia dotyczące roli wybitnych jednostek i elit w inicjowaniu społecznych przeobrażeń: M. Webera kon­cepcja charyzmatycznego przywódcy; teoria krążenia elit. V. Pareta; żelazne prawo oligarchii R. Michelsa; teoria politycznej klasy rządzącej G. Moski.

Większość socjologicznych wyjaśnień zmiany da się uporządkować przy pomocy kryterium sposobu postrzegania źródła zmiany; zmiana spowodo­wana wewnętrzną dynamiką struktur, organizacji społeczeństwa czy zmia­na jako rezultat bodźców zewnętrznych. Jest to kryterium, które teorie socjologiczne pozwala podzielić na wyjaśniające zmianę przyczynami endo­gennymi i egzogennymi.

Inny podział teorii zmian można przedstawić opierając się na kryterium wyjaśnień jednoprzyczynowych, przypisujących jednemu czynnikowi wywo-

6

---