CZĘŚĆ OGÓLNA
PRAWO OSOBOWE
1.Pojęcie osoby fizycznej i zdolności prawnej
Nie istniał termin służący określeniu podmiotu prawnego ani zdolności prawnej.
osoba - ten, kto może być podmiotem stosunków prawnych (osoby prawne i fizyczne)
zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków.
Pełna zdolność prawna: wolny, obywatel rzymski, sui iuris, mężczyzna
status - stan prawny lub stanowisko prawne poszczególnych ludzi w sensie przynależności do pewnych wspólnot ludzkich.
Wyróżniano status libertatis, status civitatis i status familiae.
Posiadanie owych trzech status miało podstawowe znaczenie dla (pełnej lub ograniczonej) zdolności prawnej.
C a p i t i s d e m i n u t i o - utrata jednego z owych trzech status (jako zmiana dotychczasowego stanu - prioris status permutatio). Powodowała zmianę lub też utratę zdolności prawnej.
Capitis deminutio m a x i m a (magna) - utrata wolności
Capitis deminutio m e d i a - utrata obywatelstwa
Capitis deminutio m i n i m a (minor) - utrata stanowiska w rodzinie
1) osoba alieni iuris staje się sui iuris
2) osoba sui iuris staje się alieni iuris
3) osoba alieni iuris staje się alieni iuris w innej rodzinie
Osoba sui iuris - osoba nie podlegająca niczyjej władzy rodzinnej
Osoba alieni iuris - osoba pod czyjąś władzą rodzinną (persona, quae alieno iure subiecta est). Osobami alieni iuris były osoby:
sub potestate (np. niewolnicy)
in manu (np. żona)
in mancipio (np. dzieci)
Osoba sui iuris mogła stać się alieni iuris (np. przez adrogatio), natomiast osoba alieni iuris mogła stać się sui iuris (np. przez remancipatio) albo alieni iuris w innej rodzinie (np. przez adoptio).
Początek prawnego bytu człowieka
Z reguły urodzenie. Nie wymagana była zdolność dziecka do życia. Jako dowód konieczny był krzyk dziecka (Prokulianie) lub jakikolwiek (Sabinianie).
Zdolnośc prawna powstawała najczęściej wraz z urodzeniem. Płód przedwczesny, poroniony, anormalny - nie był traktowany jako człowiek.
CONCEPTUS PRO IAM NATO HABETUR
Poczęty jest uważany za już narodzonego. Czasem przyjmowano fikcję, że nie narodzone dziecko było już urodzone. Fikcja taka stosowana była przy dziedziczeniu. Konieczne było do niej jednak rzeczywiste urodzenie. Justynian dokonał uogólnienia tej zasady na wszystkie przypadki, gdzie chodziło o dobro dziecka.
CONCEPTUS PRO IAM NATO HABETUR, QUOTIENS DE COMMODIS EIUS AGITUR.
(mający się narodzić jest uważany za narodzonego o ile chodzi o jego korzyści)
Stanowisko prawne narodzonego człowieka oceniane było na podstawie statusu ojca w dniu poczęcia, potem miarodajny był status ojca w momencie urodzenia.
Przy pochodzeniu pozamałżeńskim miarodajny był status matki w chwili urodzenia. Od Sewerów do uzyskania status libertatis wystarczało, aby matka była wolna w jakimkolwiek momencie ciąży.
dziecko prawe - poczęte w czasie trwania małżeństwa, za Justyniana także poczęte przed ale narodzone w jego trakcie.
Od Augusta - rejestr dzieci małżeńskich
Od Marka Aureliusza - rejestr obejmujący także dzieci pozamałżeńskie
Na podstawie rejestru sporządzano t e s t a t i o n e s - prywatne odpisy poświadczone przez świadków
Obowiązek rejestracji dzieci do 30 dni po urodzeniu.
Koniec prawnego bytu człowieka - Śmierć
Nie istniało urzędowe uznanie za zmarłego ani domniemanie śmierci. Nie prowadzono rejestru zgonów, sporządzano jednak testationes.
Jeśli rodzice ginęli wraz z dziećmi na skutek tego samego niebezpieczeństwa przyjmowano następującą kolejność śmierci:
dzieci niedojrzałe rodzice dzieci dojrzałe
2. Stan wolności (status libertatis)
Niewolnicy_(servi)___________________________________________________________
Najważniejszy podział (summa divisio) na:
wolnych ( l i b e r )
niewolników ( s e r v i, m a n c i p i a, h o m i n e s )
Niewolnicy z urodzenia - v e r n a e (ci, którzy urodzili się z matki niewolnicy)
Niewolnicy wojenni - c a p t i v i t a s (niewola wojenna następowała przez zagarnięcie, z reguły przez żołnierzy, lecz czasem także przez osoby cywilne)
(obydwie niewole - instytucje ius gentium)
Zasady dotyczące jeńców dotyczyły także Rzymian.
Jeśli Rzymianin, który popadł w niewolę wojenną wrócił na terytorium Rzymu, odzyskiwał swoje prawa na mocy i u s p o s t l i m i n i (nie dotyczyło to stosunków posiadania i małżeństwa). Jeśli wrócił utrzymywano, że prawa miał cały czas, ale znajdowały się w zawieszeniu (in predenti), jeśli zmarł uważano iż utracił prawa z momentem popadnięcia w niewolę.
Postliminum in bello - podczas wojny
Postliminum in pace - podczas pokoju
L e x C o r n e l i a - na jej podstawie twierdzono, że testament zmarłego w niewoli obywatela jest ważny. Fingowano, że umarł w chwili popadnięcia w niewolę, a więc jeszcze jako obywatel.
Inne źródło niewoli - sprzedaż wolnego za granicę ( t r a n s T i b e r i m ) - ponieważ w swej ojczyźnie w czasach republikańskich obywatel nie mógł zostać niewolnikiem.
Trans Tiberim groziło za:
uchylenie się od spisu ludności
niewypłacalność (po zasądzeniu dłużnika)
złapanie przy kradzieży na gorącym uczynku po additio magistratury (oddawano zasądzonego poszkodowanemu, który go sprzedawał)
Niewola jako kara:
Kara za przejście do wroga
S e r v u s p o e n a e - niewolnik państwa skazany na walkę ze zwierzętami lub pracę w kopalni (na podstawie edyktu pretorskiego)
S. C. C l a u d i n u m 52. n.e - niewolnicą zostawała wolna kobieta spółkująca z niewolnikiem wbrew woli jego pana i mimo trzykrotnego ostrzeżenia. (przepis ten usunął Justynian)
Oszuści, którzy sprzedawali się sami w niewolę dla zysku (na podstawie edyktu pretorskiego)
Cudzoziemcy ( p e r e g r i n i d e d i t i c i i ), jeżeli osiedlili się w pobliżu Rzymu (na podstawie edyktu pretorskiego)
Inne przypadki popadnięcia w niewolę:
R e v o c a t i o i n s e r v i t u t e m - odwołanie wyzwolenia niewdzięcznego wyzwoleńca (ingratus libertus) - (na podstawie edyktu pretorskiego)
Sprzedaż dzieci przez ojca (pater familias). Mógł je potem odzyskać płacąc cenę lub dostarczając zastępczego niewolnika.
Jeżeli niewolnicy oddanej w ususfructus (użytkowanie) urodziło się dziecko wracała potem do właściciela razem z dzieckiem.
Popadnięcie w niewolę wedle prawa cywilnego ( i u s c i v i l e ):
Wszystkie sposoby oprócz urodzenia się z matki niewolnicy i niewoli wojennej (był to instytucja ius gentium)
Stanowisko prawne niewolników_______________________________________________
IN CONDICIONE SERVORUM NULLA DIFFERENTIA EST
(nie ma różnicy w stanowisku prawnym niewolników)
SERVUS CAPUT NULLUM IUS HABET
(niewolnik nie ma żadnego prawa)
z jednej strony: osoby z drugiej: rzeczy
jako osoby: alieni iuris pod dominica potestas swoich panów
ograniczona zdolność do czynności prawnych
jako rzeczy: zaliczani do res corporales i res mancipi. Przedmiot własności i innych praw rzeczowych. Zasadą było pełne władztwo pana nad niewolnikiem.
Pewne ograniczenia tej zasady:
zakaz używania niewolników do walki ze zwierzętami bez zgody władzy (lex Petronia 61 r. p.n.e.)
zakaz zabijania własnego niewolnika (przynajmniej niewinnego)
karane było zabicie cudzego niewolnika
za Klaudiusza - kara dla pana, który opuścił swojego niewolnika gdy był on chory lub zniedołężniały
Brak zdolności prawnej.
Posiadali zdolność do czynności prawnych ale ich skutki dotyczyły w zasadzie tylko panów.
MELIOR CONDICIO NOSTRA PER SERVOS FIERI POTEST, DETERIOR FIERI NON POTEST
(niewolnicy mogą tylko polepszyć stanowisko swego pana, nie pogorszyć)
Wszelkie nabytki (przez akty naturalne i prawne) należały się panu.
Wedłe ius civile niewonik nie mógł zaciągać zobowiązań. Od okresu średnioklasycznego jego długi tworzyły zobowiązania naturalne (obligatio naturales)
Zobowiązania niewolnika miały charakter faktyczny - nie były zaskarżalne
Jeżeli niewolnik zawarł zobowiązanie:
nie był odpowiedzialny z tytułu umowy
pozywano pana, ale nie zwykłymi powództwami korzystano z actiones addicti qualitatis
jeżeli niewolnik działał w interesie pana korzystano z:
actio de peculio (umożliwiało zasądzenie pana do wysokości peculium w chwili zasądzenia)
actio de innaverso (pozwanie o całość wierzytelności - trzeba było jednak wykazać wzbogacenie pana)
Odpowiedzialnośc n o x a l n a - poszkodowany pozywał pana zamiast niewolnika.
Z deliktów niewolnika powstawały actiones noxales - pan mógł oddać niewolnika poszkodowanemu. Uwalniał się wówczas od odpowiedzialności za jego czyn.
NOXA CAPUT SE HITUR
(odpowiedzialność noxalna podąża za głową)
w przypadku niewolników odpowiedzialność noxalna była „wadą fizyczną” rzeczy.
Brak zdolności sądowej w postępowaniu legisakcyjnym i formularnym. W postepowaniu kognicyjnym - zdolnośc ograniczona.
P e c u l i u m
Dla niewolnika, także dla syna rodziny.
Wydzielony przez właściciela (concessio peculii) szczególny majątek, który mógł zawierać rzeczy i prawa (w tym zwierzęta i innych niewolników - servi vicarii) Niewolnik administrował majątkiem (posiadał tzw. libera administratio) i pobierał z niego korzyści.
Peculium stanowiło własność pana i podlegało odwołaniu wedle jego woli.
Dopuszczano wzajemne wierzytelności między panem a niewolnikiem.
Niewolnik mógł też zawierać akty prawne dotyczące peculium z innymi osobami.
Czasem niewolnik zawierał umowę o pomnożenie peculium - gdy je odpowiednio pomnożył zyskiwał wolność.
Rodzina
Niewolnik nie wchodził w żadne uznane prawnie związki rodzinne.
Niemożliwe było małżeństwo - zamiast niego był możliwy trwały związek o charakterze faktycznym ( c o n t u b e r n i u m ). Dziecko niewolnicy - stanowiło własność pana - nie łączyły go stosunki prawne z rodzicami (tylko pokrewieństwo faktyczne)
Justynian - zezwolił na dziedziczenie beztestamentowe w przypadku pokrewieństwa faktycznego
Spór o to, czy ktoś był wolny (causa liberalis)_____________________________________
V i n d i c a t i o i n l i b e r t a t e m - osoba trzecia uważa, że dana osoba jest wolna
V i n d i c a t i o i n s e r v i t u t e m - dana osoba uważa, że ktoś jest jej niewolnikiem
W obu przypadkach osoba o której status chodziło musiała być zastąpiona przez osobę trzecią (tzw. a d s e r t o r in libertatem). Justynian zniósł tę instytucję i odtąd zainteresowana osoba sama prowadziła causa liberalis.
Zakończenie niewoli__________________________________________________________
M a n u m i s s i o - akt w którym właściciel dawał wolność niewolnikowi lub pater familias dziecku.
Manumissio t e s t a m e n t o (akt mortis causa)
manumissio testamento d i r e c t a
Winno było być dokonane w testamencie lub w kodycylu potwierdzonym w testamencie. Niewolnik stawał się wolny bezpośrednio a spadkodawca był wyzwalającym i patronem.
Wyzwoleniec określany był jako „libertus orcinus”. Czasem odbywało się to wszystko pod warunkiem zapłaty spadkobiercy kwoty wykupu.
manumissio testamento f i d e i c o m i s s a r i a
spadkodawca prosił tego, kto mógł być obciążony fideikomisem by wyzwolił własnego lub (po nabyciu) cudzego niewolnika. Powstawała wówczas fideicomissaria libertas. Patronem był obciążony.
Manumissio v i n d i c t a
Dokonywana w formie pozornego procesu windykacyjnego, „in iure cessio” opartej na vindicatio in libertatem. Pan uznawał roszczenie adsertor in libertatem lub też milczał. Pretor dokonywał addictio, dającej wolność.
Za Justyniana wystarczało oświadczenie o wyzwoleniu niewolnika złożone przed władzą.
Manumissio c e n s u - wyzwalanie przez wpis na listę obywateli.
Niewolnik na mocy upoważnienia pana wnioskował przy „census” wciągnięcie go jako wolnego do rejestru obywateli, a cenzor czynił to zgodnie ze swoją funkcją. Ten rodzaj manumissio zawsze powodował automatyczne uzyskanie obywatelstwa rzymskiego (dwa pierwsze rodzaje - od 312 p.n.e.)
Wyzwolenia pretorskie (od późnej republiki)
manumissio i n t e r a m i c o s - przed świadkami (za Justyniana - pięciu). Potem także podobne (być może szczególny rodzaj)
manumissio p e r m e n s a m - przez „dopuszczenie do stołu”
manumissio p e r e p i s t u l a m - przez list skierowany do wyzwalanego
wyzwalani nie otrzymywali obywatelstwa rzymskiego, nie mogli sporządzać testamentu, ich majątek przechodził po śmierci na patrona jako peculium.
Manumissio i n s a c r o s a n c t i s e c c l e s i s
Wyzwolenie przez oświadczenie właściciela przed biskupem i zebraną gminą chrześcijańską.
(także obywatelstwo). Od Konstantyna Wielkiego sposób ten został włączony do ius civile.
Lex Iunia Norbana - 19 r. n.e.
Prawna wolność dla wyzwolonych, stanowisko Latini Coloniari.
Za Justyniana wszystkie formy obecne wówczas manumissio powodowały automatyczne uzyskanie obywatelstwa rzymskiego.
Ustawy ograniczające wyzwolenia:
Lex Fufia Caninia 2 r. p. n. e. ograniczała testamentowe wyzwolenia procentowo - im mniej niewolników, tym mniejszy ułamek można było wyzwolić (maksymalnie - 100). Zniesiona za Justyniana.
Ilość niewolników, których można było wyzwolić wg. Lex Fufia Caninia:
z 3 najwyżej 2
z 4-10 najwyżej 1/2
z 11-30 najwyżej 1/3
z 31-100 najwyżej 1/4
z 100 i więcej - do 1/5 (nie więcej niż 100)
Lex Aelia Sentia 4 r. p. n. e. wyzwalający właściciel musiał mieć 20 lat a niewolnik 30 lat. Niewolnik uprzednio karany otrzymywał status peregrini dediticii. Zniesiona za Justyniana.
Inne sposoby zakończenia niewoli:
nadanie wolności przez państwo za zasługi
gdy niewolnik wykupił się z peculium (marek Aureliusz, Lucius Verus)
jeśli niewolnik za zgodą właściciela wstąpił do klasztoru.
za Justyniana niewolnik-spadkobierca zyskiwał automatycznie wolność.
Jeśli właściciel opuścił niewolnika w chorobie, porzucił go na wyspie na Tybrze dla chorych a on jednak wyzdrowiał i wrócił - zyskiwał wolność.
Wyzwoleńcy (liberti, libertini)_________________________________________________
Często byli nimi lekarze, rzemieślnicy, drobni urzędnicy.
W stosunku do wolno urodzonych (i n g e n u i) byli prawnie upośledzeni. Nie mieli ius honorum. Ograniczenia wynikały z patronatu właściciela.
Patronat - wraz z upływem czasu uprawnienia patrona zmniejszały się. Początkowo wyzwalany był bowiem tylko klientem (np. manumissio testamento), potem stał się obywatelem rzymskim. W prawie poklasycznym patronat stanowił sumę poszczególnych uprawnień patrona.
Patron - miał prawo karcenia a pierwotnie nawet prawo życia i śmierci (ius vitae necisque)
mógł być skarżony tylko za zgodą pretora (pretor nie udzielał skargi infamującej)
skarga obligacyjna tylko do wysokości majątku
posiadał prawo spadkowe wobec wyzwoleńca
patron i wyzwoleniec alimentowali siebie nawzajem
O p e r a e - bezpłatne usługi świadczone przez wyzwoleńca patronowi zawarte często w umowie przed manumissio. Wymagane było dodatkowo przyrzeczenie przez przysięgę po wyzwoleniu. Do owych usług mógł być uprawniony patron i jego potomkowie albo mogły one także występować między obcymi osobami (operae fabriles)
Przy wykonywaniu owych usług przysługiwała patronowi ochrona socjalna.
Uzyskanie stanowiska wolno urodzonego (ingenuus)
za zgodą patrona lub bez niej: dokonywane aktem cesarskim natalibus restitutio i ius anuli aurei (prawo złotego pierścienia rycerskiego)
inne sposoby: zrzeczenie się patronatu przez wyzwalającego, kara za zmowę stron w procesie o stan wolnego urodzenia
Dopuszczone było odwołanie wyzwolenia niewdzięcznego wyzwoleńca.
Grupy osób o prawnie ograniczonej wolności_(półwolni)___________________________
Klienci ( c l i e n t e s )
Przeważnie drobni chłopi. Zależni od gentes i gentiles lub od całej gminy. Stosunek klienteli powstawał z:
A p p l i c a t i o (dobrowolne oddanie się klienta pod władzę patrona)
D e d i t i o (poddanie się całego państwa/wspólnoty Rzymowi)
Pierwotnie byli też nimi prawdopodobnie wyzwoleńcy.
XII Tablic - PATRONUS SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO (patron, który wyrządził szkodę klientowi, niech będzie poświęcony bogom takiego patrona można było nawet zabić). W późnej republice klienci zostali pełnoprawnymi obywatelami.
M a n c i p i u m
Mancipatio - akt w którym ktoś brał we władztwo inną osobę lub rzecz.
Władza na cudzym dzieckiem rodziny nabyta w drodze mancipatio. Servi loco - stanowisko niewolnika. Brak zdolności majątkowej. Mancipium kończyło się manumissio lub remancipatio na rzecz rodziców.
Znikło na zachodzie w prawie poklasycznym. Nie było go za Justyniana.
Kolonowie ( c o l o n i )
Termin ten pierwotnie oznaczał dzierżawców rolnych , drobnych.
Przywiązani do gleby - glebae adscripti
Za Dioklecjana - początek na gruntach państwowych i cesarskich. Coloni byli przywiązani do gleby, nie można było im opuszczać ziemi. Posiadali stanowisko podobne do niewolniczego. Za Justyniana - zakaz małżeństwo wolnego z cudzym adscripticius.
oficjalnie deklarowano, że wszyscy koloni byli wolni, nazywani byli jednak często servi terrae.
posiadali peculium - własny majątek
mieli zdolność sądową, występowanie przeciwko nim ze skargą było ograniczone
Początek kolonatu:
stanowisko kolona było dziedziczne, jeśli jedno z rodziców było kolonem, decydował status matki, potem ojca.
Kolonem można było zostać przez zasiedzenie: 30 lat mężczyźni, 20 lat kobiety.
Można też było dobrowolnie poddać się latyfundyście
Zakończenie kolonatu:
zwolnienie kolona przez pana z przekazaniem mu własności gruntu
zasiedzenie pełnej własności - przez 30 lat colonus musiał żyć w innym status
Radni miejscy
Stanowiska przymusowe i dziedziczne.
Odpowiadali całym swoim majątkiem za podatki i ciężary nałożone na ich gminy.
Członkowie grup zawodowych
Zrzeszeni za dominatu w przymusowych związkach - corpora
Nie mogli zmieniać miejsca zamieszkania, zawodu. Ich stanowisko było dziedziczne.
f) Procuratores i actores
Wolni zarządcy majątków, głównie nieruchomości. Często porównywani z niewolnikami i kolonami.
Mieli własny majątek - peculium, mogli nim rozporządzać za zgoda pana.
Grupy osób o wolności tylko faktycznie ograniczonej______________________________
M e r c e n a r i i - fizycznie pracownicy wynajęci na podstawie locatio conductio. Pracodawca miał nad nimi władzę dyscyplinarną.
A d d i c t i - dłużnicy podlegli egzekucji osobistej. Zakończenie zależności przez „solutio”.
H o m o l i b e r b o n a f i d e s e r v i e n s - wolny znajdujący się w posiadaniu innej osoby uważającej go za niewolnika
R e d e m p t i a d h o s t i b u s - wykupieni od niewoli wojennej - mogli być zatrzymani do spłaty.
A u c t o r a t i - ci, którzy wynajęli impresario swe usługi jako gladiatorzy.
N e x i - osoby, które zaciągnęły pożyczkę w formie nexum. Więzieni w ramach odpowiedzialności.
3. Stan obywatelstwa (status civitatis)
Obywatelstwo_______________________________________________________________
prawo rzymskie rozróżniało:
obywateli rzymskich (cives Romani, Quirites)
Latynów (Latini)
Cudzoziemców (peregrini)
Od obywatelstwa należy odróżniać zamieszkanie (domicilium) i pochodzenie (origo).
Stanowisko publicznoprawne obywatela:
prawo do służby w legionach
ius suffragi - prawo do głosowania na zgromadzeniach ludowych
ius honorum - prawo piastowania urzędów
prawo do noszenia nazwiska rzymskiego
Stanowisko prywatnoprawne obywateli:
ius conubii - prawo wchodzenia w związek małżeński
ius comercii - prawo zawierania aktów prawnych uznawanych przez ius civile
legis actio - prawo występowania przed sądem celem dochodzenia roszczeń
Nabycie obywatelstwa
pochodzenie z małżeństwa, w którym oboje rodziców byli cives romani lub przynajmniej ojciec jeśli miał conubium z matką nie będącą obywatelką Rzymu.
W przypadku dziecka pozamałżeńskiego dziecko miało obywatelstwo jeśli miała je w chwili urodzenia jego matka.
Przesiedlenie się do Rzymu (ius migrandi) na podstawie odpowiednich przepisów międzynarodowych (np. Latyni do 95 r. p. n. e.)
Poprzez manumissio, ale nie od początku
Nadanie przez władzę - comitia, concilia plebis, magitratus upoważniony przez zgromadzenie ludowe, w okresie cesarstwa - przez cesarza.
Utrata obywatelstwa
utrata wolności
zamieszkanie w innym państwie (niedopuszczalne było podwójne obywatelstwo)
na skutek wygnania ( i n t e r d i c t i o a q u a e e t i g n i )
na skutek deportacji (od Tyberiusza)
w razie skazania na karę dożywotniej pracy przymusowej
samodzielna kara za pewne przestępstwa
Z obywatelstwem łączyły się ius honorum, ius suffragii i służba w legionach.
Ius civile - dotyczyło jedynie obywateli rzymskich (peregrynów o ile otrzymali ius conubii lub ius comercii)
212 n. e. - rozporządzenie cesarza Karakalii (Constitutio Antoniniana)
wszyscy wolni poddani otrzymali obywatelstwo rzymskie.
Latynowie_(Latini)___________________________________________________________
Grupa odrębna od Rzymian i cudzoziemców.
Latini p r i s c i, veteres - dawni latynowie. Mieli własne prawo, zblizone do rzymskiego. Rekrutowali się z gmin związku latynskiego rozwiązanego po wojnie z Rzymem
(338 r. p. n. e.)
nabywali obywatelstwo rzymskie przez:
zamieszkanie w Rzymie (ius migrandi)
ius Latii minus (uzyskanie wysokiego stanowiska w gminie)
ius Latii maius (przynależność do gminy jako „decuriones”)
Lex Acilia repetundarum
mieli conubium, commercium, nie mieli in iure cessio
brak ius honorum, ius suffragi ograniczone (wszyscy Latyni głosowali w jednej jednostce głosowania)
po 338 pne Latini prisci w większości otrzymali obywatelstwo rzymskie.
Latini c o l o n i a r i - mieszkańcy kolonii latyńskich poza Italią i w prowincjach.
Nie mieli ius migrandi ani conubium z Rzymianami, mieli natomiast commercium.
Otrzymali obywatelstwo w 212 r. n. e.
Latini I u n i a n i
Wyzwoleni na skutek wyzwoleń pretorskich. Lex Iunia z 19. r. p. n. e.
Nie mogli testować ani nabywać niczego z testamentu. Po śmierci ich majątek przypadał wyzwolicielowi jako peculium. Mieli commercium ale nie connubium.
Justynian dał im obywatelstwo rzymskie.
Cudzoziemcy_(Peregrini)_____________________________________________________
Foedus - układy Rzymu z gminami nielatyńskimi
foedus aequum - przyjaźń, neutralność, obrona
foedus iniquum - tzw. Klauzula majestatu - podporządkowanie się Rzymowi
Ludzie wolni nie będący obywatelami rzymskimi i Latynami. W sensie szerszym obejmowało to określenie także Latynów.
cudzoziemcy będący wrogami wojennymi - nie mieli żadnych praw (peregrini dediticii) - nie mieli obywatelstwa, rządzili się wyłącznie ius gentium.
pozostali żyli wedle własnych praw zgodnie z zasadą osobowości
ochrona oparta na prawie gości (hospitium)
niektórzy otrzymywali conubium lub commercium
ius gentium było właściwe zarówno dla Rzymian jak i peregrynów
nadanie obywatelstwa - przez władzę lub na podstawie ustawy
Za Justyniana nie istniały już kategorie peregrynów i Latynów.
4. Stanowisko w rodzinie (status familiae)
Rodzina (Familia)___________________________________________________________
Familia, rodzina - termin pierwotnie określający związek rodzinny jako całość, obejmującą osoby i rzeczy.
Communi iure familia (rodzina w sensie szerszym) - wszystkie osoby połączone związkiem agnacyjnym tzn. ci, którzy byliby pod władzą jedego przodka, będącego pater familias gdyby żył.
Iure proprio familia (rodzina w sensie węższym) - związek oparty na władzy ojcowskiej - patria potestas.
Patria potestas (władza ojcowska)
Jej podlegli nie mieli zdolności prawnej, albo ograniczoną.
Była zasadniczo dożywotnia.
Była monokratyczna i patriarchalna.
Pater familias - nie podlegał niczyjej władzy. Mógł być nieżonaty i bezdzietny. Miał pełną zdolność prawną. Jego wiek nie miał znaczenia.
Mater familias - żona pater familias. Nawet ona (jak i inne kobiety) nie mogła mieć władzy na innymi osobami - nawet nad własnymi dziećmi.
MULIER AUTEM FAMILIAE SUAE ET CAPUT ET FINIS EST
Żona stanowi początek i koniec swej rodziny.
Ród (gens) - związek wielu rodzin, które wyprowadzały swe pochodzenie od jednego męskiego przodka (pater gentis) i nosiły to samo nazwisko rodowe. Należeli tu też agnaci - najbliżsi członkowie rodu (gentiles)
Początkowo istniały tylko rody patrycjuszowskie, potem także plebejskie.
Pokrewieństwo, powinowactwo________________________________________________
C o g n a t i o - związek pokrewieństwa krwi. Pokrewieństwo oparte na pochodzeniu jedej osoby od drugiej lub dwóch osób od tej samej trzeciej osoby.
Krewni w linii prostej (linea recta) - np. ojciec i syn
wstępni - ascendentes
zstępni - descendentes
Krewni w linii bocznej (linea obliqua) - np. brat i siostra
Stopień pokrewieństwa - bliskość pokrewieństwa między dwoma osobami
QUOT GENERATIONES, TOT GRADUS
(ile urodzeń, tyle stopni pokrewieństwa)
A g n a t - ten co pozostaje pod władzą tego samego pater familias.
Powinowactwo ( a f f i n i t a s )
Stosunek między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Ustaje wraz z rozwiązaniem małżeństwa.
Władza ojcowska (patria potestas)______________________________________________
Obejmowała wszystkie osoby i rzeczy.
M a n u s - termin początkowo znaczył „ręka”. Potem odnosił się do żony znajdującej się we władzy męzą (uxor in manu)
M a n c i p i u m - oznaczał akt mancipatio, potem niewolnika, potem w końcu władzę nabywaną przez mancipatio.
P a t r i a p o t e s t a s - dotyczyła osób znajdujących się we władzy o charakterze rodzinnym.
Władza rodzinna - charakter osobisty, niezbywalna, niedziedziczna
Władza opiekuna i kuratora - ograniczona, niedziedziczna, wyjątkowo zbywalna
Władza patrona - nie miała charakteru rodzinnego, niezbywalna, przechodziła na sui heredes
Władza nad niewolnikami (dominica potestas) - majątkowa, zbywalna, dziedziczna
Struktura rodziny___________________________________________________________
Opierała się na więzi agnacyjnej (agnatio)
Pod władzę pater familias wchodziło się przez urodzenie (także dzieci własnych dzieci wnuki) lub pewne akty prawne:
conventio in manum (wejście żony pod władzę męża)
adrogatio (przysposobienie mężczyzny spoza rodziny, który nie podlegał niczyjej władzy)
adoptio (przysposobienie cudzego dziecka rodziny)
remancipatio (osoba trzecia poprzez mancypację męża mającego żonę in manu nabywała nad nią powierniczo mancipium)
legitimatio (dawała dzieciom z konkubinatu stanowisko dzieci małżeńskich)
Podział osób na alieni iuris (podległych patria potestas) i sui iuris (niezależnych)
Patria potestas ograniczała zdolność majątkową dzieci. Dopiero za Justyniana dzieci uzyskały prawie całkowita zdolność majątkową.
Capitis demminutio minima - skutek conventio in manum i adrogatio kobiety sui iuris.
Utrata stanowiska w rodzinie:
capitis deminutio maxima i media pater familias
pełnienie niektórych godności państwowych i kapłańskich (za Justyniana: biskupa, prefekta, preetorianów, prefekta miasta)
Na skutek śmierci pater familias albo jego capitis deminutio maxima lub media powstawało tyle rodzin ile osób pod bezpośrednią władzą pater familias stało się osobami sui iuris. Mężczyźni stawali się patres familias a kobiety in manu i potomkowie wchodzili pod ich władzę.
5. Inne ograniczenia zdolności prawnej
Różnice stanu społecznego, płci, religii__________________________________________
Stan społeczny - znaczenie wyjątkowe, brak conubium patrycjuszy z plebejuszami (lex Canuleia, 445 r. p.n.e.)
Płeć - upośledzone stanowisko kobiet. Nie miały władzy nad dziećmi. W razie conventio in manum stawały się osobami alieni iuris. Podczas gdy były osobami sui iuris podlegały opiece. Kobieta nie mogła dokonać przysposobienia i zostać opiekunem.
Religia - ograniczenia dopiero od czasów chrześcijańskich. Przeciw odstępcom, poganom, Żydom, heretykom. Żydzi nie mogli być właścicielami niewolników-chrześcijan.
Cześć (existimatio)- mogła być umniejszona w drodze infamii lub turpitudo, w zasadzie na całe zycie.
Noty cenzorskie ignominia (prawo klasyczne) infamia
Od Justyniana:
Infamia bezpośrednia - powodowało ją samo zniesławiające postępowanie (prostytutki, bigamiści, aktorzy itp.)
Infamia pośrednia - powstawała przez zasądzenie w publicznoprawnym procesie karnym z deliktów lub skarg zniesławiających (actiones famosae).
Rodzaje infamii:
ustawowa infamia - niezdolność piastowania urzędów publicznych, funkcji sędziego, świadka
pretorska infamia - wykluczenie lub ograniczenie stawiania wniosków przed sądem. Niemożność bycia procurator lub cognitor (usunął to Justynian)
kognicyjna infamia - powodowała czasowe odsunięcie od urzędów publicznych i adwokatury.
Faktyczna infamia (infamia facti, turpitudo) - miała wpływ na przykład przy wyborze opiekuna. Formułowana w oparciu o opinię społeczną, naganne życie itp.
Nota censoria - ujemna nota w spisie obywateli rzymskich, kończyła się po upływie 5 lat.
6. Zdolność do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych - zdolność do osobistego dokonywania czynności prawnych czyli do osobistego składania oświadczeń woli skierowanych na skutki prawne.
Nie była jednakowa dla wszystkich ludzi. Wpływ na to miała płeć, wiek, stan psychiczny, marnotrawstwo.
Infirmitas aetis - słabość wieku
Infirmitas sexus - słabość płci
Wiek_______________________________________________________________________
Niedojrzali (impuberes):
infantes (dzieci)
impuberes infantia maiores (niedojrzali powyżej dzieciństwa)
1. I n f a n t e s - ci, którzy z powodu młodego wieku nie potrafili wypowiadać słów aktów prawnych. Górna granica - 7 lat.
Nie posiadali zdolności do czynności prawnych, nie odpowiadali za delikty.
2. I m p u b e r e s i n f a n t i a m a i o r e s
Ci nie będący infantes ale jeszcze nie dojrzali (puberes).
Sabinianie - opowiadali się za kryterium indywidualnej dojrzałości płciowej
Prokulianie - 14 lat (zwycięski pogląd), kobiety - 12 lat. W prawie poklasycznym niekiedy 18 lat.
Mieli pełna zdolność przy aktach polepszających ich sytuację, przy pogarszających niezbędna była zgoda opiekuna (auctoritas tutoris). Jeżeli nie było zgody kuratora - „czynność kulejąca” (negotium claudicuus)
Nie mogli zawrzeć małżeństwa, sporządzić testamentu.
Za delikty odpowiadali na początku kazualnie, potem przyjęto pełną odpowiedzialność
Opiekun (tutor) dla impuberes infantia maiores wyznaczany był na podstawie:
zarządzenia władz - tutor dativus (mógł zwolnić się z obowiązku przez wskazanie innego)
testamentu - tutor testamentarius (mógł odrzucić opiekę - poprzez abdicatio tutelae)
ustawy - tutor legitimus (miał możliwość przeniesienia opieki na kogoś innego przez in iure cessio)
3. Dojrzali ( p u b e r e s )
Posiadali pełną zdolnośc do czynności prawnych i odpowiadali całkowicie za delikty. Do 25 lat minores - małoletni (wprowadzano dla nich pewne ograniczenia)
Lex Laetoria (ok. 200 p.n.e) - actio popularis przeciw temu kto dopuścił się oszustwa na małoletnim. Nieletniemu przysługiwała ponadto - exceptio legis laetori.
In integrum restitutio wedle uznania pretora przy poszkodowaniu małoletniego
Minor miał pełną zdolność do czynności prawnych. Środki ochronne nie pozwalały mu na zaciągnięcie kredytu. Minores niekiedy korzystał z kuratora (ustanawiany przez magistraturę) - konieczny był jednak jego wniosek - wówczas akty pogarszające jego stanowisko wymagały zgody kuratora.
Mężczyźni od 20, kobiety od 18 roku życia mogły otrzymać od cesarza stanowisko prawne osób pełnoletnich jeśli cieszyły się dobrą opinią moralną i wystąpiły z wnioskiem.
(upełnoletnienie - venia aetatis)
Płeć________________________________________________________________________
Pierwotnie wszystkie kobiety znajdowały się pod władzą. Jeśli były sui iuris - podlegały opiece (tutela mulierum). Konieczna była opiekuna do większości aktów prawnych.
Od Konstantyna W. nie było już opieki
Na początku dominatu znikła „manus”
Kobiety nie mogły pełnić funkcji zastępcy procesowego
Brany był pod uwagę błąd co do prawa
Koniecznośc auctoritatis tutoris - pozwolenia od opiekuna do prowadzenia procesu i ważnego dokonywania czynności prawnych
Opiekę mogła sprawować tylko matka lub babka
Brak możliwości ręczenia za cudzy dług ani przejmowania cudzego długu
Chorzy psychicznie__________________________________________________________
Tylko ciężkie i ewidentne przypadki
Już we wczesnej republice f u r i o s i nie posiadali zdolności do czynności prawnych i nie odpowiadali za delikty.
Osoby z okresowo zakłóconymi czynnościami psychicznymi ( d e m e n t e s ) - w prawie klasycznym traktowane jako furiosi.
Przejściowe ustąpienie choroby - tzw. „jasne chwile” (lucida intervalla)
kazuistycznie przypisywano zdolność do czynności prawnych (prawo klasyczne)
zawsze uwzględniano zdolność do czynności prawnych (prawo poklasyczne)
Fizyczne ułomności - nie miały wpływu, chyba, że wykluczały zawarcie pewnych aktów (głusi, niemi itp.)
Magistratus czasem niektórym ułomnym ustanawiał do pomocy cura debilium.
Marnotrawstwo_(prodigalitas)_________________________________________________
W razie stwierdzenie przez magistraturę marnotrawstwa interdictio i oddanie marnotrawcy ( p r o d i g u s ) pod kuratele (cura prodigi).
Pierwotnie odbierano commercium
Marnotrawca nie mógł prowadzić proccesu
Odpowiadał w pełni za delikty
Interdictio bonorum - odebranie zarządu majątku odziedziczonego ab intestato (pretor dopuszczał także co do całego majątku)
sytuacja prawna w zasadzie jak u impuberes infantia maiores
7. Osoby prawne
Osoba prawna - związek osób lub masa majątkowa (fundacja) wyposażona w podmiotowość prawną.
Korporacja - związek osób, który dopuszczał zmianę członków, zachowując mimo to swą prawną tożsamość. Korporacje były znane od dawna w Rzymie - należało do nich państwo, gminy (municipia, coloniae), zrzeszenia w celach publicznych, sakralnych.
SI QUOD UNIVERSITATI DEBETUR, SINGULIS NON DEBETUR;
NEC QUOD DEBET UNIVERSITAS, SINGULI DEBENT.
Jeśli coś jest dłużne całości, nie jest dłużne poszczególnym osobom, ani poszczególne osoby nie są dłużne tego, co jest dłużne całości. Żaden członek nie miał w majątku korporacji udziału do swej dyspozycji. Majątek ów był prawnie oddzielony od majątków członków.
Osoby prawne w państwie rzymskim____________________________________________
Państwo rzymskie - „populus Romanus” - zbiorowość wszystkich obywateli. Majątek państwa: res publicae populi Romani.
A e r a r i u m - Skarb państwa, będący do dyspozycji Senatu (rozumiany jako dobro publiczne)
F i s c u s (Caesaris, Augusti) - majątek, którym dysponował samodzielnie cesarz na podstawie swojej władzy. Poszczególne kasy (stationes fisci) - filie bez podmiotowości. Przechodził na następnego cesarza.
cesarz swobodnie nim dysponował - bez kontroli, składania rachunków
z biegiem czasu wypierał aerarium (za dominatu całkowicie zastąpił)
P a t r i m o n i u m C a e s a r i s - osobisty majątek cesarza, regulowany zwykłymi zasadami prawa prywatnego. Przechodził na prywatnoprawnych spadkobierców.
R e s ( r a t i o ) p r i v a t a - prywatny majątek cesarza służący do jego osobistego użytku, którym on mógł swobodnie dysponować. Nazywano go patrimonium privatum. Majątek cesarza, a nie państwowy (od III - IV w. nastąpiło znaczne zlanie się obu majątków)
Gminy - organizacje, powstanie regulowało prawo publiczne. Miały zdolność w procesie cywilnym od późnej republiki. Zdolność uzyskały potem municipia i coloniae.
Jako zastępcy w obrocie prawnym działali: magistratury (zastępcy bezpośredni) oraz actor lub syndicus (zastępcy pośredni).
Hierarchia korporacji w Rzymie:
1. Populus Romanus
Gminy miejskie (civitates, municipia) i wiejskie (vici, pagi)
Związki osób prywatnych (np. collegia, corpora itp.)
Stowarzyszenia______________________________________________________________
Stowarzyszenia (c o l l e g i a, sodolitates, societates) - pełniły funkcje publiczne lub sakralne
Przykłady stowarzyszeń:
Decuriae apparitorum (stowarzyszenia niższych urzedników)
Societates publicanorum (spółki dzierżawców dochodów państwowych)
Collegia funeraticia (stowarzyszenia pogrzebowe)
Stowarzyszenia zawodowe (rzemieślników, kupców, armatorów itp.)
Swoboda stowarzyszeń - od prawa XII Tablic
TRES FACIUNT COLLEGIUM
(trzech tworzy stowarzyszenie).
Do utrzymania istniejącego stowarzyszenia wystarczał jeden członek.
Statut stowarzyszenia mógł być dobrowolny, ale zgodny z prawem.
Lex Iulia (de collegiis)
Wymagana była koncesja senatu (później cesarza) na powstanie tych stowarzyszeń, które przewidywały zgromadzenia członków.
Za dominatu istniał stały nadzór państwa nad stowarzyszeniami
Stosunki zewnętrzne stowarzyszenia
Regulowane prawem prywatnym wraz z ochroną w procesie cywilnym.
Majątek - res communis oddzielona od majątków członków
Do uzyskania zdolności prawnej wymagano zezwolenia
W obrocie prywatnoprawnym działał actor (actor sive syndicus)
Stosunki wewnętrzne stowarzyszenia
najwyższa władza - zgromadzenie członków, którzy wybierali funkcjonariuszy będących organami stowarzyszenia
Statut (lex collegii) tworzyło sobie samo stowarzyszenie
Rozwiązanie stowarzyszenia:
na skutek uchwały zgromadzenia
rozwiązane przez władzę jako collegium illicitium (stowarzyszenie niedozwolone)
po ubytku wszystkich członków
Spółki______________________________________________________________________
Podstawa prawna: umowa
Majątek: własność wspólna (każdy odpowiadał solidarnie)
Spółka gasła wraz z wystąpieniem choćby jednej osoby.
Kościoły biskupie____________________________________________________________
Były także korporacjami. Kościół posiadał zdolność majątkową - do niego należał majątek.
W obrocie prywatnoprawnym - kościół działał przez biskupa lub zarządcę
Majątkiem (dosyć swobodnie) zarządzał biskup.
Klasztory - także miały zdolność majątkową. Działali za nie ich przełożeni.
Fundacje (universitas verum)_________________________________________________
Niesamodzielne fundacje (republika, pryncypat)
Pewne wartości majątkowe przysparzano gminom, stowarzyszeniom itp. Z poleceniem użycia ich w konkretnym celu. Same masy majątkowe nie były podmiotami prawnymi.
Fundacje dobroczynne (piae causae)
Wartości majątkowe na cele dobroczynne. Niektóre masy majątkowe tego rodzaju należały do osób fizycznych lub korporacji. Istniały jednak także samodzielne masy majątkowe z własnym zarządem.
CZYNNOŚCI PRAWNE
1. Pojęcie i podziały czynności prawnych
Rzymianie nie sformułowali podziału faktów prawnych, ani pojęcia i teorii czynności prawnych.
Typizacja czynności prawnych - prawnie uznane były tylko niektóre ich typy.
czynność prawna - oświadczenie woli jednej lub więcej osób skierowane na skutki prawne (ich powstanie, zmianę, zniesienie).
actio - formalne czynności prawne
agere, actus - czynności o charakterze faktycznym
Nabycie prawa - jeden z najważniejszych skutków czynności prawnych
nabycie p i e r w o t n e - bez względu na prawo ewentualnego poprzednika
nabycie p o c h o d n e - wywodzone od poprzednika
NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTES QUAM IPSE HABET.
(nikt nie może przenieść na innego więcej prawa niż sam posiada)
istniały jednak pewne wyjątki - np. użytkowanie nie mogło być w ogóle przenoszone na inne osoby.
Nabycie t r a n s l a t y w n e - w takim samym zakresie treściowym jakie miał poprzednik
Nabycie k o n s t y t u t y w n e - w mniejszym od poprzednika zakresie
Rzymianie nie opracowali konstrukcji następstwa (sukcesji). Rozróżniali natomiast:
Następstwo ogólne (succesio universalis) - przejście całości praw - głównie przy dziedziczeniu. Prawa mogły przejść wówczas na więcej niż jedną osobę
Następstwo szczegółowe (succesio singularis) - odrębne przechodzenie poszczególnych praw. W prawie poklasycznym uogólnione terminy succesio i succesor odnosząc je do następstwa szczegółowego
Przedawnienie_______________________________________________________________
Prawo klasyczne - niektóre skargi (głównie pretorskie) obarczone były terminem (z reguły rocznym)
Od Sewerów przy actio in rem - przysługiwała „longi temporis praescriptio” - zarzut przedawnienia na 10 lub 20 lat
Teodozjusz II - wprowadził ogólny 30-letni termin dla dotychczasowych actiones perpetuae, chroniony przez zarzut określany jako „praescriptio (longi temporis)”
Bieg przedawnienia - rozpoczynał się od powstania skargi (actione nata)
Mógł ulec przerwaniu na skutek wniesienia skargi albo uznania roszczenia
W razie przerwy w przedawnieniu - czas liczono od nowa
W razie zawieszenia przedawnienia - doliczano czas z okresu przed przedawnieniem
Podziały czynności prawnych_(negotium)________________________________________
czynności jednostronne i wielostronne
jednostronne - oświadczenie woli jednej osoby (zapis, testament)
wielostronne - oświadczenia woli dwóch lub kilku osób (kupno, spółka)
umowa - oświadczone porozumienie przynajmniej dwóch osób, skierowanych na zamierzony skutek prawny. (w prawie rzymskim nie było technicznej nazwy umowy ani jej teorii)
lex dicta i lex contractus - dodana do głównego aktu jednostronna klauzula wiążąca razem z czynnością główną.
akty mortis causa i inter vivos
akt mortis causa - akt na wypadek śmierci (np. zapis)
akt inter vivos - „akt między żyjącymi”
akty odpłatne i nieodpłatne
odpłatne, lucrativa (np. kupno - sprzedaż, najem)
nieodpłatne, onerosa (np. przechowanie, darowizna itp.)
czynności rozporządzające i zobowiązujące
rozporządzające - bezpośrednie zniesienie, zmiana prawa podmiotowego (np. zbycie - alienatio)
zobowiązujące - powstanie stosunku obligacyjnego
akty formalne i nieformalne
formalne - wymagały określonej formy (formalizm zewnętrzny). Należały do nich: czynności per aes et libram, in iure cessio, stipulatio, mancipatio, expensilatio (kontrakt pisemny) i inne.
nieformalne - wystarczało takie objawienie woli, by można ją było poznać
akty przyczynowe (kazualne) i oderwane
akty kazualne - zależne od przyczyny, podstawy
akty oderwane - nie konieczna była przyczyna (akty abstrakcyjne). Jeśli strony dodały do aktów oderwanych własną causa stawały się one aktami kazualnymi.
czynności prawa scisłego i dobrej wiary
prawa scisłego (stricti iuris) - oceniane tylko wedle brzmienia prawa
prawa dobrej wiary (bonae fidei) - podlegające regułom uczciwego obrotu (zobowiązanie obejmowało nie tylko to co przyrzeczono - np. w kupnie nie było mowy o fakcie zapłaty)
Wymogi co do ważności_______________________________________________________
Najważniejsze wymogi ważności:
zdolność do czynności prawnych
należyta forma
brak wad woli
zgodność tekstu z prawem i dobrymi obyczajami
nauka o nieważności czynności - słabo rozwinięta teoretycznie i terminologicznie
ius civile - znało tylko nieważność ipso iure - w sensie nieistnienia aktu prawnego
na podstawie prawa pretorskiego - czynności mogły być pozbawione ważności
denegatio actionis (z urzędu)
in integrum restitutio (na wniosek)
exceptio
Za Justyniana - Actio i in integrum restitutio były skargami o usunięcie zaistniałych skutków, exceptio służyła jako środek defensywny przeciw wniesionej skardze.
Nieważność b e z w z g l ę d n a - akt prawny nie istnieje w danej sferze prawnej (np. darowizna między małżonkami)
Nieważność w z g l ę d n a - czynność jest ważna, ale zaczepialna (zaskarżalna)
Istniała też nieważność względem niektórych osób
Nieważność - całkowita (cały akt), częściowa (część aktu)
Nieważność - początkowa lub późniejsza
QUOD AB INITIO VITIOSUM EST,
NON POTEST TRACTU TEMPORIS CONVALESCERE
(czynność prawna nieważna nie mogła ulec późniejszej konwalidacji)
wyjątki:
późniejsze zatwierdzenie aktu (ratihabitio)
nieważna darowizna między małżonkami stawała się ważna przez śmierć darczyńcy
lex Cincia - w przypadku darowizny ponad dozwoloną wysokość po śmierci darczyńcy i nie odwołaniu wcześniej donatio.
Konwersja - nieważna czynność prawna mogła być uznana za inną, której wymogi zostały spełnione.
2. Forma czynności prawnych
Rola formy w najdawniejszym prawie rzymskim
Forma nie była traktowana jako uzewnętrznienie woli, ale jako wyrażenie treści aktu, które powodowało skutki prawne.
Najdawniejsza forma - rytualnie wypowiedziane słowa, czasem z udziałem świadków
Czynności p e r a e s e t l i b r a m - powstające za pomocą spiżu i wagi. Konieczne były wówczas odpowiednie słowa, świadkowie, wagowy odważający spiż (aes). Potem posługiwano się pieniądzem.
Mała ilość istniejących aktów prawnych - wiele z nich służyło do kilku celów (np. in iure cessio)
Czynności nieformalne - początkowo miały charakter tylko faktyczny, dopiero z biegiem czasu stały się aktami formalnymi.
Korelacja formy
PROUT QUIDQUE CONTACTUM EST, ITA ET SOLVI DEBET
(Jak coś zostało zawarte, tak winno być i rozwiązane)
Od późnej republiki istoty czynności prawnej dopatrywano się w woli - specjalna forma była jedynie uzewnętrznieniem
Rosła rola formy pisemnej - pod wpływem hellenistycznym
Materiał piśmienny - tabliczki drewniane (tabulae), papirusy (chartae), pergaminy (membranae)
Typy dokumentów
dyspozytywne (konstytutywne) - jeśli pismo było konieczne dla ważności aktu prawnego
deklaratywne - gdy pismo służyło celom dowodowym
rodzaje dokumentów deklaratywnych:
testatio (dokument ze świadkami, najczęściej siedmioma, w trzeciej osobie)
chirographum (dokument w pierwszej osobie, bez świadków)
tabelliones - zawodowi pisarze dokumentów
Justynian przy pewnych ważnych aktach (kupna, zamiana, darowizna) dał wybór formy.
Dokumenty prywatne - documenta privata (np. chirographa)
Dokumenty o charakterze publicznym:
instrumenta publice confecta - dokumenty sporządzane przez tabelliones
instrumanta quasi publice confecta - dokumenty z podpisami przynajmniej 3 świadków
instrumenta publica - oświadczenia stron składane przed władzami
3. Wykładnia czynności prawnych i wady woli
Kwesta woli_(voluntas)_______________________________________________________
Wewnętrzny formalizm - wypowiedziane w akcie słowa były rozumiane w powszechnym użyciu, choćby indywidualna wola im nie odpowiadała
Sposoby objawiania woli:
formalny (uroczysty)
nieformalny (nieuroczysty)
bezpośrednio (słowa, pismo)
przez czynności konkludantne (czynności, które nie dają szansy na wątpliwość co do woli)
Z biegiem czasu zaczęto się interesować wolą indywidualną
CUM IN VERBIS NULLA AMBIGUITAS EST,
NON DEBET ADMITTI VOLUNTATIS QUAESTIO
(jeśli w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy dopuszczać do badanie kwestii indywidualnej woli)
Problem verba-voluntas. Jeśli zachodziła rozbieżność konkretnej woli z wypowiedzianymi słowami, to uznawano akt za nieważny lub opierano się na indywidualnej woli.
IN CONVENTIONIBUS CONTRAHENTIUM
VOLUNTATEM POTIUS QUAM VERBA SPECTARI PLACUIT
(w porozumieniach kontrahentów należy raczej uwzględniać wolę niż słowa)
rozstrzygnięcia jurystów dotyczące woli miały charakter kazuistyczny
QUI TACET CONSENTIRE VIDETUR
(milczenie jest uznawane za oznakę zgody)
stosowane w przypadkach gdzie osoba nie zgadzająca się winna mówić.
A n i m u s - zamiar skierowany na określony cel prawny - wszedł w istotę pewnych zdarzeń prawnych (np. darowizna, nabycie itp.)
oprócz woli brano też pod uwagę inne elementy o charakterze społecznym i politycznym:
favor libertatis (wątpliwości na korzyść utrzymania stanu wolności)
favor testamenti (wątpliwości na korzyść utrzymania testamentu)
favor debitoris (wątpliwości na korzyść dłużnika)
Wady woli__________________________________________________________________
Początkowo nie były brane pod uwagę.
R e s e r v a t i o m e n t a l i s (zastrzeżenie potajemne) - oświadczenie jednej strony, która w rzeczywistości nie chciała tego, co oświadczyła. Nie było to jednak widoczne dla innych. Taki akt był ważny.
Oświadczenie „nie na serio” - na scenie w żarcie, przy którym brak woli skierowanej na wywołanie skutków prawnych wynikał z okoliczności. Taka czynność była nieważna
S y m u l a c j a ( s i m u l a t i o ) - pozorne zawarcie aktu w porozumieniu z drugą stroną, choć na zewnątrz występował on jako zamierzona czynność prawna. Taki akt był nieważny- strony nie chciały by akt ów wywoływał skutki prawne. Często stosowano symulację do obejścia przepisów prawnych.
bezwzględna (gdy żadna ze stron nie ma zamiaru zawierać jakiegokolwiek aktu prawnego) - czynność nieważna
względna (gdy chce się wywołać skutki prawne innej czynności - ważna czynność ukrywana
Błędy_(error, ignorantia)_____________________________________________________
Błąd - mylne wyobrażenie o fakcie lub o prawie.
Błąd co do prawa - e r r o r (ingnorantia) i u r i s
Błąd co do faktu - e r r o r (ignorantia) f a c t i
REGULA EST IURIS QUIDEM IGNORANTIAM CUIQUE NOCERE,
FACTI VERO IGNORANTIAM NON NOCERE
(nie znajomość prawa nie chroni nikogo)
wyjątek - żołnierze, minores, kobiety, wieśniacy
Przy kontraktach konsensualnych - opartych na consensus, błąd co do faktu powodował nieważność umowy z powodu braku porozumienia (dissensus).
Kategorie błędów powodujących nieważność:
error in negotio - błąd co do typu czynności prawnej (jedna osoba myśli o najmie, druga o sprzedaży)
error in coropre - błąd co do identyczności przedmiotu
error in materia, in substantia, in qualitate - błąd co do istotnych właściwości rzeczy (np. jedna strona myślała, że coś jest złote a było tylko pozłacane) - błąd ten nie powodował nieważności przy umowach formalnych
error in persona - błąd osoby, z którą ktoś zawierał akt prawny
Inne błędy:
error in nomine - użycie różnych oznaczeń - nie powodował nieważności
falsa demonstratio - przy testamencie mylny dodatek do właściwie określonego przedmiotu (np. dom, który kupiłem od Titusa...) - nie powodował nieważności, jeśli nie był zamierzony jako wymóg (falsa demonstratio non nocet).
błąd co do pobudek (np. skutek złego skalkulowania pieniędzy przez sprzedawcę)
ERRANTIS NULLA VOLUNTAS EST
(znajdujący się w błędzie nie ma żadnej woli)
Podstęp (Dolus)______________________________________________________________
D o l u s i n c o n t r a h e n d o - podstęp przy zawarciu umowy polegający na umyślnym utrzymaniu w błędzie
Wg. Ius civile akt taki był ważny
Do zaskarżenia służyły środki pretorskie:
actio de dolo - przysługiwała przeciw oszustowi po wykonaniu zobowiązania.
Zasądzenie pociągało za sobą infamię
Jeśli oszukano po obu stronach - środek nie przysługiwał
Istniała możliwość uniknięcia zasądzenia przez wydanie roszczenia
Wysokość szkody ustalał powód w drodze litis aestimatio
exceptio doli - przysługiwała powodowi przed wypełnieniem zobowiązania, gdy został pozwany do jego wypełnienia.
Exceptio doli specialis - jeśli powód powoływał się na to, że kontrahent wprowadził go w błąd
Exceptio doli generalis - jeżeli powód powoływał się na fakt, że żądanie dokonania roszczenia jest sprzeczne z dobrymi obyczajami
Przymus____________________________________________________________________
Przymus sprzeczny z prawem i dobrymi obyczajami - vis ac metus
W średniowieczu rozróżniono:
V i s c o m p u l s i v a (przymus psychiczny)
V i s a b s o l u t a (przymus fizyczny)
Musiała istnieć realna groźba i obawa jej rychłego wykonania
Akt dokonany pod przymusem psychicznym był wedle ius civile ważny.
QUAMVIS SI LIBERUM ESSET NOLUISSEM, TAMEN COACTUS VOLUI
(QUAMQUAM NOLUISSEM...)
(choć nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem)
mimo przymusu czynność była chciana, choć bez niego wola byłaby inna
pretor Octavius - 80 r. p.n.e.
Formuła Oktawiana - należało zwrócić wszystkie rzeczy wymuszone gwałtem lub groźbą.
edykt Hadriana
QUOD METUS CAUSA GESTUM ERIT, RATUM NON HABEBO
przepis, że pretor nie zgodzi się na ważność aktów dokonanych przy użyciu przemocy lub groźby. Środki do realizacji tej normy:
in integrum restitutio (przywrócenie do stanu poprzedniego - np. zwrot alienowanej rzeczy)
actio quod metus causa (zmierzała do zasądzenia quadruplum poniesionej szkody, po upływie roku simplum)
exceptio metus (zarzut przeciwko powództwu; miała zastosowanie, gdy pozwany był zobowiązany z przymusu)
Za Justyniana:
zniesiono in integrum restitutio
akt wymuszony był nieważny ipso iure
pozostawie nie quod metus causa - można z nią było wystąpić przeciw każdemu. Żądano zwrotu i triplum jako kary.
4. Sprzeczność treści z prawem i dobrymi obyczajami
Skutki aktu o treści sprzecznej z normą prawną mogły być regulowane przez sanctio zawartą w ustawie.
Leges imperfectae - bez kary ani sankcji nieważności
Leges minus quam perfectae - tylko kara
Leges perfectae - nieważność aktu
Od V w. n. e. - akty sprzeczne z prawem zostały uznane za nieważne
Fraus legi facta - oznaczała każde świadome naruszenie ustawy, potem także próbę obejścia prawa. Justynian przyjął nieważność takich aktów.
Juryści i cesarze walczyli z czynnościami prawnymi sprzecznymi z dobrymi obyczajami (boni mores).
Początkowo - nieważność, gdy niezgodność z obyczajami wynikała z treści aktu.
Gdy niemoralna była causa - pretor odmawiał skargi albo udzielał zarzutu.
W prawie poklasycznym - przyjęto nieważność czynności prawnych sprzecznych z dobrymi obyczajami.
5. Składniki czynności prawnych. Warunek, termin, polecenie, czas.
Akty jednolite (spólka, zlecenie)
Akty złożone - zawierające mnogość oświadczeń woli (np. testament)
Składniki aktów prawnych
essentialia negotii (istotne) - bez nich nie zachodził dany typ czynności prawnej
naturalia negotii (naturalne) - uznane przez prawo za normalne w danym typie aktu prawnego
accidentalia negotii - dodatkowe zastrzeżenia (np. warunek, termin, polecenie), strony mogły je zastrzec
Warunek (Condicio)_________________________________________________________
Warunek - przyszłe, niepewne zdarzenie, od którego zaistnienia zależna była skuteczność czynności prawnej.
Warunkami (w sensie właściwym) nie były:
condicio iuris - wymóg wynikający wprost z mocy prawa
condicio tacita (warunek milczący) - wypływający z woli stron, ale nie wypowiedziany wyraźnie
condicio in praesens vel in praeteritum collata - zdarzenie przeszłe lub teraźniejsze od którego coś uzależniano (np. jeśli żył król Partów)
condicio impossibilis - warunek niemożliwy. Początkowo nieważna była cała czynność, potem tylko warunek
warunek konieczny - będący zdarzeniem pewnym - nie ograniczał skuteczności aktu prawnego
warunek zakazany przez prawo lub niemoralny - tylko warunek był nieważny
warunek sprzeczny z innym warunkiem - nieważność całej czynności prawnej
warunek z a w i e s z a j ą c y - ze ziszczeniem się którego powstawały skutki prawne. Nie obowiązywała reguła skuteczności wstecznej (ex tunc)
warunek r o z w i ą z u j ą c y - z jego ziszczeniem ustawały skutki prawne
Absolutne władztwa nie uznające czasowego ograniczenia (wolność, władza ojcowska, własność) nie dopuszczały warunku rozwiązującego. Jeśli był - powodowało to nieważność czynności prawnej.
Warunki:
potestatywne (potestativae) - zależne od woli warunkowo uprawnionego (np. jeśli pojedziesz do Azji)
kazualne - zależne od przypadku (np. jeśli jutro będzie padał deszcz)
mieszane - częściowo uzależnione od woli uprawnionego (np. jeśli poślubisz Sabinę)
Warunki:
dodatnie (jeżeli jakieś wydarzenie nastąpi)
ujemne (jeżeli jakieś wydarzenie nie nastąpi)
Jeśli warunek dodano do a c t u s l e g i t i m i (np. per aes et libram, hereditatis aditio, accepilatio, emancipatio) - nieważność całego aktu.
Actus legitimi:
objęcie spadku ( h e r e d i t a t i s a d i t i o )
uwłasnowolnienie spod władzy ojca ( e m a n c i p a t i o )
ustanowienie opiekuna ( d a t i o t u t o r i s )
umorzenie długu ( a c c e p i l a t i o )
Termin_(Dies)_______________________________________________________________
Termin (dies) oznaczał punkt czasowy przyszłego, pewnego zdarzenia.
Określony - dies certus quando
Nieokreślony - dies incertus quando
Niedopuszczalny przy actus legitimi - jeśli go dodano, podobnie jak w przypadku terminu akt był nieważny
Termin początkowy (ex die) - „od dnia”
Termin końcowy (in diem) - „do dnia”
Dodanie terminu:
w aktach rozporządzających - nabycie po ustalonym terminie
w aktach obligacyjnych - zobowiązanie powstawało od razu, przesunięta była tylko wymagalność
Polecenie_(Modus)___________________________________________________________
M o d u s - techniczna nazwa polecenia w prawie justyniańskim.
Nakazane było pewne zachowanie się korzystającego z wyzwolenia, darowizny lub przysporzenia testamentowego.
Zwykle cele sakralne lub socjalne
Środki przymusu
Darczyńca mógł żądać zwrotu darowizny
W razie interesu publicznego lub sakralnego stosowano czasem przymus administracyjny, nie było jednak ogólnego państwowego przymusu wykonania polecenia.
Justynian - wprowadził przymus sądowy mający zapewnić wykonanie polecenia
Czas_(tempus)______________________________________________________________
Liczono w sposób ciągły, wedle kalendarza, biorąc pod uwagę wszystkie dni
(tempus continuum)
W prawie pretorskim - niekiedy tzw. tempus utile - odliczanie tylko tych dni, w których możliwe było dochodzenia prawa.
Obliczanie czasu:
Computatio civilis - najmniejsza niepodzielna jednostka - 1 dzień
Computatio naturalis - liczenie do dokładnego zejścia się chwil otwierającej i zamykającej terminu
Kalendarze w starożytnym Rzymie:
Romulusa: rok - 10 miesięcy, 304 dni
Numy Pompiliusa: rok - 12 miesięcy, 355 dni; co dwa lata dodatkowe 23 dni po 23 lutego (ten okres razem z przedłużeniem - mercedonius)
Juliusza Cezara - od 49 r. p.n.e. rok - 365 dni, 12 miesięcy, rok przestępny co 4 lata
6. Zastępstwo
Zasada niedopuszczalności do zastępstwa przy czynnościach prawnych, które z reguły powinny być dokonywane osobiście. (chodziło o zastępstwo bezpośrednie - występowanie w cudzym imieniu z bezpośrednim skutkiem dla zastąpionego)
nikt nie może nabyć prawa przez osoby nie podlegające jego władzy
nikt nie może wejść w stosunek obligacyjny, z którego byłaby zobowiązana strona trzecia
Posługiwano się dziećmi będącymi pod władzą i niewolnikami.
Wszelki ich nabytek szedł ipso iure na rzecz osoby mającej nad nimi władzę.
PER LIBERAS PERSONAS, QUAE IN POTESTATE NOSTRA NON SUNT,
ADQUIRI NOBIS NIHIL POTEST
(przez wolnych nie będących pod władzą danej osoby nic nie mogło być dla niej nabyte)
posługiwano się więc osobami podległymi.
Od II w. p.n.e. opiekun i procurator (wolny zarządca majątku) mogli występować jako zastępcy przy nabyciu posiadania oraz własności przez traditio.
Rozporządzenie dokonane przez nieuprawnionego w razie wyrażenia na to ogólnej lub szczegółowej zgody było ważne.
W prawie klasycznym i za Justyniana - zgoda po lub przed rozporządzeniem
W prawie klasycznym - zgoda tylko przed
Wedle ius civile zastępstwo niedopuszczalne było przy zobowiązaniach
zastępstwo bezpośrednie - występowanie w cudzym imieniu z bezpośrednim skutkiem dla zastąpionego
zastępstwo pośrednie - gdy osoba działała we własnym imieniu ale na cudzy rachunek. Korzyści i straty były wyrównywane z zastąpionym na podstawie łączącego ich stosunku (najmu pracy, opieki itp.)
Zastępstwo dobrowolne - podstawą było upoważnienie (iussum, mandatum) lub późniejsze zatwierdzenie
Zastępstwo konieczne - gdy zastąpiony nie miał zdolności do czynności prawnych lub miał ją ograniczoną.
N u n t i u s (posłaniec) - nie był zastępcą, „przenosił” jedynie oświadczenie woli
Dopuszczono z czasem zastępstwo przy:
nabyciu posiadania spadku
ustanawianiu kierownika przedsiębiorstwa (institor)
Prawo do zastępowania mogło polegać na:
otrzymaniu zlecenia (mandatum) w drodze dobrowolnej umowy
obowiązku urzędowym nałożonym na opiekunów
na zajęciu się cudzymi sprawami bez zlecenia (negotiorum gestio)
PAREMIE - PRAWO OSOBOWE i CZYNNOŚCI PRAWNE
Conceptus pro iam nato habetur.
(poczety jest uważany za już narodzonego)
Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.
(mający się narodzić jest uważany za narodzonego o ile chodzi o jego korzyści)
Melior condicio nostra per servos fieri potest, deterior fieri non potest.
(niewolnicy mogą tylko polepszyć stanowisko swego pana, nie pogorszyć)
In condicione servorum nulla differentia est
(nie ma różnic w stanowisku prawnym niewolników)
Servus caput nullum ius habet
(niewolnik nie ma żadnego prawa)
Patronas si clienti fraudem fecerit, sacer esto (zapis z ustawy XII Tablic).
(patron, który oszukał swego klienta, niech będzie poświęcony bogom)
Mulier autem familiae suae et caput et finis est.
(żona stanowi początek i koniec swej rodziny)
Si quod universitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas, singuli debent.
(jeśli coś jest dłużne całości, nie jest dłużne poszczególnym osobom, ani poszczególne osoby nie są dłużne tego, co jest dłużne całości)
Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet.
(nikt nie może przenieść na innego więcej prawa niż sam posiada)
Quod ab vinitio vitosum est, non potest tractu temporis convalescere.
(czynność prawna nieważna nie może ulec późniejszej konwalidacji)
Prout quidque contractum est, ita et solvi debet.
(jak coś zostało zawarte, tak winno być i rozwiązane)
Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio.
(jeśli w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy dopuszczać do badania kwestii woli)
In conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit.
(w porozumieniach kontrahentów należy raczej uwzględniać wolę niż słowa)
Regula est iuris quidem ingorantiam cuique non nocere, facti vero ignorantiam non nocere.
(fakt nieznajomości prawa nie chroni nikogo)
Quamvis si liberum esset nolluissem, tamen coactus volui.
(Quamquam noluissem, tamen coactus volui)
(choć nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem)
Per liberas personas, quae in potestate nostra non sunt, adquiri nobis nihil potest.
(przez wolnych nie będących pod władzą danej osoby nic nie może być dla niej nabyte)
Noxa caput se hitur.
(odpowiedzialność noxalna podąża za głową)
Quod metus causa gestum erit, ratum non hebebo.
(co zadziałano pod wpływem przymusu, tego nie uznam - edykt Hadriana)
Nemo alieno nomine agere potest
(nikt nie może działać w cudzym imieniu)
Qui tacet consentire videtur.
(milczenie jest uznawane za oznakę zgody, jeżeli osoba powinna była mówić)
31