Prawo osobowe (L, prawo rzymskie(1)


Nie istniał termin służący określeniu podmiotu prawnego ani zdolności prawnej.

osoba - ten, kto może być podmiotem stosunków prawnych (osoby prawne i fizyczne)

zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków.

Pełna zdolność prawna: wolny, obywatel rzymski, sui iuris, mężczyzna

status - stan prawny lub stanowisko prawne poszczególnych ludzi w sensie przynależności do pewnych wspólnot ludzkich.

Wyróżniano status libertatis, status civitatis i status familiae.

Posiadanie owych trzech status miało podstawowe znaczenie dla (pełnej lub ograniczonej) zdolności prawnej.

C a p i t i s d e m i n u t i o - utrata jednego z owych trzech status (jako zmiana dotychczasowego stanu - prioris status permutatio). Powodowała zmianę lub też utratę zdolności prawnej.

Capitis deminutio m a x i m a (magna) - utrata wolności

1) osoba alieni iuris staje się sui iuris

2) osoba sui iuris staje się alieni iuris

3) osoba alieni iuris staje się alieni iuris w innej rodzinie

  1. Osoba sui iuris - osoba nie podlegająca niczyjej władzy rodzinnej

  2. Osoba alieni iuris - osoba pod czyjąś władzą rodzinną (persona, quae alieno iure subiecta est). Osobami alieni iuris były osoby:

Osoba sui iuris mogła stać się alieni iuris (np. przez adrogatio), natomiast osoba alieni iuris mogła stać się sui iuris (np. przez remancipatio) albo alieni iuris w innej rodzinie (np. przez adoptio).

Z reguły urodzenie. Nie wymagana była zdolność dziecka do życia. Jako dowód konieczny był krzyk dziecka (Prokulianie) lub jakikolwiek (Sabinianie).

Zdolnośc prawna powstawała najczęściej wraz z urodzeniem. Płód przedwczesny, poroniony, anormalny - nie był traktowany jako człowiek.

Poczęty jest uważany za już narodzonego. Czasem przyjmowano fikcję, że nie narodzone dziecko było już urodzone. Fikcja taka stosowana była przy dziedziczeniu. Konieczne było do niej jednak rzeczywiste urodzenie. Justynian dokonał uogólnienia tej zasady na wszystkie przypadki, gdzie chodziło o dobro dziecka.

CONCEPTUS PRO IAM NATO HABETUR, QUOTIENS DE COMMODIS EIUS AGITUR.

(mający się narodzić jest uważany za narodzonego o ile chodzi o jego korzyści)

Stanowisko prawne narodzonego człowieka oceniane było na podstawie statusu ojca w dniu poczęcia, potem miarodajny był status ojca w momencie urodzenia.

Przy pochodzeniu pozamałżeńskim miarodajny był status matki w chwili urodzenia. Od Sewerów do uzyskania status libertatis wystarczało, aby matka była wolna w jakimkolwiek momencie ciąży.

dziecko prawe - poczęte w czasie trwania małżeństwa, za Justyniana także poczęte przed ale narodzone w jego trakcie.

Od Augusta - rejestr dzieci małżeńskich

Od Marka Aureliusza - rejestr obejmujący także dzieci pozamałżeńskie

Na podstawie rejestru sporządzano t e s t a t i o n e s - prywatne odpisy poświadczone przez świadków

Obowiązek rejestracji dzieci do 30 dni po urodzeniu.

Koniec prawnego bytu człowieka - Śmierć

Nie istniało urzędowe uznanie za zmarłego ani domniemanie śmierci. Nie prowadzono rejestru zgonów, sporządzano jednak testationes.

Jeśli rodzice ginęli wraz z dziećmi na skutek tego samego niebezpieczeństwa przyjmowano następującą kolejność śmierci:

dzieci niedojrzałe rodzice dzieci dojrzałe

2. Stan wolności (status libertatis)

Najważniejszy podział (summa divisio) na:

Niewolnicy z urodzenia - v e r n a e (ci, którzy urodzili się z matki niewolnicy)

Niewolnicy wojenni - c a p t i v i t a s (niewola wojenna następowała przez zagarnięcie, z reguły przez żołnierzy, lecz czasem także przez osoby cywilne)

(obydwie niewole - instytucje ius gentium)

Zasady dotyczące jeńców dotyczyły także Rzymian.

Jeśli Rzymianin, który popadł w niewolę wojenną wrócił na terytorium Rzymu, odzyskiwał swoje prawa na mocy i u s p o s t l i m i n i (nie dotyczyło to stosunków posiadania i małżeństwa). Jeśli wrócił utrzymywano, że prawa miał cały czas, ale znajdowały się w zawieszeniu (in predenti), jeśli zmarł uważano iż utracił prawa z momentem popadnięcia w niewolę.

Postliminum in bello - podczas wojny

Postliminum in pace - podczas pokoju

L e x C o r n e l i a - na jej podstawie twierdzono, że testament zmarłego w niewoli obywatela jest ważny. Fingowano, że umarł w chwili popadnięcia w niewolę, a więc jeszcze jako obywatel.

Trans Tiberim groziło za:

Niewola jako kara:

Inne przypadki popadnięcia w niewolę:

Jeżeli niewolnicy oddanej w ususfructus (użytkowanie) urodziło się dziecko  wracała potem do właściciela razem z dzieckiem.

Popadnięcie w niewolę wedle prawa cywilnego ( i u s c i v i l e ):

Wszystkie sposoby oprócz urodzenia się z matki niewolnicy i niewoli wojennej (był to instytucja ius gentium)

(nie ma różnicy w stanowisku prawnym niewolników)

(niewolnik nie ma żadnego prawa)

z jednej strony: osoby z drugiej: rzeczy

jako osoby: alieni iuris pod dominica potestas swoich panów

ograniczona zdolność do czynności prawnych

jako rzeczy: zaliczani do res corporales i res mancipi. Przedmiot własności i innych praw rzeczowych. Zasadą było pełne władztwo pana nad niewolnikiem.

Pewne ograniczenia tej zasady:

Brak zdolności prawnej.

Posiadali zdolność do czynności prawnych ale ich skutki dotyczyły w zasadzie tylko panów.

MELIOR CONDICIO NOSTRA PER SERVOS FIERI POTEST, DETERIOR FIERI NON POTEST

(niewolnicy mogą tylko polepszyć stanowisko swego pana, nie pogorszyć)

Wszelkie nabytki (przez akty naturalne i prawne) należały się panu.

Wedłe ius civile niewonik nie mógł zaciągać zobowiązań. Od okresu średnioklasycznego jego długi tworzyły zobowiązania naturalne (obligatio naturales)

Zobowiązania niewolnika miały charakter faktyczny - nie były zaskarżalne

Jeżeli niewolnik zawarł zobowiązanie:

Odpowiedzialnośc n o x a l n a - poszkodowany pozywał pana zamiast niewolnika.

Z deliktów niewolnika powstawały actiones noxales - pan mógł oddać niewolnika poszkodowanemu. Uwalniał się wówczas od odpowiedzialności za jego czyn.

NOXA CAPUT SE HITUR

(odpowiedzialność noxalna podąża za głową)

w przypadku niewolników odpowiedzialność noxalna była „wadą fizyczną” rzeczy.

Brak zdolności sądowej w postępowaniu legisakcyjnym i formularnym. W postepowaniu kognicyjnym - zdolnośc ograniczona.

Dla niewolnika, także dla syna rodziny.

Wydzielony przez właściciela (concessio peculii) szczególny majątek, który mógł zawierać rzeczy i prawa (w tym zwierzęta i innych niewolników - servi vicarii) Niewolnik administrował majątkiem (posiadał tzw. libera administratio) i pobierał z niego korzyści.

Peculium stanowiło własność pana i podlegało odwołaniu wedle jego woli.

Dopuszczano wzajemne wierzytelności między panem a niewolnikiem.

Niewolnik mógł też zawierać akty prawne dotyczące peculium z innymi osobami.

Czasem niewolnik zawierał umowę o pomnożenie peculium - gdy je odpowiednio pomnożył zyskiwał wolność.

Niewolnik nie wchodził w żadne uznane prawnie związki rodzinne.

Niemożliwe było małżeństwo - zamiast niego był możliwy trwały związek o charakterze faktycznym ( c o n t u b e r n i u m ). Dziecko niewolnicy - stanowiło własność pana - nie łączyły go stosunki prawne z rodzicami (tylko pokrewieństwo faktyczne)

Justynian - zezwolił na dziedziczenie beztestamentowe w przypadku pokrewieństwa faktycznego

V i n d i c a t i o i n l i b e r t a t e m - osoba trzecia uważa, że dana osoba jest wolna

V i n d i c a t i o i n s e r v i t u t e m - dana osoba uważa, że ktoś jest jej niewolnikiem

W obu przypadkach osoba o której status chodziło musiała być zastąpiona przez osobę trzecią (tzw. a d s e r t o r in libertatem). Justynian zniósł tę instytucję i odtąd zainteresowana osoba sama prowadziła causa liberalis.

Zakończenie niewoli__________________________________________________________

M a n u m i s s i o - akt w którym właściciel dawał wolność niewolnikowi lub pater familias dziecku.

Manumissio t e s t a m e n t o (akt mortis causa)

Winno było być dokonane w testamencie lub w kodycylu potwierdzonym w testamencie. Niewolnik stawał się wolny bezpośrednio a spadkodawca był wyzwalającym i patronem.

Wyzwoleniec określany był jako „libertus orcinus”. Czasem odbywało się to wszystko pod warunkiem zapłaty spadkobiercy kwoty wykupu.

spadkodawca prosił tego, kto mógł być obciążony fideikomisem by wyzwolił własnego lub (po nabyciu) cudzego niewolnika. Powstawała wówczas fideicomissaria libertas. Patronem był obciążony.

Manumissio v i n d i c t a

Dokonywana w formie pozornego procesu windykacyjnego, „in iure cessio” opartej na vindicatio in libertatem. Pan uznawał roszczenie adsertor in libertatem lub też milczał. Pretor dokonywał addictio, dającej wolność.

Za Justyniana wystarczało oświadczenie o wyzwoleniu niewolnika złożone przed władzą.

Manumissio c e n s u - wyzwalanie przez wpis na listę obywateli.

Niewolnik na mocy upoważnienia pana wnioskował przy „census” wciągnięcie go jako wolnego do rejestru obywateli, a cenzor czynił to zgodnie ze swoją funkcją. Ten rodzaj manumissio zawsze powodował automatyczne uzyskanie obywatelstwa rzymskiego (dwa pierwsze rodzaje - od 312 p.n.e.)

Wyzwolenia pretorskie (od późnej republiki)

wyzwalani nie otrzymywali obywatelstwa rzymskiego, nie mogli sporządzać testamentu, ich majątek przechodził po śmierci na patrona jako peculium.

Manumissio i n s a c r o s a n c t i s e c c l e s i s

Wyzwolenie przez oświadczenie właściciela przed biskupem i zebraną gminą chrześcijańską.

(także obywatelstwo). Od Konstantyna Wielkiego sposób ten został włączony do ius civile.

Lex Iunia Norbana - 19 r. n.e.

Prawna wolność dla wyzwolonych, stanowisko Latini Coloniari.

Za Justyniana wszystkie formy obecne wówczas manumissio powodowały automatyczne uzyskanie obywatelstwa rzymskiego.

Ustawy ograniczające wyzwolenia:

Ilość niewolników, których można było wyzwolić wg. Lex Fufia Caninia:

Inne sposoby zakończenia niewoli:

Wyzwoleńcy (liberti, libertini)_________________________________________________

Często byli nimi lekarze, rzemieślnicy, drobni urzędnicy.

W stosunku do wolno urodzonych (i n g e n u i) byli prawnie upośledzeni. Nie mieli ius honorum. Ograniczenia wynikały z patronatu właściciela.

Patronat - wraz z upływem czasu uprawnienia patrona zmniejszały się. Początkowo wyzwalany był bowiem tylko klientem (np. manumissio testamento), potem stał się obywatelem rzymskim. W prawie poklasycznym patronat stanowił sumę poszczególnych uprawnień patrona.

Patron - miał prawo karcenia a pierwotnie nawet prawo życia i śmierci (ius vitae necisque)

O p e r a e - bezpłatne usługi świadczone przez wyzwoleńca patronowi zawarte często w umowie przed manumissio. Wymagane było dodatkowo przyrzeczenie przez przysięgę po wyzwoleniu. Do owych usług mógł być uprawniony patron i jego potomkowie albo mogły one także występować między obcymi osobami (operae fabriles)

Przy wykonywaniu owych usług przysługiwała patronowi ochrona socjalna.

Uzyskanie stanowiska wolno urodzonego (ingenuus)

Dopuszczone było odwołanie wyzwolenia niewdzięcznego wyzwoleńca.

Grupy osób o prawnie ograniczonej wolności_(półwolni)___________________________

  1. Klienci ( c l i e n t e s )

Przeważnie drobni chłopi. Zależni od gentes i gentiles lub od całej gminy. Stosunek klienteli powstawał z:

Pierwotnie byli też nimi prawdopodobnie wyzwoleńcy.

XII Tablic - PATRONUS SI CLIENTI FRAUDEM FECERIT, SACER ESTO (patron, który wyrządził szkodę klientowi, niech będzie poświęcony bogom  takiego patrona można było nawet zabić). W późnej republice klienci zostali pełnoprawnymi obywatelami.

  1. M a n c i p i u m

Mancipatio - akt w którym ktoś brał we władztwo inną osobę lub rzecz.

Władza na cudzym dzieckiem rodziny nabyta w drodze mancipatio. Servi loco - stanowisko niewolnika. Brak zdolności majątkowej. Mancipium kończyło się manumissio lub remancipatio na rzecz rodziców.

Znikło na zachodzie w prawie poklasycznym. Nie było go za Justyniana.

  1. Kolonowie ( c o l o n i )

Termin ten pierwotnie oznaczał dzierżawców rolnych , drobnych.

Przywiązani do gleby - glebae adscripti

Za Dioklecjana - początek na gruntach państwowych i cesarskich. Coloni byli przywiązani do gleby, nie można było im opuszczać ziemi. Posiadali stanowisko podobne do niewolniczego. Za Justyniana - zakaz małżeństwo wolnego z cudzym adscripticius.

Początek kolonatu:

Zakończenie kolonatu:

  1. Radni miejscy

Stanowiska przymusowe i dziedziczne.

Odpowiadali całym swoim majątkiem za podatki i ciężary nałożone na ich gminy.

  1. Członkowie grup zawodowych

Zrzeszeni za dominatu w przymusowych związkach - corpora

Nie mogli zmieniać miejsca zamieszkania, zawodu. Ich stanowisko było dziedziczne.

f) Procuratores i actores

Wolni zarządcy majątków, głównie nieruchomości. Często porównywani z niewolnikami i kolonami.

Mieli własny majątek - peculium, mogli nim rozporządzać za zgoda pana.

Grupy osób o wolności tylko faktycznie ograniczonej______________________________

M e r c e n a r i i - fizycznie pracownicy wynajęci na podstawie locatio conductio. Pracodawca miał nad nimi władzę dyscyplinarną.

A d d i c t i - dłużnicy podlegli egzekucji osobistej. Zakończenie zależności przez „solutio”.

H o m o l i b e r b o n a f i d e s e r v i e n s - wolny znajdujący się w posiadaniu innej osoby uważającej go za niewolnika

R e d e m p t i a d h o s t i b u s - wykupieni od niewoli wojennej - mogli być zatrzymani do spłaty.

A u c t o r a t i - ci, którzy wynajęli impresario swe usługi jako gladiatorzy.

N e x i - osoby, które zaciągnęły pożyczkę w formie nexum. Więzieni w ramach odpowiedzialności.

3. Stan obywatelstwa (status civitatis)

prawo rzymskie rozróżniało:

Od obywatelstwa należy odróżniać zamieszkanie (domicilium) i pochodzenie (origo).

Stanowisko publicznoprawne obywatela:

Stanowisko prywatnoprawne obywateli:

Z obywatelstwem łączyły się ius honorum, ius suffragii i służba w legionach.

Ius civile - dotyczyło jedynie obywateli rzymskich (peregrynów o ile otrzymali ius conubii lub ius comercii)

212 n. e. - rozporządzenie cesarza Karakalii (Constitutio Antoniniana)

wszyscy wolni poddani otrzymali obywatelstwo rzymskie.

Grupa odrębna od Rzymian i cudzoziemców.

Latini p r i s c i, veteres - dawni latynowie. Mieli własne prawo, zblizone do rzymskiego. Rekrutowali się z gmin związku latynskiego rozwiązanego po wojnie z Rzymem

(338 r. p. n. e.)

Latini c o l o n i a r i - mieszkańcy kolonii latyńskich poza Italią i w prowincjach.

Nie mieli ius migrandi ani conubium z Rzymianami, mieli natomiast commercium.

Otrzymali obywatelstwo w 212 r. n. e.

Wyzwoleni na skutek wyzwoleń pretorskich. Lex Iunia z 19. r. p. n. e.

Nie mogli testować ani nabywać niczego z testamentu. Po śmierci ich majątek przypadał wyzwolicielowi jako peculium. Mieli commercium ale nie connubium.

Justynian dał im obywatelstwo rzymskie.

Foedus - układy Rzymu z gminami nielatyńskimi

Ludzie wolni nie będący obywatelami rzymskimi i Latynami. W sensie szerszym obejmowało to określenie także Latynów.

Za Justyniana nie istniały już kategorie peregrynów i Latynów.

4. Stanowisko w rodzinie (status familiae)

Familia, rodzina - termin pierwotnie określający związek rodzinny jako całość, obejmującą osoby i rzeczy.

Patria potestas (władza ojcowska)

Jej podlegli nie mieli zdolności prawnej, albo ograniczoną.

Była zasadniczo dożywotnia.

Była monokratyczna i patriarchalna.

Pater familias - nie podlegał niczyjej władzy. Mógł być nieżonaty i bezdzietny. Miał pełną zdolność prawną. Jego wiek nie miał znaczenia.

Mater familias - żona pater familias. Nawet ona (jak i inne kobiety) nie mogła mieć władzy na innymi osobami - nawet nad własnymi dziećmi.

Żona stanowi początek i koniec swej rodziny.

Ród (gens) - związek wielu rodzin, które wyprowadzały swe pochodzenie od jednego męskiego przodka (pater gentis) i nosiły to samo nazwisko rodowe. Należeli tu też agnaci - najbliżsi członkowie rodu (gentiles)

Początkowo istniały tylko rody patrycjuszowskie, potem także plebejskie.

C o g n a t i o - związek pokrewieństwa krwi. Pokrewieństwo oparte na pochodzeniu jedej osoby od drugiej lub dwóch osób od tej samej trzeciej osoby.

Krewni w linii prostej (linea recta) - np. ojciec i syn

Krewni w linii bocznej (linea obliqua) - np. brat i siostra

(ile urodzeń, tyle stopni pokrewieństwa)

A g n a t - ten co pozostaje pod władzą tego samego pater familias.

Powinowactwo ( a f f i n i t a s )

Stosunek między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Ustaje wraz z rozwiązaniem małżeństwa.

Władza ojcowska (patria potestas)______________________________________________

Obejmowała wszystkie osoby i rzeczy.

M a n u s - termin początkowo znaczył „ręka”. Potem odnosił się do żony znajdującej się we władzy męzą (uxor in manu)

M a n c i p i u m - oznaczał akt mancipatio, potem niewolnika, potem w końcu władzę nabywaną przez mancipatio.

P a t r i a p o t e s t a s - dotyczyła osób znajdujących się we władzy o charakterze rodzinnym.

Władza rodzinna - charakter osobisty, niezbywalna, niedziedziczna

Władza opiekuna i kuratora - ograniczona, niedziedziczna, wyjątkowo zbywalna

Władza patrona - nie miała charakteru rodzinnego, niezbywalna, przechodziła na sui heredes

Władza nad niewolnikami (dominica potestas) - majątkowa, zbywalna, dziedziczna

Opierała się na więzi agnacyjnej (agnatio)

Pod władzę pater familias wchodziło się przez urodzenie (także dzieci własnych dzieci  wnuki) lub pewne akty prawne:

Podział osób na alieni iuris (podległych patria potestas) i sui iuris (niezależnych)

Patria potestas ograniczała zdolność majątkową dzieci. Dopiero za Justyniana dzieci uzyskały prawie całkowita zdolność majątkową.

Capitis demminutio minima - skutek conventio in manum i adrogatio kobiety sui iuris.

Utrata stanowiska w rodzinie:

Na skutek śmierci pater familias albo jego capitis deminutio maxima lub media powstawało tyle rodzin ile osób pod bezpośrednią władzą pater familias stało się osobami sui iuris. Mężczyźni stawali się patres familias a kobiety in manu i potomkowie wchodzili pod ich władzę.

5. Inne ograniczenia zdolności prawnej

Stan społeczny - znaczenie wyjątkowe, brak conubium patrycjuszy z plebejuszami (lex Canuleia, 445 r. p.n.e.)

Płeć - upośledzone stanowisko kobiet. Nie miały władzy nad dziećmi. W razie conventio in manum stawały się osobami alieni iuris. Podczas gdy były osobami sui iuris podlegały opiece. Kobieta nie mogła dokonać przysposobienia i zostać opiekunem.

Religia - ograniczenia dopiero od czasów chrześcijańskich. Przeciw odstępcom, poganom, Żydom, heretykom. Żydzi nie mogli być właścicielami niewolników-chrześcijan.

Cześć (existimatio)- mogła być umniejszona w drodze infamii lub turpitudo, w zasadzie na całe zycie.

Noty cenzorskie ignominia (prawo klasyczne) infamia

Od Justyniana:

Infamia bezpośrednia - powodowało ją samo zniesławiające postępowanie (prostytutki, bigamiści, aktorzy itp.)

Infamia pośrednia - powstawała przez zasądzenie w publicznoprawnym procesie karnym z deliktów lub skarg zniesławiających (actiones famosae).

Rodzaje infamii:

6. Zdolność do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do osobistego dokonywania czynności prawnych czyli do osobistego składania oświadczeń woli skierowanych na skutki prawne.

Nie była jednakowa dla wszystkich ludzi. Wpływ na to miała płeć, wiek, stan psychiczny, marnotrawstwo.

Infirmitas aetis - słabość wieku

Infirmitas sexus - słabość płci

Niedojrzali (impuberes):

1. I n f a n t e s - ci, którzy z powodu młodego wieku nie potrafili wypowiadać słów aktów prawnych. Górna granica - 7 lat.

Nie posiadali zdolności do czynności prawnych, nie odpowiadali za delikty.

2. I m p u b e r e s i n f a n t i a m a i o r e s

Ci nie będący infantes ale jeszcze nie dojrzali (puberes).

Sabinianie - opowiadali się za kryterium indywidualnej dojrzałości płciowej

Prokulianie - 14 lat (zwycięski pogląd), kobiety - 12 lat. W prawie poklasycznym niekiedy 18 lat.

Mieli pełna zdolność przy aktach polepszających ich sytuację, przy pogarszających niezbędna była zgoda opiekuna (auctoritas tutoris). Jeżeli nie było zgody kuratora - „czynność kulejąca” (negotium claudicuus)

Nie mogli zawrzeć małżeństwa, sporządzić testamentu.

Za delikty odpowiadali na początku kazualnie, potem przyjęto pełną odpowiedzialność

Opiekun (tutor) dla impuberes infantia maiores wyznaczany był na podstawie:

3. Dojrzali ( p u b e r e s )

Posiadali pełną zdolnośc do czynności prawnych i odpowiadali całkowicie za delikty. Do 25 lat minores - małoletni (wprowadzano dla nich pewne ograniczenia)

Minor miał pełną zdolność do czynności prawnych. Środki ochronne nie pozwalały mu na zaciągnięcie kredytu. Minores niekiedy korzystał z kuratora (ustanawiany przez magistraturę) - konieczny był jednak jego wniosek - wówczas akty pogarszające jego stanowisko wymagały zgody kuratora.

Mężczyźni od 20, kobiety od 18 roku życia mogły otrzymać od cesarza stanowisko prawne osób pełnoletnich jeśli cieszyły się dobrą opinią moralną i wystąpiły z wnioskiem.

(upełnoletnienie - venia aetatis)

Pierwotnie wszystkie kobiety znajdowały się pod władzą. Jeśli były sui iuris - podlegały opiece (tutela mulierum). Konieczna była opiekuna do większości aktów prawnych.

Od Konstantyna W. nie było już opieki

Na początku dominatu znikła „manus”

Tylko ciężkie i ewidentne przypadki

Już we wczesnej republice f u r i o s i nie posiadali zdolności do czynności prawnych i nie odpowiadali za delikty.

Osoby z okresowo zakłóconymi czynnościami psychicznymi ( d e m e n t e s ) - w prawie klasycznym traktowane jako furiosi.

Przejściowe ustąpienie choroby - tzw. „jasne chwile” (lucida intervalla)

Fizyczne ułomności - nie miały wpływu, chyba, że wykluczały zawarcie pewnych aktów (głusi, niemi itp.)

Magistratus czasem niektórym ułomnym ustanawiał do pomocy cura debilium.

W razie stwierdzenie przez magistraturę marnotrawstwa  interdictio i oddanie marnotrawcy ( p r o d i g u s ) pod kuratele (cura prodigi).

7. Osoby prawne

Osoba prawna - związek osób lub masa majątkowa (fundacja) wyposażona w podmiotowość prawną.

Korporacja - związek osób, który dopuszczał zmianę członków, zachowując mimo to swą prawną tożsamość. Korporacje były znane od dawna w Rzymie - należało do nich państwo, gminy (municipia, coloniae), zrzeszenia w celach publicznych, sakralnych.

SI QUOD UNIVERSITATI DEBETUR, SINGULIS NON DEBETUR;

NEC QUOD DEBET UNIVERSITAS, SINGULI DEBENT.

Jeśli coś jest dłużne całości, nie jest dłużne poszczególnym osobom, ani poszczególne osoby nie są dłużne tego, co jest dłużne całości. Żaden członek nie miał w majątku korporacji udziału do swej dyspozycji. Majątek ów był prawnie oddzielony od majątków członków.

Państwo rzymskie - „populus Romanus” - zbiorowość wszystkich obywateli. Majątek państwa: res publicae populi Romani.

A e r a r i u m - Skarb państwa, będący do dyspozycji Senatu (rozumiany jako dobro publiczne)

F i s c u s (Caesaris, Augusti) - majątek, którym dysponował samodzielnie cesarz na podstawie swojej władzy. Poszczególne kasy (stationes fisci) - filie bez podmiotowości. Przechodził na następnego cesarza.

P a t r i m o n i u m C a e s a r i s - osobisty majątek cesarza, regulowany zwykłymi zasadami prawa prywatnego. Przechodził na prywatnoprawnych spadkobierców.

R e s ( r a t i o ) p r i v a t a - prywatny majątek cesarza służący do jego osobistego użytku, którym on mógł swobodnie dysponować. Nazywano go patrimonium privatum. Majątek cesarza, a nie państwowy (od III - IV w. nastąpiło znaczne zlanie się obu majątków)

Gminy - organizacje, powstanie regulowało prawo publiczne. Miały zdolność w procesie cywilnym od późnej republiki. Zdolność uzyskały potem municipia i coloniae.

Jako zastępcy w obrocie prawnym działali: magistratury (zastępcy bezpośredni) oraz actor lub syndicus (zastępcy pośredni).

Hierarchia korporacji w Rzymie:

1. Populus Romanus

  1. Gminy miejskie (civitates, municipia) i wiejskie (vici, pagi)

  2. Związki osób prywatnych (np. collegia, corpora itp.)

Stowarzyszenia (c o l l e g i a, sodolitates, societates) - pełniły funkcje publiczne lub sakralne

Przykłady stowarzyszeń:

Decuriae apparitorum (stowarzyszenia niższych urzedników)

Societates publicanorum (spółki dzierżawców dochodów państwowych)

Collegia funeraticia (stowarzyszenia pogrzebowe)

Stowarzyszenia zawodowe (rzemieślników, kupców, armatorów itp.)

Swoboda stowarzyszeń - od prawa XII Tablic

TRES FACIUNT COLLEGIUM

(trzech tworzy stowarzyszenie).

Do utrzymania istniejącego stowarzyszenia wystarczał jeden członek.

Statut stowarzyszenia mógł być dobrowolny, ale zgodny z prawem.

Lex Iulia (de collegiis)

Wymagana była koncesja senatu (później cesarza) na powstanie tych stowarzyszeń, które przewidywały zgromadzenia członków.

Za dominatu istniał stały nadzór państwa nad stowarzyszeniami

Stosunki zewnętrzne stowarzyszenia

Stosunki wewnętrzne stowarzyszenia

Rozwiązanie stowarzyszenia:

Podstawa prawna: umowa

Majątek: własność wspólna (każdy odpowiadał solidarnie)

Spółka gasła wraz z wystąpieniem choćby jednej osoby.

Były także korporacjami. Kościół posiadał zdolność majątkową - do niego należał majątek.

W obrocie prywatnoprawnym - kościół działał przez biskupa lub zarządcę

Majątkiem (dosyć swobodnie) zarządzał biskup.

Klasztory - także miały zdolność majątkową. Działali za nie ich przełożeni.

Niesamodzielne fundacje (republika, pryncypat)

Pewne wartości majątkowe przysparzano gminom, stowarzyszeniom itp. Z poleceniem użycia ich w konkretnym celu. Same masy majątkowe nie były podmiotami prawnymi.

Fundacje dobroczynne (piae causae)

Wartości majątkowe na cele dobroczynne. Niektóre masy majątkowe tego rodzaju należały do osób fizycznych lub korporacji. Istniały jednak także samodzielne masy majątkowe z własnym zarządem.

CZYNNOŚCI PRAWNE

1. Pojęcie i podziały czynności prawnych

Rzymianie nie sformułowali podziału faktów prawnych, ani pojęcia i teorii czynności prawnych.

Typizacja czynności prawnych - prawnie uznane były tylko niektóre ich typy.

czynność prawna - oświadczenie woli jednej lub więcej osób skierowane na skutki prawne (ich powstanie, zmianę, zniesienie).

Nabycie prawa - jeden z najważniejszych skutków czynności prawnych

nabycie p i e r w o t n e - bez względu na prawo ewentualnego poprzednika

nabycie p o c h o d n e - wywodzone od poprzednika

NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTES QUAM IPSE HABET.

(nikt nie może przenieść na innego więcej prawa niż sam posiada)

istniały jednak pewne wyjątki - np. użytkowanie nie mogło być w ogóle przenoszone na inne osoby.

Nabycie t r a n s l a t y w n e - w takim samym zakresie treściowym jakie miał poprzednik

Nabycie k o n s t y t u t y w n e - w mniejszym od poprzednika zakresie

Rzymianie nie opracowali konstrukcji następstwa (sukcesji). Rozróżniali natomiast:

Prawo klasyczne - niektóre skargi (głównie pretorskie) obarczone były terminem (z reguły rocznym)

Od Sewerów przy actio in rem - przysługiwała „longi temporis praescriptio” - zarzut przedawnienia na 10 lub 20 lat

Teodozjusz II - wprowadził ogólny 30-letni termin dla dotychczasowych actiones perpetuae, chroniony przez zarzut określany jako „praescriptio (longi temporis)”

Bieg przedawnienia - rozpoczynał się od powstania skargi (actione nata)

Mógł ulec przerwaniu na skutek wniesienia skargi albo uznania roszczenia

W razie przerwy w przedawnieniu - czas liczono od nowa

  1. czynności jednostronne i wielostronne

jednostronne - oświadczenie woli jednej osoby (zapis, testament)

wielostronne - oświadczenia woli dwóch lub kilku osób (kupno, spółka)

umowa - oświadczone porozumienie przynajmniej dwóch osób, skierowanych na zamierzony skutek prawny. (w prawie rzymskim nie było technicznej nazwy umowy ani jej teorii)

lex dicta i lex contractus - dodana do głównego aktu jednostronna klauzula wiążąca razem z czynnością główną.

  1. akty mortis causa i inter vivos

akt mortis causa - akt na wypadek śmierci (np. zapis)

akt inter vivos - „akt między żyjącymi”

  1. akty odpłatne i nieodpłatne

odpłatne, lucrativa (np. kupno - sprzedaż, najem)

nieodpłatne, onerosa (np. przechowanie, darowizna itp.)

  1. czynności rozporządzające i zobowiązujące

rozporządzające - bezpośrednie zniesienie, zmiana prawa podmiotowego (np. zbycie - alienatio)

zobowiązujące - powstanie stosunku obligacyjnego

  1. akty formalne i nieformalne

formalne - wymagały określonej formy (formalizm zewnętrzny). Należały do nich: czynności per aes et libram, in iure cessio, stipulatio, mancipatio, expensilatio (kontrakt pisemny) i inne.

nieformalne - wystarczało takie objawienie woli, by można ją było poznać

  1. akty przyczynowe (kazualne) i oderwane

akty kazualne - zależne od przyczyny, podstawy

akty oderwane - nie konieczna była przyczyna (akty abstrakcyjne). Jeśli strony dodały do aktów oderwanych własną causa stawały się one aktami kazualnymi.

  1. czynności prawa scisłego i dobrej wiary

prawa scisłego (stricti iuris) - oceniane tylko wedle brzmienia prawa

prawa dobrej wiary (bonae fidei) - podlegające regułom uczciwego obrotu (zobowiązanie obejmowało nie tylko to co przyrzeczono - np. w kupnie nie było mowy o fakcie zapłaty)

Najważniejsze wymogi ważności:

nauka o nieważności czynności - słabo rozwinięta teoretycznie i terminologicznie

ius civile - znało tylko nieważność ipso iure - w sensie nieistnienia aktu prawnego

na podstawie prawa pretorskiego - czynności mogły być pozbawione ważności

Za Justyniana - Actio i in integrum restitutio były skargami o usunięcie zaistniałych skutków, exceptio służyła jako środek defensywny przeciw wniesionej skardze.

Nieważność b e z w z g l ę d n a - akt prawny nie istnieje w danej sferze prawnej (np. darowizna między małżonkami)

Nieważność w z g l ę d n a - czynność jest ważna, ale zaczepialna (zaskarżalna)

Istniała też nieważność względem niektórych osób

Nieważność - całkowita (cały akt), częściowa (część aktu)

Nieważność - początkowa lub późniejsza

(czynność prawna nieważna nie mogła ulec późniejszej konwalidacji)

wyjątki:

Konwersja - nieważna czynność prawna mogła być uznana za inną, której wymogi zostały spełnione.

2. Forma czynności prawnych

Forma nie była traktowana jako uzewnętrznienie woli, ale jako wyrażenie treści aktu, które powodowało skutki prawne.

Najdawniejsza forma - rytualnie wypowiedziane słowa, czasem z udziałem świadków

Czynności p e r a e s e t l i b r a m - powstające za pomocą spiżu i wagi. Konieczne były wówczas odpowiednie słowa, świadkowie, wagowy odważający spiż (aes). Potem posługiwano się pieniądzem.

Mała ilość istniejących aktów prawnych - wiele z nich służyło do kilku celów (np. in iure cessio)

Czynności nieformalne - początkowo miały charakter tylko faktyczny, dopiero z biegiem czasu stały się aktami formalnymi.

Od późnej republiki istoty czynności prawnej dopatrywano się w woli - specjalna forma była jedynie uzewnętrznieniem

Rosła rola formy pisemnej - pod wpływem hellenistycznym

Materiał piśmienny - tabliczki drewniane (tabulae), papirusy (chartae), pergaminy (membranae)

Typy dokumentów

rodzaje dokumentów deklaratywnych:

tabelliones - zawodowi pisarze dokumentów

Justynian przy pewnych ważnych aktach (kupna, zamiana, darowizna) dał wybór formy.

Dokumenty prywatne - documenta privata (np. chirographa)

Dokumenty o charakterze publicznym:

3. Wykładnia czynności prawnych i wady woli

Wewnętrzny formalizm - wypowiedziane w akcie słowa były rozumiane w powszechnym użyciu, choćby indywidualna wola im nie odpowiadała

Sposoby objawiania woli:

Z biegiem czasu zaczęto się interesować wolą indywidualną

CUM IN VERBIS NULLA AMBIGUITAS EST,

NON DEBET ADMITTI VOLUNTATIS QUAESTIO

(jeśli w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy dopuszczać do badanie kwestii indywidualnej woli)

Problem verba-voluntas. Jeśli zachodziła rozbieżność konkretnej woli z wypowiedzianymi słowami, to uznawano akt za nieważny lub opierano się na indywidualnej woli.

IN CONVENTIONIBUS CONTRAHENTIUM

VOLUNTATEM POTIUS QUAM VERBA SPECTARI PLACUIT

(w porozumieniach kontrahentów należy raczej uwzględniać wolę niż słowa)

rozstrzygnięcia jurystów dotyczące woli miały charakter kazuistyczny

QUI TACET CONSENTIRE VIDETUR

(milczenie jest uznawane za oznakę zgody)

stosowane w przypadkach gdzie osoba nie zgadzająca się winna mówić.

A n i m u s - zamiar skierowany na określony cel prawny - wszedł w istotę pewnych zdarzeń prawnych (np. darowizna, nabycie itp.)

oprócz woli brano też pod uwagę inne elementy o charakterze społecznym i politycznym:

Początkowo nie były brane pod uwagę.

R e s e r v a t i o m e n t a l i s (zastrzeżenie potajemne) - oświadczenie jednej strony, która w rzeczywistości nie chciała tego, co oświadczyła. Nie było to jednak widoczne dla innych. Taki akt był ważny.

Oświadczenie „nie na serio” - na scenie w żarcie, przy którym brak woli skierowanej na wywołanie skutków prawnych wynikał z okoliczności. Taka czynność była nieważna

S y m u l a c j a ( s i m u l a t i o ) - pozorne zawarcie aktu w porozumieniu z drugą stroną, choć na zewnątrz występował on jako zamierzona czynność prawna. Taki akt był nieważny- strony nie chciały by akt ów wywoływał skutki prawne. Często stosowano symulację do obejścia przepisów prawnych.

Błąd - mylne wyobrażenie o fakcie lub o prawie.

Błąd co do prawa - e r r o r (ingnorantia) i u r i s

Błąd co do faktu - e r r o r (ignorantia) f a c t i

REGULA EST IURIS QUIDEM IGNORANTIAM CUIQUE NOCERE,

FACTI VERO IGNORANTIAM NON NOCERE

(nie znajomość prawa nie chroni nikogo)

wyjątek - żołnierze, minores, kobiety, wieśniacy

Przy kontraktach konsensualnych - opartych na consensus, błąd co do faktu powodował nieważność umowy z powodu braku porozumienia (dissensus).

Kategorie błędów powodujących nieważność:

Inne błędy:

(znajdujący się w błędzie nie ma żadnej woli)

D o l u s i n c o n t r a h e n d o - podstęp przy zawarciu umowy polegający na umyślnym utrzymaniu w błędzie

Wg. Ius civile akt taki był ważny

Do zaskarżenia służyły środki pretorskie:

Przymus____________________________________________________________________

W średniowieczu rozróżniono:

V i s c o m p u l s i v a (przymus psychiczny)

V i s a b s o l u t a (przymus fizyczny)

Akt dokonany pod przymusem psychicznym był wedle ius civile ważny.

(QUAMQUAM NOLUISSEM...)

(choć nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem)

mimo przymusu czynność była chciana, choć bez niego wola byłaby inna

pretor Octavius - 80 r. p.n.e.

Formuła Oktawiana - należało zwrócić wszystkie rzeczy wymuszone gwałtem lub groźbą.

edykt Hadriana

QUOD METUS CAUSA GESTUM ERIT, RATUM NON HABEBO

przepis, że pretor nie zgodzi się na ważność aktów dokonanych przy użyciu przemocy lub groźby. Środki do realizacji tej normy:

Za Justyniana:

4. Sprzeczność treści z prawem i dobrymi obyczajami

Skutki aktu o treści sprzecznej z normą prawną mogły być regulowane przez sanctio zawartą w ustawie.

Leges imperfectae - bez kary ani sankcji nieważności

Leges perfectae - nieważność aktu

Od V w. n. e. - akty sprzeczne z prawem zostały uznane za nieważne

Fraus legi facta - oznaczała każde świadome naruszenie ustawy, potem także próbę obejścia prawa. Justynian przyjął nieważność takich aktów.

Juryści i cesarze walczyli z czynnościami prawnymi sprzecznymi z dobrymi obyczajami (boni mores).

Początkowo - nieważność, gdy niezgodność z obyczajami wynikała z treści aktu.

Gdy niemoralna była causa - pretor odmawiał skargi albo udzielał zarzutu.

W prawie poklasycznym - przyjęto nieważność czynności prawnych sprzecznych z dobrymi obyczajami.

5. Składniki czynności prawnych. Warunek, termin, polecenie, czas.

Akty jednolite (spólka, zlecenie)

Akty złożone - zawierające mnogość oświadczeń woli (np. testament)

Składniki aktów prawnych

Warunek - przyszłe, niepewne zdarzenie, od którego zaistnienia zależna była skuteczność czynności prawnej.

Warunkami (w sensie właściwym) nie były:

warunek z a w i e s z a j ą c y - ze ziszczeniem się którego powstawały skutki prawne. Nie obowiązywała reguła skuteczności wstecznej (ex tunc)

warunek r o z w i ą z u j ą c y - z jego ziszczeniem ustawały skutki prawne

Absolutne władztwa nie uznające czasowego ograniczenia (wolność, władza ojcowska, własność) nie dopuszczały warunku rozwiązującego. Jeśli był - powodowało to nieważność czynności prawnej.

Warunki:

Warunki:

Jeśli warunek dodano do a c t u s l e g i t i m i (np. per aes et libram, hereditatis aditio, accepilatio, emancipatio) - nieważność całego aktu.

Actus legitimi:

Termin (dies) oznaczał punkt czasowy przyszłego, pewnego zdarzenia.

Określony - dies certus quando

Nieokreślony - dies incertus quando

Niedopuszczalny przy actus legitimi - jeśli go dodano, podobnie jak w przypadku terminu akt był nieważny

Termin początkowy (ex die) - „od dnia”

Termin końcowy (in diem) - „do dnia”

Dodanie terminu:

M o d u s - techniczna nazwa polecenia w prawie justyniańskim.

Nakazane było pewne zachowanie się korzystającego z wyzwolenia, darowizny lub przysporzenia testamentowego.

Zwykle cele sakralne lub socjalne

Środki przymusu

Darczyńca mógł żądać zwrotu darowizny

W razie interesu publicznego lub sakralnego stosowano czasem przymus administracyjny, nie było jednak ogólnego państwowego przymusu wykonania polecenia.

Justynian - wprowadził przymus sądowy mający zapewnić wykonanie polecenia

Czas_(tempus)______________________________________________________________

Liczono w sposób ciągły, wedle kalendarza, biorąc pod uwagę wszystkie dni

(tempus continuum)

W prawie pretorskim - niekiedy tzw. tempus utile - odliczanie tylko tych dni, w których możliwe było dochodzenia prawa.

Obliczanie czasu:

Kalendarze w starożytnym Rzymie:

6. Zastępstwo

Zasada niedopuszczalności do zastępstwa przy czynnościach prawnych, które z reguły powinny być dokonywane osobiście. (chodziło o zastępstwo bezpośrednie - występowanie w cudzym imieniu z bezpośrednim skutkiem dla zastąpionego)

Posługiwano się dziećmi będącymi pod władzą i niewolnikami.

Wszelki ich nabytek szedł ipso iure na rzecz osoby mającej nad nimi władzę.

PER LIBERAS PERSONAS, QUAE IN POTESTATE NOSTRA NON SUNT,

ADQUIRI NOBIS NIHIL POTEST

(przez wolnych nie będących pod władzą danej osoby nic nie mogło być dla niej nabyte)

posługiwano się więc osobami podległymi.

Od II w. p.n.e. opiekun i procurator (wolny zarządca majątku) mogli występować jako zastępcy przy nabyciu posiadania oraz własności przez traditio.

Rozporządzenie dokonane przez nieuprawnionego w razie wyrażenia na to ogólnej lub szczegółowej zgody było ważne.

W prawie klasycznym i za Justyniana - zgoda po lub przed rozporządzeniem

W prawie klasycznym - zgoda tylko przed

Wedle ius civile zastępstwo niedopuszczalne było przy zobowiązaniach

  1. zastępstwo bezpośrednie - występowanie w cudzym imieniu z bezpośrednim skutkiem dla zastąpionego

  1. zastępstwo pośrednie - gdy osoba działała we własnym imieniu ale na cudzy rachunek. Korzyści i straty były wyrównywane z zastąpionym na podstawie łączącego ich stosunku (najmu pracy, opieki itp.)

Zastępstwo dobrowolne - podstawą było upoważnienie (iussum, mandatum) lub późniejsze zatwierdzenie

Zastępstwo konieczne - gdy zastąpiony nie miał zdolności do czynności prawnych lub miał ją ograniczoną.

N u n t i u s (posłaniec) - nie był zastępcą, „przenosił” jedynie oświadczenie woli

Dopuszczono z czasem zastępstwo przy:

Prawo do zastępowania mogło polegać na:

PAREMIE - PRAWO OSOBOWE i CZYNNOŚCI PRAWNE

Conceptus pro iam nato habetur.

(poczety jest uważany za już narodzonego)

Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur.

(mający się narodzić jest uważany za narodzonego o ile chodzi o jego korzyści)

Melior condicio nostra per servos fieri potest, deterior fieri non potest.

(niewolnicy mogą tylko polepszyć stanowisko swego pana, nie pogorszyć)

(nie ma różnic w stanowisku prawnym niewolników)

(niewolnik nie ma żadnego prawa)

Patronas si clienti fraudem fecerit, sacer esto (zapis z ustawy XII Tablic).

(patron, który oszukał swego klienta, niech będzie poświęcony bogom)

Mulier autem familiae suae et caput et finis est.

(żona stanowi początek i koniec swej rodziny)

Si quod universitati debetur, singulis non debetur, nec quod debet universitas, singuli debent.

(jeśli coś jest dłużne całości, nie jest dłużne poszczególnym osobom, ani poszczególne osoby nie są dłużne tego, co jest dłużne całości)

Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet.

(nikt nie może przenieść na innego więcej prawa niż sam posiada)

Quod ab vinitio vitosum est, non potest tractu temporis convalescere.

(czynność prawna nieważna nie może ulec późniejszej konwalidacji)

Prout quidque contractum est, ita et solvi debet.

(jak coś zostało zawarte, tak winno być i rozwiązane)

Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio.

(jeśli w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy dopuszczać do badania kwestii woli)

In conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit.

(w porozumieniach kontrahentów należy raczej uwzględniać wolę niż słowa)

Regula est iuris quidem ingorantiam cuique non nocere, facti vero ignorantiam non nocere.

(fakt nieznajomości prawa nie chroni nikogo)

Quamvis si liberum esset nolluissem, tamen coactus volui.

(Quamquam noluissem, tamen coactus volui)

(choć nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem)

Per liberas personas, quae in potestate nostra non sunt, adquiri nobis nihil potest.

(przez wolnych nie będących pod władzą danej osoby nic nie może być dla niej nabyte)

Noxa caput se hitur.

(odpowiedzialność noxalna podąża za głową)

Quod metus causa gestum erit, ratum non hebebo.

(co zadziałano pod wpływem przymusu, tego nie uznam - edykt Hadriana)

Nemo alieno nomine agere potest

(nikt nie może działać w cudzym imieniu)

Qui tacet consentire videtur.

(milczenie jest uznawane za oznakę zgody, jeżeli osoba powinna była mówić)

31



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prawo rzymskie - prawo osobowe, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa
kobieta, Prawo, Prawo rzymskie, Prawo osobowe
Prawo rzymskie cz III prawo osobowe z czynnościami prawnymi
Prawo osobowe, Prawo rzymskie cz. III prawo osobowe z czynno˜ciami prawnymi, PRAWO OSOBOWE Z CZYNNOŚ
Teksty źródłowe oraz ćwiczenia - wiek, Prawo, Prawo rzymskie, Prawo osobowe
PRAWO OSOBOWE, Prawo Rzymskie
PRAWO OSOBOWE, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa, prawo rzymskie
marnotrawca, Prawo, Prawo rzymskie, Prawo osobowe
Prawo rzymskie cz III prawo osobowe
Prawo rzymskie - prawo osobowe, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa

więcej podobnych podstron