Wykład 1
odkryte skaliste powierzchnie - odsłonięcie lub wychodnia
wiercenia i kopalnie - dostęp do skał pod powierzchnią Ziemi
Skamieniałości - kopalne ślady pradawnego życia, szczątki roślin, zwierząt, glonów, grzybów, bakterii, ślady działalności organizmów.
Paleontologia - (od gr. palaios - stary + on - byt + logos - nauka) - nauka o organizmach kopalnych, wnioskująca na podstawie skamieniałości o życiu na Ziemi w przeszłości geologicznej.
Ściśle związana z naukami biologicznymi i geologią, często posługuje się fizyką i chemią. Dzieli się ją na paleozoologię i paleobotanikę zajmującą się roślinami kopalnymi. Należy do paleontologii również mikropaleontologia. Zagadnieniami ogólnobiologicznymi zajmuje się nowoczesna paleontologia, zwana paleobiologią. Szczegółami ewolucji człowieka zajmuje się paleoantropologia.

Geologia - nauka o historii i systemie Ziemi: o historii powstania świata fizycznego takiego, jakim jest dzisiaj oraz o systemie Ziemi, który posiada składową fizyczno-chemiczną oraz składową biologiczną (świat organiczny).
Podstawowa zasada geologii - zasada aktualizmu - teraźniejszość jest kluczem do przeszłości……. …….przeszłość jest kluczem do przyszłości..

Wiek względny: przewodnie skamieniałości. Wiek bezwzględny: radioaktywność. Jednostki geochronologiczne operują czasem. Jednostki chronostratygraficzne operują zespołami skał, które powstały w określonym czasie.
Skamieniałości przewodnie - Szerokie rozpowszechnienie geograficzne oraz szybkie zmiany ewolucyjne, czyli wąskie rozpowszechnienie stratygraficzne.

Facja - zespół cech paleontologicznych i litologicznych osadów, wskazujących na warunki sedymentacji, czyli odbicie w skale jej macierzystego środowiska.
Litofacja - zespół cech litologicznych osadów: skład mineralny, ziarnistość, obtoczenie ziaren, barwa skały, struktura itd..
Biofacja - zespół cech paleontologicznych osadów: jakie są skamieniałości w danej warstwie lub warstwach, ile ich jest i jak położone.
Wapienie kredowe z amonitami, jeżowcami, małżami - morska facja wskazująca na warunki ciepłego płytkiego morza.
Szczątki rekin w wapieniach ilastych - biofacja nektonicznej głębokowodnej fauny

Węgle ze szczątkami roślin- bagienna facja, wynik gromadzenia się grubych warstw materii roślinnej pod wodą.
Żwiry i piaskowce o czerwonym zabarwieniu wskazują na pustynne lub półpustynne środowisko.
Szczątki dinozaurów w piaskowcach na pustynie (Mongolia, Chiny) - biofacja lądowych zwierząt.

Historia rozwoju badań paleontologicznych:
Najwcześniejsze pisane wzmianki o kościach dinozaurów pochodzą z Chin sprzed 2400 lat. Chińczycy przypisywali im tradycyjnie właściwości magiczne jako kościom należącym do smoków. Natomiast w Europie wierzono, że są resztkami olbrzymów i innych stworzeń, które wymarły podczas Potopu. W 1677 angielski przyrodnik Robert Plot zilustrował kość dinozaura, publikując jej rysunek w książce Historia naturalna hrabstwa Oksford przypisując jej pochodzenie od jakiegoś ludzkiego olbrzyma, co znalazło odzwierciedlenie w jej nazwie - Scrotum humanum. Jednak pierwsze odkrycie naukowe dinozaura przypisuje się doktorowi Gideonowi Mantellowi oraz jego żonie, Mary Ann Mantell, którzy w 1822 znaleźli ząb iguanodona w kamieniołomach niedaleko Lewes na południowym wybrzeżu Anglii. Gideon Mantell swoje znalezisko opisał w 1825 roku na łamach „Philosophical Transactions of the Royal Society of London”. W 1824 roku, William Buckland, angielski profesor geologii na Uniwersytecie w Oksfordzie, wykopał skamieniałe kości megalozaura (z łac. wielki jaszczur) w pobliżu Oksfordu. Buckland był pierwszą osobą, która w 1824 opisała znalezisko w naukowym czasopiśmie. W latach 1826-1844 niemiecki paleontolog Georg A. Goldfuss opublikował słynne dzieło Petrefacta Germaniae, w którym po raz pierwszy opisał przedstawicieli kopalnych gąbek, koralowców i szkarłupni. Jean Louis R. Agassiz, amerikanin szwajcarski ego pochodzenia, zoolog, paleontolog i geolog, w latach 1823-1843 opublikował swoją pracę poświęcona rybom kopalnym. To właśnie on w 1937 roku wprowadził pojęcie epoki lodowcowej i udowodnił iż taki okres miał miejsce w historii Ziemi. Georg Gottlieb Pusch (Jerzy Bogumił Koreński) - niemiecko-polski geolog, paleontolog. W 1837 praca Polens Palaeontologie. Sir Richard Owen - angielski biolog, anatom porównawczy zwierząt i paleontolog: Po pierwszy użył nazwy Dinosauria w 1842 . „History of the British Fossil Mammalia and Birds” (1846), „Reptiles” (1849), „On the Classification of Mammalia” (1859) . Georges Cuvier - francuski zoolog i paleontolog. Zajmował się głównie anatomią zwierząt. Uważany jest za "ojca anatomii porównawczej". Przeciwnik teorii ewolucji i twórca teorii katastrof. Stworzył podstawy współczesnej systematyki zwierząt.
Wojna o kości : Pod koniec XIX wieku rywalizacja jaką prowadzili między sobą Edward Drinker Cope i Othniel Charles Marsh, została nazwana „wojna o kości”. Wszystko zaczęło się kiedy Marsh publicznie wskazał błędy w rekonstrukcji szkieletu elasmozaura przez Cope'a, który umieścił głowę plezjozaura tam gdzie powinien być ogon. Rywalizacja między nimi trwała ponad 30 lat, kosztowała ogromne pieniądze i zakończyła się w 1897 wraz ze śmiercią Cope'a. Zwycięzcą okazał się Marsh, który wykopał więcej okazów i miał lepsze stosunki z US Geological Survey (USGS). Niestety, dużo wartościowych okazów dinozaurów było uszkodzonych albo zniszczonych z powodu nieodpowiednich metod pracy. Między innymi z tego powodu, że w tamtym czasie używano dynamitu żeby wydobyć kości ze skał. Pomimo tego wkład obu uczonych do rozwoju paleontologii był ogromny. Marsh odkrył 86 nowych gatunków dinozaurów należących między innymi do rodzajów: Allosaurus, Apatosaurus, Diplodocus, Stegosaurus, Triceratops, a Cope 56 z rodzajów takich, jak między innymi: Camarasaurus, Coelophysis, Monoclonius, co dało w sumie 142 nowe gatunki. Dinozaury Cope'a znajdują się obecnie w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, podczas gdy Marsha są na wystawie przy Peabody Muzeum Historii Naturalnej na Yale University.

Paleontologia jako samodzielna nauka zaczęła się rozwijać w XIX wieku. Jednak, skamieniałości budziły zainteresowanie już w najdawniejszych czasach. W miejscach pochówku ludzi pierwotnych znaleziono liczne artefakty wykonane ze skamieniałych muszli i członów łodygi liliowców.
Niektórym greckim myślicielom udało się nawet znaleźć prawdziwą odpowiedź na pytanie, skąd pochodzą. Zarówno Ksenofanes jak Herodot twierdzili, że są to szczątki zwierząt, które żyły w morzach ongiś występujących na danym obszarze. W średniowieczu przemyślenia greckich filozofów poszły w zapomnienie, oddając pole różnym fantastycznym spekulacjom o pochodzeniu skamieniałości. Wtedy też, na długie wieki, utrwaliło się mniemianie, że skamieniałości to wybryki natury, powstające pod wpływem nieznanej siły określonej przez twórcę tego poglądu - Awicennę - obrazowym mianem vis plastica. Skamieniałości wzbudziły wielkie zainteresowanie Leonarda da Vinci, który podobnie jak ongiś Ksenofanes i Herodot twierdził, że są to szczątki zwierząt żyjących kiedyś w morzach zalewających kiedyś duże połacie ziemskie. Na gruncie polskim prekursorem zainteresowań paleontologicznych był profesor Akademii Krakowskiej Marcin Fox, uczeń Ulissesa Aldrovandiego, który przy udziale swojego mecenasa wojewody krakowskiego Mikołaja Firleja dokonał wielu odkryć skamieniałości zwierząt prehistorycznych w Kazimierzu Dolnym. Wiek XVIII przyniósł dalszy rozkwit większości nauk przyrodniczych, a mniemanie, że skamieniałości sa szczątkami starodawnych zwierząt i roślin utrwalił się na dobre. Jednak, ponieważ takie poglądy wywoływały zamęt wśród chrześcijan, przyszła opowieść o biblijnym potopie (łac. diluvium), który - jak sądzono wówczas - położył kres życiu tych wszystkich dziwnych form zwierzęcych. Była to tak zwana teoria dyluwialna, a jej zwolenników zwano dyluwialistami. Jednym z najbardziej zajadłych dyluwialistów był szwajcarski, uczony Jean-Jacques Scheuchzer, który wsławił się tym, że opisał szkielet kopalnej salamandry jako szczątki grzesznika zatopionego przez zesłany przez Boga potop. Teorie dyluwialistów spotkały się wkrótce z ostrą krytyką ze strony uczonych naturalistów, takich jak Georges Louis de Buffon i Michaił Łomonosow. Z początkiem wieku XIX teorię dyluwialną odrzucono definitywnie. Rozwijająca się szybko geologia dostarczała coraz to nowych dowodów następstwa epok geologicznych i towarzyszącego mu następstwa zwierząt i roślin. O powstawaniu gatunków (1859) Karol Darwin.
Wykład 2
Najstarsze ślady życia:
Chemiczne ślady działalności organizmów: - złożone związki węgla - 3,9-4 miliarda lat temu;
skamieniałości: Organizmy podobne do drożdży - Formacja Issua, Grenlandia - 3,8 miliarda lat temu; cyanobakterie (Choroococcales) - Formacja Towers, NW Australia - 3,5 miliarda lat temu; stromatolity - skały grupy Warrawoona w zachodniej Australii - 3,4 miliarda lat temu, sinice - Grupa Swaziland, Formacja Onverwacht, Afrika Południowa - 3,4 miliarda lat temu; bakterie i sinice-rogowce - Gunflint, Kanada - 1,9 miliarda lat temu; skamieniałości (?bakterie) - meteoryt marsjański (ALH 84001) - 1,3 miliarda lat temu
Sinice, czyli cyanobakterie, w ciągu dnia fotosyntetyzują i wzrastają, w ciągu nocy obumierają i osad mineralny zostaje związany śluzem, powstaje kleista mata. Proces się powtarza i każdą dobę przybywa kolejna warstwa, którą budują stromatolity.
Archaik - eon pomiędzy 4,0 miliarda lat temu a 2,5 miliarda lat temu. Archaik stanowi drugi z najstarszych etapów dziejów litosfery. Potocznie, łącznie z hadaikiem i proterozoikiem, określany wspólną nazwą prekambru lub ery prekambryjskiej. W archaiku pojawiają się archeobakterie i bakterie (w tym sinice). Temperatura powierzchni Ziemi wynosiła mniej niż 1000 °C. Stygnąca lawa utworzyła cienką, pękającą skorupę ziemską, powstały pierwsze skały magmowe i skały metamorficzne, a Ziemię otoczyła atmosfera, która składała się głównie z wodoru, metanu, amoniaku i pary wodnej. Występowały nieustanne procesy górotwórcze i wybuchy wulkanów.
Prokaryota - organizmy bezjądrowe. Materiał genetyczny występuje w formie pojedynczej nici, ściana komórkowa jest złożona, oddychanie następuje przez ścianę komórki.
Eukaryota - organizmy jądrowe. Materiał genetyczny zawarty jest w jądrze komórkowym, ściana komórkowa jest pojedyncza, oddychanie i fotosynteza następuje przy wyspiecjalizowanych organelli.
Archeobakterie i Eubakterie: Archeobakterie lub archeowce (łac. Archea, przestarzały, archealny) - „stare bakterie” - organizmy zaliczane tradycyjnie wraz z eubakteriami („bakterie właściwe”) do prokariotów. Pierwotnie uważano nawet, że są ewolucyjnie starsze od bakterii właściwych, jednak , obecnie wiadomo, że grupy te ewoluowały równolegle i są jednakowo stare. Różnią się od eubakterii wieloma specyficznymi składnikami chemicznymi oraz wyjątkowymi cechami genetycznymi. Większość znanych gatunków archeobakterii żyje w środowiskach ekstremalnych, takich jak wody gorące, wody silnie zakwaszone lub silnie alkaliczne, solanki, stężone roztwory innych minerałów. Szczególnie znane są z występowania w gejzerach i w kominach hydrotermalnych, na dnie oceanów, gdzie żyją w roztworach o temperaturze dochodzącej do 300 stopni. Niektórzy przedstawiciele są spotykani w środowiskach zimnych, a kilka gatunków wykryto nawet w przewodach pokarmowych zwierząt, ale ze względu na niezwykłą biochemię archeowce są raczej nieszkodliwe dla przedstawicieli innych królestw świata organicznego. U ludzi nie znane są infekcje spowodowane archeowcami, mimo że wiele gatunków zamieszkuje np. naszą okrężnicę.
Niektóre z eubakterii wywołują choroby u roślin lub zwierząt. Inne pełnią w środowisku naturalnym pozytywną rolę, rozkładając komórki i tkanki obumarłych organizmów i uwalniając w ten sposób substancję będące pokarmem dla innych form życia. Wiele z nich ma możliwość poruszania się. Archeobakterie i eubakterie, łącznie z sinicami, są najstarszymi kopalnymi śladami życia na Ziemi. FAUNA EDIAKARSKA - W 1947 roku Reginald C. Sprigg (australijski geolog) znalazł w skałach asutralijskich Wzgórz Ediacara odciski rozmaitych owalnych, drzewkowatych i segmentowanych organizmów. Początkowo mylnie łączono to znalezisko z wiekiem kambryjskim, wkrótce okazało się, że skały z Ediacara są starsze. Tego typu skamieniałości odnaleziono również w innych częściach świata, jednak od nazwy australijskiego stanowiska przyjęto ją nazywać „fauną z Ediacara” lub poprostu ediakarską. Fauna ediakarska żyła w diametralnie innych warunkach, niż my dzisiaj. Nie było zbrodni, gwałtu, nikt nikogo nie zjadał, nikt nikogo nie prześladował, nikt nikomu nie przeszkadzał... Była to egzystencja pełna spokoju i harmonii... Dlatego okres ten często nazywa się „ogrodem z Ediacara”... Głównym powodem wymarcia tych organizmów mogło być pojawienie się agresywnych, sprawniejszych zwierząt, które wyparły ze środowiska „bezbronnych” przedstawicieli ediacara.
Utrwalenie w materiale kopalnym.
Miekkie ciała, brak szkieletu a jednak liczne skamieniałości!!!
Fosylizacja: skamieniałości powstawały, dzięki szybkiemu przykryciu przez popiół lub piasek ciał organizmów, co zachowywało je w błocie lub macie mikrobiotycznej, na której żyły. Skamieniałości ediakariańskie częściej są znajdowane pod warstwami piasku naniesionymi przez sztormy lub przydenne prądy zawiesinowe o wysokiej energii niż pod warstami popiołu.
Maty mikrobiologiczne: obszary osadu, ustabilizowane dzięki obecności kolonii mikrobów, które wydzielają klejące substancje lub w inny sposób wiążą cząsteczki osadu. Ewolucja żywiących się nimi organizmów w kambrze, znacząco zredukowała ich liczbę, i są one obecnie ograniczone do niegościnnych ostoi, gdzie drapieżniki nie mogą przetrwać dostatecznie długo, by je zjeść.
Ediacara, naszymi przodkami? Prof. Jerzy Dzik oraz prof. Józef Kaźmierczak zakładają ciągłość między organizmami kambryjskimi a ich domniemanymi przodkami wśród prekambryjskiej fauny z Ediacara. Prof. Adolf Seilacher twierdzi, że fauna ediakarska nie ma nic wspólnego z prawdziwymi zwierzętami. Zwrócił uwagę na osobliwą budowę tych organizmów: przypominały wielokomorowy materac do pływania; brak śladów narządów wewnętrznych, otworu gębowego czy odbytu; musiały być „otulone” w miare sztywną, niezmineralizowaną „skórą” (przez którą zdobywały zw. chemiczne potrzebne do życi
Nadkrólestwo Eukariota - Królestwo Fungi - Grzyby: Grzyby zbudowane zwykle z nitkowatych komórek. Niektóre są jednokomórkowe (drożdże), inne są wielokomórkowe, komórki są ciasno upakowane w kłębki. Wszystkie grzyby są heterotrofami, saprofitami (roztoczami) lub pasożytami . Ze względu na brak szkieletu i części twardych grzyby są rzadko spotykane w stanie kopalnym. Mimo słabo udokumentowanego materiału paleontologicznego rzadkie znaleziska szczątków grzybów odgrywa bardzo ważną rolę. Np.., obfitość nitek grzybów bezpośrednio powyżej warstwy wyznaczającej największe w historii Ziemi zdarzenie wymierania (perm/trias) wskazuje na nagłą zagładę form żywych na olbrzymich obszarach Ziemi: te liczne osobniki ucztowali na ofiarach tego zdarzenia, ponieważ grzyby absorbują większość pokarmu z obumarłych organizmów… Znaleziono grzyby kopalne razem z dinozaurami w Mongolii oraz w meteorytach z Marsa.
Nadkrólestwo Eukariota - Królestwo Protista : Protista obejmują wiele organizmów jednokomórkowych i kilka grup prostych wielokomórkowych organizmów. Protista przypominające zwierzęta znane są jako pierwotniaki (Protozoa). Proste wielokomórkowe i jednokomórkowe fotosyntetyzujące wodorosty oraz również fotosyntetyzujące pierwotniaki zwane są glonami. W materiale kopalnym licznie prezentowane są grupy glonów: bruzdnice (Dinoflagellata), okrzemki i kokkolity (Chrysophyta - glony złociste), nannoplankton wapienny, zielenice (Chlorophyta), brunatnice (Phaeophyta), krasnorosty (Rhodophyta)
Akritarchy - jedna z grup najstarszych skamieniałości. Pierwsze akritarchy pojawili się 2 mld lat temu. Są to jednokomórkowe planktoniczne glony lub cysty innych glonów, znaczący element skał proterozoicznych.
Morskie środowisko życia: Plankton - obejmuje organizmy unoszące się przy powierzchnie wody Pseudoplankton (epiplankton)
Pelagial - strefa morza otwartego, zasiedlonego przez plankton
Nekton - obejmuje organizmy prowadzące aktywny tryb życia w tonie wodnej
Bentos - obejmuje organizmy osiadłe na dnie zbiornika, Ruchomy (wagilny), nieruchomy (sesylny), Epibentos, endobentos
Jeżeli szczątki organizmów bentonicznych zostali znalezione w miejscu życia danego organizmu oni są „in situ” - autochtoniczne. Jeżeli są oni złożone w osadzie poza siedliskiem życia (biotopem), czyli przemieszczone przez czynniki transportujące (faldowanie, prądy, nekrofagi), są to skamieniałości allochtoniczne. Dla form zachowanych w osadzie w pozycji takiej samej jaką posiadali za życia mówimy, iż znajdują się w pozycji przyżyciowej (ang. life-position). Jeżeli dany organizm został pogrzebany w osadzie w czasie swego życia - mówimy „in vivo”, jeżeli został złożony po śmierci - „post-mortem”. Rozwój organizmów w środowiskach morskich uzależniony jest od trzech głównych czynników fizycznych: batycznego, termicznego, halicznego. - Steno- , Euro-
Otwornice (Foraminifera): Otwornice (Foraminifera) są pierwotniakami wytwarzającymi szkielet i znanymi od kambru do dzisiaj. Otwornice wytwarzają komorowy szkielet zbudowany z węglanu wapnia albo z połączonych ze sobą ziaren piasku. Przez pory w szkielecie otwornice wyciągają długie wypustki protoplazmy, łączące się na zewnątrz szkieletu i tworzące w ten sposób lepką sieć służącą do zdobywania pokarmu. Niektóre są formami planktonicznymi, inne zamieszkują dno, czyli są formami bentonicznymi. Skamieniałości otwornic są powszechnie stosowane do datowania skał i często są głównymi elementami skałotwórczymi. Np.., wapienia numulitowe lub fuzulinowe.
Promienice (Radiolaria): Morskie planktoniczne pierwotniaki, chwytają pokarm przy pomocy nitkowatych wypustek protoplazmatycznych. wytwarzają opalowe szkielety, są głównymi elementami skałotwórczymi radiolaritów, czyli wapieni radiolariowych
Wykład 3
3,2-4,6 mld.lat - Era afityczna - brak śladów życia.
Era eofityczna talasofityczna 1,4-3,7 mld.lat - Pierwsze organizmy bezjądrowe: bakterie i sinice, archaeobakterie, drożdży i niektóre glony.
Era paleofityczna (antrakofityczna): późny sylur - wczesna perm.
Rośliny wywodzą się od zielenic (rodzaju glonów) - Wczesne fazy ewolucji roślin z zielenic polegały na przejściu z wodnego do lądowego trybu życia. Pierwsze rośliny miały charakter przejściowy i zamieszkiwały środowisko półwodne, półlądowe.
Wyróżnić można trzy etapy rozwoju paleofitycznej flory, przede wszystkim roślinności lądowej.
Pierwszy etap trwał od górnego syluru przez dewon dolny do dewonu środkowego: powierzchnie lądów zasiedlają kolejno: mszaki, ryniofity, trymerofity i zosterofilofity, następnie paprotniki: początkowo zielne, później krzewiaste, później: widłaki, skrzypy i paproci właściwe.
Ryniofity - najpierwotniejsze, pionierskie rośliny lądowe. Zapoczątkowały wszystkie linie rozwojowe prowadzące do współcześnie żyjących lądowych gatunków roślin. Ryniofity wymarły pod koniec dewonu, 370 mln lat temu.
Trymerofity zapoczątkowały dwa szeregi rozwojowe roślin lądowych: skrzypów i paproci oraz pranagozalążkowych, które swoją drogą dały początek przeważającej części żyjących współcześnie roślin lądowych.
Kolejne etapy ewolucji roślin: Etap drugi - roślinność opanowuje większe obszary lądowe. Nowy element flory - klinolisty - paprocie nasienne i inne prymitywne rośliny nagozalążkowe. Środkowa jura koniec 2-go etapu.
Etap trzeci - jest okresem szczytowego rozwoju roślinności paleofitycznej, składający się z drzewiastych paprotników, paproci nasiennych, drzew kordaitów i pierwszych roślin szpilkowych. Maksymalna akumulacja materiału fitogenicznego przypada na fazę karbońską. Górna jura początek 3-go etapu: optymalne występowanie benetytowych, liczny udział miłorzębowych; pojawienie się, a pod koniec etapu znaczący wzrost niewątpliwych kopalnych roślin okrytozałążkowych. Euroamerykańska prowincja obejmowała wschodnią część Ameryki Północnej i północną część Ameryki Południowej i półudniową część Grenlandii, prawie całą Europę, w tym Polskę, północno-zachodnią część Afryki, bliski wschód o raz obszar arałokaspijski. Flora tej prowincji charakteryzowała się wyraźną przewagą roślin drzewiastych, w tym widłakowych (Lepidodendron, Sigilaria i inne), skrzypowych (Calamites), paprociowych (Pecopteris), oraz szczególną obfitością wielu paproci nasiennych. Klimat tej prowincji był wilgotny i ciepły.
Gondwańska prowincja (karbon) - Prowincja ta zajmuje karboński obszar lądowy półkuli południowej, od środkowej i południowej części Ameryki Południowej, przez pozostałą część Afryki, półwysep Arabski, Iran i Indie do Australii. Flora jest podobna do roślinności prowincji angarskiej (syberyjskiej), co znajduje się w zbliżonych warunkach klimatycznych. Charakteryzują prowincję gondwańską niemal zupełny brak wielkich form widłaków, obecność specyficznych paproci nasiennych oraz kordaitów, są również rośliny szpilkowe, endemicznego rodzaju Buriadia. Klimat prowincji był chłodny, a nawet zimny.
Era mezofityczna:
Obejmuje górny perm, trias, jurę, i dolną kredę, a zatem okres od ok. 260 -100 mln lat temu. Była to era rozkwitu roślin nagozalążkowych. Ogólny obraz roślinności mezofitycznej był zupełnie odmienny od flory paleofitycznej. Nie ma potężnych drzewiastych widłaków i skrzypów, kordaitów i staropaproci. nowe grupy roślin nagozalążkowych ze szpilkowymi, miłorzębami, sagowcami, benetytami. Z utworów mezofitycznych są znane najstarsze szczątki odnoszone do roślin gniotowych i prymitywnych roślin okrytozalążkowych.
Późny perm - początek 1-go etapu: - bujny rozwój szpilkowych, miłorzębowych, sagowcowych, występowanie skarlałych reliktowych form widłaków i skrzypowych. (wczesny Trias - koniec 1-go etapu).
Era kenofityczna:
To najmłodsza era roślinna (od późnej kredy do dziś). Inaczej nazywana nowożytną. W czasie tej ery zaczęła panować na całej kuli ziemskiej roślinność okrytozalążkowa. Polocen - mszaki widłakowe, skrzypowe, paprociowe, sagowce, miłorzębowe, szpilkowate. Eocen - mszaki widłakowe, skrzypowe, paprociowe, sagowce, miłorzębowe, szpilkowate. Oligocen (lasy szpilkowe). Miocen - występowanie o bok roślin subtropicalnych (palmy, figowce, mirty) roślin chłodniejszego klimatu (dęby, sosny, wierzby, sekwoje i inne). Plejstocen - wielkie zmiany wywołane zlodowaceniami.
Wykład4
Królestwo zwierząt - Animalia:
Gąbki - Porifera najprostsze bezkręgowce, beztkankowce : Zwierzęta mają nieregularne kształty i są zbudowane z wielu typów komórek, rozpowszechnionych szeroko w samym ciele. Większość gąbek to organizmy morskie, niektóre są spotykane w słodkowodnych jeziorach. Wszystkie są filtratorami, wychwytują pokarm z otaczającej wody, np.. bakterie lub drobny nannoplankton. Komórki zaopatrzone w wici pompują wodę do wnętrza gąbki poprzez sieć porów, a pojedyncze komórki wychwytują bakterie z wody przepływającej przez wewnętrzne kanały. Niektóre gąbki wytwarzają wewnętrzny szkielet podtrzymujący ciało (gąbki kąpielowe). Inne gąbki wytwarzają szkielet węglanowy, lub krzemiankowy w formie małych, igiełkowatych lub bardziej skomplikowanych elementów nazywanych spikulami. Spikule i masywne szkielety doskonale zachowują się w stanie kopalnym.
Stromatoporoidy. Stromatoporoidea. Grupa form wymarłych (ordowik-perm). Były to organizmy morskie tworzące wapienne (kalcytowe) szkielety o rozmaitych kształtach: od bulastych do gałązkowych. W budowie szkieletu jest wiele analogii z gąbkami. Duże znaczenie skałotwórcze: wapienie amfiporowe, wapienie stromatoporowo-amfiporowe (dewon).
Archeocjaty. Archaeocyata dolny-środkowy kambr - Tworzyli najstarsze morskie rafy organiczne. Są zaliczane do gąbek ponieważ mają podobny wygląd i budowę oraz byli filtratorami. Wytwarzali wapienne szkielety w kształcie stożka lub walca o podwójnych ścianach obdzielonych wolną przestrzenią. Ściany są przebity licznymi dużymi porami ułożonymi w regularne szeregi. Rozmiary od kilku mm do 40 cm wysokości. Duże ilości archeocjatów odkryto w kambryjskich skałach osadowych w Hiszpanii, na Syberii, w Afryce, Australii i na Antarktydzie. W Polsce w 2007 znaleziono w tzw. wapieniach wojcieszowskich koło wsi Wojcieszów w Górach Kaczawskich bardzo bogaty pod względem liczby gatunków i osobników zespół archeocjatów dolnokambryjskich.
Typ Coelencerata - Jamochłony Prekambr? Kambr - dziś. Jamochłony występują w dwóch postaciach morfologicznych: polipa i meduzy.
Gromada Anthozoa (gr. anthos - kwiat, zoon - zwierzę) ordowik - dziś.
Z parzydełkowców kopalnych koralowce są znane najlepiej, ponieważ: są to formy wytwarzające węglanowe szkielety; są organizmami bentosowymi, wyłącznie morskimi; mogą rozmnażać się płciowo lub bezpłciowo, prowadzić życie osobnicze lub tworzyć wielometrowe kolonie w wyniku pączkowania i w ten sposób mogą powstawać ogromne kolonie połączonych ze sobą osobników, które tworzą rafy koralowe
Koralowce są prawie drapieżnikami uzbrojonymi w czułki z komórkami parzydełkowymi (knidobłasty). Sestonofagi - wychwytują pokarm z wody morskiej ale bez filtracji. Rafy koralowe rosną powyżej średniego poziomu morza. Współczesne rafy są środowiskiem życia silnie zróżnicowanego świata żywego. Kopalne rafy koralowe stanowią bardzo ważny element zapisu geologicznego, a ponadto pogrążone głęboko pod powierzchnią Ziemi. Poprzez swoją porowatą strukturę stanowią bardzo pojemne pułapki dla węglowodorów.
Scleractinia. Koralowce sześciopromienne. Trias-dziś.
Ekologia koralowców: Koralowce są dobrymi wskaźnikami ekologicznymi: Ciepłe wody od 18 do 30^oC. normalne zasolenie 2,8 - 3,6‰. Głębokość od 5 do 13m, rzadziej do 45 m. strefa fotyczna - odpowiednia ilość światła. Czystość i ruchliwość wód, więc nie rozwijają się poniżej podstawy falowania, przy ujściach rzek i w strefach zanieczyszczonych. Koralowce są związane z glonami, z którymi żyją w symbiozie: glony dostarczają koralowcom tlen i skrobię, a otrzymują dwutlenek węgla i inne produkty fizjologiczne.
Wykład 5
Typ Molusca - mięczaki (kamb - rec). Dzisiejsze mięczaki liczą około 130 000 gatunków i są po stawonogach najbardziej zróżnicowanym typem. Zamieszkują oceany, morza otwarte, morza epikontynentalne, jeziora słodkowodne a nawet lądy. Cechy wspólne w budowie ciała mięczaków: muszla zbudowaną z węglanu wapnia: aragonit lub kalcyt, lub z obu tych form jednocześnie; protokoncha-komora początkowa muszli lub muszla larwalna; jama płaszczowa (=jama oddechowa), w której znajduje się mięsisty płat płaszcza, wytwarzający muszlę; większość oddycha za pomocą piórkowatych skrzeli; do zdobywania pokarmu używa się tarki, zwanej radulą; noga; system cyrkulacji - syfon; rozmnożenie drogą płciową, posiadają gonady;
Gromada Amphineura - obunerwce . kambr - rec . W stanie kopalnym są znane 100 gatunków, należących do podgromady Polyplacophora (wielopłytkowce, chitony). - jest to najprostsza grupą ze wszystkich mięczaków; nie mają oczu, ale mają wrażliwe na światło komórki i pod tarkowy organ smakowy, liczne skrzela rozmieszczone w jamie płaszczowej wzdłuż nogi; ciało ma zwykle długość 2,5 - 7,5 cm. mają bardzo długą radulę (tarkę) o 17 ząbkach. muszla składa się z 8 płytek wapiennych i z trzech warstw; płytki muszlowe otoczone są grubym oskórkiem pokrytym igłami i łuseczkami wapiennymi, które najczęściej są znajdowane w stanie kopalnym; chytony preferują podłoża twarde, do których mogą przywierać się swoją szeroką nogą i występują do głębokości 5000m, ich pokarmem są glony, mszywioły, stułbiopławy itp.
Gromada Monoplacophora - jednotarczowce (jednopłytkowce) - najwcześniejszy kambr -dziś - muszla; ciało przytwierdzone jest do muszli za pomocą 8 par mięśni; głowa z oczami, przemieszczają się pełzając na szerokiej nodze; używają tarki (radula) do zdrapywania materii organicznej z podłoża; dwie pary skrzeli.
Gromada Gastropoda - ślimaki - kambr - dziś. Są najbardziej spokrewnione z jednotarczowcami. Mają prawie taką sama budowę ciała. Nowe elementy: skręcony układ pokarmowy; bardzo rozwinięta i dobrze wyodrębniona głowa z otworem ustnym, oczami i jedną lub dwoma parami czułków; radula, która może czasami posiadać dwie małe płytki rogowe zwane szczękami (u niektórych rodzajów (Conus) gruczoł ślinowy może wydzielać substancje trujące a radula jest praktycznie przekształcona w żądło); bardzo skomplikowana i różnorodna budowa muszli: można wyróżnić protokonchę, osłonka ciala w stadium larwalnym, oraz teleokonchę, osłona ciała od momentu gdy larwa osiądzie na dnie. - Większość to morskie drapieżniki, nieliczne przystosowały się do życia w wodach słodkich. Niektóre formy uzyskali również możliwość oddychania powietrzem atmosferycznym i zdolność życia na lądzie dzięki ukształtowaniu się płuc (zamiast skrzeli). Niektóre ślimaki, tzw. nagie, wtórnie stracili muszle, albo stali się filtratorami.
Archaeogastropody - Ogólnie archaeogastropody to są ślimaki o pierwotnej budowie, posiadające parzyste gonady i dwa skrzela, pomiędzy którymi jest otwór gębowy. Jednym z przedstawicieli jest wymarły rodzaj Belerophon (został nazwany od imienia mitycznego bohatera Belerofona, który walczył na latającym konie Pegazie i zabił potwora Chimierę).
Neogastropoda - Neogastropoda utraciły prawe skrzele, osfradium i komorę serca, prawe nefrydium pozostało ale funkcjonuje tylko jako część układu rozmnażania.
Nadgromada Bivalvia - małże kambr - dziś: Budowa ciała małża jest jeszcze bardziej skomplikowana w porównaniu ze ślimakami. Typowe elementy: worek trzewiowy, noga, płaszcz, skrzela;
Nietypowe: brak głowy (została utracona w czasie ewolucji); noga jest zawsze z przodu ciała (może służyć środkiem lokomocji albo do zarywania się w osadzie); otwór ustny umieszczony jest tuż nad nogą, jest pozbawiony tarki ale ma parę przydatków gębowych; z tyłu są wykształcone dwa syfony pozwalające na filtracje wody. Małże w odróżnieniu od innych mięczaków są filtratorami, jednak wśród form ryjących występują też formy mułożerne. Wysoka różnorodność typów muszli oraz bardzo wysoka różnorodność typów trybu życia. Ogólnie są to formy wyłącznie wodne, ale mogą być morskie i słodkowodne, głównie bentos osiadły (sesylny, do podłoża przytwierdzają się za pomocą bisioru - splot nitkowatych tworów powstałych z wydzieliny gruczołu w nodze, a twardniejących w zetknięciu z wodą), rzadziej ruchomy i tylko niektóre mogą okresowo pływać tuż ponad dnem. W worku trzewiowym znajdują się głównie organa wewnętrzne oraz mięśnie zwierające skorupki (adduktory). Muszla składa się z dwóch skorupek. Małż może rozchylać lub zwierać skorupy. Więc dla zamykania muszli służą mięśni adduktory, a dla otwierania - elastyczne więzadło, znajdujące się w części grzbietowej skorup. Mięśnie mogą być podwójne albo pojedyncze (te ostatnie można zjeść ). Rudysty - budowali struktury rafowe.
Gromada Scaphopoda - łódkonogi , ordowik - dziś. Są to mięczaki morskie, żyjące na różnych głębokościach. Zagrzebują się w piasku lub ile na nieznacznych głębokościach 10-30 m, ale schodzą też do głębokości prawie 5000 m. Mają charakterystyczne muszle w postaci stożkowatej rurki, lekko wygiętej i otwartej na dwóch końcach. Strona wypukła - brzuszna, strona wgięta - grzbietowa. Symetria ciała dwuboczna. Całe ciało mieści się w muszli, z której wysuwa się tylko noga i nitkowate czułki chwytne, znajdujące się na uwstecznionej głowie. Ciało jest okryte płaszczem (jak u małży). Mają radulę (jak u ślimaków). Grupa ta jest bardzo konserwatywna. Muszli dzisiejszych łódkonogów (Dentalium) niewiele się różnią od muszli występujących w osadach syluru na przykład.
Cephalopoda. Głowonogi - Pierwszymi znanymi głowonogami są łodzikowate znane od kambru. We wczesnym dewonie wyodrębniły się z nich amonitowate, które od dewonu do końca kredy były jedną z głównych grup nektonu. W karbonie z łodzikowatych wyodrębniły się nowe grupy: mątwy i wymarłe w jurze aulakoceratidy. Pod koniec triasu powstały pierwsze kalmary, a pod koniec jury (wg innych źródeł w kredzie) pierwsze ośmiornice. Z samego początku jury znane są pierwsze niewątpliwe belemnity, które do końca kredy będą jednym z głównych elementów nektonu morskiego. Wymieranie kredowe doprowadziło do upadku wiele grup głowonogów. Wymarły wtedy amonity i belemnity (szczątkowe populacje amonitów przetrwały ten kryzys i znane są z najniższego paleocenu, a łodzikowate stały się od tego czasu grupą reliktową.
Spirula (Spirulidae) tworzy niewielką podzieloną przegrodami wewnętrzną muszlę, zwiniętą spiralnie. Obecnie znany jest jeden gatunek spiruli (Spirula spirula), który niekiedy zaliczany jest do rodziny nautilidae.
Żeglarki (Argonautidae) właściwie nie tworzą muszli a jedynie komory lęgowe, które są odrzucane przez samice po wykluciu się młodych. „Papierowe łodziki”. W stanie kopalnym są bardzo rzadkie, w większości znajdowane są w utworach neogenu, opisane są z Japonii, Nowej Zelandii, Sumatry, Europy i Kalifornii.
Łodziki (Nautilidae) są jedynymi głowonogami wśród współczesnych głowonogów posiadającymi prawdziwą muszlę zewnętrzną. Muszla łodzika jest zwinięta spiralnie, wewnątrz podzielona przegrodami (są one widoczne na przekroju). Przegrody tworzą komory, które wypełniane są gazem. Gaz ten odpowiada za, pływalność głowonoga. Dawniej nautilidae dominowały wśród bezkręgowców zamieszkujących morza. Obecnie można spotkać wg. Różnych danych od 3 do 6 gatunków, mieszkających w wschodniej części Indyjskiego i zachodniej części Pacyficznego oceanów.
BELEMNITY, Belemnoidea (Belemnitida, z gr. belemnon - pocisk, strzała), grupa wymarłych głowonogów (od wczesnego karbonu po przełom kredy i paleogenu); osiągały długość od kilkunastu do kilkudziesięciu cm, a czasem nawet ok. 6 m; miały muszlę wewnętrzną złożoną tzw.. rostrum będącego przeciwwagą dla części muszli, wypełnionej gazem, pełniącej funkcję aparatu hydrostatycznego, zw. fragmakonem, komory mieszkalnej — prostrakum; muszla wewnętrzna była obrośnięta silnie umięśnionym fałdem skórnym. Rostra zbudowane z kalcytu stanowią doskonałe skamieniałości przewodnie, służąc do korelacji wiekowej warstw skalnych. Belemnity miały 10 ramion opatrzonych rzędami chitynowych haków, tarkę (radulę), chitynowe szczęki; zamieszkiwały morza, należeli do aktywnei pływającego nektonu.
Amonity (AMMONOIDEA). Podgromada wymarłych głowonogów występujących od dewonu do końca kredy, pochodzą od wymarłych jeszcze w triasie baktrytów z grupy łodzikowatych; wyróżnia się ponad 8 tys. gatunków, które dzięki szerokiemu rozprzestrzenieniu geograficznemu szybkiej ewolucji, są ważnymi skamieniałościami przewodnimi; W stanie kopalnym zachowują się muszli, ośródki, odciski, aptychy i anaptychy, radula. Muszle amonitów (średnica 1 cm do 3 m) były zwinięte w 1 płaszczyźnie bądź nieregularnie; wewnątrz podzielone na komory przez przegrody, które łączyły się ze ścianami wzdłuż tzw. linii zatokowych (lobowych), składających się naprzemian występujących siodełek zatok; w rozwoju ewolucyjnym amonity wytworzyły bogactwo pofałdowań linii zatokowej: agoniotytowa i goniatytową, ceratytową, amonitową. Amonity dostarczyły licznych wyjątkowo kompletnych szeregów ewolucyjnych.
Wykład 6
Typ Annelida - Pierścienice:
Gromada: Wieloszczety (Polychaeta) - Rząd Errantida (wieloszczety wolno żyjące i nie wytwarzające szkieletu oprócz aparatu szczękowego). Rząd Sedentarida (wieloszczety osiadłe i wytwarzajace szkielet).
Rząd Sedentaria - Tryb życia - morski, osiadły (mogą leżeć na dnie, cementować się do podłoża: skał, muszli, wodorostów, traw morskich lub drążyć w wapieniach, kredzie lub muszlach) Szkielet ma kształt rurki organicznej, lub zbudowanej z kalcytu, czasem zlepieńcowatej. Rurka może być nieregularne skręcona, lekko wygięta lub też zwinięta spiralnie. Wieloszczety drążące nie posiadają szkieletu, osłonę ciała stanowią ścianki wydrążenia.
Wieloszczety kopalne są ważnymi składnikami skałotwórczymi: nagromadzenia rurek rodzaju Serpula tworzą tzw. wapienia serpulowe.
Tentaculata - Czułkowce - typ bezkręgowców obejmujący gatunki w budowie ciała których wyróżnia się: tułów, mieszczący wszystkie narządy wewnętrzne, lofofor (przedni odcinek ciała, wyposażony w czułki napędzające pokarm). Czułkowce prowadzą osiadły tryb życia, są wśród nich gatunki żyjące w wytworzonych przez siebie rurkach. W rozwoju czułkowców występuje larwa typu trochofory. Z grup kopalnych do czułkowców należą ramienionogi i mszywioły.
Gromada Brachiopoda - ramienionogi. Pojawiły się w kambrze, główny rozwój i zróżnicowanie osiągnęły w ordowiku. Ramienionogi (Brachiopoda) występują we wszystkich morzach głównie w paśmie wód przybrzeżnych do głębokości 300 m (niektóre gatunki na głębokości poniżej 5000 m). osiągają długość od 1 mm do ponad 8 cm. Pokrojem zewnętrznym przypominają małże, ciało ich okryte jest muszlą z dwóch skorup, ale skorupka grzbietowa jest mniejsza od brzusznej. Skorupki są połączone mięśniami oraz zamkiem (Articulata-zawiasowe), albo wyłącznie mięśniami (Inarticulata-bezzawiasowe). W przedniej części ciała znajduje się lofofor. Ramienionogi prowadzą osiadły tryb życia i przyczepiają się do podłoża albo przy pomocy nogi zwanej stylikiem, albo brzuszną skorupką. Odżywiają się planktonem zwierzęcym i roślinnym, a także szczątkami organicznymi. Są w większości rozdzielnopłciowe, zapłodnienie jaj następuje wewnątrz muszli samicy. Larwa po wykluciu się pływa swobodnie w toni wodnej przez krótki czas, następnie przytwierdza się do dna i ulega ostatecznemu przekształceniu w postać dorosłą. Znanych jest ok. 280 współcześnie żyjących gatunków ramienionogów i ok. 7000 form kopalnych. W trakcie ewolucji najbardziej ucierpieli ramienionogi na granice fran/famen w czasie ery dewońskiej.
Gromada Bryozoa - Mszywioły - ordowik - rec . Występują w wodach słodkich i morzach prawie całego obszaru kuli ziemskiej w formie kolonijnej, poszczególne osobniki, zooidy, mają określone funkcje. Kolonie mszywiołów mają zazwyczaj kształt rozgałęziony, krzaczasty, osiągają rozmiary od kilku mm do kilku m. W rozrodzie mszywiołów występuje przemiana pokoleń, rozmnażających się płciowo i bezpłciowo. Znanych jest ok. 3800 dzisiejszych i około 16000 wymarłych gatunków mszywiołów, z których liczne gatunki osadzają się nie tylko na dnie morskim, lecz także na roślinach lub zwierzętach, dnach statków lub przewodach wodociągowych. Obumarłe kolonie mszywiołów są jednym ze składników mułu dennego, nie pozostawiają po sobie trwałych budowli, jak np. koralowce. Większość mszywiołów są organizmami stenohalicznymi i stenobatycznymi. Zamieszkują głębokości do 200 m ale optimum batymietriczne - 10-80m, czyli są dobrymi wskaźnikami paleoekologicznymi.
Typ Arthropoda - Stawonogi. Stawonogi są to zwierzęta o ciele dwubocznie symetrycznym, zbudowanym z segmentów, metamerów, oraz o segmentowanych odnóżach połączonych stawowo. Segmenty te są odmiennie zbudowane w różnych odcinkach ciała - jest to tzw. segmentacja heteronomiczna. Segmenty mają tendencję do zrastania się, tworząc wyraźnie zindywidualizowane części ciała (głowę, tułów, odwłok). Scalony odcinek ciała to tzw. tagma: tagma głowowa, tagma tułowiowa i tagma odwłokowa. Cecha charakterystyczna grupy: obecność pary odnóży na każdym segmencie. Odnóża te są członowane, poszczególne człony połączone są ze sobą stawowo (stąd nazwa typu). Odnóża są zróżnicowane w zależności od położenia w ciele: w części głowowej - przekształcone są w czułki i narządy do zdobywania pokarmu; w części tułowiowej i odwłokowej - pełnią funkcję lokomotoryczne. Ciało pokryto kutikulą (zbudowane z chityny, może być nasycone węglanem wapnia). Pancerz może się składać z pojedynczych tarczek lub pokrywać jednolitą tarczą kilka segmentów ciała. Miejsca styku poszczególnych odrzynków pancerza połączone są elastyczną membraną (zbudowana z kutikuli), dzięki temu mogą wykonywać ruchy. Stawonogi rosną skokowo (linieją) i każdy przyrost ciała wymaga zrzucenia pancerza. Zrzucony pancerz nazywany wylinką. Czas, w którym zwierzę nie jest pokryte pancerzem, jest okresem silnego wzrostu ciała i trwa od kilku godzin do kilku dni. W stanie kopalnym reprezentowane przez Trilobita, oraz Crustacea.
Gromada Trilobita - trilobity (kambr-perm). Grupa organizmów wymarłych, ciało których miało na segmencie głowowym jedną parę dwugałęzistych czułków. Pozostałe odnóża pełnili funkcje lokomotoryczne. Morskie organizmy, bentosowe (bentos ruchomy - wagilny - pełzali po dnu), ale umiały także pływać. Ciało trylobita składało się z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka; od strony grzbietowej ciało było pokryte silnie zwapniałym pancerzem (chityna i węglan wapnia). Strona brzuszna osłonięta była tylko chityną. W pancerze trylobitów wyróżniamy: odcinek głowowy (cefalon); odcinek tułowiowy (toraks); odcinek ogonowy (pygidium). Niektóre trilobity mieli zdolność zwijania pancerza - rodzaj Phacops. Charakterystyczną cechą dla trylobitów jest występowanie na policzkach złożonych oczu, zbudowanych z dużej liczby soczewek (do 15 tys.). W przeciwieństwie do innych stawonogów soczewki te nie były zbudowane z chityny, ale z kryształów kalcytu ustawionych optymalnie pod względem optycznym. W niektórych grupach trylobitów oczy zanikały, co sugeruje, że mogły one żyć w dennym osadzie lub też w środowisku głębokowodnym, do którego nie docierały promienie światła. Trylobity podobnie jak inne stawonogi okresowo liniały tj. zrzucały stary pancerz i zastępowały go nowym większym. Obecność na pancerzu szwów ułatwiała jego pękanie wzdłuż ściśle określonej linii, których położenie ma istotne znaczenie w systematyce trylobitów. Przypuszcza się, że większość znalezionych trylobitów to wylinki.
Gromada Crustacea - skorupiaki - Kambr - dziś. Bardzo zróżnicowana grupa morskich stawonogów, czasem spotykane również w środowisku słodkowodnym, a także na lądzie. Cecha wspólna - posiadanie na głowie dwóch par czułków; wykształcone żuwaczki i dwie pary szczęk. Ciało podzielone na głowę, tułów i odwłok, przy czym głowa często zrasta się z tułowiem tworząc głowotułów. Na tułowiu wyróżnić można szczękonóża, odnóża chwytne i ruchowe. Z części głowowej wyrasta fałd ciała otaczający głowę część lub cały tułów. Fałd ten wytwarza pancerz - karapaks (chityna lub chityna z węglanem wapnia). Pancerz może się składać z jednej lub dwu skorupek, bądź też z kilku płytek.
Podgromada Ostracoda - małżoraczki, kambr-dziś: Zwierzęta są bardzo małych rozmiarów, do 2,5 cm długości. Żyją tylko w środowisku wodnym: morskim lub słodkowodnym, bentos ruchomy, ale mogą również swobodnie pływać. Pancerz wytwarzany jest na zewnątrz fałdu w postaci dwóch skorupek, połączonych zawiasem, a zbudowanych z węglanu wapnia i chityny. Na brzegu zawiasowym na obu skorupkach znajdują się dołki i ząbki. Pancerz ten swoją budową bardzo przypomina budowę skorupek u małży, dzięki czemu małżoraczki zawdzięczają zwą nazwę. Segmentacja jest słabo zaznaczona. Można wyróżnić głowę, tułów i szczątkowy odwłok. Mają 7 par odnóży, 4 pary przypadają na odcinek głowowy i są to: 2 pary czułków, żuwaczki i szczęki; 3 pary przypadają na tułów. Obie pary czułków są silnie rozgałęzione i odgrywają przede wszystkim rolę ruchową. Pozostałe odnóża na odcinku głowowym (żuwaczki i szczęki) służą do rozdrabniania pokarmu. Małżoraczki są czułymi wskaźnikami środowiska. Ich wrażliwość na zmiany zasolenia, temperaturę i głębokość wody jak również charakter dna, sprawia że organizmy te wykorzystywane są do analiz paleoekologicznych pozwalających na rekonstrukcję środowisk, które zamieszkiwały. Małżoraczki mają znaczenie stratygraficzne tylko w niektórych okresach - w ordowiku, sylurze, na przełomie dewonu i karbonu oraz na przełomie jury i kredy. Skałotwórcze znaczenie miały one w sylurze (np.. wapienie beyrichiowe). Przedstawiciele Conchostraca (muszloraczki; ramienionogo- raczki; muszlowe krewetki), zamieszkujących wody słodkie; ciało okryte dwuklapkową skorupką. Kilkadziesiąt skorupiaków liścionogich Conchostraca znaleziono w utworach późnego triasu w Krasiejowie.
Wykład 7
Najstarsze szkarłupnie z kambru. Typ Echinodermata - Szkarłupnie (gr. echinos- jeż; derma- skóra) kambr - dziś. zwierzęta wyłącznie morskie, bentosowe, prowadzące ruchomy bądź osiadły tryb życia; drapieżniki (ruchomy bentos), mułożercy, padlinożercy, detrytusofagi (bentos osiadły), charakterystyczną cechą anatomiczną jest promienista symetria ciała (u dorosłych), system kanałów wodnych, czyli tzw. układ ambulakralny, steruje funkcjami lokomotoryczną, oddechową i pokarmową (nie ma układu wydalniczego i oddechowego (lub jest słabo rozwinięty)); układ krążenia jest otwarty, brak serca, szkielet wewnętrzny, wapienny, zbudowany z licznych, drobnych płytek. Gromada Holothurioidea (wężowidła) gromada Ophiuroidea (strzykwy) gromada Asteroidea (rozgwiazdy) gromada Crinoidea (liliowce) gromadą Blastoidea (pączkowce) gromadą Cystoidea (pęcherzowce), gromada Echinoidea (jeżowce). strzykwy są typowymi mułojadami (Ogórki morskie) - podługowate organizmy, pełzające po dnie morskim. Mają wieniec czułków wokół otworu gębowego.
Wężowidła zamieszkują głębsze strefy mórz i żywią się drobnymi, martwymi lub żywymi zwierzętami, drapieżniki. Poruszają sie przy pomocy 5 ramion, które dorastają nawet do 60 centymetrów u największych gatunków.
Rozgwiazdy są drapieżnikami.
Gromadą Blastoidea (pączkowce) (kambr-perm). Blastoidea - pączkowaty kielich, perystom - pole ustne, brachiole, łodyga.
Crinoidea (gr. krinon-lilija; eidos- kształt) - Liliowce kambr? ordowik-dziś: jedna z najstarszych grup szkarłupni. większość prowadzi osiadły tryb życia, przytwierdzając się lub zakorzeniając w mulistym podłożu. ciało ich składa się z łodygi, kielicha i ramion, opatrzonych wewnętrznym szkieletem, złożonym z licznych, drobnych, wapiennych płytek. kielich, w którym znajdują się kanały systemu wodnego i inne elementy anatomiczne, wraz z ramionami tworzy tzw. koronę. giętkie i rozgałęziające się w górnej części ramiona wychwytują z wody pokarm i dostarczają do otworu gębowego, znajdującego się na górnej powierzchni kielicha. liliowce odżywiają się mikroorganizmami, larwami i innymi cząstkami organicznymi, unoszącymi się w wodzie. Wapienie krynoidowe utworzone są z elementów szkieletowych liliowców. Wapienie krynoidowe są pospolite w środkowej jurze Tatr i pienińskiego pasa skałkowego.
Jeżowce - „morskie piraci” - Jeżowce mają ciało kształtu kulistego lub dyskoidalnego, zbudowane według symetrii pięciopromiennej. Ciało jest osłonięte wapiennym (kalcytowym) pancerzem składającym się z licznych, ściśle ze sobą połączonych płytek tworzących promieniście biegnące pasy. Powierzchnia pancerza pokryta jest kolcami, czyli wyrostkami wapiennymi, połączonymi z nim ruchomo i poruszanymi za pomocą mięśni. Otwór ustny, znajdujący się na dolnej stronie pancerza i skierowany w stronę podłoża, opatrzony jest aparatem szczękowym, zwanym "latarnią Arystotelesa". Składa się on z kilkudziesięciu elementów, a wśród nich pięciu zębów poruszanych za pomocą mięśni. Jeżowce są zwierzętami wszystkożernymi, drapieżnymi lub roślinożernymi. Kolce pełnią funkcję ochronną i lokomotoryczną, pomagają też w zdobywaniu pożywienia. Jeżowce zamieszkują różne strefy mórz, od wód przybrzeżnych do abysalnych. Współcześnie znajdowane są nawet na głębokości przekraczającej 7 000 m. Jeżowce regularne: peryprokt (otwór odbytowy) jest naprzeciwko perystomu (otwór ustny). jeżowce nieregularne: perystom jest przesunięty do przodu.
Hemichordata. Półstrunowce kambr - dziś - Półstrunowce reprezentowane są współcześnie poprzez zaledwie 100 gatunków należących do gromad: jelitodyszne (Enteropneusta), pióroskrzelne (Pterobranchia), są to zwierzęta wyłącznie morskie, bentosowy i planktoniczne; wspólnymi cechami są: obecność notochordy (wypustka przedniej części przewodu pokarmowego), która jest uważana za odpowiednik struny grzbietowej u strunowców; wykształcenie części układu nerwowego w postaci cewki nerwowej; funkcjonowanie przedniej części przewodu pokarmowego jako narządu oddechowego.
Pterobranchia. Pióroskrzelne - Drobne półstrunowce żyjące w morzach, głównie na półkuli południowej; Występują pojedynczo lub budują kolonie; Wyłącznie bentos osiadły. Zooidy, czyli osobniki kolonii, połączone ze sobą nitkowatym tworem ciała miękkiego, czyli stolonem; stolon i zoody otoczone są rurkowatą, organiczną osłonką, zbudowaną z keratiny: osłonka zooida - teka (theca), osłonka stolona - stoloteka (stolotheca); szkielet zbudowany z przylegających do siebie, ułóżonych jeden na drugim paseczków , czyli fuzelusów, budowa fuzelarna; rozmnożenie przez pączkowanie.
Graptolithina. Graptolity kambr środkowy - karbon dolny: Graptolity to jedyna kopalna gromada półstrunowców, całkowicie wymarła (kambr środkowy-karbon dolny); byli niewielkimi morskimi organizmami kolonijnymi i prowadziły bentoniczny, planktoniczny i epiplanktoniczny tryb życia; żyły tylko w morzach ciepłych; Grupa ta przeszła szybką ewolucję, niektóre gatunki osiągnęły światowe rozprzestrzenienie, dzięki temu są doskonałymi skamieniałościami przewodnimi szczególnie dla ordowiku i syluru kiedy osiągnęły szczyt rozwoju.Rząd Dendroidea (kambr środkowy-kambr dolny). Rząd Graptoloidea (ordowik dolny-dewon środkowy). Szkielet kolonii graptolitów składa się z drobnych rureczek - tek, w których zamieszkiwały poszczególne osobniki. Kształty kolonii były różne: nieregularne, drzewkowate lub siateczkowate. Charakteryzowały się zróżnicowaniem tek w koloniach i najczęściej budowały trzy rodzaje tek; tzw. triady złożone były z autoteki, biteki i stoloteki. Pierwsza teka kolonii, tzw. sikula, mieściła osobnika, który powstawał na drodze płciowej. Kolejne osobniki kolonii rozwijały się przez pączkowanie, łącząc się ze sobą poprzez stolony. Teki poszczególnych osobników układały się w gałązki, tworząc kolonie o różnych kształtach - proste lub powyginane czy spiralne wstęgi, kolonie siateczkowate, liściaste lub drzewkowate. W pewnych przypadkach kilka kolonii łączyło się tworząc kolonię złożoną. Niektóre gatunki graptolitów bentonicznych należące do rzędu Dendroidea przeszły do planktonicznego trybu życia, dając początek rozwoju dużej grupie właściwych graptolitów planktonicznych.
Wykład 8 Chordata. Strunowce - typ zwierząt o szkielecie wewnętrznym w postaci struny grzbietowej, występującej przez całe życie lub tylko w stadium zarodkowym; ciało dwubocznie symetryczne; 3 podtypy: osłonice, bezczaszkowce i kręgowce.
Bezczaszkowce. Cephalochordata - podtyp strunowców; ok. 30 gatunków; zasiedlają dna mórz ciepłych i umiarkowanych w strefie przybrzeżnej; dł. do 8 cm; szkielet stanowi struna grzbietowa biegnąca wzdłuż całego ciała, brak serca i podziału cewki nerwowej na mózg i rdzeń; typowy przedstawiciel współczesnie: lancetnik . Wśród kopalnych Pikaia.
Kręgowce.Vertebrata - podtyp strunowców, zwierzęta posiadające szkielet osiowy (kręgosłup): gady, płazy, ptaki, ryby i ssaki. Stanowią 10 proc. wszystkich gatunków zwierząt współczesnych. Wśród zwierząt kopalnych w tym rzędzie pojawiaja się również dinozaury i ter apsydy.
Zagadkowe zęby - Zostały odkryte w XIX wieku w Rosji, ale występują na całym świecie. Conodonta. Konodonty Konodonty to grupa wymarłych organizmów morskich, które zachowują się jako rozproszone mikroskopijne (max. 2-3 mm) zębokształtne elementy, zbudowane z fosforanu wapnia. Konodonty od niedawna zalicza się do strunowców, a nawet sugeruje się ich przynależność do kręgowców. Szerokie rozprzestrzenienie geograficzne, szybkie tempo przemian ewolucyjnych oddzielnych elementów, umożliwiło wypracowanie precyzyjnych podziałów stratygraficznych, zwłaszcza dla ordowiku i późnego dewonu, tj. czasu ich maksymalnego rozkwitu. Ich rozdzielczość stratygraficzna dla późnego dewonu sięga 0,5 mln lat, żyły od wczesnego kambru po późny trias. Elementy konodontowe można obserwować na powierzchniach warstw, ale najczęściej są wydobywane z wnętrza skały przy pomocy kwasów organicznych. Są bardzo pospolite w wapieniach, towarzysząc szczątkom głowonogów i ryb, rzadziej natomiast występują w osadach płytkowodnych. Morfologicznie elementy konodontowe są bardzo zróżnicowane, od prostych lub zakrzywionych kolców, do grzebyków i nieregularnych płytek, przypominających zęby kręgowców. Elementy zbudowane z cienkich, przyrastających do siebie od zewnątrz warstewek, posiadały zdolności regeneracji w wypadku złamania. Barwa elementów konodontowych jest zmienna: od bladożółtej do ciemnobrązowej, czarnej do białej lub krystalicznie przezroczystej. Zmiana zabarwienia wywołana jest przemianami śladowych substancji organicznych pod wpływem temperatury. Zależność barw od temperatury ustalili eksperymentalnie A.G. Epstein z zespołem w 1977 r. Zaobserwowano, że elementy konodontowe poddawane działaniu wysokich temperatur stopniowo ciemnieją. Porównywanie barw indeksowych z kolorami elementów konodontowych wydobytych ze skał, umożliwia traktowanie ich jako termometru geologicznego.
Powszechne występowanie elementów konodontowych w osadach morskich świadczy, że konodonty były bardzo dobrze przystosowane do życia w różnych środowiskach. Pewne zespoły elementów występują w określonych typach osadów, w związku z czym są użyteczne dla paleogeograficznych rekonstrukcji. W 1982 roku w skałach koło Edynburga znaleziono zachowane szczątki samego zwierzęcia. Miało ono miękkie węgorzokształtne ciało o długości kilku centymetrów, z parą dużych oczy, sztywną struną wzdłuż grzbietu i płetwą ogonową. W roku 1983 znaleziono w karbonie Szkocji odcisk ciała z konodontowym aparatem w jego części głowowej. Za przynależnością konodontów do strunowców przemawia przede wszystkim fakt posiadania miomerów, które mają wszystkie współczesne prymitywne strunowce: bezczaszkowce (lancetnik) i bezżuchwowce (śluzice i minogi). Natomiast według P.C.J. Donoghue i in. (1998) zakończenie struny grzbietowej przed głową, "chrząstkowe" otoczki wokół oczu, niesymetryczna płetwa wzmocniona promieniami i skład chemiczny aparatu zębowego, sugerują przynależność konodontów bezpośrednio do kręgowców. Ryby. Pisces - Są liczną i silnie zróżnicowaną gromadą kręgowców wodnych. Pierwsze ryby są znane z ordowiku, ale rozwinęły się ewolucyjnie w sylurze i początkowo były reprezentowane przez ryby pancerne - PLACODERMI, z których w dewonie wyodrębniły się dwa pnie rozwojowe: ryby chrzęstnoszkieletowe - CHONDRICHTHYES i ryby kostnoszkieletowe - OSTCHEITHYES. Proces dywergencji ryb kostnoszkieletowych rozpoczął się na początku dewonu. W jego wyniku powstały ryby promieniopłetwe - ACTINOPTERYGII, trzonopłetwe - CROSSOPTERYGII i dwudyszne - DIPNOI.
Promieniopłetwe (Actinopterygii) syn. Kostno promieniste - większość współcześnie żyjących gatunków ryb kostnych; pojawiły się najprawdopodobniej w środkowym dewonie w wodach słodkich, później zasiedliły również morza; płetwy promieniopłetwych mają szkielet z promieni kostnych, ciało większości pokryte jest łuskami, szkielet częściowo chrzęstny lub skostniały. u przeważającej części promieniopłetwych występuje też pęcherz pławny, który jest narządem hydrostatycznym. współczesna klasyfikacja na: Chondrostei - kostnochęstne, obejmują taksony kopalne (paleozoik i trias) i współczesne o wielu cechach prymitywnych. Neopterygii - nowopłetwe, znane już od końca permu, a najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze.
Trzonopłetwe. Crossopterygii. - pierwsi przedstawiciele pojawili się w dolnym dewone i szeroko reprezentowane do triasu, znaczniej mniej różnorodne były w jurze i kredzie; współcześnie jedynym żyjącym rodzajem jest latimeria (2 gatunki); kopalne trzonopłetwe były drapieżne, zamieszkiwały wody śródlądowe, posiadały płetwy osadzone na długich, umięśnionych, wzmocnionych szkieletem trzonach (stąd nazwa); pęcherz pławny pełnił funkcję narządu oddechowego, co w czasie suszy umożliwiało im pełzanie po lądzie w poszukiwaniu wody; prawdopodobnie dały początek gromadzie płazów.
Dwudyszne. Dipnoi. - podgromada słodkowodnych ryb kostnych; oddychają w okresie suszy pęcherzem pławnym, spełniającym funkcję płuc (skrzela częściowo zredukowane); pojawiły się w dewonie, największy rozwój w paleolicie; do dziś przetrwało 5 gatunków, m.in. w Australii barramunda, Afryce - prapłetwiec i Ameryce Płn. - prapłaziec; badania morfologiczne i embriologiczne dwudysznych oraz spokrewnionych z nimi trzonopłetwych mają duże znaczenie dla poznania dróg ewolucji kręgowców.
Ryby chrzęstnoszkieletowe, chrzęstne. Chondrichthyes - Najstarsze ślady kopalne - łuski pochodzące z terenów obecnej Ameryki Północnej z okresu ok. 455 mln lat temu, znacznie różnią się od łusek współczesnych rekinów. Paleontolodzy są zgodni co do tego, że chrzęstnoszkieletowe pojawiły się na początku syluru.
W oceanach żyją też ryby, które zachowały cechy pośrednie pomiędzy rekinami, a płaszczkami. Należą do nich piłonosy, ryby piły oraz ryby przypominające kształtem gitarę (z ang. guitar-fish). Najstarszy znany rodzaj nazwano Elegestolepis. Najstarsze znalezione zęby rekina (z rodzaju Leonodus) pochodzą z okresu ok. 400 mln lat temu. Prażarłacze (Cladoselachii, Cladoselachiformes) - rząd wymarłych morskich ryb chrzęstnoszkieletowych z podgromady spodoustych żyjących od górnego dewonu do górnego karbonu. Były prawdopodobnie przodkami dzisiejszych rekinokształtnych. Dochodziły do 2 metrów długości i były drapieżne. Najpewniej polowały na mniejsze ryby i pelagiczne bezkręgowce. Zachowywały strunę grzbietową przez całe życie. Otwór gębowy znajdował się na końcu pyska. Płetwy były małe, bez kolców, w tym dwie płetwy grzbietowe, a brak płetwy odbytowej. Po każdej stronie głowy miały siedem otworów skrzelowych. Przedstawicielami rzędu są gatunki z rodzaju Cladoselache.
Płazy. Amphibia - gromada zwierząt wodno-lądowych z podtypu kręgowców, z grupy bezowodniowców; około 2 tys. gatunków; ciało pokryte nagą i wilgotną skórą, wyposażoną w liczne gruczoły śluzowe; zwierzęta zmiennocieplne (temperatura ciała jest zmienna, zależna od temp. otoczenia); płazy jako pierwsze kręgowce przystosowały się do środowiska lądowego (a nawet do klimatu pustynnego); rozdzielnopłciowe; osobniki dojrzałe są drapieżnikami - żywią się bezkręgowcami, rybami, owadami; pojawiły się w dewonie prawdopodobnie z ryb trzonopłetwych lub dwudysznych. Tiktaalik roseae z Kanady (wyspa Elsmir) - „Krokodyl z płetwami”- 385-365 mln.lat (Nail Shubin, Nature, 2006).
Gady. Są zmiennocieplnymi, typowymi kręgowcami lądowymi. Powstały w okresie karbońskim z płazów z grupy Labirynthodontia. Zróżnicowały się w permie, osiągając przewagę nad płazami. Od końca ery paleozoicznej i przez całą erę mezozoiczną dominowały na lądach, w wodzie i powietrzu. Najliczniejsze były gady naczelne - ARCHOSAURIA. Niektóre z nich (dinozaury) osiągnęły olbrzymie rozmiary. Bujny rozkwit gromady skończył się u schyłku ery mezozoicznej, kiedy większość gadów wymarła. Do czasów współczesnych przeżyli przedstawiciele tylko czterech rzędów: ryjogłowych - RHYNCHOCEPHALIA, łuskonośnych - SQUAMATA, żółwi - CHELONIA i krokodyli - CROCODILIA. Z gadów rozwinęły się ssaki (w triasie) i ptaki (w jurze).
Dinozaury
Ichtiozaury - Ichtiozaury pojawiły się w triasie i były doskonale przystosowane do życia w płytkich strefach mórz: miały opływowy kształt ciała, silnie wydłużony pysk oraz płetwy. Największe, znalezione formy osiągały około ośmiu metrów długości. Ichtiozaury były doskonałymi pływakami, polującymi na ryby, kalmary i łodziki. Chociaż zaliczane są do gadów, ich znaleziska wskazują, że były żyworodne jak ssaki. W skałach wapiennych z obszaru jury Krakowsko-Częstochowskiej znaleziony został fragment szczęki ichtiozaura.
Plezjozaury - Do gadów należały także plezjozaury o długich szyjach i kończynach zbliżonych do skrzydeł, za pomocą których poruszały się podobnie jak ptaki w powietrzu. Prawdopodobnie odżywiały się rybami. Szczątki morskiego pliozaura z okresu jurajskiego odkryli w roku 2008 na jednej z wysp norweskiego archipelagu Svalbard w Arktyce. Predator X miał 15 metrów długości, 45 ton wagi , czaszka miał ponad 3 metry długości i szczęki, które wywierały nacisk z siłą 15 ton. Słynny Tyrannosaurus Rex był największym znanym mięsożernym dinozaurem. Predator X, który należał do rodziny pliozaurów (wymarłe gady wodne z krótką szyją i ogromnymi czaszkami) był jeszcze groźniejszy. - twierdzi Joern Hurum (Muzeum Historii Naturalnej Uniwersytetu w Oslo, które prowadziło wykopaliska).
Mozazaur był pierwszym dinozaurem jaki nauka odkryła (rok 1770) i badania (od 1794 roku) nad nim otworzyły drogę do rewolucyjnych zmian myślenia człowieka o otaczającym nas świecie.
Po raz pierwszy w latach 20 wieku XX-go: w Mongolii odkryto znalezisko, gniazd i jaj razem z zarodkami i nowonarodzonymi dinozaurami. Tyranozaurus rex największa paszcz (48 zębów) najlepszy węch. Najdłuższy - Seismosaurus - 50m. Najcięższy - Argentinosaurus - 100 ton Najwyższy - Sauroposeidon - 18 m wzrostu. Najmniejszy - Compsognathus - długość 1m i ważył tyle co kura.
Dlaczego wymarły dinozaury? 65 mln lat temu nagle wymarło wraz z większością dinozaurów niemal dwie trzecie innych mieszkańców Ziemi. Było to tylko jedno z pięciu masowych wymierań w dziejach życia, ale nie największe. Naukowcy nadal spierają się, co było przyczyną wielkiego wymierania kredowego oraz ile lat trwało. Nie ma dowodów geologicznych i paleontologicznych, czy dinozaury wymarły w ciągu kilkuset czy kilku milionów lat. Uważa się, że przyczyna wymarcia dinozaurów powinna wyjaśniać także wymarcie w tym samym czasie innych grup organizmów, w tym morskich, m.in. mozazaurów, amonitów, belemnitów, rudystów, małży, wielu gatunków otwornic. Hipotezy tłumaczące wyłącznie wymarcie dinozaurów, np. gigantyzm, konkurencja ssaków, epidemia, rozwój roślin okrytonasiennych itp. są powszechnie odrzucane.
Hipotezy przeszłości: Pojawiły się rośliny okrytozalążkowe wytwarzające trujące alkaloidy. Dinozaury roślinożerne mogły się nimi zatruwać, i jeśli nawet nie zatruwały ich bezpośrednio to mogły mieć niekorzystny wpływ na rozród. Jeśli ubywało roślinożerców drapieżniki nie miały na kogo polować i ginęły z głodu. Obecnie ta hipoteza jest już nieaktualna, gdyż rośliny te pojawiły się na początku kredy, a od początku kredy późnej były powszechne. Mimo tego przez cały ten okres trwał największy w dziejach rozwój dinozaurów. Dinozaury miały czas żeby się przystosować lub nauczyć rozróżniać rośliny, które nie wytwarzały alkaloidów. Pod koniec kredy na całej kuli ziemskiej opadał poziom morza. Na lądach zmieniało się środowisko, wyłaniały nowe lądy i wypiętrzały góry. Dotychczasowe olbrzymie równinne obszary pokryte płytkimi wodami znikały. Dinozaury mogły nie potrafić przystosować się do nowych siedlisk. Nie była to jednak pierwsza wielka regresja w czasie istnienia dinozaurów, poprzednie nie oddziaływały na rozwój dinozaurów. Konkurencja ssaków, które jako stałocieplne i nocne zwierzęta wyjadały w nocy jaja dinozaurów. Mało prawdopodobne, bo choćby dzisiejsze gady nie mają takich problemów. Przede wszystkim jednak pod koniec kredy nie obserwuje się jakiejkolwiek ekspansji czy znaczącej radiacji ssaków. Miały zbyt małe mózgi w porównaniu z ssakami i nie mogły sprostać ich konkurencji. Nie można jednak porównywać oddzielnych grup zwierząt ponieważ w porównaniu z innymi gadami ich mózgi były podobnej wielkości, a niektóre odkryte skamieniałe puszki mózgowe są nadzwyczaj duże.
Współczesne hipotezy . Za najbardziej prawdopodobną hipotezę uważa się kosmiczną katastrofę, spowodowaną uderzeniem meteorytu lub komety o średnicy powyżej 10 km. Krater uderzeniowy, o nazwie Chicxulub, został odkryty w Meksyku na Półwyspie Jukatan i pod wodami Zatoki Meksykańskiej. Odkryto jeszcze kilka kraterów pochodzących najprawdopodobniej z tego samego okresu, m.in. krate Silverpit na dnie Morza Północnego i krater Bołtysz na Ukrainie. Istnieje hipoteza według której z Ziemią zderzyła się kometa, rozerwana siłami pływowymi. Niedawno zidentyfikowano także gigantyczny krater Śiwa na dnie Morza Arabskiego, większy niż struktura uderzeniowa na Jukatanie, być może utworzony przez uderzenie meteorytu o średnicy nawet 40 km. Na granicy ery mezozoicznej i kenozoicznej nastąpiły zmiany klimatyczne, które według jednej z teorii spowodowane były wzmożoną aktywnością wulkaniczną. Zrobiło się chłodniej i pojawiły się pory roku z zimą oraz duże roczne wahania temperatury. Dinozaury mogły przetrwać jedynie w cieplejszych rejonach. Za tą tezą przemawia fakt, że w tym właśnie okresie powstały trapy Dekanu - olbrzymie pokrywy lawowe na obszarze dzisiejszych Indii. Hipoteza zmian klimatycznych nie przeczy hipotezie katastrofy kosmicznej, a nawet ściśle się z nią wiąże. Tak potężne uderzenie jak to, które spowodowało nawet powstanie jedynie krateru Śiwa mogło być istotną przyczyną wzmożonej aktywności wulkanicznej w tym regionie, a w skutek tego i na całym świecie.
Ptaki. Aves - Są gromadą przystosowanych do lotu stałocieplnych kręgowców pokrytych piórami. Stanowią dziś bardzo liczną i zróżnicowaną grupę, rozprzestrzenioną na całej kuli ziemskiej. Powstały z dinozaurów, kontynuując linię triasowych tekodontów - najprymitywniejszego szczepu gadów naczelnych. Najstarszym opierzonym kręgowcem jest słynny ARCHEOPTERYX z górnej jury. Łączy on w swojej budowie cechy gadów i ptaków, stanowiąc ogniwo pośrednie między obu gromadami. Następne ptaki kopalne - ICHTHYORNIS i HESPERORNIS znane są dopiero z górnej kredy. Były one podobne do ptaków dzisiejszych, ale miały jeszcze uzębione szczęki. Nowoczesny typ ptaka pozbawionego zębów powstał pod koniec kredy. Silny rozwój i różnicowanie się tych ptaków zaczęło się w trzeciorzędzie i trwa do dziś. Grupą dominującą liczebnie wśród ptaków współczesnych są wróblowate. Wśród gatunków trzeciorzędowych na uwagę zasługują wielkie ptaki biegające, tj. drapieżna DIATRYMA dwumetrowej wysokości, czy też 3,5 metrowy MOA, który na Nowej Zelandii żył aż do czasów historycznych.
Ciekawostka „Brakujące ogniwo” - W 1998 r. do USA trafiły znalezione w Chinach szczątki archeoraptora, który miał być brakującym ogniwem pomiędzy gadami a ptakami… Jednak drobiazgowe badania wykazały, że jest to mistyfikacja poskładana przez pewnego chińskiego rolnika, na tyle obeznanego z paleontologią, by wiedzieć, że doczepienie ptakowi ogona dinozaura udowodni jego pochodzenie i … podniesie jego wartość rynkową …
Terapsydy (Therapsida) - gady ssakokształtne, które pojawiły się w połowie permu i wymarły pod koniec triasu, a jedynie bardzo nieliczne żyły jeszcze w jurze, prawdopodobnie pochodzą od pelikozaurów, były zarówno formy roślinożerne (Anomodontia) jak i drapieżne (Theriodontia) w czaszce terapsyd obserwowana zmiana układu kości szczęki: rozrastająca się kość żuchwy przesunęła trzy kości szczęki w górę, które tam zmalały i przekształciły się w kostki słuchowe w uchu wewnętrznym, co wyostrzyło słuch, kończyny były w różnym stopniu wyprostowane i ustawione pod ciałem zwierzęcia, podejrzewa się, że niektóre z nich osiągnęły stałocieplność i pokryte były sierścią, drapieżne teriodonty, u których nastąpiło zróżnicowanie uzębienia, dały początek prassakom. szczątki są znajdywane na wszystkich kontynentach, wyróżnia się wiele grup, m.in.: dinocefale, dicynodonty, gorgonopsy oraz terocefale i cynodonty. Spośród wszystkich terapsydów najwięcej cech ssaczych znajdujemy u cynodontów - "psiozębnych". Te przeważnie drapieżne formy stanowiły grupę wyjściową, z której pod koniec triasu rozwinęły się pierwsze prawdziwe ssaki. Widocznego tu trinaksodona uznać możemy za naszego bezpośredniego, choć bardzo odległego przodka. Wydatne kły i dużo mniejsze zęby policzkowe nadają czaszce tego zwierzęcia wyraźnie "psi" wygląd. Jedną z najważniejszych linii wśród permskich terapsydów były dinocefale, czyli "strasznogłowe„: były wśród nich zarówno roślinożercy, o spłaszczonych zębach, jak i drapieżniki o szczękach zaopatrzonych w ostre, niekiedy "szablaste" zęby. Anteosaurus na zdjęciu, sprzed ok. 250 milionów lat z niecki Karoo, ma czaszkę o długość 63 cm. Charakterystyczne zgrubienia kości czaszek u dinocefali mogły stanowić przystosowanie do toczenia wewnątrzgatunkowych walk rytualnych.
Dicynodonty Jednym z nielicznych rodzajów terapsydów, którym udało się przeżyć wielkie wymieranie z przełomu permu i triasu były hipopotamokształtne lystrozaury, należące do grupy dicynodontów. mieli bezzębne rogowe szczęki zaopatrzone tylko w parę "kłów„, które służyły do pobierania miękkiego materiału roślinnego. W RPA znaleziono skamieniałości śladowe w postaci naturalnych odlewów nor kopanych przez terapsydy; ich "autorstwo" przypisuje się dicynodontom, możliwe, że ich "kły" mogły służyć również jako narzędzia do grzebania w ziemi. Lystrosaurus to rodzaj spotykany prawie na całym obszarze ówczesnej Gondwany i dzisiejszej Rosji. Być może tak wielkie rozprzestrzenienie i pozwoliło mu przetrwać największy w dziejach świata kryzys biosfery. Doedicurus clavicaudatus - ogromny prehistoryczny pancernik. Żył w Ameryce Południowej od 2,000,000 milionów lat, później, po połączeniu kontynentów, pojawił się w Ameryce Północnej. Miał 1,5 m wysokości, 4 m długości, i ważył 1 tonę. Przypominał czołg. Okryty był keratynowym pancerzem i hełmem o łącznej masie 400 kg. Potężnymi łapami rozkopywał ziemię. Miał bardzo silne zęby. Na końcu ogona miał duży wyrostek przypominający maczugę. Wyginął 15,000 lat temu.
Megatherium - Wymarły naziemny leniwiec. Pojawił się 1.9 miliona lat temu. Jego skórę pokrywała gruba sierść. Żywił się pokarmem roślinnym. Żył samotnie w jaskiniach i grotach. Osiągał wysokość 4 metrów, długość 6 metrów i wagę 5 ton. Wyginął względnie niedawno, bo 8 tysięcy lat temu.
Stekowce (MONOTREMATA) - Rząd prymitywnych ssaków charakteryzujących się jajorodnością. Nazwa łacińska - Monotremata (jednootworowce) - nawiązuje do faktu, że ich układ pokarmowy, układ wydalniczy i układ rozrodczy mają jedno wspólne ujście, czyli stek. Stekowce są stałocieplne i temperatura ich ciała jest dość niska, dlatego w niesprzyjających warunkach mogą popadać w rodzaj odrętwienia, który jednak nie jest hibernacją. Z filogenetycznego punktu widzenia stekowce stanowią osobną linię rozwojową. Od gadów oddzieliły się w mezozoiku. Występują na obszarze krainy australijskiej, a ściślej w Australii, Nowej Gwinei i na Tasmanii. Cechy odróżniające stekowce od innych ssaków : posiadają stek, są jajorodne, nie posiadają zębów, nie posiadają sutków, karmią swoje dzieci mlekiem z gruczołów mlecznych umieszczonych na brzusznej stronie ciała, młode zlizują mleko ze skóry na brzuchu matki, obecność kości kruczych łączących łopatkę z mostkiem, łopatki nie mają grzebienia , obojczyki sięgają międzyobojczyka, żebra szyjne nie są zrośnięte z kręgami , u samców dziobaków, jako u jedynych ssaków występuje kolec jadowy na tylnej kończynie; dziobaki posiadają również, palce spięte błoną. Cechy przybliżające je do ssaków :posiadają gruczoły mleczne ,są stałocieplne mają 3 kostki słuchowe, posiadają owłosienie.
Ssaki. Mammalia - Są gromadą stałocieplnych kręgowców pokrytych włosami. Żyją we wszystkich środowiskach lądowych, liczne przystosowały się do życia w morzu, a niektóre są zdolne do lotu. Wyodrębniły się w triasie z gadów ssakokształtnych THERAPSIDA, których potomkami w linii prostej są dzisiejsze stekowce - MONOTREMATA. Pierwsze ssaki, DOCODONTA i TRICONODONTA, były owadożernymi lub drapieżnymi zwierzętami drobnych rozmiarów.
Thrinaxodon - Niewielkimi drapieżnikami były też górnotriasowe SYMMETRODONTA z zębami mającymi cechy świadczące o pokrewieństwie ze współczesnymi rzędami ssaków.
Przodkami dzisiejszych torbaczy i łożyskowców są PANTOTHERIA znane od jury środkowej do kredy dolnej; świadczy o tym budowa ich zębów trzonowych.
Pod koniec kredy łożyskowce i torbacze są już w pełni wykształcone. Rozwijały się one równolegle i niezależnie od siebie, doskonaląc odmienny w obu grupach proces rozrodu. Najbardziej znanymi przedstawicielami kopalnych łożyskowców są mamuty, należące do trąbowców, wymarłych pod koniec ostatniej epoki lodowcowej, u schyłku plejstocenu, zamieszkujących rozległe obszary Europy, Ameryki Północnej i północnej Azji.
Szczep Łożyskowce
Rząd Trąbowce
Rodzina Słoniowate
Rodzaj Mammuthus
Wyodrębnia się kilka gatunków mamutów:
Mamut włochaty, zwany także mamutem właściwym (Mammuthus primigenius)
Mamut stepowy (Mammuthus trogontheri)
Mamut kolumbijski (Mammuthus columbi)
Mamut karłowaty (Mammuthus columbi exilis)
Mamut cesarski (Mammuthus columbi imperator)
Mamut Jeffersona (Mammuthus columbi jeffersoni)
Mamut południowy (Mammuthus meridionalis)
Mammuthus subplanifrons
Mammuthus africanavus
W powszechnym mniemaniu mamuty były zwierzętami niezwykłych rozmiarów, co zaowocowało przenośnym znaczeniem samego określenia mamut jako czegoś wielkiego. Największy znany gatunek mamuta, mamut stepowy, którego szczątki odnaleziono na obszarze Europy i Azji, osiągał 4,5 - 5 m wysokości w kłębie. Większość gatunków mamutów była mniejsza, porównywalna z dzisiejszym słoniem indyjskim, choć istniały także jeszcze mniejsze formy, jak mamut karłowaty, którego pozostałości odnaleziono na Channel Islands u wybrzeży Kalifornii, a który był niemal dwukrotnie mniejszy od mamuta cesarskiego. Nie do końca jest jasna przyczyna wymarcia mamutów. Podaje się trzy ewentualne przyczyny lub ich kombinację: mamuty wymarły ze względu na istotne zmiany w klimacie na przełomie plejstocenu i holocenu (ok. 10 tys. lat temu), do których zwierzęta nie zdołały się dostosować, zwierzęta wyginęły w wyniku jakiejś choroby lub epidemii, lub że…
Tygrysy szablastozębne, tygrysy szablozębne, (Machairodontidae) - Wszystkie koty należą do rodziny kotowatych z gromady ssaków. To rząd drapieżnych zwierząt, który pojawił się około 40 milionów lat temu w epoce eocenu. Rząd drapieżnych można podzielić na dwie grupy: na zwierzęta bardziej podobne do kotów i te, bardziej podobne do psów. Koty są bliżej spokrewnione z mangustami i hienami niż niedźwiedzie czy psy. Naukowcy sądzą, że drapieżniki z rodziny kotowatych ewoluowały głównie w Europie. Ślady najstarszych, odkrytych przez naukowców kotów pochodzą sprzed 25 milionów lat. W tym czasie pojawił się podgatunek tygrysa szablozębnego. Potężne, ociężałe tygrysy szablozębne całkowicie wyginęły podczas ostatniej epoki lodowcowej 10 000 lat temu. Z tej grupy wykształciły się lwy, tygrysy, lamparty i gepardy.
Łożyskowce - Od początków trzeciorzędu po czasy współczesne trwa bujny rozkwit ssaków łożyskowych. Łożyskowce dominują nad torbaczami rozwojem mózgu, wyparły je z większego dawniej zasięgu.
Torbacze - Torbacze zachowały się dziś niemal wyłącznie w Ameryce Południowej i Australii dzięki długotrwałej izolacji tych kontynentów od pozostałych obszarów lądowych.

---