Konspekt ogolny 2011 (WSB)


§ 1. Uwagi wstępne

Była już mowa o tym (zob.......), że dla prawa cywilnego podstawowym terminem jest pojęcie „stosunek cywilnoprawny“. Idzie tu o więź prawną (powiązanie, relację), łączącą do najmniej dwa podmioty, które w jej ramach mają względem siebie określone prawa i obowiązki z zakresu prawa cywilnego. Kto może jednak występować w roli takich podmiotów? Według kodeksu cywilnego istnieją jedynie trzy grupy uczestników stosunku cywilnoprawnego:

1) osoby fizyczne,

2) osoby prawne oraz

3) jednostki organizacyjne wyposażone w zdolność prawną, ale nie posiadające osobowości prawnej (określane najczęściej w skrócie jako ułomne lub niepełne osoby prawne).

Cechą wspólną wszystkich podmiotów prawa cywilnego jest to, że dysponują one zdolnością prawną, co oznacza, że mogą im przysługiwać prawa oraz ciążyć na nich obowiązki z zakresu prawa cywilnego. Inaczej mówiąc, ten kto nie należy do żadnej z wymienionych grup i w związku z tym nie ma zdolności prawnej, nie może być ani właścicielem, ani wierzycielem, ani dłużnikiem. Nie jest też w stanie być stroną umowy, dziedziczyć lub posiadać praw osobistych i rodzinnych. Przedstawiając zagadnienie bardziej obrazowo: kto nie ma zdolności prawnej, ten jakby dla prawa cywilnego w ogóle nie istniał.

§ 2. Osoby fizyczne

I Uwagi ogólne

Osoba fizyczna to po prostu człowiek. Ma ona zdolność prawną od chwili urodzenia (art. 8 k.c.) do chwili śmierci, przy czym nikt, bez względu na okoliczności, nie może jej tej zdolności odebrać. Zdolnością prawną dysponuje zatem również osoba ciężko upośledzona psychicznie nie będąca w stanie porozumiewać się z otoczeniem, ktoś kto został całkowicie ubezwłasnowolniony, kilkudniowe niemowlę, a także zbrodniarz skazany na dożywotni pobyt w więzieniu za zabójstwo. W konsekwencji każdy bez wyjątku człowiek może mieć swój majątek, a zatem posiadać określone prawa majątkowe (z własnością na czele). Przysługują mu również oznaczone dobra osobiste, wymienione przykładowo w art. 23 k.c. Z drugiej strony mogą na nim ciążyć przewidziane prawem obowiązki, w tym zwłaszcza długi. Dodać wypada, że w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło on na świat żywe.

Pewne wątpliwości budzi status prawny dziecka już poczętego, ale jeszcze nienarodzonego, czyli tzw. nasciturusa. Przyczyniły się do tego przede wszystkim parokrotne zmiany, jakich w tej mierze dokonywał ustawodawca. Nowelą z 1993 r. do art. 8 k.c. dodano § 2, z którego wynikało, że naciturus może nabywać prawa (ma zdolność prawną), jednakże nabycie tych praw staje się definitywne dopiero z chwilą, gdy urodzi się żywy. Następnie jednak w 1996 r. paragraf ten skreślono, co oznaczało powrót do wersji obowiązującej w chwili uchwalenia kodeksu cywilnego (człowiek ma zdolność prawną od chwili urodzenia). W sumie zagadnienie wywołuje wiele kontrowersji.

Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu, z czego wynika, że nie zawsze musi to być miejsce stałego zameldowania. Co do miejsca zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską oraz osoby poddanej opiece - zob. art. 26 i 27 k.c. W świetle polskiego prawa można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.

Osobę fizyczną identyfikuje przede wszystkim jej nazwisko i imię (imiona), a także dalsze dane osobowe, jak np. data i miejsce urodzenia, imiona rodziców, miejsce zamieszkania, pozostawanie (lub nie) w związku małżeńskim, wiek oraz płeć. Na co dzień najważniejsze z tych danych, składajacych się w sumie na tzw. stan cywilny, możemy wykazać okazując dowód osobisty lub inny dowód tożsamości. Dokumenty te odzwierciedlają jednak jedynie dane zawarte w aktach stanu cywilnego, prowadzonych i przechowywanych przez urzędy stanu cywilnego (USC). W zasadzie to właśnie akta stanu cywilnego stanowią - w razie wątpliwości - jedyny urzędowy dowód stanu cywilnego danej osoby (gdy zajdzie taka potrzeba osoba zainteresowana powinna okazać odpowiedni odpis lub wypis, wystawiony przez USC). Gdyby akt stanu cywilnego zawierał błędy, można go - na drodze sądowej - sprostować lub unieważnić.

II. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych

Do 13 roku życia człowiek w ogóle nie ma zdolności do czynności prawnych i dlatego nie może sam dokonywać czynności (musi za niego i w jego imieniu działać jego przedstawiciel ustawowy). Wyjątek dotyczy drobnych umów życia codziennego, które - nawet, gdy dokonuje ich osobiście osoba pozbawiona omawianej zdolności - są ważne, choć tylko przy zachowaniu dwóch dalszych warunków, a mianowicie jeżeli zostaną natychmiast wykonane i nie prowadzą do pokrzywdzenia osoby pozbawionej zdolności (art.14 § 2 k.c.).

Przykład: Gdy 10-letnie dziecko samo kupuje sobie w sklepie zeszyt za 1 zł, który następnie zostanie mu wydany, a zeszyt rzeczywiście tyle kosztuje i dzieko zapłaci tylko złotówkę, umowa sprzedaży jest ważna. Gdyby jednak eskpedientka zażądała 4 zł, a małoletni wskutek braku odpowiedniego doświadczenia taką cenę uiścił, nastąpiłoby pokrzywdzenie dziecka i transakcja w świetle prawa byłaby nieważna.

Od 13 do 18 roku życia osoba fizyczna ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Może już wprawdzie sama zawierać umowy i dokonywać innych czynności, ale w przypadku czynności zobowiązujących (powodujących powstanie w majątku tej osoby długów) oraz rozporządzających (polegających na pozbyciu się lub obciążeniu prawa) skuteczność tych czynności zależy generalnie od wyrażenia zgody przez przedstawiciela ustawowego. Co do szczegółów i wyjątków od tej reguły zob. art. 17-19 k.c.

Poczynając od 18 roku życia, a zatem osiągnięcia pełnoletności, człowiek uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych (w drodze wyjątku można uzyskać pełnoletność już od 16 roku życia, jeżeli przed osiągnięciem 18 lat małoletni zawarł - za zgodą sądu opiekuńczego - małżeństwo - zob art.10 § 2 k.c.). Pełnoletni człowiek może już samodzielnie decydować o osobistym dokonaniu czynności prawnej, w tym zawarciu umowy, i zgoda osób trzecich nie jest mu potrzebna.

Drugim - poza wiekiem - czynnikiem, który wpływa na zakres zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej jest ubezwłasnowolnienie. Może być ono orzeczone jedynie przez sąd okręgowy (ze wględu na wagę sprawy), po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania, z reguły w oparciu o opinie biegłych. Przyczyną ubezwłasnowolnienia może być niedorozwój umysłowy, przewlekła choroba psychiczna, alkoholizm, narkomiania, a także innego rodzaju wględnie trwałe uzależnienie, np. od hazardu. Do wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie uprawnione są wyłącznie osoby bliskie temu, kogo dotyczy postępowanie, a także prokurator. W zależności od stopnia choroby lub uzależnienia, sąd może orzec ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe. Pierwsze pozbawia ubezwłasnowolnionego całkowicie zdolności do czynności prawnych, wobec czego znajduje się on w podobnej sytuacji jak dziecko, które nie ukończyło 13-go roku życia. Ubezwłasnowolnienie częściowe powoduje, że ubezwłasnowolniony ma jedynie częściową zdolność do czynności prawnych i dysponuje takimi samymi możliwościami, jak małoletni w wieku od 13 do 18 lat. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna, a dla ubezwłasnowolnionego częściowo - kuratora. Osoby te pełnią zbliżoną rolę jak rodzice wobec ich małoletniego dziecka. Jeżeli przyczyny, dla których dokonano ubezwłanowolnienia, ustaną sąd winien uchylić swe postanowienie, wskutek czego dana osoba odzyskuje tę samą pozycję prawną, jaką miała przed ubezwłasnowolnieniem (z reguły wraca do pełnej zdolności do czynności prawnych).

Według wciąż jeszcze - jak się wydaje - przeważającego stanowiska, ubezwłasnowolnienie powinno mieć na względzie przede wszystkim dobro samego ubezwłanowolnionego, a dopiero w drugiej kolejności interes osób trzecich czy też interes społeczny. Chodzi o to, że osoby cierpiące na upośledzenie czynności układu nerwowego lub uzależnione od środków odurzających mogą zostać łatwo wykorzystane poprzez nakłonienie do zawarcia niekorzystnych dla nich umów. To niebezpieczeństwo przestaje istnieć, gdy osoba fizyczna traci (całkowicie lub częściowo) zdolność do czynności prawnych, gdyż wówczas (z pewnymi wyjątkami) albo umowy zawiera w imieniu swego podopiecznego opiekun, albo też wprawdzie może je zawierać osobiście częściowo ubezwłasnowolniony, lecz pod kontrolą kuratora (wymóg udzielenia zgody na dokonanie czynności prawnej). Gdy natomiast osoba chora psychicznie lub uzależniona zachowała sprawność umysłową, lecz jest niebezpieczna dla otoczenia, nie powinna być ubezwłasnowalniana, lecz trzeba ją - na mocy orzeczenia sądu - umieścić w zamkniętym zakładzie opieki psychiatrycznej.

III. Dobra osobiste osoby fizycznej i ich ochrona

Dobrami osobistymi są określone wartości niematerialne nierozerwalnie związane z człowiekiem, wskazane, .choć tylko przykładowo, w art. 23 k.c. Przepis ten wymienia kolejno takie dobra, jak zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korepondencji, nietykalność mieszkania oraz twórczość naukowa, artystyczna i racjonalizatorska. Pozostają one pod ochroną prawa cywilnego, niezależnie od ochrony, jaką może im zapewniać również prawo administracyjne, prawo karne czy też prawo pracy. Od razu trzeba też zaznaczyć, że twórczość naukowa i artystyczna chroniona jest dodatkowo w ustawie dnia 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pośrednich ((tekst jednol. Dz.U z 2006 r. , Nr 90, poz. 631 z dalsz. zmian.), zaś twórczość wynalazcza i racjonalizatorska w ustawie z dnia z dnia 30.06.2000 r. - Prawo własności przemysłowej ((tekst jedn. Dz.U. z 2003 r., Nr 119, poz. 1117 z dalsz. zmian). Ponieważ oba wymienione akty prawne mają rozbudowany, szczegółowy, a zarazem kompleksowy charakter, dla ochrony wymienionych wyżej rodzajów twórczości rzadko stosuje się przepisy kodeksu cywilnego.

Jest sprawą oczywistą, że choć w art. 23 k.c. nie wymienia się najważniejszego dobra osobistego jakim jest życie ludzkie, podlega ono takiej samej, a nawet silniejszej ochronie jak pozostałe dobra osobiste. Ponadto ze względu na fakt, iż wyliczenie zawarte w art. 23 k.c. nie jest wyczeprujące, nauka prawa i orzecznictwo sądowe co pewien czas „odkrywają“ kolejne dobra osobiste. Z najbardziej znamiennych przykładów wspomnieć należy o takich wartościach niematerialnych jak prawo do prywatności (z jego węższą odmianą określaną jako prawo do intymności) czy też prawo poszanowania pamięci osób zmarłych.

W celu ochrony dóbr osobistych prawo cywilne posługuje się konstrukcją podmiotowych niemajątkowych praw na dobrach osobistych, ukształtowanych jako prawa bezwzględne (skuteczne przeciwko wszystkim). Oznacza to, że nikt, kto nie dysponuje szczególnym upoważnieniem ustawowym lub (niekiedy) zgodą samego zainteresowanego, nie może naruszać dobra osobistego innej osoby lub nawet stwarzać dla tego dobra realnego zagrożenia. Zgodnie bowiem z art. 24 § 1 zdanie 1 k.c., „ten czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechanie tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne“.

Przykład: Znany artysta X dowiedział się, że jedno z krajowych wydawnictw przygotowuje do druku książkę zawierającą zniesławiające go, a przy tym zupełnie nieprawdziwe informacje o jego życiu prywatnym. W tej sytuacji może się on zwrócić do wydawnictwa z żądaniem wstrzymania procesu wydawniczego, a gdyby to nie dało rezultatów - wystąpić do sądu o wydanie zakazu publikacji książki oraz (ewentualnie) nakazu zniszczenia już wydrukowanych, lecz jeszcze nierozprowadzonych książek.

W przypadku, gdy doszło już do naruszenia dobra osobistego, poszkodowanemu wolno domagać się (w razie potrzeby przed sądem), aby sprawca podjął czynności niezbędne do usunięcia skutków tego naruszenia, w szczególności zaś, aby złożył oświadczenie o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (art. 24 § 1 zd. 2 k.c.).

Przykłady: 1.Gdyby książka, o której była mowa w poprzednim przykładzie, znalazła się już w księgarniach, poszkodowany mógłby żądać, aby wydawnictwo wycofało ją stamtąd i zniszczyło nakład.

2. Jeżeli polityk X w wywiadzie udzielonym dziennikarzowi bezpodstawnie oskarżyłby polityka Y o dopuszczenie się malwersacji oraz o znęcanie się nad rodziną, naruszona zostałaby cześć Y. W tej sytuacji ten ostatni mógłby domagać się od X, by ten w tym samym lub innym periodyku odwołał swe kłamliwe twierdzenia i go przeprosił. Gdyby X dobrowolnie tego nie uczynił, może go do tego zobowiązać sąd, a gdyby sprawca naruszenia nie chciał się podporządkować wyrokowi - nakazać opublikowanie wspomnianego oświadczenia mimo braku zgody X, na koszt tego ostatniego.

Osoba, której działanie stwarza zagrożenie dla cudzego dobra osobistego lub powoduje jego naruszenie, nie będzie ponosiła odpowiedzialności, jeżeli udowodni, że jej działanie nie było bezprawne. Dobrą ilustrację stanowi tu pozbawienia kogoś wolności przez policję, o ile istniały podstawy prawne do takiej interwencji, lub dokonanie przeszukania mieszkania na podstawie nakazu wydanego przez prokuratora. To samo dotyczy sytuacji, gdy na czas swego wyjazdu zagranicznego A upoważnił swą córkę B nie tylko do odbierania przychodzącej do niego korepondencji, lecz także zapoznawania się z jej treścią. Czytając listy adresowane do ojca córka nie działa bezprawnie, gdyż dysponuje zgodą A.

Omawiana do tej pory ochrona dóbr osobistych (art. 24 § 1) k.c. określana jest jako ochrona niemajątkowa. Oprócz tego jednak, jeżeli naruszenie dobra osobistego spowodowało powstanie szkody majątkowej lub krzywdy, poszkodowany - przy spełnieniu się dodatkowych przesłanek - może domagać się stosownego odszkodowania (ochrona majątkowa). Zagadnienie zostanie bliżej przedstawione w rozdziale ...., w uwagach dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu czynów niedozwolonych.

IV. Ustanie zdolności prawnej osoby fizycznej

Jak już wspomniano, zdolność prawna człowieka istnieje aż do chwili jego śmierci, przy czym jedynym urzędowym dowodem tej śmierci jest akt zgonu wystawiony przez właściwy USC.. Niekiedy jednak brak pewności, czy dana osoba jeszcze żyje, czy też już zmarła (dobrze oddaje to powiedzenie:„słuch po niej zaginął“). Komplikuje to sytuację prawną osób bliskich już choćby z tego względu, że nie mogą one po zaginionym dziedziczyć, zaś współmałżonek zaginionego nie wie, czy wolno mu zawrzeć nowy związek małżeński (tak jak może to uczynić wdowiec lub wdowa), czy też nie, gdyż dopuści się bigamii. Z tych względów prawo cywilne przewiduje instytucję uznania za zmarłego (art. 29 k.c.). Każdy, kto jest w tym zainteresowany, może żądać przed sądem właściwym ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania zaginionego, aby ten uznał zaginionego za zmarłego, przy czym prawomocne orzeczenie sądu w tym zakresie wywołuje takie same skutki jak śmierć człowieka (na jego podstawie USC sporządza akt zgonu). Aby jednak sąd mógł wydać takie orzeczenie powinien upłynąć odpowiedni termin. Generalnie jest to termin 10 lat, liczony od końca roku kalendarzowego, w którym była ostatnia wiadomość o zaginionym, z tym że gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70 - wystarcza upływ 5 lat. Jeżeli jednak zaginięcie nastąpiło w związku z jakimś szczególnym niebezpieczeństwem (np. wielką powodzią lub trzęsieniem ziemi) lub w związku z zaginięciem lub katastrofą statku morskiego czy też powietrznego - dla uznania za zmarłego wystarcza znacznie krótszy okres (zob.art. 30). Jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego sąd ustala chwilę, która w świetle poczynionych ustaleń jest najbardziej prawdopodobna, a gdy i tego brak - pierwszy dzień, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa domniemywa się przy tym, że zmarły one jednocześnie. Gdyby się później okazało, że uznany za zmarłego w rzeczywistości żyje, ten sam sąd, który w I instancji orzekł o uznaniu za zmarłego, winien - po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania - uchylić swe orzeczeczenie, tak aby w świetle prawa zaginiony odzyskał swój status osoby żyjącej. Przeprowadzanie postępowania jest zbędne w sytuacji, gdy uznany za zmarłego osobiście stawi się w sądzie i udowodni swoją tożsamość; w takim przypadku sąd musi niezwłocznie uchylić postanowienie o uznaniu za zmarłego.

Uznania za zmarłego nie należy mylić z nieco podobną instytucją, a mianowicie z sądowym stwierdzeniem zgonu. Zasadnicza różnica polega na tym, że uznanie za zmarłego dotyczy jedynie osób zaginionych, a więc takich, o których nie wiadomo, czy zmarły, czy też żyją. Natomiast sądowe stwierdzenie zgonu obejmuje sytuacje, gdy śmierć człowieka jest pewna, lecz urząd stanu cywilnego nie mógł sporządzić aktu zgonu, najczęściej dlatego, że śmierć nie została stwierdzona przez lekarza i nie wystawiono tzw. karty zgonu (np. kiedy uczestnik wyprawy polarnej zginął w nieszczęśliwym wypadku na oczach swych towarzyszy i został przez nich pochowany, lecz wobec braku oficjalnego ustalenia śmierci niemożliwe było sporządzenie aktu zgonu). W takim przypadku gdy sąd, po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania dowodowego (w tym zwłaszcza przesłuchaniu swiadków), dojdzie do wniosku, że śmierć określonej osoby nie budzi wątpliwości, wyda od razu (bez potrzeby oczekiwania na upłynięcia jakiś terminów) orzeczenie stwierdzające zgon, to zaś stanie się z kolei podstawą wystawienia aktu zgonu przez właściwy urząd stanu cywilnego.

§ 3. Osoby prawne

I. Pojęcie osoby prawne

Osobami prawnymi nazywamy jednostki organizacyjne (zorganizowane zespoły ludzi lub wyodrębnione kompleksy majątkowe), którym obowiązujące w Polsce przepisy przyznają osobowość prawną, a co za tym idzie również zdolność prawną. Wynikają stąd następujące wnioski:

a) osobą prawną może być tylko twór o pewnej wewnętrznej strukturze (organizacji), posiadający własne kierownictwo, sprawowane przez powołane do tego organy,

b) powinien on być w dostatecznym stopniu wyodrębniony od innych organizacji ludzkich lub zorganizowanych zespołów majątkowych i tworzyć pewnego rodzaju odrębną całość, którą można odróżnić od innych jednostek organizacyjnych,

c) przepisy muszą mu przyznawać osobowość prawną, co oznacza, że w Polsce obowiązuje tzw. normatywny system osób prawnych, ponieważ to prawo (ustawodawca) decyduje o tym, jakie jednostki organizacyjne są osobami prawnymi, a jakie - choćby były podobne do tych pierwszych - nie dysponują osobowością prawną (dlatego np. szkoła średnia nie jest osobą prawną, gdyż żaden przepis cechy tej jej nie przyznaje, zaś uczelnia wyższa należy do osób prawnych, gdyż wynika to z przepisów ustawy o szkołach wyższych).

Ponadto w przypadku większości jednostek organizacyjnych, w tym zwłaszcza podmiotów gospodarczych, uzyskanie przymiotu osoby prawnej jest uzależnione dodatkowo od dokonania odpowiedniego wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS), prowadzonego przez niektóre sądy rejonowe, właściwe ze względu na siedzibę powstającej osoby prawnej. Taki wymóg obowiązuje zwłaszcza dla spółek kapitałowych, spółdzielni, fundacji czy tzw. stowarzyszeń rejestrowych. Nie jest on potrzebny dla powstania osoby prawnej tylko wtedy, gdy przewidują to przepisy szczególne. Dotyczy to np. gminy czy szkoły wyższej, ktore stają się osobami prawnymi od chwili ich utworzenia, bez konieczności wpisywania do jakiegokolwiek rejestru.

II. Sposoby utworzenia i rodzaje osób prawnych

Ogólnie rzecz biorąc mamy trzy sposoby tworzenia osób prawnych:

1) system aktów prawnych wydawanych przez państwo (np. powołanie nowego uniwersytetu następuje na mocy ustawy),

2) system koncecyjny, gdzie inicjatywa utworzenia osoby prawnej należy wprawdzie do założycieli, lecz aby osoba ta powstała potrzebne jest dodatkowo zezwolenie odpowiedniego organu państwowego (w praktyce znajduje on zastosowanie zupełnie wyjątkowo) oraz

3) system normatywny, polegający na tym, że przepisy określają dokładnie, jakie warunki są wymagane dla powstania osoby prawnej określonego rodzaju, a od założycieli zależy, czy powołana przez nich jednostka organizacyjna spełnia te wymagania.(tak powstaje zdecydowana większość osób prawnych, np. spółki kapitałowe, spółdzielnie, tzw. stowarzyszenia rejestrowe).

Do ważniejszych osób prawnych należą:

1) Skarb Państwa (jest on podmiotem tej części mienia państwowego, która nie należy do innych państwowych osób prawnych, a zarazem największą osobą prawną);

2) publiczne szkoły wyższe, samodzielne instytuty badawcze oraz PAN;

3) różnego rodzaju agencje tworzone przez państwo, o ile przepisy przyznają im osobowość prawną (np. Agencja Nieruchomości Rolnych);

4) publiczne zakłady opieki zdrowotnej, pod warunkiem wpisania do KRS;

5) gminy, powiaty i województwa samorządowe;

6) spółki kapitałowe, tzn. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna (nie są natomiast osobami prawnymi - o czym za chwilę - tzw. spółki osobowe, czyli spółka cywilna, jawna i komandytowa, partnerska i komandytowo-akcyjna);

7) spółdzielnie;

8) banki, ktore jednak w zdecydowanej większości działają w formie spółki akcyjnej;

9) fundacje;

10) jednostki organizacyjne Kościoła Rzymsko-Katolickiego i innych kościołów uznawanych przez polskie ustawodawstwo (np. zarówno Kościół jako całość, jak i biskupstwa oraz probostwa dysponują osobowością prawną);

11) zarajestrowane partie polityczne;

12) organizacje samorządu zawodowego (np. izby lekarskie czy izby rzemieślnicze).

13) takie stowarzyszenia, które w myśl obowiązujących przepisów podlegają obowiązkowi rejestracji (tzw. stowarzyszenia rejestrowe).

Wyliczenie to nie jest wyczerpujące. Jednak na jego podstawie można ukazać trzy ogólniejsze grupy osób prawnych: a) państwowe osoby prawne, a zatem takie, które w znaczeniu ekonomicznym dysponują majątkiem państwowym (zob. wyżej pkt 1-4); b) komunalne osoby prawne, których mienie jest w sensie ekonomicznym mieniem komunalnym (zob. pkt 5) oraz

c) pozostałe osoby prawne (zob. pkt 6-9 oraz 11-13).

Na ogół nie są osobami prawnymi różnego rodzaju urzędy i instytucje państwowe (np. ministerstwa, sądy, urządy wojewódzkie czy też izby skarbowe), urzędy gminne (np. urząd miasta), Sejm i Senat, szkoły podstawowe i średnie, ZUS etc. Gdy jakaś jednostka organizacyjna z tego kręgu nie jest osobą prawną, gdyż brak przepisu, który przynawałby jej taki przymiot, oznacza to, że nie może posiadać własnych praw i obowiązków, a tym samym własnego majątku (choćby z jakiś rzeczy i praw korzystała). Wówczas, aby ustalić, komu te prawa i obowiązki w rzeczywistości przysługują, trzeba sprawdzić, w skład jakiej większej całości, tym razem już będącej osobą prawną, taka jednostka wchodzi.

Przykład: Szkoła podstawowa nie ma osobowości prawnej, jednak wchodzi w skład gminy, a ta jest już osobą prawną. Rzeczy, którymi dysponuje szkoła, są zatem z prawnego punktu widzenia własnością gminy. Podobnie przedstawia się sprawa np. w przypadku ministerstwa czy urzędu skarbowego. Ponieważ nie mają one osobowości prawnej, nie mogą mieć własnego majątku, lecz przydzielone im prawa i obowiązki należą w rzeczywistości do Skarbu Państwa.

W najogólniejszym ujęciu osoby prawne można podzielić na dwie grupy:

a) osoby zakładowego,

b) osoby typu korporacyjnego.

Dla pierwszych podstawowe znaczenie ma wyodrębniony majątek, zaś ludzie zatrudnieni w tego typu osobach prawnych schodzą na plan dalszy, gdyż to nie oni podejmują najważniejsze decyzje, lecz ich zadaniem jest przede wszystkim gospodarowanie wspomnianym majątkiem i (ewentualnie) przeznaczanie dochodów, jakie on przynosi, na realizację celów, dla których osoba ta została powołana. Do omawianej obecnie grupy należą - przykładowo - szkoły wyższe, instytuty naukowo-badawcze, fundacje czy też publiczne szpitale. W okresie gospodarki centralno-nakazowej (socjalistycznej) niezwykle istotną rolę odgrywały w tym zakresie przedsiębiorstwa państwowe.

Z kolei w osobach typu korporacyjnego główną rolę odgrywają ludzie. Nie tylko inicjują oni powstanie osoby prawnej i następnie nią kierują, lecz także decydują o kierunkach jej rozwoju, przekształceniach (np. połączeniu z inną jednostką organizacyjną), a nawet o ewentualnej likwidacji. Klasyczny przykład osób prawnych typu korporacyjnego stanowią spółki kapitałowe (sp. z o.o. oraz spółka akcyjna), w których głos decydujący należy do wspólników, gdyż to oni - w drodze odpowiednich uchwał - powołują i odwołują organy spółki (zarząd i ewentualnie radę nadzorczą), decydują o przeznaczeniu zysku, zmianie przedmiotu działalności, podwyższeniu lub obniżeniu kapitału zakładowego, a wreszcie o likwidacji spółki. Poza spółkami do grupy tej należy zaliczyć stowarzyszenia, partie polityczne, samorządowe organizacje zawodowe (np. izby lekarskie czy rzemieślnicze) oraz spółdzielnie.

Niektórych z osób prawnych - ze względu na ich specyfikę - nie da się zakwalifikować do żadnej z tych grup. Dotyczy to w pierwszym rzędzie Skarbu Państwa, komunalnych osób prawnych i kościołów.

Szczególną osobą prawną jest Skarb Państwa. Można powiedzieć, że pod tą nazwą kryje się samo Państwo, ilekroć występuje na obszarze prawa cywilnego (np. jako właściciel, strona umowy czy też jako dłużnik). Przede wszystkim, to właśnie do Skarbu Państwa należy mienie państwowe w tej części, która nie została przydzielona innym państwowym osobom prawnym (np. publicznej szkole wyższej, różnym wyposażonym w osobowość prawną agencjom, PAN, instytutom naukowo-badawczym itd). Mamy tu do czynienia z największą osobą prawną, obejmującą swym zakresem cały kraj, dysponującą ogromnym majątkiem, a do tego jedyną, której osobowość prawna wynika wprost z samego kodeksu cywilnego (art.33 k.c.). Organem kierującym na bieżąco tym ogromnym podmiotem jest Minister Skarbu Państwa. Ponieważ jednak podejmowanie bieżących decyzji i reprezentowanie Skarbu Państwa przekracza możliwości jednej osoby (nawet wspomaganej przez urzędników zatrudnionych w ministerstwie), w ramach Skarbu Państwa wyróżnia się mniejsze jednostki organizacyjne, zwane statio fisci. Stojące na czele tych jednostek osoby posiadają upoważnienie do kierowania nimi i ich reprezentacji w stosunkach zewnętrznych, przy czym upoważnienie to wynika albo z przepisów, albo zostaje im udzielone przez posiadających taką kompetencję urzędników państwowych. Wspomniane osoby reprezentują jednak jedynie określone statio fisci, przy czym zawsze składają lub przyjmują oświadczenia woli w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa. I tak, gdy upoważniona do tego osoba fizyczna chce coś kupić lub sprzedać w imieniu ministerstwa czy urzędu wojewódzkiego, wówczas w umowie sprzedaży zawsze powinno być zaznaczone, iż działa w imieniu Skarbu Państwa (np. „w imieniu Skarbu Państwa - Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu“). Zakupiona rzecz staje się własnością Skarbu Państwa.

Trzeba jeszcze raz podkreślić, że nie są jednostkami organizacyjnymi Skarbu Państwa samorządowe osoby prawne, a zatem gmina, powiat oraz województwo samorządowe. Należące do nich mienie nie jest mieniem państwowym, lecz mieniem komunalnym. Jeżeli zatem gmina nabywa jakąś potrzebną jej rzecz, staje się ona jej własnością, zaś obowiązek zapłaty ceny za tę rzecz - długiem tejże gminy. Należy też zaznaczyć, że Skarb Państwa nie odpowiada za długi samorządowych osób prawnych, one zaś z kolei nie odpowiadają za długi Skarbu Państwa, chyba że na zasadzie wyjątku co innego przewidują przepisy szczególne.

III. Organizacja (struktura) osób prawnych i oznaczenie osób prawnych oraz ich dobra osobiste

Każda osoba prawna ma swą wewnętrzną organizację, którą określa akt założycielski nadający osobie prawnej odpowiedni statut (w systemie tworzenia osób prawnych tworzonych na podstawie aktów normatywnych) lub przepisy dotyczące dasnego rodzaju osób, a w ramach swobody, jaką te przepisy przyznają - do pewnego stopnia także założyciele poprzez uchwalenie statutu lub nadanie odpowiedniego brzmienia umowie założycielskiej (normatywny system tworzenia osób prawnych). Niezależnie od systemu tworzenia jedno jest jednak wspólne: każda osoba prawna musi mieć swoje organy, przy czym dotyczy to w pierwszym rzędzie tych organów, które kierują (zarządzają) daną osobą prawną i reprezentują ją na zewnątrz (art. 38 k.c.). Najczęściej idzie o organy wieloosobowe, liczące niekiedy nawet bardzo dużą liczbę członków (np. walne zgromadzienie akcjonariuszy czy też senat wyższej uczelni). Przepisy i oparty na nich statut, jak również umowa założycielska spółki kapitałowej mogą jednak przewidywać również organy jednosobowe.

Przykłady: 1. Przepisy k.s.h. przewidują, że spółka z o.o. zawsze musi mieć organ zarządzający (zarząd) oraz uchwałodawczy (zgromadzenie wspólników), zaś powołanie komisji rewizyjnej lub rady nadzorczej konieczne jest tylko w ściśle oznaczonych przypadkach. Jednak wspólnicy w umowie spółki mogą postanowić, że spólka ma mieć radę nadzorczą, choć przepisy k.s.h. tego nie wymagają. Mogą też zadecydować, że zarząd spółki będzie jednosobowy.

2. Zgodnie z art. 66 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27.07.2005 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365) rektor kieruje działalnością uczelni publicznej i reprezentuje ją na zewnątrz.

Jeżeli ktoś zawiera z inną osobą umowę podając się za członka organu a nim nie jest lub wprawdzie jest, lecz przekracza zakres umocowania danego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, a także do naprawienia szkody, jaką poniosła ta osoba przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o umocowaniu. Te same zasady obowiązują w przypadku, gdy umowa zostaje zawarta w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje (art. 39 k.c.). We wszystkich tych przypadkach umowa jest nieważna.

Osobę prawną identyfikuje przede wszystkim jej nazwa i siedziba, a dodatkowo (w praktyce często w przypadku spółek) nazwa sądu prowadzącego rejestr przedsiębiorców oraz numer, pod jakim spółka jest w tym sądzie zarejestrowana. W przypadku przedsiębiorców nazwa osoby prawnej określana jest jako firma, o czym bliżej w § 5,

Również osobie prawnej przysługują dobra osobiste, z tym że z naturalnych przyczyn przedstawiają się one nieco odmiennie aniżeli w przypadku osób fizycznych (np. dobrem osobistym osoby prawnej nie może być zdrowie). Należą tu natomiast w pierwszym rzędzie nazwa (w przypadku przedsiębiorców firma), tajemnica korespondencji czy też nietykalność posiadanych lokali. W celu ochrony tych dóbr stosuje się przy tym odpowiednio przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (zob. wyżej § 2, pkt III).

IV. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych

Każdej osobie prawnej przysługuje zdolność prawna od chwili utworzenia aż do chwili zakończenia procesu likwidacji. W tym czasie podmiotem praw składających się na należące do osoby prawnej mienie oraz podmiotem obowiązków jest ona sama, nie zaś stojący za nią ludzie. Dlatego stroną umowy zawartej przez zarząd w imieniu spółki kapitałowej jest spółka, a nie członkowie zarządu lub wspólnicy; to spółka występuje tu w charakterze właściciela, wierzyciela czy dłużnika. W konsekwencji wierzyciele osoby prawnej mogą się zaspokoić w drodze egzekucji tylko z jej majątku, zaś osoby fizyczne, które osobę prawną utworzyły lub działają w jej strukturach - za zobowiązania tej osoby prawnej nie odpowiadają własnym majątkiem osobistym.

Dodać warto, że zakres zdolności prawnej przysługującej osobom prawnym różni się nieco od zakresu zdolności prawnej osób fizycznych. I tak zwłaszcza, osoba prawna z natury rzeczy nie może mieć praw i obowiązków z dziedziny prawa rodzinnego (np.być uprawniona lub zobowiązana do alimentacji, dysponować władzą rodzicielską, pozostawać w związku małżeńskim). Z drugiej strony pewne typy działalności (głównie gospodarczej) mogą być prowadzone tylko przez osoby prawne, najczęściej działające w formie spółki akcyjnej. Dotyczy to - przykładowo - działalności bankowej, ubezpieczeniowej czy telekomunikacyjnej.

Kolejne zagadnienie stanowi problem zdolności do czynności prawnych osób prawnych. Sprawa jest o tyle prosta, że osoby prawne zawsze mają taką zdolność. Jeśli mogą tu powstać problemy to tylko z tego powodu, że dana osoba nie posiada organów powołanych do jej reprezentowania, wobec czego - chociaż dysponuje zdolnością do czynności prawnych - nie jest w stanie jej realizować. Osoba prawna to nie człowiek i nie może sama składać oświadczeń woli. W jej imieniu czynią to osoby fizyczne wchodzące w skład organu powołanego do reprezentowania osoby prawnej, w przypadku spólek kapitałowych i spółdzielni nazywanego zarządem. Jeżeli takiego organu brak (bo. np stary zarząd został odwołany, a w jego miejsce nie zdołano wyłonić nowego) osoba prawna nie jest w stanie składać żadnych oświadczeń woli, a to oznacza, iż nie może zawierać umów i dokonywać innych czynności prawnych. W takiej sytuacji sąd winien wyznaczyć dla osoby prawnej kuratora, którego zadaniem będzie albo doprowadzenie do powołania (we właściwym składzie) odpowiedniego organu, albo - gdy jest to niewykonalne - zlikwidowanie osoby prawnej (zob. art. 42 k.c.).

V. Ustanie osoby prawnej

Podstawowym sposobem zakończenia bytu przez osobę prawną jest jej likwidacja. Zazwyczaj decyzję w tym zakresie podejmują te same podmioty, które daną osobę utworzyły. Na ogół w tym celu (dotyczy to przede wszystkim podmiotów prowadzących działalność gospodarczą) wyznaczają oni likwidatora (likwidatorów), którego zadaniem jest spieniężenie majątku osoby prawnej oraz zaspokojenie wierzycieli danej osoby prawnej. Gdy dla powstania osoby prawnej konieczny był wpis do odpowiedniego rejestru (tzw. wpis konstytutywny), likwidator musi nadto złożyć wniosek o wykreślenie osoby prawnej z tego rejestru, gdyż jest to niezbędne, aby osoba taka przestała istnieć w znaczeniu prawnym.

Drugim sposobem zakończenia bytu osoby prawnej, dotyczącym w zasadzie tylko osób prowadzących działalność gospodarczą (przedsiębiorców), jest przeprowadzenie i zakończenie postępowania upadłościowego. O ogłoszeniu upadłości orzeka sąd rejonowy właściwy ze względu na siedzibę osoby prawnej - na wniosek organów tejże osoby lub wchodzących w ich skład osób albo na wniosek wierzyciela. Warunkiem wszczęcia postępowania upadłościowego jest to, aby dany podmiot zaprzestał spłacania swych zobowiązań i aby taki stan rzeczy miał trwały (a nie przemijający) charakter. Upadłość ogłasza się również wtedy, gdy suma niespłaconych długów przewyższa wartość majątku osoby prawnej. W tym miejscu chodzi przy tym o tzw. upadłość likwidacyjną, którą ogłasza się wówczas, gdy w ocenie sądu brak realnych perspektyw poprawy sytuacji majątkowej danej osoby prawnej (gdy natomiast widać takie perspektywy może zostać wdrożone albo postępowanie naprawcze, albo upadłość o charakterze naprawczym). Ogłaszając upadłość sąd wyznacza sędziego komisarza, który w jego imieniu będzie nadzorował przebieg całego procesu, a także syndyka masy upadłości. Zadaniem syndyka jest zwłaszcza: 1) wezwanie wierzycieli osoby prawnej, by zgłaszali na specjalną listę przysługujące im wobec upadłego wierzytelności, 2) zakończenie spraw rozpoczętych przez upadłego, 3) spieniężenie majątku upadłego, 4) sporządzenie projektu spłaty wierzycieli, a po jego zatwierdzeniu przez sąd - 5) zaspokojenie poszczególnych wierzycieli w kolejności ściśle przewidzianej w prawie upadłościowym. Gdy środki pochodzące ze spieniężenia miena upadłego zostaną do końca rozdysponowane, syndyk winieć złożyć do rejestru (najczęściej do KRS) wniosek o wykreślenie danej osoby. Z chwilą uwzględnienia tego wniosku osoba prawna przestaje istnieć. Dodajmy, że wskutek ogłoszenia upadłości organy powołane do zarządzania osobą prawną oraz jej reprezentowania (np. zarząd) tracą możliwość podejmowania decyzji dotyczących majątku tej osoby, zaś ich uprawnienia w tym zakresie przejmuje syndyk. Warto też zaznaczyć, że członków niektórych organów osoby prawnej, którzy nie zgłosili we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości, może za to spotkać odpowiedzialność karna, a niekiedy (por. np. art. 299 k.s.h.) dotkliwa odpowiedzialność majątkowa, ponoszona wobec niespłaconych wierzycieli.

Przykład: Chociaż od dawna istniały już przesłanki do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, zarząd spółki z o.o. takiego wniosku nie złożył, usiłując ratować spółkę nowymi kredytami. W końcu spóka zupełnie zaprzestała spłacania swych wierzycieli. Na wniosek jednego z udzielających kredytów banków, sąd ogłosił upadłość spółki i wzynaczył syndyka. Po spieniężeniu całego majątku spółki okazało się, że niektórzy wierzyciele zostaną zaspokojeni tylko w 15% przysługujących im należności. Ponieważ ponieśli oni szkodę w postaci braku możliwości zrealizowania pozostałych 85%, mogą domagać się od członków zarządu, który nie zgłosił na czas wniosku o ogłoszenie upadłości, wyrównania tej szkody, przy czym członkowie zarządu będą tu odpowiadać swymi majątkami osobistymi.

§ 4. Ułomne (niepełne) osoby prawne

Szczególną grupę podmiotów prawa prywatnego tworzą takie jednostki organizacyjne, które choć nie są osobami prawnymi, dysponują jednak zdolnością prawną (najczęściej w skrócie nazywane są one ułomnymi lub niepełnymi osobami prawnymi). Nie są one wprawdzie osobami prawnymi, gdyż żaden przepis nie przyznaje im tego statusu, potrafią jednak we własnym imieniu i na swoją rzecz nabywać prawa (z własnością na czele) i zaciągać zobowiązania (zobowiązywać się do czegoś), a także występować samodzielnie w postępowaniu sądowym (np. pozywać i być pozywanymi). W praktyce są zatem traktowane tak, jakby osobami prawnymi były. Chodzi tu w pierwszym rzędzie o handlowe spółki osobowe (jawną, komandytową, partnerską i komandytowo-akcyjną), które - zgodnie z art. 8 kodeksu spółek handlowych z 2000 r.. - mogą"(...) we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane ", chociaż przepisy kodeksu spółek handlowych nie przyznają im osobowości prawnej. Istotne jest przy tym (zob. np. art. 85 k.h.), że za zobowiązania tychże spółek odpowiadają nie tylko one same, lecz także (majątkiem osobistym) ich wspólnicy, chociaż dopiero wtedy, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Dodajmy, że handlowe spółki osobowe należą do grona przedsiębiorców (zob. dalej pkt VI niniejszego rozdziału).

Przykład: Jeżeli w zamian za rozłożoną na raty cenę wspólnicy spółki jawnej kupują w jej imieniu od dealera samochód ciężarowy, właścicielem tego samochodu staje się spółka, gdyż - chociaż nie jest osobą prawną - dysponuje jednak zdolnością prawną. Gdy ze względu na zły stan majątkowy spółka przestanie spłacać sprzedawcę, ten może ją pozwać do sądu, a po uprawomocnieniu się korzystnego dlań wyroku za pośrednictwem komornika podjąć próbę przymusowego wyegzekwowania zaległej części ceny z majątku spółki. Jeżeli jednak okaże się, że spółka nie ma majątku pozwalającego na zapokojenie sprzedawcy jako wierzyciela, może on domagać się, aby nieuiszczoną część należności zapłacili mu wspólnicy (kosztem ich majątków osobistych).

Ponadto do ułomnych osób prawnych zaliczamy spółki kapitałowe w organizacji, a także - choć tu zdania są już podzielone - wspólnotę mieszkaniową skupiającą właścicieli lokali.

Przykład: Od chwili zawarcia przez wspólników spółki z o.o. umowy spółki do chwili zarejestrowania tejże spółki w KRS-ie, mamy do czynienia ze spółką z o.o. w organizacji. W tym czasie nie jest ona jeszcze osobą prawną, chociaż z mocy prawa dysponuje już zdolnością prawną (może mieć własne prawa i obowiązki), zaś za jej długi odpowiadają również założyciele (strony umowy spółki). Z chwilą zarejestrowania w rejestrze przedsiębiorców, spółka z o.o. staje się pełną osobą prawną, a za zaciągnięte przez nią po tym momencie długi wspólnicy już nie odpowiadają.

Na podkreślenie zasługuje w końcu, że spółka cywilna, uregulowana w art. 860 i n. k.c., nie jest ani osobą prawną, ani nawet ułomną osobą prawną. Ponieważ nie ma ona zdolności prawnej, tzw. majątek spółki cywilnej jest w rzeczywistości majątkiem wspólnym jej wspólników (co do swej natury prawnej nieco zbliżonym do majątku wspólnego należącego do małżonków). Brak zdolności prawnej po stronie spółki cywilnej pociaga za sobą szereg dalszych konsekwencji. Przede wszytkim, skoro nie jest ona podmiotem prawa cywilnego, nie może też być uznana za przedsiębiorcę w rozumieniu art. 431 k.c. Dlatego jako przedsiębiorcy rejestrują się w tym przypadku sami wspólnicy, przy czym - gdy są oni osobami fizycznymi - fakt prowadzenia przez nich działalności gospodarczej powinien być odnotowany w ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej przez gminę (a nie w KRS).

Przykład: Wyobraźmy sobie, że te same osoby dwa razy podpisują się pod umową kupna samochodu, (w której jako kupujący oznaczona jest spółka), jednak raz działając jako wspólnicy spółki jawnej, a raz jako wspólnicy spółki cywilnej, przy czym jednak w obu przypadkach zawierają umowę w imieniu swej spółki. Konsekwencje prawne zawarcia takiej umowy będą zupełnie odmienne. Gdy idzie o umowę, w której jako jej strona została oznaczona spółka jawna, w wyniku transakcji właścicielem samochodu stanie się sama spółka, gdyż - jako ułomna osoba prawna - ma ona zdolność prawną i jest samodzielnym (odrębnym od wspólników) podmiotem. Natomiast w przypadku spółki cywilnej wpisanie jej do umowy w charakterze strony stanowi jedynie pewien skrót myślowy i wcale nie oznacza, jakoby spółka ta uczestniczyła w transakcji. Skoro bowiem spółka cywilna nie ma zdolności prawnej, trzeba przyjąć, że w istocie w roli strony umowy (kupującego) występują tu sami wspólnicy i że to oni stają się współwłaścicielami samochodu.

Wśród podmiotów prawa cywilnego wyróżnić można dwie ważne grupy: konsumentów i przedsiębiorców. Rózróżnienie to ma przede wszystkim takie znaczenie, że ustawodawca stara się chronić konsumenta jako stronę słabszą (nie tylko w znaczeniu ekonomicznym) w jego stosunkach prawnych z przedsiębiorcami. Szereg przepisów stojących na straży interesów konsumenta znajdujemy w samym kodeksie cywilnym (zob. zwłaszcza art. 384-384 (4)). Dalsze znajdują się w aktach szczególnych, z których szczególne znaczenie mają ustawa z dnia 27.07.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej (Dz.U. z 2002 r., Nr 16, poz. 93 z dalsz. zmian.), dotycząca zresztą nie tylko sprzedaży, lecz także szeregu dalszych umów z udziałem konsumenta, oraz ustawa z dnia 12.05.2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U.z 2011 r., Nr 126, poz. 715).

Według art. 22 (1) k.c., za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Jak z tego wynika, aby mieć status konsumenta, trzeba spełniać łącznie dwa warunki:

a) być osobą fizyczną oraz

b) zawrzeć taką umowę, która nie jest ściśle związana z prowadzoną działalnością gospodarczą (zawodową).

Przykład: Kupując w sklepie odzież, żywność czy inne podobne produkty prawie zawsze występujemy w roli konsumenta, gdyż są one nam potrzebne dla zaspokojenia osobistych potrzeb własnych lub osobistych potrzeb członków naszej rodziny. Jeżeli jednak w tym samym sklepie jakaś osoba fizyczna nabywa np. obuwie ochronne dla zatrudnianych przez nią pracowników, wówczas konsumentem już nie jest (powiązanie umowy z prowadzoną przez nią działalnością gospodarczą). I analogicznie: gdy nabywamy lekarstwa w aptece, jesteśmy konsumentami; gdy natomiast te same lekarstwa kupuje tam lekarz, gdyż są one mu potrzebne w związku z prowadzeniem indywidualnej praktyki lekarskiej, nie ma statusu konsumenta (nabywa medykamenty bezpośrednio w związku z prowadzoną działalnością zawodową). Gdyby jednak ów lekarz nabywał lekarstwo dla swego chorego dziecka - byłby konsumentem.

Trzeba od razu zaznaczyć, że niestety definicja konsumenta zawarta w kodeksie cywilnym nie jest definicją jedyną. W niektórych ustawach szczególnych definiuje się konsumenta odmiennie, choć jedynie dla potrzeb tej problematyki, jaką dana ustawa reguluje.

Większa jednolitość panuje, gdy idzie o definicję przedsiębiorcy. Według art. 431 k.c. jest nim osoba prawna, ułomna osoba prawna lub osoba fizyczna, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 2.07.2004 r. (tekst jednol. Dz.U. z 2010 r., Nr 220, poz. 1447 z dalsz. zmian) przez działalność gospodarczą należy rozumiec działaność wytwórzą, budowlaną, handlową oraz poszukiwaie, rozpoznawanie i wydobywanie koplin ze złóż, a także działalność zawodową, wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły. Jak z tych dwóch przepisów wynika, przedsiębiorcą jest ten, kto prowadzi działalność w jednej z wymienionych wyżej dziedzin, a przy tym czyni to:

a) we własnym imieniu (na swój rachunek),

b) w celach zarobkowych (najczęściej dla osiągnięcia zysku),

c) w sposób zorganizowany oraz

d) w sposób ciągły.

Mimo spełniania przez większość rolników wszystkich tych kryteriów, nie uważa się ich jednak - generalnie - za przedsiębiorców, wobec czego nie znajdują wobec nich zastosowania reguły obowiązujące tych ostatnich.

Rozpoczynając działalność gospodarczą przedsiębiorca winien uyskać wpis do odpowiedniego rejestru. Gdy działalność rozpoczyna przedsiębiorca indywidualny (osoba fizyczna) rejestrem tym jest ewidencji działalności gospodarczej prowadzona przez gminę, a gdy osoba prawna lub handlowa spółka osobowa - rejestr przedsiębiorców prowadzony (w ramach KRS) przez właściwy sąd rejonowy. W przypadku spółki cywilnej, która z powodu braku zdolności prawnej nie może być uznana za przedsiębiorcę, do odpowiedniego rejetru wpisują się jej wspólnicy. Ponadto na przedsiąbiorcy ciąży szereg dalszych obowiązków, w tym zwłaszcza przewidzianych w ustawie z dnia 2.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jednol. Dz.U. z 2007 r,. Nr 155. poz. 1095 z dalsz. zmian).

Nazwa, pod jaką działa przedsiębiorca, jest określana jako firma. Powinna być ona ujawniona w rejestrze i dostatecznie różnić się od firm innych przedsiębiorców działających na tym samym rynku. Nie może ona także wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu i miejsca jego działalności oraz źródeł zaopatrzenia. Firmą przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną jest jej imię i nazwisko. Ponadto wolno w niej dodatkowo zamieścić pseudonim lub określenia wskazujące na przedmiot działaności, miejsce jej prowadzenia, a nawet innych dowolnych określeń. Z kolei firmą osoby prawnej jest jej nazwa, która musi określać formę prawną prowadzenia działalności (wolno tu użyć skrótu, np. sp. z o.o. czy sp.j.), a ponadto może zawierać takie same dodatkowe określenia jak w przypadku przedsiębiorcy-osoby fizycznej . Gdy idzie o pozostałe wymogi dotyczące firm, jakimi powinny posługiwać się spółki handlowe - zob. dalej rodz.

Przykład: Jan Kowalski prowadzi hurtownię napojów, ale chciałby tę działalność prowadzić pod firmą „JanKowalski -Wyroby elektrotechnicze“. Taka firma jest jednak niedopuszczalna, gdyż wprowadza w bład co do przedmiotu działalności przedsiebiorcy. Natomiast dopuszczalna byłaby firma: Ja Kowalski „Oaza“.

Dodajmy, że zmana firmy wymaga ujawnienia w rejestrze. Ponadto firma nie może być zbyta, a przedsiębiorca co najwyżej może upoważnić innego przesiębiorcę do korzytania ze swej firmy, pod warunkiem, że nie będzie to wprowadzało w błąd. Najczęściej udzielenie takiego upoważnienia będzie odpłatne.

Utrata statusu prawnego przedsiębiorcy następuje:

a) w przypadku gdy jest nim osoba fizyczna - z chwilą zaprzestania działalności gospodarczej i wykreślenia wpisu tej osoby z ewedencji działalności gospodarczej,

b) gdy w roli przedsiębiorcy występuje osoba prawna lub ułomna osoba prawna - z chwilą wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców prowadzonego w ramach KRS.

W tym ostatnim przypadku wykreślenie następuje po przeprowadzeniu likwidacji na wniosek likwidatorów lub też - gdy zostaje ogłoszona upadłość likwidacyjna przedsiębiorcy - na wniosek syndyka masy upadłości (zob. § 3, pkt IV). Warto zaznaczyć, że możliwe jest także ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną.

Od przedsiębiorcy należy odróżniać przedsiębiorstwo. Zgodnie z art. 551 k.c. jest nim zorganizowany zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej. Ustawodawca wymienia przykładowo najważniejsze z tych składników, zaliczając do nich min. a) własność nieruchomości i rzeczy ruchomych (w tym maszyn i innych urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów), b) nazwę przedsiębiorstwa, c) wierzytelności i środki pieniężne, d) koncesje, licencje i zezwolenia oraz e) księgi i inne dokumenty potrzebne do prowadzenia działalności gospodarczej. W skład przedsiębiorstwa nie wchodzą natomiasy długi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, co nie oznacza jeszcze, że ten, kto kupił przedsiębiorstwo (nabywca), za długi te nie odpowiada. Reasumując: to przedsiębiorca (a nie przedsiębiorstwo) prowadzi działalność, ma prawa i obowiązki, posiada majątek, a także dokonuje czynności prawnych. On jest bowiem podmiotem stosunków prawnych i stroną umów, podczas gdy przedsiębiorstwo może być jedynie przedmiotem wspomnianych stosunków (umów). Przedsiębiorstwa nie należy też mylić z firmą, gdyż ta ostatnia jest nazwą, jaką przedsiębiorca posługuje się w obrocie gospodarczym.

Przedsiębiorstwo można zbyć jedną umową, króra przeniesie na nabywcę (najczęściej na kupującego) ogół składników tworzących przedsiębiorstwo. Dla swej ważności umowa taka powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, a gdy w skład przedsiębiorstwa wchodzą nieruchomości - w formie aktu notarialnego. Ponieważ jednak opłata za sporządzenie aktu notarialnego jest znacznie wyższa aniżeli opłata za poświadczenie podpisów przedsiębiorcy w celu zbycia przedsiebiorstwa często zawierają dwie umowy: jedną, dotyczącą jedynie nieruchomości (w formie aktu notarialnego) i drugą, obejmującą pozostałe składniki przedsiębiorstwa (na piśmie z podpisami notarialnie poświadczonymi).

Według art. 55 (4) k.c. nabywca przedsiębiorstwa odpowiada wraz ze zbywcą (solidarnie) za długi tego ostatniego, związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Jego odpowiedzialność ogranicza się jednak do wartosci nabytego przedsiębiorstwa, według jego stanu z chwili nabycia. Nabywca może się również całkowicie zwolnić od tej odpowiedzialności udowadniając, że w chwili nabycia nie wiedział - mimo zachowania należytej staranności - o długach zbywcy.

Przykład: A sprzedał B swoje przedsiębiorstwo, warte w chwli dokonania transakcji 120 000 zł. Długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa wynoszą 230 000 zł (zaciągnięty i niespłacony kredyt w banku C). W tej sytuacji bank może się domagać spłacenia kredytu albo od A, albo od B, albo od obu ich łącznie, z tym że A odpowiada tu bez żadnych ograniczeń, zaś B - jedynie do wysokości 120 000 zł. Gdyby jednak później okazało się, że A jest winien dodatkowo osobie D kwotę 50 000 zł z tytułu zwrotu udzielonej pożyczki, o czym nie poinformował nabywcy, zaś transakcja nie została odnotowana w prowadzonej przez zbywcę dokumentacji, nabywca (B) za tę kwotę odpowiadał już nie będzie, gdyż udowodni wowczas, że o wspomnianym długu nie wiedział i nie mógł się dowiedzieć mimo dołożenia starań.

II. Zdarzenia i czynności cywilnoprawne

§ 1. Zdarzenia cywilnoprawne

Dla całego prawa prywatnego, w tym zwłaszcza prawa cywilnego, podstawowe znaczenie ma pojęcie stosunku prawnego. Pod tym pojęciem rozumiemy specyficzną więź (powiązanie) łączącą co najmniej dwa podmioty. Polega ona na tym, że jeden ze wspomnianych podmiotów ma wobec drugiego określone uprawnienia, zaś ten ostatni wobec pierwszego - określone obowiązki lub że oba są względem siebie uprawnione i zobowiązane nawzajem.. Tego typu powiązanie nie powstaje jednak przypadkowo, lecz dlatego, że przepisy prawa wiążą jego kreację z zaistnieniem przewidzianych w tych przepisach faktów (wydarzeń następujących w otaczającej nas rzeczywistości), czyli zdarzeń prawnych (na obszarze prawa cywilnego nazywamy je zdarzeniami cywilnoprawnymi).

Zdarzeniem cywilnoprawnym jest każdy fakt, z którym prawo cywilne wiąże powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego. W dalszych uwagach przedstawione zostaną przede wszystkim takie zdarzenia, które powodują powstanie stosunku cywilnoprawnego, natomiast rozważania na temat faktów pociągających za sobą zmianę lub wygaśnięcie takiego stosunku prawnego ograniczone zostaną do krótkiej wzmianki, zamieszczonej na końcu niniejszego fragmentu rozważań.

Ze względu na stosunkowo dużą ilość zdarzeń cywilnoprawnych i dzielące je różnice trzeba je uporządkować. Ich klasyfikacja przedstawia się następująco.

Pierwszym, niejako pierwotnym, podziałem zdarzeń cywilnoprawnych jest podział na:

1) zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu (sensu stricto), a zatem fakty następujące niezależnie od woli człowieka (np. upływ czasu, zjawiska przyrodnicze, śmierć).

Przykład: Śmierć człowieka powoduje, że niemal cały jego majątek przechodzi na spadkobierców. Ci ostatni odpowiadają jednak nie tylko za długi zmarłego (spadkodawcy), lecz także za długi, których powstanie kodeks cywilny wiąże z samym faktem śmierci spadkodawcy (np. za koszty pogrzebu). Ten, kto rzeczywiście pokrył te koszty ma więc do spadkobierców roszczenie o ich zwrot (staje się wierzycielem, ma takie uprawnienie), a spadkobiercy - jego dłużnikami (po ich stronie powstają obowiązki). Wskutek śmierci dochodzi zatem do powstania nowego stosunku cywilnoprawnego (zobowiązania).

2) zdarzenia zależne od woli ludzkiej (np. zawarcie umowy, dopuszczenie się kradzieży czy też wydanie orzeczenia sądowego dotyczącego adopcji).

O ile zdarzeń sensu stricto nie klasyfikuje się już dalej, a tyle zdarzenia zależne od woli człowieka są tak różnorodne, że trzeba je podzielić na mniejsze grupy. W tym zakresie wyróżnia się:

a) czyny, które dzielą się na dozwolone i bezprawne,

b) czynności prawne, które mogą występować jako:

- jednostronne (np. testament),

- dwustronne (rzadziej wielostronne), czyli umowy

- uchwały (np. uchwała zgromadzenia wspólników z o.o.) oraz

- tzw. konstytutywne (prawotwórcze) orzeczenia sądowe.

Dla wszystkich działań wspólne jest to, że samo działanie (zachowanie aktywne) lub zaniechanie (zachowanie bierne) jest tu zależne od woli człowieka. To, co odróżnia czyny od czynności prawnych, sprowadza się do zamiaru osoby podejmującej określone działanie. Czynności prawne są dokonywane celowo (świadomie) po to, aby osiągnąć z góry zamierzony skutek prawny. Innymi słowy dokonujący czynności prawnej (np. zawierający umowę) czyni to dlatego, że chce uzyskać określone uprawnienia, nałożyć na siebie określone obowiązki lub osiągnąć inny zamierzony przez siebie efekt prawny. Tymczasem w przypadku czynów z reguły wcale nie chce wywołać skutków prawnych (na ogół w ogóle nie ma pojęcia, że jego zachowanie doprowadzi do powstania takich skutków), ale - niezależnie od jego woli - skutki te i tak następują z mocy samego prawa.

Przykłady: 1. A zniszczył rzecz należącą do nielubianej przez siebie osoby B. Sam akt zniczczenia zależał od woli sprawcy, który przecież nie musiał tego robić. Skutkiem czynu A będzie nałożenie na niego - z mocy prawa - obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody (art. 415 k.c.). Inaczej mówiąc między sprawcą (A) i poszkodowanym (B) ex lege powstanie stosunek prawny (zobowiązanie), w ramach którego sprawca będzie miał obowiązek zapłaty odszkodowania, zaś poszkodowany prawo żądania, aby wyrządzona mu szkoda została naprawiona. Jest oczywiste, że niszcząc rzecz należącą do B sprawca nie miał wcale zamiaru płacić odszkodowania i nawet o tym nie myślał. A mimo to będzie do tego zobowiązany, gdyż taki skutek przewiduje prawo. Jak widać samo zachowanie (akt zniszczenia) był tu zależny od woli podejmującego działanie, natomiast skutki tego zachowania (obowiązek naprawienia szkody) nastąpiły niezależnie od jego zamiaru. Całe zdarzenie trzeba zatem zakwalifikować jako czyn, i to - rzecz jasna - niedozwolony.

2. A zawarł z B umowę sprzedaży. Postąpił tak dlatego, że chciał nabyć od B określoną rzecz (stać się jej właścicielem i uzyskać jej posiadanie). Z kolei B zdecydował się zawrzeć umowę, gdyż pragnął otrzymać - tytułem ceny - określoną sumę pieniędzy. Zamiarem (wolą) stron było tu objęte nie tylko zawarcie umowy, ale również wywołanie określonych skutków prawnych (nabycie własności rzeczy, uzyskanie określonej kwoty pieniężnej). Gdyby jednak A nie miał zamiaru stania się właścicielem rzeczy, bo nie było mu to potrzebne lub nie dysponował środkami finansowymi dla zapłaty ceny, starałby się zawrzeć inną niż sprzedaż umowę, która zapewniałaby mu czasowe korzystanie z cudzej rzeczy, najczęściej odpłatnie (np. umowę najmu lub użyczenia).

Z wszystkich wymienionych wyżej zdarzeń cywilnoprawnych największe znaczenie mają niewątpliwie czynności prawne, a wśród nich zwłaszcza umowy, gdyż pozwalają one na świadome kształtowanie własnej sytuacji prawnej poprzez uzyskiwanie określonych uprawnień i nakładania na siebie oznaczonych obowiązków.

Dotychczasowe uwagi poświęcone były zdarzeniom powodującym powstanie nowego stosunku cywilnoprawnego. Jednak zdarzeniami cywilnoprawnymi są również fakty pociągające za sobą zmianę lub wygaśnięcie wspomnianego stosunku prawnego. Ich klasyfikacja przedstawia się niemal identycznie jak przedstawiona wyżej. Przykładem czynności prawnej powodującej zmianę stosunku cywilnoprawnego jest zawarcie nowej umowy zmieniającej postanowienia dotychczasowej (w języku potocznym najczęściej określa się to jako aneks do dotychczasowej umowy), a przykładem czynności powodującej wygaśnięcie stosunku prawnego - zawarcie przez strony umowy rozwiązującej inną, zawartą wcześniej. Gdy idzie o inne zdarzenia, to np. może nim być wyrok zmieniający czy też rozwiązujący umowę lub orzekający rozwód (w tym ostatnim przypadku ustaje wtedy stosunek prawny zwany małżeństwem). Z kolei upływ czasu może niekiedy spowodować wygaśnięcie niektórych praw. Na przykład gdy ktoś, kto kupił wadliwą rzecz, przez oznaczony okres nie będzie realizował swych uprawnień, w końcu wygasną one.

§ 2. Pojęcie i klasyfikacja czynności prawnych

Czynności prawne są najważniejszym rodzajem zdarzeń cywilnoprawnych, tzn. takich faktów, które - zgodnie z obowiązującymi przepisami - powodują powstanie, zmianę lub ustanie stosunku cywilnoprawnego. Od innych zdarzeń cywilnoprawnych różni je to, że stanowią wynik świadomego (celowego) działania osoby fizycznej lub prawnej, która za ich pośrednictwem zmierza do wywołania z góry zamierzonych skutków prawnych. Dlatego czynność prawną można też określić jako narzędzie w rękach określonego podmiotu - narzędzie, z którego pomocą kształtuje on w zgodny z własną wolą swoją sytuację prawną. Aby taki efekt został osiagnięty, czynność prawna musi być jednak ważna i skuteczna.

Przykłady: 1.Jeżeli komuś potrzebny jest samochód, i to na stałe, dla osiągnięcia tego celu sięgnie on po umowę sprzedaży lub zamiany (ewent. umowę darowizny), bo tylko taka czynność prawna jest w stanie uczynić go właścicielem pojazdu. Gdy natomiast auto jest mu potrzebne na kilka lub kilkanaście dni lub gdy nie dysponuje środkami pozwalającymi na nabycie samochodu - wykorzysta umowę najmu czy też leasingu, a zatem umowę, która pozwoli mu na korzystanie przez określony czas z cudzej rzeczy w zamian za uiszczenie czynszu lub innego rodzaju opłat.

2. Dokonujący czynności prawnej zwanej testamentem zmierza na ogół - na wypadek swej śmierci - do zmiany porządku dziedziczenia w stosunku do tego, jakie miałoby miejsce, gdyby testamentu nie sporządził (w stosunku do dziedziczenia ustawowego). W tym celu może powołać do spadku inne osoby aniżeli spadkobiercy ustawowi lub też zmienić wielkość udziałów, które przypadną jego najbliższym. Może również wykluczyć od dziedziczenia wszystkich lub niektórych spadkobierców ustawowych bądź też obciążyć ich zapisami na rzecz osób trzecich. Gdyby żaden z tych zamiarów nie przyświecał spadkodawcy, sporządzenie testamentu nie miałoby sensu.

Jak wynika z dotychczasowych uwag, dokonaniu czynności prawnej musi towarzyszyć zamiar wywołania określonych skutków prawnych. Jest on wyrażony w postaci oświadczenia woli, czyli ujawnionego na zewnątrz przejawu wewnętrznej decyzji dotyczącej wywołania określonych skutków prawnych. Ponieważ oświadczeniu woli zostaną jeszcze poświęcone odrębne rozważania (zob. dalej § 3), w tym miejscu wystarcza powiedzieć, że jest ono niezbędnym składnikiem każdej czynności prawnej (bez oświadczenia woli czynność taka w ogóle nie może dojść do skutku). Aby jednak oświadcznie było skuteczne, osoba, która je składa, powinna (w zasadzie) dysponować pełną zdolnością do czynności prawnych. Generalnie powinna to być zatem osoba pełnoletnia (ukończone 18 lat życia), a przy tym nieubezwłasnowolniona. Gdy warunki te nie są spełnione, czynności prawnej na rzecz i w imieniu zainteresowanego musi dokonać jego przedstawiciel ustawowy (któreś z rodziców, opiekun lub kurator). Również osoba prawna nie mająca organów powołanych do jej reprezentowania (np. zarządu) w zasadzie nie jest w stanie zawierać umów i dokonywać innych czynności prawnych.

Czynności prawne można dzielić na wiele sposobów. Wśród wspomnianych podziałów podstawowe znaczenie ma jednak klasyfikacja odwołująca się do kryterium w postaci ilości oświadczeń woli niezbędnych, aby czynność prawna doszła do skutku. Z tego punktu widzenia wyróżniamy:

1) jednostronne czynności prawne (wystarcza jedno oświadczenie woli) - np. testament, uznanie dziecka czy też złożenie tzw. przyrzeczenia publicznego;

2) umowy, dla zawarcia których niezbędne są co najmniej dwa zgodne ze sobą oświadczenia woli (obie strony muszą wyrazić wolę wywołania tych samych, identycznych skutków prawnych);

3) uchwały - zamiar wywołania skutków prawnych, jakie ma wywołać uchwała, musi wyrazić większość głosujących nad nią, przy czym regułę stanowi tu, że ma być to tzw. większość bezwzględna (większość biorących udział w głosowaniu za uchwałą powinna głosować za jej uchwaleniem, co oznacza, że głosy “tak” powinny być liczniejsze aniżeli głosy przeciwne uchwale lub wstrzymujące się}). Jeżeli wymóg ten zostanie spełniony, uchwała dochodzi do skutku i wiąże również tych, którzy głosowali przeciwko niej lub wstrzymali się od głosu.

Przykład: Jezeli na zgromadzeniu wspólników spółki z o.o. w głosowaniu nad projektem uchwały bierze udział 12 wspólników, przy obowiązywaniu większości bezwzględnej siedmu z nich musi głosować za uchwałą. Niekiedy ustawa lub umowa spółki wymaga dla powzięcia uchwały tzw. większości kwalifikowanej - najczęściej 2/3 lub 3/4. Wracając do przykładu z 12 wspólnikami oznaczałoby to, że za uchwałą musiałoby się opowiedzieć odpowiednio 8 lub 9 wspólników. Umowa spółki z o.o. może również przewidywać, że uchwały zapadają zwykłą większością głosów, co oznacza, że za uchwałą powinno głosować więcej osób od tych, które głosowały przeciwko niej (wstrzymujących traktuje się tak, jakby w ogóle nie brali udziału w głosowaniu, a więc inaczej niż w przypadku większości bezwględnej, gdzie traktuje się ich na równi z osobami przeciwnymi uchwale). Gdyby zatem - w razie obowiązywania w danej spółce większości zwykłej, spośród 12 głosujących wspólników 2 było za uchwałą, 1 głosował przeciw, zaś pozostali (9) wstrzymali się od głosu, uchwała zostałaby przeforsowana (przy większości bezwględnej natomiast dla jej powzięcia zabrakłoby aż 5 głosów).

Trzeba zaznaczyć, że w praktyce pośród wymienionych wyżej rodzajów czynności prawnych (zwłaszcza w dziedzinie prawa zobowiązań) dominują umowy. Dlatego dalsze podziały dotyczyć będą przede wszystkim ich.

Umowy, a więc dwustronne lub wielostronne czynności, prawne dzielimy na:

1) a) umowy jednostronnie zobowiązujące (gdy umowa nakłada na jedną stronę same obowiązki, a drugiej zapewnia wyłącznie uprawnienia, np. umowa darowizny) i mające bez porównania większe znaczenie b) umowy dwustronnie zobowiązujące (np. umowa sprzedaży, umowa o dzieło czy umowa najmu).

Wśród umów dwustronnie zobowiązujących ważną grupę stanowią umowy wzajemne, tzn. takie, w przypadku których - według subiektywnego odczucia kontrahentów - świadczenia obu stron są mniej więcej tej samej wartości (ekwiwalentne), w związku z czym każda z nich ma poczucie, że na zawarciu kontraktu nic nie straciła. Wyróżnianie umów wzajemnych ma przy tym to istotne znaczenie, że kodeks cywilny zawiera specjalne przepisy dotyczące tylko tej grupy kontraktów (zob. zwłaszcza art. 487-497 k.c.);

2) a) umowy odpłatne (gdy wzamian za swoje świadczenie strona otrzymuje od kontrahenta inne, mające jakąś wartość majątkową - najczęściej zapłatę określonej sumy pieniężnej, choć może być to także np. wydanie rzeczy czy też wykonanie określonej usługi) oraz b) umowy nieodpłatne (np umowa darowizny czy umowa użyczenia), określane niekiedy również jako umowy pod tytułem darmym;

3) a) umowy zobowiązujące (jedna lub obie strony zobowiązują się tu do czegoś wobec kontrahenta), b) umowy rozporządzające (gdy skutkiem zawarcia umowy jest przejście na kontrahenta jakiegoś prawa, np. własności oraz c) umowy o podwójnym skutku, czyli zobowiązująco-rozporządzające (w których jedna lub obie strony jedynie zobowiązują się do przeniesienia własności albo innego prawa, ale prawo to przechodzi ex lege na kontrahenta, bez konieczności zawierania dodatkowej umowy (rozporządzającej).

Przykłady: Jeżeli ktoś podejmuje się wykopania rowu na posesji należącej do drugiej strony a druga strona oświadcza, że za to zapłaci mu określone wynagrodzenie, to mamy tu do czynienia z umową zobowiązującą (umową o dzieło), gdyż obaj kontrahenci zobowiązują się wobec siebie do jakiegoś działania. Jeżeli jednak jeden z kontrahentów zobowiązuje się (np. w umowie sprzedaży) do przeniesienia na kontrahenta prawa własności określonej rzeczy, to również idzie to o umowę zobowiazującą. Rodzi się jednak pytanie o to, w jaki sposób ma się on teraz wywiązać z tego zobowiązania (co ma zrobić, aby własność przeszła na kontrahneta i ten stał się nowym właścicielem rzeczy). Na pierwszy rzut oka wydaje się, że potrzebne tu będzie zawarcie drugiej umowy, tym razem rozporządzającej (przenoszącej własność). Jednak ponieważ zawieranie aż dwóch umów po to, aby druga strona uzyskała wreszcie własność, jest kłopotliwe, ustawodawca - celem uproszczenia obrotu - postanawia, że jeśli transakcja dotyczy tzw. rzeczy oznaczonych co do tożsamości, samo zawarcie umowy sprzedaży (a więc umowy generalnie zobowiązującej) powoduje - z mocy prawa (art. 155 § 1 k.c.) - przejście prawa własności na drugą stronę, i to od razu z chwilą dokonania sprzedaży. Umowa sprzedaży ma więc w tym przypadku charakter umowy o podwójnym skutku.

4) a) umowy konsensualne (umowa dochodzi do skutku już z chwilą złożenia dwóch zgodnych ze sobą oświadczeń woli; dotyczy to dotyczy ogromnej większości umów) oraz b) umowy realne (przy których zgodność oświadczeń woli nie wystarcza, ale ponadto niezbędne jest dodatkowo wręczenie kontrahentowi przedmiotu transakcji); z nielicznych umów realnych znanych kodeksowi cywilnemu wspomnieć należy zwłaszcza o umowie zastawu na rzeczach ruchomych - zob. art. 307 § 1 k.c.;

5) umowy adhezyjne, tzn takie, w których cała treść umowy zostaje narzucona przez przez jedną ze stron, a drugiej pozostaje tylko albo przyjęcie tej propozycji w całości (co prowadzi do zawarcia umowy na warunkach podyktowanych przez kontrahenta) lub jej odrzucenie; chodzi tu przede wszystkim o umowy zawierane masowo (np. umowy o świadczenie usług telekomunikacyjnych lub o dostarczenie energii elektrycznej);

6) umowy losowe, tzn. uzależniające powstanie obowiązku świadczenia po jednej ze stron dopiero wtedy, gdy nastąpi określone zdarzenie przyszłe i niepewne (typowymi umowami losowymi są wszelkie umowy ubezpieczenia oraz umowy dotyczące gier lub zakładów - np. Totolotka);

7) a) umowy nazwane (uregulowane w obowiązujących przepisach) oraz b) umowy nienazwane (strony zawierają tu umowę, której nie zna ani kodeks cywilny, ani inne ustawy i która stanowi ich własne, nietypowe (oryginalne) porozumienie.

Przykład: Gdy strony zawierają ze sobą umowę sprzedaży, najmu, darowizny itp. to mamy do czynienia z umową nazwaną, bo wszystkie wymienione umowy oraz ponad dwadzieścia dalszych są uregulowane w kodeksie cywilnym. Gdy jednak jedna ze stron zobowiąże się np. świadczenia dla drugiej przez 1 rok usługi monitorownia rynku, a druga w zamian do przeniesienia na kontrahenta własności określonej nieruchomości, będziemy mieli do czynienia z umową nienazwaną, gdyż tego typu wymniany świadczeń nie przewiduje żadna z umów nazwanych.

Dodać trzeba, że ostatni z omówionych podziałów (na umowy nazwane i nienazwane) jest wyrazem elastyczności kodeksu cywilnego, który pozwala stronom na konstruowanie własnych, oryginalnych transakcji, najlepiej zaspakajających ich specyficzne potrzeby i interesy. Możliwość tworzenia przez kontrahentów umów nienazwanych wynika przy tym z obowiązującej w ramach prawa cywilnego zasady swobody umów. ..

§ 4. Składanie i odwoływanie oświadczeń woli

Jak już zaznaczono wyżej, dla kwestii, od kiedy oświadczenie woli uznać należy za złożone, decydujące jest to, czy oświadczenia ma swego konkretnego adresata czy też nie. W ostatnim przypadku (brak konkretnego adresata) sprawa jest prosta: oświadczenie woli uważa się za złożone z chwilą uzewnętrznienia woli (przejawienia jej wobec otoczenia), a więc z chwilą wypowiedzenia odpowiednich słów, napisania ich i opatrzenia podpisem lub innego zachowania, z którego dostatecznie jasno wynika zamiar wywołania skutków prawnych.

Nieco bardziej skomplikowane jest ustalenie momentu, w jakim za złożone uważa się oświadczenie kierowane do konkretnego adresata. Ustawodawca miał tu do wyboru trzy warianty: a) chwilę, w jakiej oświadczenie dotarło do adresata, b) chwilę zapoznania się z nim przez adresata lub c) chwilę, kiedy oświadczenie dotarło do adresata w taki sposób, że mógł się on z nim zapoznać. W polskim k.c. zrealizowano trzeci z tych wariantów, co oznacza (zob. art. 61 § 1 k.c.), iż oświadczenie należy traktować jako złożone w chwili, gdy dotarło do adresata w taki sposób, że mógł się on z nim zapoznać. Nieistotne jest zatem, czy adresat rzeczywiście się z wolą innej osoby zapoznał, lecz to, że taką możliwością dysponował. Co do nieco innej regulacji dotyczącej oświadczenia w postaci elektronicznej zob. art. 61 § 2 k.c.

Przykłady: 1. Ktoś, bez istotnego powodu, przez dłuższy czas nie wyjmował korespondencji ze swej skrzynki na listy. Jeden z tych listów, leżący w skrzynce już od 9 dni, zawierał bardzo korzystną propozycję zawarcia umowy, jednak z zastrzeżeniem, że odpowiedź wyrażająca zgodę musi zostać wysłana w ciągu tygodnia od chwili złożenia oferty. Gdyby ten, komu została propozycja złożona, regularnie odbierał korespondencję, to już przed 9 dniami mógłby wyjąć ze skrzynki list zawierający ofertę, przeczytać go i wysłać odpowiedź. Od tej też chwili (9 dni wcześniej) biegł termin do udzielenia odpowiedzi na propozycję i minął bezkutecznie. Inaczej przedstawiałoby się zagadnienie, gdyby nieodbieranie korespondencji było wynikiem przebywania adresata (osoby samotnej) w szpitalu (nagła ciężka choroba). W tej sytuacji adresat nie miał mozliwości zapoznania się z treścią listu, a uzyskał ją dopiero od chwili powrotu do domu; od tej też chwili należałoby liczyć upływ terminu dla przyjęcia oferty.

2. Pisemne oświadczenie woli wręczone komuś, kto z powodu nadużycia środków odurzających nie jest w stanie w pełni zrozumieć znaczenia treści zawartej w piśmie, będziemy uważali za złożone dopiero od chwili, gdy adresat odzyska normalną kondycję psychofizyczną.

Może się zdarzyć, że ten, kto złożył oświadczenie woli, później się rozmyślił i nie chce, aby jego oświadczenie wywołało skutki, które pierwotnie były objęte jego zamiarem. Jeżeli pominiemy sytuacje szczególne, takie jak błąd, grożba czy wyzysk (zob.dalej § 8), to jedynym sposobem wybrnięcia z takiej sytuacji jest odwołanie wspomnianego oświadczenia (złożenie kolejnego oświadczenia woli odwołującego poprzednie). Także i tu prawo przewiduje jednak pewne dodatkowe warunki, od których ziszczenia się zależy skuteczność odwołania. I znowu przedstawiają się one inaczej przy odwoływaniu oświadczenia nie mającego konkretnego adresata, a inaczej, gdy taki adresat występuje.

A. Oświadczenie woli nie kierowne do konkretnego adresata może zostać odwołane tak długo, jak długo nie wywołuje jeszcze skutków prawnych.

Przykład: Ten, kto porozwieszał w okolicy kierowne do wszystkich oświadczenie o nagrodzie wyznaczonej dla znalazcy zaginionego psa, może je odwołać aż do chwili, gdy ktoś nie zgłosi się do niego z odnalezionym zwierzęciem i nie zażąda nagrody, bo od tego momentu przyrzeczenie zaczyna już wywoływać skutki prawne i staje się nieodwoływalne.

B. Oświadczenie woli mające konkretnego adresata może zostać skutecznie odwołane tylko wtedy, gdy kolejne oświadczenie, odwołujące poprzednie, dostrze do adresata wcześniej lub przynajmniej w tej samej chwili, co oświadczenie odwoływane.

Przykład: Gdy X, który listem wysłał Y ofertę zawarcia umowy sprzedaży, chce ją odwołać (bo np. znalazł kontrahenta chcącego zapłacić więcej), musi to zrobić np. telefonicznie, telegraficznie lub w inny sposób dający mu gwarancję, że jego drugie oświadczenie (odwołujące) dotrze szybciej niż oferta lub przynajmniej w tym samym czasie. Z tym ostatnim przypadkiem będziemy mieli do czynienia np. wówczas, gdy wysłana zwykłym listem oferta została przez doręczyciela wrzucona do skrzynki pocztowej razem z listem priorytetowym zawierającym jej odwołanie. Trzeba przy tym pamiętać, że gdy odwołanie oświadczenia następuje ustnie (np. podczas rozmowy telefonicznej) lub w postaci elektronicznej, odwołujący powinien zadbać o zabezpieczenie dowodów, że odwołanie było skuteczne (gdy nastąpiło telefonicznie np. prowadzić rozmowę w obecności świadków lub pozostawić wiadomość w skrzynce głosowej, a gdy drogą mail-ową np. domagać się, aby dotarcie wiadomości o odwołaniu zostało przez adresata potwierdzone).

Odwołujący nie musi się tłumaczyć, z jakich powodów to czyni. Skuteczne odwołanie oświadczenia woli powoduje przy tym taki skutek jakby anulowane oświadczenie nigdy nie zostało złożone. Wspomnianego odwołania nie należy przy tym mylić z uchyleniem się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem groźby lub błędu; co do tej ostatniej problematyki zob. dalej § 8 niniejszego rozdziału).

§ 5. Treść czynności prawnej

Treść czynności prawnej to wyznaczone brzmieniem oświadczenia (oświadczeń) woli poszczególne postanowienia tej czynności, w tym zwłaszcza określające prawa i obowiązki jej stron. Składający oświadczenie ma tu znaczny zakres swobody w kształtowaniu treści czynności. I tak, od woli stron zawierających umowę zależy stopień szczegółowości tej umowy; podobnie mniej lub bardziej rozbudowane postanowienia może mieć testament jako jednostronna czynność prawna.

Dla każdej czynności prawnej istnieje jednak pewne minimum treści, jaką powinna zawierać. Musi ona mianowicie określać przynajmniej te postanowienia, które pozwalają ustalić, z jaką czynnością prawną mamy do czynienia, a tym samym odróżnić ją od innych czynności prawnych (np. pozwalają rozpoznać, czy w danym przypadku idzie o umowę sprzedaży czy umowę darowizny). Owe konieczne dla danej czynności prawnej postanowienia określa się jako jej elementy przedmiotowo istotne (essentialia negotii). Dla każdego rodzaju czynności prawnej przedstawiają się one inaczej.

Przykłady: Testament musi albo określać, kto ma dziedziczyć po testatorze na wypadek jego śmierci, albo postanawiać, kto - sposród spadkobierców ustawowych - nie będzie po nim dziedziczył (testament negatywny) lub zawierać zapis czy polecenie. Umowa sprzedaży powinna określać przynajmniej przedmiot sprzedaży oraz cenę, zaś umowa najmu - przedmiot najmu i czynsz, jaki ma płacić najemca. Gdy do uzgodnienia stanowiska w tym zakresie nie dojdzie, umowę należy uznać za niezawartą.

Poza elementami przedmiotowo istotnymi w treści czynności prawnej wyróżnić można jeszcze:

a) elementy nieistotne (naturalia negotii),

b) elementy dodatkowe (accidentalia negotii).

Elementami nieistotnymi są takie postanowienia czynności prawnej, które wprawdzie mogą być zamieszczone w jej treści (są dozwolone), ale ich brak nie spowoduje nieważności czynności, zaś kwestie nieobjęte brzmieniem oświadczenia woli zostaną wówczas rozstrzygnięte przez odpowiednie przepisy (o czym za chwilę). Innymi słowy - przykładowo - pominięcie pewnych sprawi w treści umowy spowoduje, że luki pozostawione przez strony zostaną wypełnione z mocy prawa.

Jako elementy dodatkowe określa się takie postanowienia, które wprawdzie również nie muszą być zamieszczane w treści czynności prawnej, jednak - w razie ich pominięcia we wspomnianej treści - dane skutki prawne w tym zakresie w ogóle nie powstaną, gdyż nie wynikną ani z woli dokonującego czynności prawnej, ani z obowiązujących przepisów. Oznacza to, że gdy ten, kto dokonuje danej czynności prawnej, chce aby wywołała ona owe szczególne skutki, musi je przewidzieć w treści swego oświadczenia woli. Takimi elementami dodatkowymi (podmiotowo istotnymi) są najczęściej warunek lub termin, o czym będzie jeszcze dokładniej mowa w następnym fragmencie rozdziału.

Przykład: Strony nie muszą w umowie określić ani miejca, ani czasu jej wykonania, choć są to kwestie o pierwszorzędnym dla nich znaczeniu. W takim przypadku miejsce i czas zostaną wyznaczone przez art. 454 i 455 k.c. Podobnie przedstawia się sprawa co do odpowiedzialności odszkodowawczej za nieprawidłowe wykonanie umowy czy też odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej. Kontrahenci nie muszą tej kwestii uregulować w umowie, skoro wspomniana odpowiedzialność powstanie ex lege (zob. art. 471 i art. 556 k.c. ). Chodzi tu zatem o elementy zwane nieistotnymi. Inaczej przedstawia się zagadnienie, gdy zamiarem umawiających się osób jest zawarcie umowy z zastrzeżeniem warunku (co jest generalnie dopuszczalne i może np. przybierać postać: “Niniejsza umowa darowizny wywoła skutki pod warunkiem, że obdarowany podejmie stałą pracę zarobkową”) lub zwiazanie się umową na ściśle określony czas (np. strony chcą, aby umowa zlecenia wiązała je przez 3 lata). W tych przypadkach, aby osiągnąć zamierzony skutek, strony muszą w umowie zamieścić odpowiednie postanowienie o warunku lub o czasie obowiązywania umowy (z obowiązujących przepisów taki skutek nie wyniknie). Tym razem idzie zatem o accidentalia negotii.

Na tle dotychczasowych uwag jako niezwykle ważne, a przy tym ściśle powiązane z dotychczas omawianą problematyką, jawi się rozwiązanie przewidziane w art. 56 k.c. Zgodnie z tym przepisem: “Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów”.

Spróbujmy tę niełatwą kwestię wyjaśnić na przykładzie umowy sprzedaży samochodu. Wyobraźmy sobie przy tym, że w zawartym porozumieniu strony opisały jedynie przedmiot sprzedaży (samochód) i oznaczyły cenę, jaką ma zapłacić kupujący. Ponieważ w ten sposób uzgodnione zostały postanowienia przedmiotowo istotne (essentialia negotii), umowa doszła do skutku i jest ważna. Z łatwością można jednak zauważyć, że w jej treści pominięto wiele istotnych spraw, min. takich, jak miejce i czas wydania auta, miejsce, czas i sposób zapłaty ceny, koszty wydania i odebrania rzeczy, konsekwencje prawne ujawnienia się wad pojazdu itd. Innymi słowy w umowie istnieje wiele luk, niezwykle istotnych także z praktycznego punktu widzenia. Mimo to strony nie muszą się obawiać, że spowoduje to nierozwiązywalny spór co do ich praw i obowiązków w opisanym zakresie. Wspomniane luki zostaną bowiem wypełnione przez odpowiednie przepisy - gdy idzie o miejsce i czas wykonania umowy przez art. 454 i 455 k.c., przez przepisy kodeksowe dotyczące umowy sprzedaży (art. 535 i n. k.c.), czy też przepisy dotyczące odpowiedzialności za nieprawidłowe wykonania zobowiązania (art. 471 k.c.).

Treść czynności prawnej nie może być całkowicie dowolna. W myśl art. 58 k.c., nie może ona pozostawać w sprzeczności z ustawą (tzw. przepisami bezwzględnie obowiązującymi), ani też naruszać zasad współżycia społecznego, a w przypadku umów (zob. art. 353 (1) k.c.) - prowadzić do powstania zobowiązania sprzecznego z właściwościami (naturą) stosunku obligacyjnego. Wskazanych granic nie może również przekraczać cel umowy. Postanowienia czyności prawnej nie powinny w końcu służyć obejściu prawa. W razie naruszenia tych zakazów czynność prawna będzie częściowo lub nawet całkowicie nieważna (nieważność bezwzględna).

Przykłady: 1. Umowa, w której jedna ze stron zobowiązałaby się - za wynagrodzeniem - do dokonania czynu zabronionego przez kodeks karny (np. zabicia człowieka) jest nieważna, gdyż narusza zarówno bezwględnie obowiązujące przepisy, jak i zasady współżycia społecznego.

2. Gdy strony zamieszczą w umowie postanowienie całkowicie zwalniające dłużnika z odpowiedzialności odszkodowawczej wobec wierzyciela (na wypadek nieprawidłowego wykonania zobowiązania), to takie postanowienie uznać trzeba za nieważne wobec kategorycznego brzmienia art. 473 § 2 k.c., z którego wynika, iż dłużnik zawsze odpowiada za swą winę umyślną.

Dodajmy, że gdy nieważne jest tylko jedno lub kilka postanowień czynności prawnej, w ich miejsce wejdą rozwiązania przewidziane na taki wypadek w ustawie. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy bez postanowień dotkniętych nieważnością, strony w ogóle by umowy nie zawarły; w tym ostatnim przypadku nieważna będzie cała umowa (art. 58 § 3 k.c.).

Przykłady: 1. Ustawodawca zakazuje powołania w testamencie spadkobiercy z zastrzeżeniem warunku lub terminu (np. zamieszczenia w nim formuły: “Jedynym moim spadkobiercą czynię swego syna Józefa, ale pod warunkiem, że do chwili mej śmierci uzyska wyższe wykształcenie”). W art. 962 k.c. ustawodawca nakazuje traktować taki warunek jako nieistniejący, chyba że z treści testamentu lub okoliczności wynika, iż bez tegoż warunku spadkodawca w ogóle by testamentu o wspomnianej treści nie sporządził; w tym ostatnim przypadku testament musi być uznany za nieważny.

2. W art. 661 k.c. ustawodawca zakazuje zawierania najmu na czas dłuższy niż 10 lat (w stosunkach między przedsiębiorcami - na czas dłuższy niż 30 lat). Jeżeli strony naruszą ten przepis, umowa pozostaje wprawdzie ważna, ale w myśl ustawy najem po upływie wskazanych terminów uważa się za zawarty na czas nieoznaczony. Gdyby zatem w umowie między dwoma osobami nie będącymi przedsiębiorcami umowa najmu wyznaczała czas trwania najmu na lat 15, po upływie 10 lat każda ze stron mogłaby wypowiedzieć najem bez podawania przyczyn, gdyż z mocy prawa przekształciłby się on w najem na czas nieoznaczony..

§ 7. Forma czynności prawnych

Przez formę czynności prawnej rozumie się sposób złożenia oświadczenia woli, a zatem np. dokonanie jej ustnie, na piśmie czy też w formie aktu notarialnego. Formy nie należy zatem w żadnym przypadku mylić z rodzajem czynności (np. testament, umowa najmu, poręczenie). Różne co do swego rodzaju czynności prawne (np. umowa o dzieło czy też umowa najmu) mogą zostać sporządzone w tej samej formie (np. pisemnej), a z drugiej ta sama czynność prawna (np. umowa sprzedaży) w różnej formie (np. ustnie, na piśmie czy też w formie aktu notarialnego).

Wyróżnia się:

1) formę zwykłą, czyli złożenie oświadczenia ustnie lub w sposób dorozumiany,

2) formy szczególne, a zatem spełniające dalej idące (surowsze) wymogi.

Do form szczególnych zaliczamy:

a) formę pisemną (bez dodatkowych wymogów - tzw. zwykłą formą pisemną), dla której zachowania niezbędne jest jedynie złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia (wyrażoną pismem ręcznym lub mechanicznym); do zawarcia umowy wystarcza wymiana takich dokumentów; za równoznaczną z formą pisemną uważa się elektroniczną formę składania oświadczeń woli (nie dotyczy to poczty elektronicznej), w zasadzie jednak tylko wtedy, gdy oświadczenie składane w ten sposób zaopatrzone jest w tzw. bezpieczny podpis elektroniczny; co do zachowania wymogu zwykłej formy pisemnej przez osobę nie mogącą pisać, lecz mogącą czytać, zob. art. 79 k.c.

b) formy szczególne kwalifikowane,a to:

- formę pisemną z datą pewną,

- forma pisemną z podpisem notarialnie poświadczonym oraz

- formę aktu notarialnego(zob. art. 81 k.c.).

Czynność wymagająca podpisu notarialnie poświadczonego oraz aktu notarialnego musi być potwierdzona lub sporządzona przez notariusza. Różnica polega na tym, że w pierwszym przypadku (pismo z podpisami notarialnie poświadczonymi) notariusz potwierdza jedynie fakt, iż pod pismem podpisały się osoby, które są wymienione w tej umowie jako jej strony; teoretycznie rzecz biorąc może zatem nawet nie znać treści porozumienia zawartego przez strony. Natomiast w sytuacji, gdy wymagany jest akt notarialny, notariusz sam sporządza tekst czynności prawnej (na podstawie sugestii i życzeń stron), następnie przedstawia zainteresowanym jej projekt, po czym - gdy projekt ten nie wywołuje zastrzeżeń - prosi ich o złożenie pod nim podpisów, opatrujac dokument pieczęcią i składając na nim również swój podpis. Znając treść umowy notariusz ma przy tym obowiązek ewentualnego poinformowania stron o tym, że ich propozycje są niedopuszczalne w świetle prawa, a gdyby mimo to zainteresowani obstawali przy swych zamiarach - powinien odmówić sprorządzenia aktu notarialnego. Dodajmy, że na równi z formą aktu notarialnego traktowane jest dokonanie czynności prawnej przed sądem, o ile jej treść zostanie wciagnięta do protokołu sądowego.

Szczególne miejsce pośród form zajmuje forma elektroniczna (np. internetowa). Jest ona zrównana z formą pisemną (zwykłą) tylko wtedy, gdy składane z jej pomocą oświadczenie woli zostało potwierdzone elektronicznym podpisem, i to posiadającym odpowiedni certyfikat. Jak z tego wynika, wtedy gdy certyfikatu takiego brak, mamy do czynienia z formą zwykłą, posiadającą jedynie ten sam walor co forma ustna. W praktyce jednak ten, kto wybrał taki właśnie sposób zakomunikowania swej woli wywołania skutków prawnych, znajduje się często w lepszej sytuacji dowodowej, np. wówczas, gdy wysyłając mail-a doamagał się, aby adresat potwierdził otrzymanie wiadomości wysłanej pocztą elektroniczną i takie potwierdzenie otrzymał.

Warto dodać, że strony zawsze mogą zastapić formę stojącą w hierarchi niżej formą lepszą (np. gdy przepis wymaga zwykłej formy pisemnej, mogą zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego). Natomiast odwrotne postępowanie nie jest już dopuszczalne (np. zawarcie umowy w zwykłej formie pisemnej tam, gdzie ustawodawca wymaga pisma z podpisami notarialnie poświadczonymi).

Przykłady umów wymagających zachowania formy szczególnej:

a) forma pisemna - w tej w formie powinna być dokonana np. umowa najmu lub dzierżawy zawarta na okres powyżej jednego roku, umowa spółki cywilnej, umowa dostawy, kontraktacja, umowa pożyczki o wartości przekraczającej 500 zł czy też umowa poręczenia;

b) akt notarialny:

- umowy zobowiązujące do przeniesienia własności nieruchomości oraz umowy przenoszące własność nieruchomości (art. 158 k.c.),

- ustanowienie i przeniesienie użytkowania wieczystego,

-ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (np. użytkowania, służebności, hipoteki) na nieruchomości; forma aktu notarialnego jest tu wymagana tylko dla oświadczenia właściciela nieruchomości ustanawiającego dane prawo),

- przeniesienie tzw. spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu,

- umowa darowizny (jeżeli jednak zostanie ona wykonana, to brak aktu notarialnego nie stanowi przeszkody dla uznania jej za ważną),

- umowa spółki handlowej (poza umową spółki jawnej, dla której wystarcza zwykła forma pisemna);

c) pismo z podpisem notarialnie poświadczonym: zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania; jeżeli jednak w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość - wymagana jest forma aktu notarialnego.

Oprócz ustawy również umowa może przewidywać, że czynności prawne między stronami, w tym zwłaszcza następne zawierane przez nie umowy, wymagają zachowania określonej formy (art. 76 k.c.). Jeżeli ani ustawa, ani umowa, nie przewidują, w jakiej formie ma być dokonana czynność prawna, dokonujący jednostronnej czynności prawnej lub zawierające umowę strony mają swobodę wyboru takiej formy, jaka im najbardziej odpowiada: ustnej, pisemnej lub szczególnej kwalifikowanej.

Poza omówionym wyżej podziałem form ze względu na sposób złożenia oświadczenia woli wyróżniamy również podział form oparty na kryterium skutków, jakie wywołuju dokonanie czynności prawnej bez formy wymaganej przez przepisy lub porozumienie stron. Są to następujące rodzaje:

a) forma pod rygorem nieważności - niezachowanie wymaganej formy powoduje tu nieważność czynności prawnej, wobec czego nie wywołuje ona żadnych skutków (tak jakby w ogóle nie została dokonana);

b) forma dla celów dowodowych: niezachowanie formy nie pociąga za sobą nieważności; umowa jest ważna, ale w razie sporu sądowego nie jest dopuszczalny dowód ze świadków i dowód z przesłuchania stron na fakt zawarcia umowy i jej treści (co do wyjątków zob. art. 74 § 2 k.c.); reguła ta nie dotyczy jednak przypadku, gdy obie strony umowy są przedsiębiorcami, gdyż wówczas niezachowanie nakazanej przez ustawodawcę formy pisemnej nie wywołuje żadnych ujemnych następstw prawnych;

c) forma dla wywołania określonych skutków: umowa jest ważna, ale nie wywołuje niektórych skutków, które strony zamierzały osiągnąć (np. umowa najmu zawarta na okres ponad 1 roku bez zachowania formy pisemnej uważana jest za zawartą tylko na czas oznaczony, co umożliwia stronom jej wypowiedzenie w każdym czasie z zachowaniem terminów wypowiedzenia).

Podstawową regułę interpretacyjną (art. 73 k.c) pozwalającą rozpoznać, o jaką z wymienionych wyżej form (pkt. a-c) chodzi, wolno przedstawić w następujący sposób. Jeżeli przepis wymaga dla umowy określonej formy szczególnej (pisemnej, aktu notarialnego itd.) i sam określa skutki niezachowania tej formy - sprawa jest jasna.

Jeżeli natomiast ustawodawca nie określa tych skutków (domaga się zachowania określonej formy bez określenie konsekwencji prawnych na wypadek niepodporządkowania się temu nakazowi) stosujemy następujące zasady:

a) jeżeli ustawa wymaga formy zwykłej pisemnej - forma ta uważana jest za formę dla celów dowodowych,

b) jeżeli ustawa wymaga formy szczególnej kwalifikowanej (aktu notarialnego, pisma z datą pewną, pisma z podpisem urzędowo poświadczonym) - jej niezachowanie powoduje nieważność umowy (forma pod rygorem nieważności).

Wszystkie te zasady obowiązują również w przypadku, gdy to nie przepis, ale umowa przewiduje, w jakiej formie mają być dokonywane następne czynności między stronami tej umowy (art. 76 k.c.)

Przykłady: 1. W art. 522 k.c. ustawodawca dla umowy o przejęcie długu wymaga zachowania formy pisemnej wyrażnie zaznaczająć, że w innym przypadku (zawarcie umowy ustnie) umowa będzie nieważna. Ponieważ kodeks wyrażnie określa w powołanym przepisie skutek niezachowania wymaganej formy (nieważność) mamy do czynienia z wyjątkiem od zasady, że zwykła forma pisemna jest jedynie formą dla celów dowodowych; to samo dotyczy udzielenia tzw. pełnomocnictwa ogólnego (art. 99 § 2 k.c.).

2. Art. 860 § 2 k.c. brzmi następująco: „Umowa spółki cywilnej powinna być stwierdzona pismem“. Nie ma tu jednak ani słowa na temat tego, co się stanie, gdy strony zlekceważą to żądanie i zawrą umowę ustnie. Skoro ustawodawca nie określa w przepisie sankcji za niezachowanie formy pismnej stosujemy zasadę, że forma pisemna jest jedynie formą dla celów dowodowych. W konsekwencji ustna umowa spółki cywilnej będzie ważna, a strony co najwyżej mogą się spotkać z ograniczeniami dowodowymi, o których mowa w art. 74 § 1 k.c. Ta sama sytuacja wystąpi np. wówczas, gdy strony zawrą umowę pożyczki o wartości przekraczającej 500 zł, gdyż - zgodnie z art. 720 § 2 k.c. - wówczas należy sporządzić umowę na piśmie. Skoro jednak ustawodawca nie określa tu skutków niezachowanie formy pisemnej, umowa zawarta ustnie będzie ważna, nawet gdyby dotyczyła np. 1 000 000 zł.

3. Zgodnie z art. 158 zd. 1 k.c., „umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego“. Z kolei według art. 75 (1) § 1 k.c. zbycie przedsiębiorstwa wymaga zachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jak widać, w obu przypadkach ustawodawca nie określa, co się stanie, gdy strony nie zastosują się do jego żądania (np. zawrą umowę w zwykłej formie pisemnej lub - co gorsza - ustnie). Ponieważ jednak tym razem idzie o formę szczególną kwalifikowaną, milczenie ustawodawcy oznacza, że umowa będzie nieważna.

§ 7. Sposoby zawarcia umowy

Była już mowa o tym, że aby umowa doszła do skutku, co najmniej dwa podmioty (osoby fizyczne, osoby prawne lub ułomne osoby prawne) muszą złożyć zgodne ze sobą oświadczenia woli (osiągnąć tzw. konsens). Taki efekt można jednak uzyskać w różny sposób.

Kodeks cywilny reguluje cztery podstawowe sposoby zawarcia umowy, zwane niekiedy trybami zawierania umów, a mianowicie przewiduje:

1) tryb ofertowy (art.66-71 k.c.)

2) negocjacje (art.72 k.c.)

3) aukcję (art. 70 (1) i 70 (2) k.c. oraz

4) przetarg (art. 70(1) oraz art.70 (3) - 70(5) k.c.)

I. Tryb ofertowy jest na ogół wykorzystywany dla dokonania transakcji stosunkowo prostych, zwłaszcza zaś takich, w których treść umowy nie jest nazbyt skomplikowana. W szczególności bardzo często w taki właśnie sposób dochodzi do zawarcia umowy sprzedaży.

Najogólniej rzecz biorąc tryb ofertowy sprowadza się do tego, że jedna z osób składa stanowczą propozycję zawarcia umowy o określonej z góry treści (oferta), a druga strona może tę propozycję

a) w całości (bez zastrzeżeń) przyjąć, i wtedy dojdzie do zawarcia umowy na warunkach podyktowanych przez składającego ofertę (oferenta),

b) w całości odrzucić (wówczas umowa nie zostanie zawarta),

c) w zasadzie ofertę przyjąć, ale z pewnymi zastrzeżeniami.

Oferta musi określać przynajmniej elementy przedmiotowo istotne przyszłej umowy, które - jak już o tym była mowa - w przypadku każdej umowy nazwanej przedstawiają się inaczej (zob. § 5). Strony mogą poprzestać na tym minimum i wówczas w pozostałym zakresie treść powołanego do życia stosunku zobowiązaniowego zostanie wyznaczona przez odpowiednie przepisy, zasady współżycia społecznego, a czasem nawet przez obowiązujące zwyczaje (por. art. 56 k.c.). Należy przypomnieć, że do elementów przedmiotowo istotnych nie należy ani określenie miejsca, ani czasu wykonania umowy (zobowiązania), co nie oznacza, że w ofercie nie mogą one zostać określone. Dodatkowe warunki, jakie powinny poprzedzać złożonie przez przedsiębiorcę oferty drogą elektroniczną określa art. 66 (1) § 2 k.c., z tym że nie dotyczy to oferty przesłanej pocztą elektroniczną.

Powstaje pytanie, jaki jest czas związania ofertą, a więc okres, w którym składający ofertę (oferent) powinien oczekiwać na odpowiedź adresata oferty (oblata). W tym zakresie obowiązują następujące zasady:

1) czas ten może oznaczyć sama oferta (np. w ofercie zaznaczono, że adresat oferty ma 14 dni na ewentualne przyjęcie propozycji);

2) jeżeli czas oczekiwania nie został określony w ofercie, wyróżniamy dwie sytuacje:

a) gdy oferta została złożona w obecności drugiej strony, telefonicznie lub z pomocą innego środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość, w tym także drogą elektroniczną (co nie dotyczy jednak poczty e-mail) - adresat powinien przyjąć ofertę niezwłocznie, gdyż inaczej przestaje ona wiązać oferenta (art. 66 § 2 zdanie 1 k.c.);

b) gdy ofertę złożono w inny sposób (np. listownie), trzeba obliczyć okres, w którym składający mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia (np. w razie wysłania oferty listownej uwzględnić czas na dojście listu do adresata, czas potrzebny do namysłu i czas na dojście odpowiedzi); por. art. 66 § 2 zdanie 2 k.c.; zob. jednak także art. 67 k.c.

Zawarcie umowy w trybie ofertowym następuje poprzez przyjęcie oferty, i to w zasadzie bez zastrzeżeń; gdyby natomiast adresat oferty poczynił zastrzeżenia dotyczące zmiany lub uzupełnienia jej treści, umowa nie dochodzi do skutku, zaś odpowiedź adresata uważa się wówczas za nową ofertę (art. 68 k.c.). Jednakże w stosunkach między dwoma przedsiębiorcami, gdy adresat oferty przyjmie ją z zastrzeżeniami lub uzupełnieniami dotyczącymi nieistotnych elementów propozycji, umowa dochodzi do skutku z tymi zastrzeżeniami, chyba że:

a) w ofercie zostało zastrzeżone, iż może być ona przyjęta tylko w niezmienionej postaci lub

b) po otrzymaniu odpowiedzi oferent niezwłocznie sprzeciwił się proponowanym przez adresata zmianom czy uzupełnieniom lub

c) sam adresat uzależnił dojście umowy do skutku od zgody oferenta na poczynione przez siebie zmiany i uzupełnienia, a zgody takiej nie otrzymał. Co do przyjęcia oferty poprzez przystąpienie do wykonywania umowy (dorozumiane przyjęcie oferty) zob. art. 69 k.c.

Milczenie adresata jest w zasadzie rozumiane jako odrzucenie oferty. Jednakże, zgodnie z art. 692 k.c. "jeżeli przedsiębiorca otrzyma ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach, brak odpowiedzi uważa się za przyjęcie oferty".

Gdy idzie o czas i miejsce zawarcia umowy w trybie ofertowym, to w razie powstania wątpliwości umowę uważa się za zawartą:

- z chwilą otrzymania przez oferenta oświadczenia o jej przyjęciu, a w sytuacji określonej w art. 69 k.c. - z chwilą przystąpienia przez drugą stronę do wykonywania umowy;

- w miejscu otrzymania przez oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty, a gdy dojście do oferenta oświadczenia o przyjęciu nie jest potrzebne - w miejscu zamieszkania oferenta z chwili zawarcia umowy.

II. Negocjacje. Są to pertraktacje prowadzone przez strony w celu uzgodnienia treści (postanowień) umowy. Umowa zostaje zawarta z chwilą, gdy strony dojdą do porozumienia co do tych wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji (art. 72 k.c.). Jeżeli jednak strona prowadziła negocjacje w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, obyczajami szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest zobowiązana do naprawienia szkody, która wskutek tego wynikła dla kontrahenta. Gdy w trakcie negocjacji jedna ze stron udzieliła drugiej informacji z zastrzeżeniem, że są one poufne, druga strona nie powinna tych informacji udostępniać innym osobom lub wykorzystywać dla własnych celów - pod groźbą odpowiedzialności odszkodowawczej.

Trzeba zaznaczyć, że w razie wątpliwości ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub poszczególnych osób uważa się nie za ofertę, lecz tylko za zaproszenie do negocjacji. Jednakże, zgodnie z art. 543 k.c., "wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży".

­Przykład: W sklepie zabrakło już sprzedawanych w atrkcyjnej cenie monitorów komputerowych. Jeden z klientów dostrzegł jednak jeszcze jeden monitor w oknie wystawionym z naklejoną na nim kartką z ceną i oświadczył, że go kupuje. Sprzedawcy nie wolno w takim przypadku uchylać się od wykonania umowy. Gdyby jednak nad w oknie wystawowym wisiała np. tabliczka z napisem „Towar tu eksponowany będzie sprzedawany dopiero po zmianie dekoracji wystawy“, do zawarcia umowy nie doszłoby i klient nie mógłby domagać się wydania mu monitora.

III. Aukcja i przetarg

Aukcja i przetarg są wprawdzie dwoma odrębnymi trybami zawarcia umowy, ale ze względu na wykazywanie podobieństwa zostaną omówione łącznie. Trzeba jednak zaznaczyć, że oba sposoby zawarcia umowy różnią dwie zasadnicze cechy. Aukcja odbywa się ustnie i wymaga jednoczesnej obecności wszystkich jej uczestników (lub ich przedstawicieli).. Natomiast przetarg polega na składaniu (także drogą pocztową) pisemnych ofert w czasie wyznaczonym przez jego organizatora, zaś wybór najlepszej z tych ofert następuje niejawnie (pod nieobecność uczestników).

W obu przypadkach organizator aukcji lub przetargu zaprasza do składania ofert. Ogłoszenie o aukcji lub przetargu winno przy tym obejmować co najmniej czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu.

Aukcja zasadniczo sprowadza się do ustnej licytacji, w czasie której jej uczestnicy przebijają oferty swych przeciwników aż do chwili, gdy jedna z nich nie zostanie już przebita. Wynika stąd, że oferta złożona w czasie aukcji przestaje wiązać, gdy inny licytant złoży ofertę korzystniejszą lub gdy przetarg zostanie zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej. W przypadku aukcji umowa dochodzi do skutku z chwilą tzw.przybicia (najczęściej uderzenia w stół drewnianym młotkiem przez prowadzącego licytację).

Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta lub gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej. Ogłaszający przetarg ma obowiązek powiadomić niezwłocznie uczestników przetargu pisemnego o jego wyniku lub zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru. Powiadomienie powinno nastąpić na piśmie lub w taki sam sposób, w jaki nastąpiło ogłoszenie przetargu.

W warunkach przetargu lub aukcji jego organizator może uzależnić możliwość uczestniczenia w przetargu od wpłacenia na jego rzecz odpowiedniej kwoty lub dania odpowiedniego zabezpieczenia (wadium). Ma ono następujące znaczenie:

a) gdy strona, której ofertę wybrano, uchyla się od zawarcia umowy, której ważność zależy od spełnienia szczególnych warunków określonych w ustawie - organizator aukcji lub przetargu może wadium zatrzymać lub z niego się zaspokoić; w pozostałych przypadkach wadium podlega zwrotowi, zaś udzielone zabezpieczenie wygasa,

b) gdy organizator nie chce zawrzeć umowy z osobą, której oferta została wybrana, osoba ta może żądać zwrotu wadium w podwójnej wysokości lub dochodzić naprawienia szkody.

Strona umowy zawartej w drodze aukcji lub przetargu może fomsgsć się jej unieważnienia, jeżeli druga strona lub działająca z nią w porozumieniu osoba trzecia sprzecznie z prawem lub zasadami współżycia społecznego wpłynęła na wynik przetargu. Jeżeli umowa została zawarta na cudzy rachunek, jej unieważnienia może żądać także dający zlecenie. Uprawnienie do żądania unieważnienia umowy wygasa z upływem miesiąca od dowiedzenie się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od dnia zawarcia umowy

Aby czynność prawna doszła do skutku oświadczenie woli, musi ono wyrażać zamiar wywołania ściśle określonych skutków prawnych, to zaś wymaga

a) najpierw podjęcia odpowiedniej decyzji wewnętrznej (przemyślenia sprawy), a następnie

b) uzewnętrznienia swej woli (zewnętrznego przejawu woli).

Na gruncie obu tych procesów dojść może do zakłóceń i nieprawidłowości. Ktoś w momencie składania oświadczenia woli może cierpieć na stałe lub przemijające zakłócenia czynnosci psychicznych, może działać pod wypływem błędu lub grożby, nawet pod wpływem przymusu fizycznego, Zdarzają się również przypadki, gdy określona osoba - wykorzystując przymusowe położenie swego kontrahenta, jego niedoświadczenie lub niedołęstwo - składnia do wyrażenia zgody na niekorzystne dla niego warunki. We wszystkich tych przypadkach wolno mówić o wadach oświadczenia woli, choć nie oznacza to jeszcze - samo przez się - że w każdym z nich prawo przychodzi podmiotowi z pomocą. Aby tak się stało, spełnione być bowiem muszą dodatkowe warunki.

W kodeksie cywilnym wyróżniono pięć wad ośwadczenia woli:

1) brak swiadomości lub swobody,

2) pozorność

3) groźbę,

4) błąd oraz

5) wyzysk.

O ile na pierwsze cztery wady wolno się - przy spełnieniu dodatkowych przesłanek - powoływać przy wszystkich czynnościach prawnych, niezależnie od tego, czy są one przewidzane przez prawo rzeczowe, księgę III k.c. “Zobowiązania”, prawo spadkowe itd., o wyzysk ma zastosowanie wyłącznie wtedy, gdy dana czynność (w praktyce niemal zawsze umowa) jest dokonywana na podstawie przepisów prawa zobowiązań.

1. Brak świadomości i swobody

W myśl art. 82 k.c. nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Przepis przewiduje dwie grupy przyczyn mogących wywołać wspomniany skutek:

a) brak świadomości,

b) brak swobody.

W pierwszym przypadku, chodzi o to, że osoba składająca oświadczenie znajdowała się w takim stanie psychicznym, iż nie miała rozeznania w tym, jaka jest treść jej oświadczenia lub nie mogła rozpoznać jego skutków prawnych. Jak wynika z art. 82 zd. 2 k.c. przyczyny takiego jej stanu są obojętne. Ustawodawca wymienia tu w pierwszej kolejnosci chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy. W grę wchodzą jednak również inne, choćby przemijające, zakłócenia czynności psychicznych, np. wywołane przez wysoką gorączkę, poważne zatrucie organizmu, znajdowanie się w stanie szoku, a nawet nadużycie napojów wyskokowych lub innych środków odurzających.

Brak swobody pojmowany jest przede wszystkim jako stosowanie przymusu fizycznego w celu nakłonienia danej osoby do złożenia określonego oswiadczenia woli (np. fizyczne znęcanie się, grożenie pistoletem, uwięzienie danej osoby). Omawiana wada oświadczenia nie obejmuje natomiast użycie przymusu psychicznego (np. szantażu), gdyż ta sytuacja - omówiona dalej - określana jest mianem groźby.

Brak świadomości i swobody pociąga za sobą tzw. nieważność bezwględną czynności prawnej, a więc taką, która powstaje z mocy samego prawa (ex lege) i jest uwzględniana przez sąd z urzędu (nawet, gdy w trakcie procesu jego uczestnik na tę wadę się nie powoła). Mówiąc mniej ściśle, ale obrazowo, sytuacja przedstawia się tu tak, jakby dane oświadczenie woli nigdy nie zostało złożone.

2. Pozorność

Z pozornością mamy do czynienia wtedy, gdy wprawdzie określona osoba składa innemu podmiotowi oświadczenie woli, ale

a) albo nie ma w ogóle zamiaru, aby wywołało ono jakiekolwiek skutki prawne,

b) albo wprawdzie chce wywołania takich skutków, ale innych od tych, o których jest mowa w oświadczeniu

c) druga strona o tym wie i wyraża na to zgodę.

Przykłady: 1. W trakcie odwiedzin u rodziny krewny oświadcza swemu pełnoletniemu siostrzeńcowi, że daruje wartościowy przedmiot siostrzeńcowi, ale czyni to tylko po to, aby sprawić przyjemność swej sędziwej matce, o czym pozostali członkowie rodziny, łącznie z siostrzeńcem, dobrze wiedzą.

2. Strony pozornie zawierają ze sobą umowę sprzedaży, podczas gdy w rzeczywistości idzie o umowę darowizny (z góry ustaliły, że zbywca nie będzie domagał się zapłaty.

Co do zasady pozorność pociąga za sobą nieważność umowy. Jeżeli jednak pod czynnością pozorną ukryta została w rzeczywistości inna umowa, a ten fakt znany jest drugiej stronie, dochodzi do skutku ukryta umowa, o ile poprzez wymianę oświadczeń doszło do spełnienia wszystkich warunków jej ważności.

Przykład: Strony zawierają pozornie - w formie aktu notarialnego - umowę sprzedaży nieruchomości, jednak obie dobrze wiedzą, że w istocie idzie im o darowiznę tej nieruchomości. W tym przypadku do skutku dochodzi umowa darowizny, co jednak (w przypadku, gdy obdarowany nie należy do bliskich krewnych darczyńcy) powoduje powstaje po jego stronie wyższego obowiązku podatkowego niż w przypadku sprzedaży.

3. Groźba

Groźba to wywieranie niedozwolonego nacisku psychicnego na określoną osobę, aby ta złożyła oświadczenie woli o okreslonej treści (nie należy jej mylić z przymusem fizycznym, o którym była już mowa wyżej w pkt 2). Aby jednak ten, kto złożył żądane oświadczenie (działający pod wpływem groźby), mógł uniknąć jego skutków prawnych, muszą zostać spełnione łącznie aż trzy warunki:

1) groźba ma być bezprawna,

2) powinna być poważna,

3) składający pod wpływem grożby oświadczenie woli winien w ciągu roku od ustania groźby złożyć kontrahentowi drugie oświadczenie, w którym uchyla się od skutków prawnych dokonanej czynności.

Grożba jest bezprawna nie tylko wtedy, gdy ten, kto wymusza na innym oświadczenie woli, grozi użyciem środków zakazanych przez prawo karne (np. porwaniem dziecka, podpaleniem domu), lecz również zabronionych przez przepisy innych gałęzi prawa, a nawet środków wprawdzie przez prawo generalnie dopuszczalnych, ale nie w celu skłonienia innego podmiotu do składania określonych oświadczeń (np. gdy ktoś wie o popełnieniu przez inną osobę przestępstwa i zmusza ją do zawarcia umowy, gdyż w przeciwnym przypadku zawiadomi organy ścigania). Nie stanowi natomiast groźby bezprawnej, gdy X komunikuje Y, że jeżeli ten dobrowolnie nie zawrze z nim przyrzeczonej (np. w umowie przedwstępnej) umowy, będzie musiał wystąpić z powództwem do sądu; w tym przypadku mamy bowiem do czynienia z realizacją na drodze sądowej swych praw w obliczu odmowy ich dobrowolnej realizacji; podobnie przedstawia się sprawa w sytuacji, gdy matka dziecka oświadcza mężczyźnie, którego uważa za ojca, że gdy ten nie uzna dobrowolnie dziecka, bedzie musiała dochodzić ustalenia jego ojcostwa na drodze sądowej.

Groźbę należy uznać za poważną, gdy nie tylko w ocenie tego, komu się grozi, ale w ocenie każdego rozsądnego człowieka istnieje poważna obawa, że w razie odmowy złożenia oświadczenia woli groźba zostanie zrealizowana, zaś skutki tego będą na tyle dolegliwe (np. oskarżenie o popełnienie przestepstwa, utrata uprawnień do wykonywania, kompromitacja w środowisku), iż lepiej spełnić żądanie grożącego.

Odmiennie aniżeli w przypadku braku świadomości lub swobody oraz pozorności, czynność prawna dokonana pod wpływem groźby nie jest nieważna z mocy prawa. Ten, kto działał pod wpływem groźby, może jednak doprowadzić do jej nieważności, jeżeli w okresie 1 roku od dnia ustania groźby złoży osobie, której składał pierwsze oświadczenie, ponowne oświadczenie woli, tym razem o uchyleniu się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem groźby. Jeżeli to uczyni, pierwsze oświadczenie (złożone pod wpływem groźby) stanie się nieważne i będzie traktowane tak, jakby nigdy nie zostało złożone. Gdy natomiast okres roczny minie bez podjęcia takiego działania, czynność prawna nie będzie już mogła być unieważniona z powołaniem się na groźbę i będzie nadal w pełni wywoływać swe skutki.

Podkreślić warto, że groźba nie musi pochodzić od osoby, na rzecz (na korzyść) której ma zostać złożone oświadczenie woli. Wszystko, co powiedziano wyżej dotyczy również przypadku, gdy groźba pochodzi od osoby trzeciej.

Przykład: X wszedł w posiadania dokumentow, których ujawnienie spowodowałoby kompromitację innej osoby (nazwijmy ją Z) w oczach środowiska i przekreśliło raz na zawsze jej karierę zawodową. Korszystając z tego posiadacz wspomnianych dokumentów domaga się od Z, aby zawarł z jego córką wyjątkowo niekorzystną umowę (np. sprzedał jej cenny obraz za cenę wielokrotnie niższą od jego rzeczywistej wartości). Obawiając się zrealizowania groźby Z zawiera z córką X-a taką właśnie umowę. Jednak po upływie kilku miesięcy dowiaduje się, że dokumenty zagrażające jego reputacji uległy zniszczeniu, przy czym ma pewność, że nie sporządzono ich kopii. Stan obawy ustał, zaś Z ma ter rok na złożenie córce X-a (bo jej składał oświadczenie woli w trakcie zawierania umowy) oświadczenia, że uchyla się od skutków swego pierwszego oswiadczenia. Jeżeli skorzysta z tej możliwości, umowa stanie się nieważna od samego początku (traktowana tak, jakby nigdy nie doszła do skutku). W konsekwencji strony będą musiały zwrócić sobie to, co otrzymały od kotrahenta: córka X-a obraz, zaś Z kwotę otrzymaną tytułem ceny. Gdy natomiast Z - mimo świadomości, że kompromitujące go dokumenty zostały zniszczone, zachowa się biernie i termin roczny minie bezskutecznie, umowa już ostatecznie stanie się ważna i w przyszłości nie można będzie jej kwestionować pod względem prawnym.

4. Błąd

Błędem nazywamy sytuację, gdy złożenie oświadczenia woli następuje pod wpływem mylnej oceny rzeczywistości. Jest to wada oświadczenia woli, która - podobnie jak groźba - nie pociąga za sobą nieważności bezwględnej (następującej ex lege), a jedynie wywołuje ten skutek, że działajacy pod wpływem błędu może w ciągu roku od dnia wykrycia tego błędu uchylić się od skutków swego oświadczenia. Jeżeli tego nie uczyni we wspomnianym, czynność prawna pozostanie ważna i nie będzie już można jej kwestionować. Ponieważ wszystko zależy od woli tego, kto złożył oświadczenie (uchyli się czy też nie), mówimy tu (podobnie jak przy groźbie) o nieważności względnej.

Aby można się było powoływać na błąd w celu doprowadzenia do nieważnosci czynności prawnej zwykle muszą być spełnione co najmniej dwa warunki. Błąd musi:

1) dotyczyć treści czynności prawnej,

2) być błędem istotnym.

W pewnym uproszczeniu rzecz ujmując błąd dotyczy treści czynności prawnej, gdy składający oświadczenie woli myli się co do a) przedmiotu tej czynności, b) jej rodzaju lub c) osoby kontrahenta. Przykładem pierwszego przypadku będzie sytuacja, gdy kupujący nabywa parasol chroniący przed słońcem w przekonaniu, że jest to parasol przeciwdeszczowy lub kupuje atrapę kamery monitorujacej otoczenie sadząc, iż jest to w pełni funkcjonalna kamera. Ilustracji dla błędu co do rodzaju czynności prawnej dostarcza przykład, gdy ktoś podpisuje umowę myśląc że jest to umowa sprzedaży, gdy tymczasem składa podpis pod umową darowizny. Przy błędzie co do osoby składający uważa, że zawiera umowę z osobą X, podczas gdy w rzeczywistości zawiera ją z osobą Y.

Ponadto błąd musi być istotny zarówno subiektywnie, jak i obiektywnie. Błąd istotny subiektywnie to taki, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie o błędzie wiedział, to by oświadczenia woli o tej treści nie złożył. Z kolei błąd jest istotny obiektywnie, gdyby również żaden rozsądny człowiek, znając rzeczywisty stan rzeczy, nie sformułował swego oświadczenia w taki sposób, jak to miało miejsce.

Do tych dwóch przesłanek (błąd co do treści oraz istotny) dochodzi jeszcze trzecia, a mianowicie wówczas, gdy oświadczenie woli było złożone innej osobie, a czynność prawna była odpłatna, co a praktyce ma miejsce w przeważającej ilości przypadków (np. dotyczy wszystkich umów dwustronnie zobowiązujących). W takiej sytuacji wymagane jest nadto, aby ziścił się dodatkowo choć jeden z trzech następujących warunków:

a) osoba, której złożono oświadczenie sama (choćby w sposób niezawiniony) błąd wywołała lub

b) o błędzie wiedziała bądź

c) wprawdzie o błędzie nie wiedziała, ale z łatwością mogła go zauważyć.

Jeżeli wszystkie wskazane wyżej przesłanki są spełnione działający pod wpływem błędu ma 1 rok od chwili wykrycia błędu na uchylenie się od skutków swego oświadczenia woli (poprzez złożenie kontrahentowi następnego oświadczenia, uchylającego poprzednie). Gdy skorzysta z tej możliwości czynność prawna stanie się, i to od początku, nieważna (należy ją traktować jakby nigdy nie została dokonana). Z kolei w przypadku, gdy okres roczny minie, a działający takiego działania nie podejmie, ważność czynności prawnej nie może już być później kwestionowana z powołaniem się na działanie pod wpływem błędu (stanie się ona ważna w sposób definitywny).

5. Wyzysk.

Idzie tu o sytuację, gdy jedna ze stron, wykorzystując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, przyjmuje lub zatrzega dla siebie świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia. W takim przypadku wyzyskany może domagać się przed sądem:

a) zmniejszenia swego świadczenia lub

b) zwiększenia (podwyższenia) świadczenia drugiej strony (wyzyskującego).

Gdyby jednak zrealizowanie tych ządań było nadmiernie utrudnione, wyzyskany może domagać się unieważnienia umowy. Na wykonanie wszystkich tych uprawnień ma dwa lata.

Przykład: Poważnie chore dziecko wymaga niezwłocznej, a przy tym bardzo kosztownej operacji. Jego zdesperowana matka usiłuje - w celu uzyskania środków finansowych na zabieg - sprzedać cenny obraz. Wiedząc o motywach jej działania kontrahent oferuje jej cenę trzykrotnie niższą od rzeczywistej wartości obrazu, na co matka, znajdująca się pod presją czasu, przystaje. Nie ulega wątpliwości, że nastąpiło tu wykorzystanie przymusowej sytuacji sprzedającej obraz. Dlatego może ona domagać się, aby sąd powyższył świadczenie kupującego (podwyższył cenę, jaką winien on zapłacić). Gdyby jednak wyzyskujący, znajdujący się nadal w posiadaniu obrazu, był w fatalnej sytuacji majątkowej, matka mogłaby żądać unieważnienia umowy i zwrotu obrazu (sama musiałaby wówczas zwrócić uzyskane od wyzyskującego pieniądze).

§ 9. Negatywne skutki (sankcje) wadliwości czynności prawnych

Gdy czynność prawna jest sprzeczna z prawem lub wykazuje inne braki mówimy o jej wadliwości. Zawsze pociąga to za sobą negatywne skutki (sankcje), ale rodzaj tych sankcji może być różny. Najczęściej idzie o:

a) nieważność bezwględną,

b) nieważność względną,

c) bezskuteczność zawieszoną oraz

d) bezskuteczność względną.

Nieważność bezwzględna jest najdalej idącą sankcją. Czynność prawna, w tym także umowa, nie wywołuje wtedy żadnych skutków, tak jakby w ogóle nie została dokonana. Na nieważność bezwzględną może powołać się każdy (nie tylko strona umowy), a sąd bierze ją pod uwagę z urzędu (nie czekając, aż powołają się na nią procesujące się strony). Bezwzględnie nieważnej czynności prawnej nie można już uzdrowić (konwalidować), a zatem gdy stronom na niej zależy, trzeba ją dokonać ponownie, tym razem w zgodzie z prawem..

Najbardzie typowymi przyczynami nieważności bezwględnej są: sprzeczność postanowień umowy z prawem lub zasadami współżycia społecznego (art. 58 k.c.), niezachowanie formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności, brak zdolności do czynności prawnych po stronie podmiotu dokonującego czynności, jak również działanie w stanie braku świadomości lub zwobody albo pozorność.

Przykłady: Umowa, w której ktoś zobowiązał się do dokonania przestępstwa (najczęściej za odpowiednim wynagrodzeniem) jest bezględnie nieważna jako sprzeczna z prawem. To samo dotyczy zawartej na piśmie umowy sprzedaży nieruchomości, gdyż ta - pod rygorem nieważności - powinna być dokonana w formie aktu notarialnego.

Nieważność względna polega na tym, że czynność prawna (mimo swej wadliwości) wywołuje zamierzone skutki, ale może stać się nieważna wskutek podjęcia odpowiedniego działania przez upoważnioną do tego osobę lub na mocy orzeczenia sądu. Jeżeli natomiast takie działanie nie nastąpi lub sąd nie wyda stosownego orzeczenia, czynność będzie wywoływała wszelkie przewidziane w niej skutki prawne tak, jakby w ogóle nie była wadliwa.

Przykład: Pod wpływem poważnej i bezprawnej groźby A zawarł z B umowę sprzedaży swego samochodu za symboliczną cenę. W ciągu roku od dnia ustania groźby A dysponuje możliwością doprowadzenia do nieważności umowy poprzez uchylenie sie od skutków swego oświadczenia woli (złożenie swemu kontrahentowi B odpowiedniego oświadczenia o tym uchyleniu). Gdy jednakw okresie rocznym tego nie uczyni, umowa stanie się w pełni ważna i nie będzie już mogła być kwestionowana.

Bezskuteczność zawieszona polega na tym, że czynność prawna jest już wprawdzie dokonana (umowa została zawarta) i wiąże strony, ale na razie nie wywołuje żadnych skutków prawnych (czynność pozostaje jakby w zawieszeniu - stąd nazwa sankcji). Aby czynność prawna zaczęła wywoływać skutki, potrzebne jest dodatkowe zdarzenie, z reguły polegające na wyrażeniu zgody przez określoną osobę trzecią. Gdy wspomniane zdarzenie nastąpi, stan zawieszenia ustaje i czynność prawna zaczyna wywoływać skutki. Jeżeli natomiast zdarzenie nie nastąpi, czynność pozostanie w zawieszeniu, a po pewnym czasie może nawet stać się nieważna.

Przykład: Gdy osoba mająca ograniczona zdolność do czynności prawnych (w wieku 13-18 lat lub ubezwłasnowolniona częściowo) zawrze umowę, to z reguły (co do wyjątków zob. art 20-22 k.c.) skuteczność tej umowy będzie zależała od zgody przedstawiciela ustawowego (rodziców, opiekuna prawnego lub kuratora). Do czasu wyrażenia tej zgody umowa nie będzie wywoływała skutków prawnych, choć strony są nią związane. Gdy zgoda w końcu zostanie udzielona, umowa “ożyje” i strony staną się zobowiązane do jej wykonania. Jeżeli natomiast wspomniane osoby odmówią zgody lub - w wyznaczonym im terminie - zachowają milczenie, umowa stanie się nieważna (o ile strony coś sobie świadczyły - powinny to sobie zwrócić).

Bezskuteczność względna to sytuacja, gdy umowa lub inna czynność prawna jest ważna i skuteczna, i tak ma być traktowana przez wszystkie podmioty, w wyjątkiem określonej osoby, która ma prawo twierdzić, że wobec niej nie wywołuje ona żadnych skutków (z punktu widzenia tej osoby umowa jakby w ogóle nie została zawarta). Ta bardzo trudna konstrukcja prawna wymaga wyjaśnienia z pomocą przykładu.

Przykład: Zdarza się, że dłużnik obawiający się zajęcia mu majątku przez komornika, wyzbywa się poszczególnych składników tego majątku, aby udaremnić przeprowadzenie skutecznej egzekucji. Wyobraźmy sobie, że A (od dawna zalegający ze spłatą pożyczki) zawiera ze swym ojcem (B) umowę darowizny samochodu, wskutek czego jego ojciec staje się nowym właścicielem auta. Komornik chce osobie A (jako dłużnikowi pożyczkodawcy) zająć samochód, aby sprzedać go w drodze licytacji, a uzyskane w ten sposób pieniądze przekazać wierzycielowi (pożyczkodawcy). Wówczas A okazuje mu umowę darowizny, a z niej wynika, że nie jest już właścicielem pojazdu. Uniemożliwia to komornikowi zajęcie samochodu. W opisanym przypadku pożyczkodawca może jednak (na podstawie art. 527 k.c. i przy spełnieniu się dodatkowych przesłanek przewidzianych w tym przepisie) domagać się od sądu, aby ten uznał darowiznę za bezskuteczną wobec niego. Gdy sąd uwględni jego żądanie, sytuacja będzie przedstawiała się następująco: w stosunku do pożyczkodawcy darowizna nie wywołuje żadnych skutków (tak jakby do niej nigdy nie doszło), a wobec tego - z punktu widzenia wierzyciela - właścicielem auta pozostaje syn (A). Dla wszystkich pozostałych osób właścicielem samochodu jest natomiast ojciec, gdyż w stosunku do nich darowizna wywołuje wszystkie skutki prawne.

Przedstawicielstwo polega na tym, że jedna osoba (przedstawiciel) dokonuje w imieniu drugiej osoby (reprezentowanego) czynności prawnej (np. zawiera umowę), a czynność ta, o ile mieści się w granicach upoważnienia do działania w cudzym imieniu, pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. Przedstawiciel składa własne oświadczenie woli (on mówi), ale w imieniu i ze skutkami dla reprezentowanego. Jeżeli wiec np. pełnomocnik ustanowiony przez A zawiera w imieniu A umowę sprzedaży, to stroną tej umowy (sprzedawcą) staje się od razu A; musi on następnie wywiązać się z obowiązków wynikających z tej umowy. Gdy ojciec kupuje jakąś rzecz w imieniu swego dziecka, to właścicielem nabytej rzeczy staje się od razu dziecko.

W ramach przedstawicielstwa można wyróżnić

1) przedstawicielstwo ustawowe - umocowanie do działania wynika tu z przepisów prawa; przykład: rodzice w stosunku do małoletnich dzieci, pozostających pod ich władzą rodzicielską, opiekun w stosunku do ubezwłasnowolnionego całkowicie;

2) pełnomocnictwo - sam reprezentowany upoważnia pełnomocnika do działania w swoim imieniu (sam ustanawia tego pełnomocnika).

Ponadto można mówić o przedstawicielstwie czynnym i biernym w zależności od tego, czy przedstawiciel składa czy przyjmuje oświadczenie woli w imieniu reprezentowanego.

Aby przedstawicielstwo było skuteczne muszą być spełnione następujące warunki:

1) przedstawiciel musi mieć umocowanie i działać w granicach tego umocowania,

2) przedstawiciel ustawowy musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych, a pełnomocnik co najmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

3) przedstawiciel powinien działać w imieniu reprezentowanego.

4) czynność prawna musi być tego rodzaju, aby mogła być dokonana przez przedstawiciela (dotyczy to ogromnej większości czynności prawnych; wyjątki np. sporządzenie testamentu, uznanie dziecka -to czynności, które mogą zostać dokonane tylko osobiście).

Ważnym rodzajem przedstawicielstwa jest pełnomocnictwo. W tym przypadku przedstawiciela nazywa się pełnomocnikiem, a osobę reprezentowaną - mocodawcą. Pełnomocnika ustanawia się poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli, zawierającego umocowanie do dokonywania czynności prawnych w imieniu mocodawcy. Powinno być ono złożone pełnomocnikowi. Zgoda pełnomocnika nie jest tu potrzebna. Pełnomocnik, który nie zgadza się występować w tej roli, może po prostu nie podjąć żadnych działań dla swego mocodawcy, chyba że obowiązek podjęcia takich działań wynika z odrębnej umowy łączącej go z mocodawcą (np. umowy zlecenia czy umowy agencyjnej). W zasadzie pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie, a wiec nawet ustnie (choć oczywiście ze względów dowodowych lepiej jest udzielać pełnomocnictwa na piśmie). Jeżeli jednak przepisy wymagają dla ważności czynności prawnej, której ma dokonać pełnomocnik, określonej formy szczególnej, również pełnomocnictwo musi zostać udzielone w takiej samej formie.

Przykład: prawo wymaga, aby umowa dotycząca przeniesienia własności nieruchomości została - pod groźbą nieważności - zawarta w formie aktu notarialnego; dlatego pełnomocnictwo dla zawarcia takiej umowy w imieniu mocodawcy także musi być udzielone w akcie notarialnym. Zob. także dalej o pełnomocnictwie ogólnym, które pod rygorem nieważności musi być udzielone na piśmie.

Ze względu na zakres umocowania (z uwagi na to, co może pełnomocnik) wyróżniamy:

1) pełnomocnictwo do dokonania poszczególnej (jednej) czynności prawnej;

2) pełnomocnictwo do dokonywania pewnego rodzaju powtarzających się czynności (np. zawierania powtarzających się umów sprzedaży; przykład ekspedientka w sklepie lub umów najmu; przykład: recepcjonista w hotelu, która wynajmuje pokoje jako pełnomocnik właściciela hotelu);

3) pełnomocnictwo ogólne, upoważniające do dokonywania wszelkich czynności zwykłego zarządu (musi być ono udzielone - pod rygorem nieważności - na piśmie); dla czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wystarcza pełnomocnictwo wspomniane wyżej pod 2), chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności (1).

Prokura: Szczególnym rodzajem pełnomocnictwa handlowego jest prokura. Może jej udzielić każdy przedsiębiorca podlegający wpisowi do rejestru przedsiębiorców prowadzonego w ramach Krajowego Rejestru Sądowego lub do ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej przez gminy (wpis taki ma jednak tylko charakter deklaratoryjny co oznacza, że prokurent może działać mimo niewpisania go do rejestru); upoważnia ona prokurenta do w zasadzie wszystkich czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa należącego do tego przedsiębiorcy. Jedynie do

a) zbycia przedsiębiorstwa lub

b) czasowego oddania do korzystania przedsiębiorstwa, a także

c) zbywania i obciążania nieruchomości wchodzących w skład tego przedsiębiorstwa

prokurent potrzebuje wyraźnego, odrębnego upoważnienia (oddzielnego pełnomocnictwa).

Prokurentem może być jedynie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych (a więc pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona). Prokury, która dla swej ważności musi być udzielona na piśmie, nie można ograniczyć, gdyż takie ograniczenie będzie bezskuteczne w stosunku do osób trzecich, z którymi prokurent dokona czynności w imieniu spółki. Prokura może być udzielona albo jednej, albo kilku osobom. Jeżeli przedsiębiorca udzielający prokury zastrzegł, że dla skutecznego reprezentowania go prokurenci muszą działać wspólnie (np. wszyscy muszą podpisać się pod umową zawieraną imieniu przedsiębiorcy), mówimy o prokurze łącznej, a gdy każdemu wolno działać samodzielnie - o prokurze samoistnej. Gdy w rejestrze przedsiębiorców wpisano paru prokurentów dla tego samego przedsiębiorcy, a nie ma tam wzmianki, iż chodzi o prokurę łączną, należy przyjąć, że są to prokurenci samoistni. Prokura może być w każdej chwili odwołana. Ponadto wygasa z mocy prawa w razie wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru, ogłoszenia jego upadłości lub otwarcia postępowania likwidacyjnego oraz śmierci prokurenta Jest uregulowana w art. 1091-1099 kodeksu cywilnego.

Z rzekomym pełnomocnikiem (falsus procurator) mamy do czynienia wówczas, gdy osoba kogoś reprezentująca albo w ogóle nie ma umocowania do dokonywania czynności prawnych w cudzym imieniu, albo umocowanie takie wprawdzie ma, ale wykracza poza jego zakres (nie jest upoważniona do dokonania takiej czynności, jaką przedsiębrała). Czynność jednostronna dokonana przez rzekomego pełnomocnika jest nieważna. Ważność czynności dwustronnej czyli umowy zależy od tego, czy rzekomy mocodawca tę czynność potwierdzi. Jeżeli wyrazi zgodę, umowa stanie się w pełni ważna i wywoła dla niego skutki; jeśli się sprzeciwi - umowa stanie się bezwzględnie nieważna (nie wywoła żadnych skutków). W razie milczenia rzekomo reprezentowanego, osoba, z którą falsus procurator zawarł umowę, może wyznaczyć rzekomemu mocodawcy termin dla wyrażenia zgody; gdy również i w tym terminie rzekomy mocodawca nie zatwierdzi umowy, umowa stanie się nieważna i przestanie wiązać wspomnianą osobę. W takim przypadku rzekomy pełnomocnik musi zwrócić tej osobie wszystko, co od niej w wykonaniu nieważnej umowy otrzymał, a ponadto powinien wynagrodzić szkodę, jaką poniosła wskutek niedojścia umowy do skutku (podobnie przedstawia się sprawa, gdy rzekomo reprezentowany od razu wyrazi swój sprzeciw, tzn. odmówi zatwierdzenia umowy).

Nieco inaczej przedstawia się sytuacja, jeśli były pełnomocnik dokona czynności prawnej już po wygaśnięciu pełnomocnictwa, a czynność będzie się mieściła w zakresie tego dawnego pełnomocnictwa. Wtedy czynność prawna wywołuje skutki dla ex-mocodawcy (wiąże go), chyba że osoba, z którą były pełnomocnik dokonał czynności, wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć o wygaśnięciu pełnomocnictwa.

Pełnomocnictwo wygasa w przypadku:

1) jego odwołania, które może nastąpić zawsze, bez podawania przyczyn,

2) dokonania czynności (jeśli pełnomocnictwo ustanowiono tylko dla jednej lub kilku czynności),

3) nastąpienia innych okoliczności przewidzianych w treści pełnomocnictwa (np. upływu terminu, na jaki pełnomocnictwo udzielono)

4) śmierci pełnomocnika lub mocodawcy, chyba że w pełnomocnictwie postanowiono, że w miejsce zmarłego wchodzą jego spadkobiercy.

Przedstawiciela (w tym także pełnomocnika) należy odróżniać od:

1) osoby działającej jako organ osoby prawnej;

2) posłańca;

3) zastępcy pośredniego;

Ad. 1. Organ osoby prawnej jest - z prawnego punktu widzenia - częścią tej osoby. Stąd złożone przez niego oświadczenie woli jest uważane za własne oświadczenie osoby prawnej (gdy przemawia organ, przyjmuje się, że przemawia sama osoba prawna). Tymczasem przedstawiciel ustawowy i pełnomocnik składają swoje własne oświadczenia woli, ale w imieniu reprezentowanego; występują tu wiec zawsze dwie osoby: reprezentant i reprezentowany.

Przykład: jeżeli oświadczenie woli składają członkowie zarządu spółki z o.o., to jest to uważane za oświadczenie samej spółki; gdy natomiast działa pełnomocnik ustanowiony przez tychże członków zarządu, wówczas pełnomocnik ten składa swoje własne, odrębne oświadczenie (nie jest to oświadczenie spółki), które wywołuje jednak od razu (bepośrednio) skutki dla tej spółki.

Ad. 2. Przedstawiciel ustawowy i pełnomocnik składają własne oświadczenia woli (można to wyrazić formułą: "Ja, pełnomocnik, mówię, że chce w jego imieniu i dla niego..."). Posłaniec w ogóle nie składa żadnego oświadczenia, lecz tylko przenosi cudze oświadczenie woli (np. poczta co do korespondencji). Dlatego posłańcem może być nawet osoba nieposiadająca zdolności do czynności prawnych (np. 10-letnie dziecko czy ktoś, kto został ubezwłasnowolniony całkowicie).

Ad. 3. Zastępca pośredni (np. komisant) dokonuje czynności prawnych we własnym imieniu, lecz na rachunek (na rzecz, w interesie) innej osoby. W odróżnieniu od pełnomocnika zastępca pośredni sam nabywa prawa lub zaciąga obowiązki w rezultacie zawartej przez siebie umowy; jednakże zobowiązany jest następnie przenieść te prawa i obowiązki na tego, w czyim interesie działa. W ostatecznym rozliczeniu gospodarcze skutki jego działania (korzyści lub skutki negatywne) ponosi osoba zastąpiona. W stosunku zewnętrznym - w stosunku do tego, kto z zastępcą pośrednim (np. komisantem) zawiera umowę - podmiotem uprawnionym lub zobowiązanym jest tylko zastępca pośredni. Pozwala to ukryć osobę ekonomicznie zainteresowaną rezultatem dokonanej czynności. Poza komisem z zastępcą pośrednim możemy mieć np. do czynienia także przy umowie zlecenia, jeżeli zleceniobiorca nie został wyposażony w pełnomocnictwo do działania w imieniu zleceniodawcy. Zob. omówienie umowy zlecenia w dalszej części opracowania.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z:

1) jego treścią,

2) celem społeczno-gospodarczym,

3) zasadami współżycia społecznego.

W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonywaniu zobowiązania wierzyciel.

Uwaga: treść zobowiązania (uprawnienia i obowiązki stron) wynika nie tylko z brzmienia umowy, ale także ze stosownych przepisów, zasad współżycia społecznego oraz ustalonych zwyczajów (zob. art. 56 k.c.). Przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć powszechnie aprobowane w danym społeczeństwie reguły postępowania między ludźmi (o charakterze moralnym lub obyczajowym). Zasady współżycia społecznego uwzględnia się przy rozwiązywaniu zagadnień prawnych wtedy, gdy odwołuje się do nich określony przepis.

Dłużnik powinien wykonać zobowiązania z należytą starannością (starannością wymaganą w stosunkach danego rodzaju). W zakresie działalności gospodarczej staranność te określa się przy uwzględnieniu jej zawodowego charakteru, co generalnie oznacza zaostrzenie wymagań (zob. art. 355§ 2 k.c.).

1) reguła: dłużnik może się przy wykonaniu zobowiązania posłużyć osobą trzecią lub osobie takiej powierzyć wykonanie zobowiązania; jednakże wtedy za zachowanie się takiej osoby odpowiada jak za własne zachowanie (por. art. 474 k.c.);

2) obowiązek osobistego wykonania zobowiązania ciąży na dłużniku tylko wtedy, gdy wynika to z:

a) umowy,

b) ustawy lub

c) właściwości świadczenia(art. 356 § 1 k.c.)

Może wynikać z umowy, przepisów szczególnych (np. przewidujących określone normy) lub okoliczności. Jeżeli brak takich wskazań, a dłużnik ma świadczyć rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, przyjmuje się obowiązek świadczenia rzeczy o średniej jakości (zob. art. 357 k.c.).

Może być oznaczone w umowie, przepisach szczególnych lub wynikać z właściwości zobowiązania. W braku takich wskazań stosujemy następujące reguły (art. 454 § 1 k.c.):

1) w przypadku świadczeń niepieniężnych - miejscem spełnienia świadczenia jest miejsce zamieszkania lub siedziba dłużnika z chwili zawarcia umowy;

2) w przypadku świadczeń pieniężnych: miejsce zamieszkania lub siedziba wierzyciela w chwili spełniania świadczenia.

Jeżeli jednak zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia decyduje siedziba tego przedsiębiorstwa.

Jeżeli nie wynika ani z umowy, ani z właściwości zobowiązania, dłużnik powinien spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela (art. 455 k.c.).

Przedstawiona wyżej reguła doznaje modyfikacji w przypadku zobowiązań wynikających z umów wzajemnych. Zgodnie z art. 488 § 1 k.c. zobowiązania takie powinny być spełnione równocześnie, chyba że co innego wynika z umowy, ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji uprawnionego organu. Przy obowiązku równoczesności świadczeń każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem swego świadczenia do chwili zaoferowania świadczenia wzajemnego przez drugą stronę. Nawet wtedy, gdy jedna ze stron ma świadczyć wcześniej, może się ona powstrzymać ze spełnieniem świadczenia (do chwili zaoferowania świadczenia wzajemnego przez kontrahenta lub dania odpowiedniego zabezpieczenia), jeżeli spełnienie świadczenia przez drugą stronę jest wątpliwe z uwagi na jej stan majątkowy (art. 489 k.c.)

1) według zasady pacta sunt servanda, pojawienie się nowych, nawet nadzwyczajnych okoliczności w okresie między zawarciem umowy i jej wykonaniem nie zwalnia strony z obowiązku wykonania umowy zgodnie z jej treścią ("umów należy dotrzymywać");

2) klauzula rebus sic stantibus pozwala stronie - w razie pojawienia się okoliczności nie dających się przewidzieć, a istotnie utrudniających wykonanie umowy lub narażających ją na poważne straty - żądać od sądu zmiany wysokości świadczenia lub sposobu wykonania zobowiązania, a nawet rozwiązania umowy.

Ustawodawca, nowelą z 1990r., wprowadził do k.c. art. 3571 uwzględniający - w razie spełnienia się przewidzianych tam szczegółowych przesłanek - klauzulę rebus sic stantibus.

1) Skutki opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego; Generalną zasadę stanowi, że dłużnik tylko wtedy odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, gdy nastąpiło ono z powodu okoliczności, za które odpowiada (w tym zwłaszcza z jego winy). Jednakże w przypadku świadczeń pieniężnych dłużnik ma obowiązek zapłacenia wierzycielowi odsetek przewidzianych w umowie, a w braku postanowień umownych - odsetek ustawowych za sam fakt spełnienia świadczenia po upływie terminu (opóźnienie), choćby nawet nastąpiło to wskutek okoliczności go usprawiedliwiających (zob. art. 481 k.c.).

2) Wpływ inflacji na sposób wykonania zobowiązania pieniężnego (sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych). 1 Art. 358 § 3 k.c.: "W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby było ustalone w orzeczeniu lub umowie." Na przedstawione wyżej rozwiązanie nie może się jednak powoływać osoba prowadząca przedsiębiorstwa, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.

Każda ze stron powinna wykonać umowę zgodnie z jej treścią, dokładając przy tym odpowiedniej staranności. Jeżeli tego nie uczyni (nie wykona umowy w ogóle lub wprawdzie ją wykona, ale nienależycie, druga strona może domagać się od niej naprawienia szkody, jaką wskutek tego poniosła. Podstawę tej odpowiedzialności odszkodowawczej tworzy art. 471 k.c. Często używa się tu nazwy "odpowiedzialność kontraktowa".

1) Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej (warunki konieczne dla powstania odpowiedzialności):

a) niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika,

b) powstanie szkody (w znaczeniu majątkowym),

c) związek przyczynowy między okolicznością wymienioną w pkt a (jako przyczyną) i szkodą (jako skutkiem),

d) istnienie okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność,

e) występowanie związku przyczynowego między tymi okolicznościami (pkt d) a niewykonaniem (nienależytym wykonaniem) zobowiązania.

2) Ciężar dowodu: Wierzyciel nie musi wykazywać wszystkich przesłanek wymienionych wyżej w pkt 1, lecz powinien udowodnić jedynie występowanie trzech pierwszych przesłanek (a-c). W razie przeprowadzenia takiego dowodu z pomocą przychodzi mu zawarte w art. 471 k.c., niekorzystne dla dłużnika domniemanie prawne, którego istnienie zwalnia wierzyciela (po woda) z obowiązku wykazywania dwóch ostatnich przesłanek (pkt d i e).

3) Istota domniemania przewidzianego w art. 471 k.c.: W razie udowodnienia przez wierzyciela faktu niewykonania (nienależytego wykonania) zobowiązania, ustawa nakazuje przyjąć, bez konieczności przeprowadzania dowodu, że nie wykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Jest to tzw. domniemanie wzruszalne, co oznacza, że dłużnik może je obalić, (poprzez udowodnienie, że w danym przypadku niewykonanie nastąpiło z przyczyn, za które nie odpowiada), a tym samym zwolnić się z obowiązku naprawienia szkody; jak długo to jednak nie nastąpi domniemanie przemawia na jego niekorzyść.

1) Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

a) Niewykonanie: dłużnik w ogóle nie podejmuje działań lub wprawdzie je podejmuje, ale tylko w zakresie swych obowiązków o charakterze ubocznym, bez przystąpienia do wykonywania obowiązków podstawowych.

b) Nienależyte wykonanie: dłużnik podejmuje działania zmierzające do wypełnienia podstawowych obowiązków, ale czyni to niezgodnie z treścią zobowiązania (np. spóźnia się ze spełnieniem świadczenia, świadczenie nasuwa zastrzeżenia pod względem jakościowym, zobowiązanie jest wykonane w niewłaściwym miejscu, przedmiot świadczenia nie ma wymaganego opakowania itp.).

c) Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest pojęciem czysto obiektywnym i obejmuje swym zakresem każde postępowanie dłużnika niezgodne z jego obowiązkami, niezależnie od tego, czy naruszenie tych obowiązków nastąpiło z przyczyn prawnie usprawiedliwionych czy też z powodu okoliczności, za które dłużnik odpowiada (np. wskutek niezachowania przez dłużnika należytej staranności). Określane jest niekiedy jako tzw. bezprawność względna, jako że dłużnik nie dopuszcza się tu naruszenia obowiązków o charakterze powszechnym, ale nie dopełnia powinności, które ciążą na nim tylko względem wierzyciela.

2) Szkoda.

W ramach reżimu kontraktowego pojęcie to obejmuje wyłącznie uszczerbek o charakterze majątkowym, który może przybierać dwojaką postać:

a) damnum emmergens (strata) - szkoda polegająca na zmniejszeniu się majątku wierzyciela (staje się on mniejszy niż był przedtem);

b) lucrum cessans (utrata spodziewanych korzyści) - wierzyciel nie uzyskuje korzyści, które byłby osiągnął, gdyby dłużnik należycie wykonał zobowiązanie (np. utrata marzy handlowej czy spodziewanego zysku); w przypadku lucrum cessans zawsze chodzi o sytuacje hipotetyczną, w związku z czym trzeba się tu posługiwać kryterium prawdopodobieństwa uzyskania przez wierzyciela danej korzyści (jej uzyskanie musi być realne).

3) Związek przyczynowy - zgodnie z art. 361 § 1 k.c. ma to być związek adekwatny; dlatego też wierzyciel może się na podstawie art. 471 k.c. domagać tylko naprawienia takiej szkody, którą można uznać za normalne następstwo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

1) Wina własna dłużnika. Dłużnik odpowiada przede wszystkim za swoją winę. Może ona przybierać postać winy umyślnej (dłużnik celowo, świadomie dopuścił się nieprawidłowego wykonania umowy) lub winy nieumyślnej, zwanej także niedbalstwem (dłużnik zachował się niestarannie i to doprowadziło do naruszenia umowy). W obu przypadkach dłużnik odpowiada w zasadzie za całą szkodę (stopień winy nie ma tu wpływu na wysokość odszkodowania).

2) Wina osób, którymi dłużnik posłużył się przy wykonywaniu zobowiązania lub którym powierzył wykonanie zobowiązania.

Dłużnik tylko wtedy obowiązany jest do osobistego wykonania zobowiązania, gdy to wynika z czynności prawnej lub właściwości zobowiązania. Regule, zwłaszcza w obrocie gospodarczym stanowi wiec, że dłużnik korzysta przy wykonaniu zobowiązania z pomocy osób trzecich. Nie jest przy tym sprawą istotną, czy osoby te pozostają wobec dłużnika w stosunku zależności, czy też zachowują pełną samodzielność działania.

Z mocy art. 474 k.c. dłużnik odpowiada za działania lub zaniechania osób, o których mowa, jak za własne działania lub zaniechania. W konsekwencji dłużnikowi nic nie pomoże dowód, iż sam winy nie ponosi, gdyż starannie wybrał osobę, którą się posłużył (której powierzył wykonanie zobowiązania). Dłużnik zwolni się - i to też nie zawsze - dopiero wtedy, gdy wykaże, że również wspomnianym osobom żadnej winy poczytać nie można.

Jak już wspomniano regułę stanowi, że dłużnik odpowiada jedynie za własną winę ewentualnie za winę osób wymienionych w art. 474 k.c. Stąd w zasadzie - jeżeli nic innego nie wynika z ustawy lub umowy - zwolni go wykazanie braku własnej winy, a gdy dłużnik nie wykonywał zobowiązania osobiście - także braku winy po stronie osób, którymi się posłużył (którym powierzył wykonanie zobowiązania).

VII. Wybrane umowy nazwane(regulowane w k.c.)

1. Umowa sprzedaży

1) Definicja (art. 535 k.c.): " Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydąć mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę"

2) Podstawowe obowiązki stron:

a) sprzedawcy: przeniesienie własności i wydanie rzeczy,

b) kupującego: odebranie rzeczy i zapłacenie sprzedawcy ceny.

Bliższe omówienie tych oraz dalszych obowiązków niżej w pkt VI i VII.

3) Cechy umowy sprzedaży:

a) umowa dwustronnie zobowiązująca i wzajemna,

b) umowa konsensualna,

c) umowa zobowiązująca (niekiedy jednak także zobowiązująco rozporządzając).

4) Przepisy regulujące umowę sprzedaży

a) przepisy ogólne - art. 535-555 k.c.

b) szczególne rodzaje sprzedaży: - sprzedaż na raty: art. 583-588 k.c., - sprzedaż na próbę: art. 589-592 k.c., - prawo odkupu: art. 593-595 k.c., - prawo pierwokupu: art. 596-602 k.c.

c) ochrona kupującego przed wadami rzeczy sprzedanych: - rękojmia za wady: art. 556-576 k.c., - gwarancja: art. 577-582 k.c.

d) względny charakter większości przepisów o sprzedaży.

1) Stosowanie ogólnych przepisów o zawarciu umowy (art. 66-72 k.c.).

2) Konieczność uzgodnienia przynajmniej tzw. elementów przedmiotowo istotnych tj. przedmiotu sprzedaży i ceny (ta ostatnia może być określona pośrednio, poprzez wskazanie podstaw do jej ustalenia, np. odesłanie do cennika) - jest to minimum postanowień, które muszą strony uzgodnić, aby umowa sprzedaży doszła do skutku.

3) Art. 71 k.c." Ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub poszczególnych osób traktuje się w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do rokowań." Ale zob. także art. 543 k.c.: "Wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży "

1) Ogólna reguła - umowa sprzedaży może być zawarta w dowolnej formie, a wiec także ustnie.

2) Ważniejsze wyjątki od zasady dowolności formy umowy sprzedaży

a) przy umowach, w których cena rzeczy sprzedanej przewyższa 2000 zł, należy zachować formę pisemną (zob. art. 75 k.c.); niezachowanie takiej formy (dokonanie ustnej transakcji) wprawdzie nie pociąga za sobą nie ważności umowy, ale w razie sporu sądowego strona, która dochodzi przed sądem swych pretensji wynikających z zawarcia umowy, w zasadzie nie może się powoływać na dowód z przesłuchania stron oraz na dowód ze świadków, aby w ten sposób udowodnić fakt zawarcia umowy lub jej treść (np. wysokość uzgodnionej ustnie ceny); zob. art.74 § 1 k.c. oraz wyjątki przewidziane w art.74 § 2 k.c..

b) jeżeli przedmiotem sprzedaży jest nieruchomość (grunt, budynek lub lokal stanowiący odrębną własność), dla ważności umowy konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego,

c) jeżeli przedmiotem sprzedaży jest przedsiębiorstwo (co do definicji przedsiębiorstwa zob. art. 55 k.c.) należy - pod groźbą nieważności umowy - zachować formę pisemną z podpisami notarialnie poświadczonymi; gdyby jednak w skład sprzedawanego przedsiębiorstwa wchodziła nieruchomość, to umowa powinna być sporządzona przez notariusza (forma aktu notarialnego).

d) sprzedaż wierzytelności stwierdzonej pismem powinna być dokonana także w formie pisemnej, inaczej bowiem strona dochodząca swych pretensji w sądzie dozna ograniczeń dowodowych, opisanych wyżej w pkt b.

1) Przede wszystkim rzeczy: zarówno już istniejące, jak i przyszłe (w tym ostatnim przypadku z reguły idzie o sprzedaż płodów lub rzeczy, które mają być dopiero wytworzone).

Przy sprzedaży rzeczy już istniejących w chwili zawierania umowy znaczenie mają następujące podziały rzeczy:

a) podział na rzeczy ruchome i na nieruchomości; o ile sprzedaż ruchomości nie podlega w zasadzie specjalnym ograniczeniom, o tyle przy sprzedaży nieruchomości spełnione być muszą dwa dodatkowe warunki:

- umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego (pod rygorem nieważności); zob. art.158 k.c.

- w treści umowy nie wolno zamieszczać ani warunku, ani terminu art. 157 k.c. (co do skutków złamania tego zakazu zob. dalej pkt VI oraz art.157 § 2 k.c.);

b) podział na rzeczy oznaczone co do tożsamości (zob. art. 155 § 1 k.c.) oraz rzeczy oznaczone tylko co do gatunku (zob. art. 155 § 2 k.c.)

- rzecz oznaczona co do tożsamości: rzecz, której cechy indywidualne zostały przez strony tak dokładnie określone, że pozwala to odróżnić daną rzecz od innych rzeczy tego samego gatunku (np. podanie numeru podwozia samochodu, partia towaru przechowywana w magazynie na podstawie jednego dowodu składowego),

- rzecz oznaczona co do gatunku: strony określiły tylko jej cechy rodzajowe (np. buty, zboże); sprzedawca może tu świadczyć dowolnie przez siebie wybrane (z całego gatunku) egzemplarze, byleby posiadały one określone w umowie cechy gatunkowe i odpowiednią jakość,

- co do skutków omówionego podziału dla umowy sprzedaży zob. art. 155 k.c.; zob. także dalej pkt 10.6, 1.

2) Prawa zbywalne: zarówno prawa rzeczowe (np. użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu), jak i wierzytelności (prawa wynikające z zobowiązań; np. roszczenie o zwrot określonej sumy pieniężnej); co do sprzedaży wierzytelności zob. art.510 k.c.

3) Zespoły składników majątkowych: np. przedsiębiorstwo (zob.art.55 i 55 k.c.), gospodarstwo rolne (zob. art.55 k.c.).

4) Różne rodzaje energii: zob. art. 555 k.c.

1) Cena musi być ustalona w pieniądzu, i to w zasadzie w pieniądzu polskim (por. art.358 k.c.); gdyby w danym przypadku strony ustaliły - jako świadczenie wzajemne - nie pieniądze, ale np. rzeczy oznaczone co do gatunku (zboże, węgiel, itd.) nie mielibyśmy do czynienia z umową sprzedaży; od oznaczenia ceny w pieniądzu polskim przepisy szczególne mogą dopuszczać wyjątki.

2) Zapłata ceny (należy to odróżniać od samego ustalenia ceny) następuje najczęściej poprzez wręczenie sprzedawcy określonej ilości znaków pieniężnych; jednakże możliwe jest także inne spełnienie świadczenia (czek, przelew bankowy lub inna forma obrotu bezgotówkowego); strony mogą się w końcu umówić, że zaplata nastąpi w formie wystawienia weksla.

3) Sposoby ustalenia ceny:

a) wprost - poprzez określenie sumy nominalnej w samej umowie,

b) pośrednio - poprzez wskazanie podstaw ustalenia ceny (np. że sprzedawca będący wytwórcą określi cenę w oparciu o wartość zużytego materiału lub pracy; strony mogą podać cennik obowiązujący w chwili zawarcia lub wykonania umowy, a nawet odwołać się do aktualnej lub przyszłej ceny rynkowej (wydaje się jednak, że powinny określić, z jakiej chwili ma być ta cena rynkowa)

c) dopuszczalne jest nawet postanowienie umowne, że cenę oznaczy określona osoba trzecia (w praktyce chodzi o rzeczy nietypowe, których cenę określi rzeczoznawca)

4) Ekwiwalentność ceny: w subiektywnym przekonaniu stron cena powinna być ekwiwalentem (równoważnikiem) świadczenia sprzedawcy, umowa sprzedaży jest bowiem umową wzajemną.

5) Zasada dowolności ustalania wysokości ceny; wyjątki: ewentualne obowiązywanie na dane rzeczy ceny sztywnej, maksymalnej lub minimalnej; w tej mierze zob.art.537-540 k.c.

6) Możliwość żądania od sądu obniżenia lub podwyższenia ustalonej w umowie ceny: zob. w tej mierze art.3581 § 3 k.c. i przewidziane tam szczegółowe warunki wystąpienia z takim żądaniem.

Uwaga: z żądaniem, o którym mowa, nie może wystąpić do sądu strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli umowa została zawarta w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.

1) Obowiązek przeniesienia własności

a)dwa rodzaje możliwych skutków wywoływanych przez umowy sprzedaży w za kresie prawa własności:

- skutki zobowiązujące: sprzedawca jedynie zobowiązuje się do przeniesienia własności (powiększają się długi w jego majątku), pozostając nadal właścicielem rzeczy; dla zwolnienia się z długu (zobowiązania) musi on w terminie późniejszym przenieść własność na kupującego poprzez dokonanie drugiej czynności, tym razem czysto rozporządzającej;

- skutki rozporządzające w postaci przejścia własności na kupującego; w tym przypadku nie chodzi o powiększenie się ilości pasywów (długów) w majątku sprzedawcy, ale o zmniejszenie się aktywów (pozycji dodatnich praw) w tymże majątku.

b) rozwiązanie przyjęte w polskim kodeksie cywilnym (art.155 k.c.)

- jeżeli sprzedaż dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości (zob. wyżej IV pkt b 2), umowa sprzedaży wywołuje jednocześnie i skutek zobowiązujący i skutek rozporządzający (automatycznie, z mocy prawa przenosi własność na kupującego), chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły; w tym ostatnim przypadku (przepis szczególny lub odmienna wola stron) sprzedaż wywołuje tylko skutek zobowiązujący (sprzedawca mimo zawarcia umowy pozostaje nadal właścicielem rzeczy i musi później, w celu wywiązania się ze swego zobowiązania, dokonać drugiej czynności prawnej przenoszącej własność, czyli dokonać rozporządzenia); por. art. 155 § 1 k.c.

- jeżeli sprzedaż dotyczy rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłych, umowa sprzedaży nie przenosi własności na kupującego (nie wywołuje skutku rozporządzającego); przejście własności takich rzeczy następuje tu dopiero z momentem ich wydania kupującemu; por. art.155 § 2 k.c.

- jeżeli umowa sprzedaży dotyczy nieruchomości, a jest bezwarunkowa i bezterminowy, własność przechodzi na nabywcę z chwilą zawarcia tej umowy, chyba że z przepisu szczególnego lub woli stron wynika co innego (nieruchomość jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości, stosujemy tu wiec po prostu rozwiązanie z art.155 § 1 k.c.);

- jeżeli umowa sprzedaży nieruchomości została zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (a wiec wbrew zakazowi przewidzianemu w art.157 § 1 k.c.), umowa ta jest co prawda ważna, ale wywołuje - z chwilą spełnienia się warunku lub upływu terminu - tylko skutek zobowiązujący (sprzedawca pozostaje właścicielem); dla przejścia własności konieczne jest wówczas zawarcie przez strony drugiej umowy tym razem bezwarunkowej i bezterminowej (także i tu zachowana być musi forma aktu notarialnego).

2) Obowiązek wydania rzeczy.

a) wydanie rzeczy polega na wręczeniu tej rzeczy kupującemu; za równo znaczne z wydaniem rzeczy uważa się również wydanie kupującemu dokumentów umożliwiających rozporządzanie rzeczą (np. dowodu składowego, kwitu bagażowego) lub wydanie kupującemu środków dających mu faktyczną władzę nad rzeczą (np. wręczenie kluczy do magazynu, w którym przechowywana jest rzecz); por. art. 348 k.c.

Uwaga: Art. 544 § 1 k.c.: Jeżeli rzecz sprzedana ma być przesłana przez sprzedawcę do miejsca, które nie jest miejscem spełnienia świadczenia (zob. niżej pkt b), poczytuje się w razie wątpliwości, że wydanie zostało dokonane z chwilą, gdy w celu dostarczenia rzeczy na miejsce przeznaczenia sprzedawca powierzył ją przewodnikowi trudniącemu się przewodem rzeczy tego rodzaju.

b) miejsce wydania rzeczy: - strony mogą je według swojego uznania oznaczyć w umowie, - może wynikać z właściwości danego zobowiązania, - jeżeli miejsce wydania rzeczy nie zostało określone w umowie, ani nie wynika z właściwości zobowiązania, rzecz powinna być wydana kupującemu w miejscu zamieszkania sprzedawcy, z chwili zawarcia umowy, a gdy zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem sprzedawcy - w siedzibie tego przedsiębiorstwa; por. art.454 k.c.

c) termin wydania rzeczy

- pierwszeństwo (podobnie jak przy miejscu wydania) ma termin ustalony w umowie,

- jeśli umowa milczy na ten temat termin może wynikać z właściwości danego zobowiązania (np. jeżeli ktoś kupuje materiał siewny, sprzedawca powinien go dostarczyć z odpowiednim wyprzedzeniem przed upływem terminów agrotechnicznych dla dokonania zasiewów.

3) Inne ważniejsze obowiązki sprzedawcy

a) obowiązek dostarczenia rzeczy o odpowiedniej jakości (por. np. art.357 k.c.)

b) obowiązki wynikające z art.546 k.c.:

- obowiązek udzielenia kupującemu potrzebnych wyjaśnień o stosunkach prawnych i faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej,

- obowiązek wydania posiadanych dokumentów, które dotyczą rzeczy (jeśli dokumenty te dotyczą także innych rzeczy sprzedawca powinien wydąć kupującemu uwierzytelnione wyciągi ze wspomnianych dokumentów),

- jeżeli jest to potrzebne do należytego korzystania z rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, sprzedawca winien załączyć instrukcję dotyczącą sposobu korzystania z rzeczy.

1) Zaplata ceny: powinna być dokonana jednocześnie ze spełnieniem świadczenia przez sprzedawcę, chyba że co innego wynika z orzeczenia sądu lub innego właściwego organu (zob. art.488 § 1 k.c.); dla uznania świadczenia sprzedawcy za spełnione nie wystarcza przeniesienie przez niego własności na kupującego, musi także nastąpić zaoferowanie kupującemu świadczenia w postaci wydania rzeczy; zob. także szczególne rozwiązanie przewidziane w art. 552 k.c.

2) Odbiór rzeczy: jest to czynność o charakterze faktycznym, polegająca z reguły na objęciu bezpośredniego władztwa nad rzeczą lub uzyskaniu możliwości dysponowania nią przez kupującego; czasem wystarcza samo zapoznanie się z przedmiotem sprzedaży, tj. jego obejrzenie i zbadanie (np. gdy rzecz znajdowała się już - przed zawarciem umowy - w posiadaniu kupującego). Jeżeli sprzedawca należycie wywiązuje się z ciążących na nim obowiązków, odebranie rzeczy jest obowiązkiem kupującego; w razie zawinionego naruszenia tego obowiązku, kupujący popadnie wobec sprzedawcy w tzw. zwlokę, co z reguły spowoduje dla niego dalsze negatywne konsekwencje prawne (por. zwłaszcza art. 471 i 491 k.c.).

3) Inne obowiązki kupującego.

a) obowiązek współdziałania ze sprzedawcą przy wykonywaniu umowy (zakres koniecznego współdziałania wynika z reguły z właściwości danego zobowiązania, może jednak być określony także w umowie lub przepisach szczególnych),

b) obowiązek zbadania przesyłki dostarczonej za pośrednictwem przewoźnika; por. art. 545 § 2 k.c.

2. Umowa zlecenia

1) Definicja: Przez umowę zlecenia jedna jej strona, zwana przyjmującym zlecenie lub zleceniobiorcą, zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla drugiej strony (dającego zlecenie czyli zleceniodawcy) - art. 743 § 1 k.c.. Nie jest natomiast objęta przepisami o zleceniu umowa, z której wynika obowiązek świadczenia usługi polegającej na czynnościach faktycznych; do takiej umowy stosuje się jednak odpowiednio przepisy o zleceniu (por. art. 750 k.c.).

2) Sytuacja prawna zleceniobiorcy

Powinien dążyć do dokonania zleconej czynności prawnej. Zleceniobiorca nie przyrzeka jednak w umowie, iż takiej czynności rzeczywiście dokona; wystarczy, jeżeli wykaże że dołożył odpowiednich starań w celu osiągnięcia zamierzonego celu (nie jest to bowiem umowa rezultatu, ale umowa staranności).

Jeżeli dojdzie do dokonania czynności, to może to nastąpić w dwóch wariantach:

a) Zleceniobiorca dokonuje czynności prawnej w imieniu dającego zlecenie, co wymaga dysponowania pełnomocnictwem zleceniodawcy; z mocy art. 734 § 2 k.c. domniemywa się, że w braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje jednocześnie (choćby to nie wynikało wyraźnie z jego treści) umocowanie do dokonania czynności w imieniu dającego zlecenie. Wskutek tego skutki czynności dokonanej przez zleceniobiorcę realizują się tu od razu w osobie zleceniodawcy (np. nabywane na podstawie czynności prawo od razu przysługuje dającemu zlecenie).

b. Gdy z treści umowy zlecenia wynika, że dający zlecenie nie udzielił przyjmującemu zlecenie pełnomocnictwa, wówczas zleceniobiorca dokonuje czynności prawnej w imieniu własnym, lecz jednocześnie na rachunek zleceniodawcy (tzw. czynność powiernicza). Nabywa on wówczas określone prawo na własne imię, lecz z obowiązkiem przeniesienia go następnie na dającego zlecenie.

Umowa zlecenia może mieć zarówno charakter odpłatny, jak i nieodpłatny. Jeżeli w umowie nie rozstrzygnięto tego wyraźnie, to należy przyjąć, iż zleceniobiorcy należy się za wykonanie zlecenia wynagrodzenie - według odpowiedniej taryfy, a jeśli jej brak - w wysokości odpowiadającej wartości wykonanej pracy (w razie sporu wysokość tę określa sąd).

3) Zawarcie i forma umowy zlecenia.

Zawarcie umowy następuje według zasad ogólnych. Jednakże na osoby trudniące się zawodowo załatwianiem czynności dla drugich został nałożony obowiązek niezwłocznego zawiadomienia oferenta o nieprzyjęciu oferty. W razie niewypełnienia tego obowiązku odpowiada on za szkodę, którą klient poniósł ze względu na to, iż liczył na zawarcie umowy (szkoda w granicach tzw. ujemnego interesu umownego).

Forma jest dowolna. Jeżeli jednak zlecenie łączy się z pełnomocnictwem, dla którego wymagana jest forma szczególna, również umowa zlecenia musi być dokonana w tej samej formie szczególnej. Natomiast umowa zlecenia nie zawierająca pełnomocnictwa zawsze może być zawarta w formie dowolnej.

4) Sposób wykonania umowy: w zasadzie zleceniobiorca może działać wedle swego uznania, chyba że zleceniodawca udzielił mu wskazówek o charakterze wiążącym. Od tych wskazań przyjmujący zlecenie może odstąpić tylko wtedy, gdy nastąpiła niespodziewana zmiana okoliczności, a porozumienie się z dającym zlecenie jest niemożliwe. Powinien wówczas postępować zgodnie z przypuszczalnymi intencjami zleceniodawcy.

5) Możliwość zastąpienia się inną osobą (substytucja): Ze względu na to, że umowa zlecenia jest oparta na stosunku zaufania, zleceniobiorca powinien w zasadzie dokonać czynności osobiście; może powierzyć wykonanie zlecenia tylko wtedy, gdy wynika to z umowy, zwyczaju lub zostało wymuszone szczególnymi okolicznościami; powinien o zastępstwie powiadomić dającego zlecenie. Jeżeli zachodziły wspomniane wyżej przypadki zleceniobiorca odpowiada za działania substytuta tylko wtedy, gdy ponosi winę w niewłaściwym jego wyborze. Gdy natomiast powierzył dokonanie czynności osobie trzeciej mimo braku usprawiedliwiających to okoliczności, odpowiada za substytuta na zasadzie ryzyka (art. 474 k.c.).

6) Inne obowiązki stron umowy.

a) Zleceniobiorcy:

- bieżące informowanie dającego zlecenie o przebiegu sprawy,

- złożenie mu sprawozdania z wykonania zlecenia,

- powinność wydania zleceniodawcy wszystkiego, co dla niego uzyskał, choćby we własnym imieniu,

- zakaz używania we własnym interesie rzeczy i pieniędzy danych przez zleceniodawcę.

b) Zleceniodawcy:

- pokrycie wydatków poniesionych przez przejmującego zlecenie, jeżeli są one związane z należytym wykonywaniem zlecenia,

- zwolnienie zleceniodawcy z zaciągniętych w związku z tym zobowiązań,

- zapłacenie po dokonaniu zlecenia (a wiec z dołu) wynagrodzenia, jeżeli zlecenie było odpłatne (chyba, że z umowy wynika co innego).

7) Wygaśnięcie umowy zlecenia:

a) przez wykonanie zlecenia,

b) przez wypowiedzenie, którego każda ze stron może dokonać w każdym czasie; uprawnienie to może być w umowie tylko ograniczone poprzez postanowienie, że nie można umowy wypowiedzieć, jeżeli nie zachodzą ku temu ważne powody (gdy natomiast zachodzą ważne powody nic nie może odebrać stronom prawa wypowiedzenia).

c) śmierć przyjmującego zlecenie (natomiast w razie śmierci zleceniodawcy powoduje wygaśnięcia umowy tylko wtedy, gdy umowa wyraźnie tak postanawia).

1) Definicja: Przez umowę jedna jej strona, czyli agent, zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizją) do stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów, na rzecz drugiej strony, albo do zwierania takich umów w imieniu drugiej strony, zwanej dającym zlecenie (art. 758 k.c.).

2) Różnice w stosunku do umowy zlecenia: Umowa agencyjna zbliża się do zlecenia. Istnieją jednak także różnice:

a) Świadczenie agenta może polegać nie tylko na dokonywaniu na rzecz dającego zlecenie czynności prawnych (w takim przypadku agent musi być zawsze wyposażony w pełnomocnictwo), ale także na dokonywaniu czynności czysto faktycznych (np. pośredniczenia, a wiec nastręczania okazji do zawarcia umowy). Ponadto dokonując czynności prawnych agent zawsze musi tego dokonywać w imieniu dającego zlecenie.

b) Stosunek prawny ma tu zawsze charakter względnie trwały. Chodzi zatem o zawodowe dokonywanie działań (agent realizuje funkcje handlowe).

c) Umowa agencji jest zawsze odpłatna i wzajemna. Wynagrodzenie to w zasadzie przybiera postać prowizji (procentowo od wartości przedmiotów objętych umowami zawartymi przy udziale agenta z osobami trzecimi). Jeżeli wiec do zawarcia umowy nie doszło, prowizja (której wysokość z reguły określa umowa lub obowiązująca taryfa) agentowi się nie należy. Prowizja pokrywa też w zasadzie wydatki agenta (chyba że przekroczyły one zwykłą miarę, a były uzasadnione w danych okolicznościach).

3) Czas trwania umowy: Może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony. W drugim przypadku może być wypowiedziana przez każdą ze stron na trzy miesiące naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego. Według przeważającego poglądu może też być natychmiast wypowiedziana, jeżeli zachodzą ku temu ważne powody. Nie ulega wątpliwości, że można od niej odstąpić w razie nastąpienia okoliczności umożliwiających odstąpienie od umów wzajemnych.

4. Umowa komisu

1) Definicja: Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (komisant) zobowiązuje się za wynagrodzeniem (prowizja) w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym (art. 765 k.c.).

2) Strony umowy:

a) komisant - osoba prowadząca przedsiębiorstwo obejmujące zakresem swych działań czynności komisowe;

b) komitent (dający zlecenie) - może być nim każda osoba fizyczna lub prawna.

3) Różnice w stosunku do umowy agencyjnej i umowy zlecenia:

a) komis a umowa agencyjna: komisant zawsze występuje jako zastępca pośredni, gdyż zawiera umowę w imieniu własnym, lecz na rachunek komitenta, w związku z czym osoba komitenta może pozostać ukryta dla osoby trzeciej, z którą komisant zawarł umowę; tymczasem agent, jeżeli zawiera umowę dla dającego zlecenie może to uczynić tylko w imieniu tego ostatniego (na podstawie pełnomocnictwa).

b) komis a zlecenie: komisant zawsze zawiera umowę z osobą trzecią w imieniu własnym, podczas gdy zleceniobiorca może działać albo w imieniu zleceniodawcy (co jest regułą), albo (gdy nie otrzymał pełnomocnictwa) - w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. W tym ostatnim przypadku komis od zlecenia różnią następujące okoliczności:

- zlecenie może obejmować wszelkie czynności prawne, podczas gdy komis dotyczy jedynie umów sprzedaży, i to tylko sprzedaży rzeczy ruchomych;

- w roli komisanta może występować tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo, podczas, gdy od zleceniobiorcy się tego nie wymaga;

- umowa komisu jest zawsze odpłatna, podczas gdy zlecenie może być nieodpłatne.

4) Podstawowe obowiązki komisanta:

a) wykonanie zlecenia komisowego,

b) wydanie komitentowi wszystkiego, co dla niego uzyskał (np. przeniesienie własności rzeczy nabytej dla komitenta lub wydanie sumy pieniężnej otrzymanej w razie sprzedania rzeczy oddanej w komis)

Pośrednictwo, z jakim mamy do czynienia w obrocie gospodarczym można dzielić w różny sposób:

1) na takie, gdy pośrednik nie zawiera w ogóle umowy, a jedynie stwarza okazje do jej zawarcia (pośrednik w rozumieniu art. 517 k.z.; niekiedy agent) oraz takie, gdy pośrednik doprowadza do zawarcia umowy poprzez złożenie własnego oświadczenia woli; ten ostatni przypadek może z kolei występować w dwóch wariantach:

a) gdy pośrednik zawiera umowę w imieniu zlecającego na podstawie udzielonego mu pełnomocnictwa (tak zazwyczaj działa zleceniobiorca oraz agent); wtedy skutki prawne zawarcia umowy powstają bezpośrednio po stronie klienta,

b) gdy pośrednik zawiera umowę we własnym imieniu (jest stroną tej umowy), lecz na rachunek swego klienta; wówczas musi przenieść następnie na swego klienta wszystko, co dla niego na podstawie zawartej umowy uzyskał(umowa komisowa, umowa zlecenia nie połączona z udzieleniem zleceniobiorcy pełnomocnictwa).

2) na takie, w których pośrednik zobowiązuje się stale uczestniczyć na rzecz dającego zlecenie (umowa agencyjna) i takie, gdy pośrednictwo ma charakter okazjonalny, a nie stały (umowa zlecenia, komis, pośrednictwo w rozumieniu art. 517 k.z.);

3) na takie, w których wynagrodzenie należy się pośrednikowi za sam fakt podjęcia starań w kierunku dokonania czynności prawnej dla klienta (umowa zlecenia) i takie, w których prawo do żądania wynagrodzenia powstaje po stronie pośrednika dopiero w razie dojścia owej czynności prawnej do skutku (pośrednictwo w rozumieniu art. 517 k.z., agencja, komis);

4) na takie, które może być wykonywane tylko w ramach prowadzonego przez pośrednika przedsiębiorstwa (komis) i takie, którego można się podjąć nie prowadząc przedsiębiorstwa (pozostałe);

5) na takie, w których pośrednik może domagać się w zasadzie domagać zwrotu wydatków (zlecenie, agencja) oraz takie, w których przypadku nie przysługuje mu to uprawnienie (pośrednik w rozumieniu art. 517 k.z.).

1) Definicja: Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie (wykonawca dzieła) zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

2) Pojęcie dzieła: Przez wykonanie dzieła należy rozumieć stworzenie pewnego nowego, uchwytnego zmysłami rezultatu (stworzenie prototypu maszyny, uszycie ubrania, wymalowanie mieszkania, przygotowanie konspektu, położenie parkietu, itp.) lub przetworzenie dzieła już istniejącego poprzez nadanie mu nowej postaci (np. remont samochodu, renowacja obrazu, naprawa określonej rzeczy).

3) Odróżnienie od innych umów pokrewnych: Od zlecenia umowa o dzieło różni się tym, że jej wykonanie musi wieńczyć konkretny rezultat; od umowy o prace - brakiem "podporządkowania" między stronami. Od umowy sprzedaży rzeczy przyszłej odróżnia umowę o dzieło to, że nie chodzi tu o przeniesienie (za zapłatą) własności rzeczy, lecz wytworzenie przez wykonawcę nowego dzieła według zindywidualizowanych życzeń zamawiającego.

4) Wynagrodzenie wykonawcy: Może być przewidziane w formie ryczałtowej (z góry określone przez wskazanie odpowiedniej kwoty) lub w postaci kosztorysowej (zestawienia planowanych prac, kosztów materiału i robocizny, przy uwzględnieniu zysku wykonawcy); kosztorys może sporządzić albo wykonawca (co w praktyce jest dominujące) lub zamawiający. Jeżeli strony nie określą wynagrodzenia w ten sposób, zastosowanie znajduje art. 628 § 1 zd. 2 i 3 k.c.

Art. 628 § 1 zd. 2 i 3: "Jeżeli strony nie określiły wysokości wynagrodzenia, ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, poczytuje się w razie wątpliwości, że strony miały na myśli zwykle wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie."

5) Podstawowe prawa i obowiązki wykonawcy dzieła (przyjmującego zamówienie):

a) Podstawowym obowiązkiem przyjmującego zamówienie jest wykonanie dzieła. Jeżeli dzieło wymaga użycia określonych materiałów, to strony powinny się umówić, kto je dostarcza. Jeżeli materiały dostarcza zamawiający, wykonawca dzieła powinien je zbadać i zawiadomić drugą stronę o ewentualnej ich nieprzydatności; powinien także użyć ich w odpowiedni sposób, złożyć zamawiającemu rachunek z tego użycia i zwrócić mu niewykorzystaną resztę.

b) Przyjmujący zamówienie nie musi wykonywać dzieła osobiście, chyba że co innego wynika z umowy. Nie jest też w zasadzie związany wskazówkami zamawiającego.

c) Może odstąpić od umowy, jeżeli zamawiający odmawia współdziałania niezbędnego dla wytworzenia dzieła.

d) Ponosi odpowiedzialność za wady dzieła (o czym dalej).

e) Po wykonaniu dzieła przyjmujący zamówienie może zadąć stosownego wynagrodzenia.

6) Podstawowe uprawnienia i obowiązki zamawiającego.

a) Jest zobowiązany do współdziałania przy wykonywaniu dzieła, jeżeli charakter dzieła tego wymaga.

b) Po wykonaniu zamówienie powinien zapłacić wynagrodzenie.

c) Ma prawo kontrolowania wykonania dzieła. Jeżeli sposób wykonania jest wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać wykonawcę do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie tego terminu może od umowy odstąpić albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie.

d) Przysługuje mu prawo odstąpienie od umowy (bez wyznaczania dodatkowego terminu), gdy przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, aby zdołał jej skończyć w umówionym czasie.

e) Dopóki dzieło nie jest jeszcze ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić, płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w takim przypadku może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

7) Odpowiedzialność wykonawcy za wady wykonanego dzieła (rękojmia).

Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady dzieła zależą od tego, czy wady dadzą się usunąć lub nie, oraz od tego, czy są istotne czy nieistotne.

Jeżeli wady dają się usunąć, zamawiający może zadąć ich usunięcia i wyznaczyć w tym celu wykonawcy odpowiedni termin z zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie dzieła nie przyjmie. Gdyby naprawa wymagała nadmiernych kosztów, to przyjmujący zamówienie może odmówić jej wykonania.

Jeśli wady dzieła nie dają się usunąć, a są istotne, albo gdy z okoliczności wynika, że przyjmujący zamówienie nie zdoła ich usunąć w czasie odpowiednim - zamawiający może od umowy odstąpić. Gdy są nieistotne, zamawiający może jedynie domagać się odpowiedniego obniżenia wynagrodzenia wykonawcy.

Wada dzieła jest istotna, gdy czyni je niezdatny do zwykłego użytku albo pozostaje w wyraźnej sprzeczności z postanowieniami umowy. Zamawiającemu nie przysługuje prawo do żądania dostarczenia - w miejsce dzieła wadliwego - dzieła wolnego od wad.

8) Wygaśnięcie umowy o dzieło. Normalnym sposobem jest przyjęcie dzieła przez zamawiającego bez zastrzeżeń i zapłacenie wykonawcy wynagrodzenia. Jednak umowa może wygasnąć także w wyniku skutecznego odstąpienia od niej jednej ze stron lub przez zgodne rozwiązanie umowy przez obydwie strony. Ponadto zobowiązanie między zamawiającym i przyjmującym zamówienie wygasa w razie śmierci przyjmującego zamówienie, choć dotyczy to tylko przypadku, gdy wykonanie dzieła zależało od osobistych przymiotów wykonawcy (w pozostałych sytuacjach obowiązek wykonania dzieła przechodzi na spadkobierców zmarłego).

9) Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem 2 lat od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane - od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.

1) Definicja: Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz.

2) Przedmiot umowy najmu: tylko rzeczy albo ich części, nadające się do używania bez zniszczenia ich substancji. W najem można zatem oddać grunt lub inną nieruchomość, rzecz ruchomą (np. samochód) albo cześć rzeczy (np. lokal w budynku, a nawet pokój w lokalu lub np. ścianę domu dla zamieszczania na niej reklam).

3) Czynsz: umowa najmu jest zawsze odpłatna. Czynsz może być uiszczany w pieniądzu lub świadczeniach innego rodzaju (np. świadczeniu usług). Termin jego płatności wynika z umowy lub z ustawy.

4) Czas trwania: Czas najmu może być oznaczony lub nieoznaczony. Umowa na czas oznaczony wygasa wskutek upływu czasu, na który została zawarta. Natomiast najem na czas nieoznaczony wygasa w wyniku wypowiedzenia przez jedną ze stron z zachowaniem umownego lub ustawowego terminu wypowiedzenia. Oczywiście strony mogą także w każdej chwili rozwiązać umowę za zgodnym porozumieniem. Ponadto, w razie wystąpienia przewidzianych w ustawie sytuacji, strony mają prawo wypowiedzenia najmu bez zachowania terminów wypowiedzenia (ze skutkiem natychmiastowym).

1) Ogólna charakterystyka obowiązków

Wynajmujący ma obowiązek wydania najemcy rzeczy w stanie nadającym się do użytku i utrzymywania jej w takim stanie przez czas trwania najmu. Nie jest jednak zobowiązany do przywracania przydatności rzeczy, jeżeli została ona zniszczona z przyczyn niezależnych od niego (np. odbudowania lokalu użytkowego zniszczonego przez pożar). Ma natomiast obowiązek dokonywania tych napraw, które go obciążają zgodnie z prawem. Jeżeli tego nie uczyni, najemca może wyznaczyć wynajmującemu odpowiedni termin do wykonania niezbędnych napraw, bez których rzecz nie jest zdatna do użytku. Po bezskutecznym upływie tego terminu najemca może dokonać napraw na koszt wynajmującego. Wynajmujący - o czym dalej - ponosi również odpowiedzialność za wady wynajętej rzeczy.

2) Ogólna charakterystyka uprawnień wynajmującego

a) Może zadąć zapłaty czynszu; dla zabezpieczenia zaległego czynszu przysługuje mu z mocy ustawy prawo zastawu na rzeczach ruchomych wniesionych przez najemcę do przedmiotu najmu (prawo to wygasa, gdy rzeczy te zostaną usunięte z przedmiotu najmu).

b) Najemca może dokonywać zmian w rzeczy najętej tylko za zgodą wynajmującego.

c) Jeżeli najemca

- wbrew ciążącym na nim obowiązkom używa rzeczy w sposób sprzeczny z jej przeznaczeniem lub umową i nie zaprzestaje takiego postępowania mimo upomnienia, albo

- gdy rzecz zaniedbuje, narażając ją na utratę lub uszkodzenie, lub

- zwleka z zapłatą za dwa pełne okresy płatności - to wynajmujący może najem wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia (nawet przy najmie zawartym na czas oznaczony).

1) Obowiązki najemcy

a) powinien korzystać z rzeczy najętej w sposób zgodny z jej przeznaczeniem i umową;

b)obciąża go obowiązek dokonywania drobnych napraw, związanych ze zwykłym korzystaniem z rzeczy;

c) nie może - bez zgody wynajmującego - dokonywać zmian rzeczy najętej, niezgodnych z przeznaczaniem tej rzeczy lub z umową;

d) jest obowiązany płacić czynsz;

e) po ustaniu najmu winien zwrócić rzecz w stanie niepogorszonym; nie ponosi jednak odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego z niej korzystania.

2) Uprawnienia najemcy:

a) żądanie wydania rzeczy najętej i zapewnienia - przez wynajmującego - spokojnego z niej korzystania;

b)możliwość podnajęcia rzeczy lub oddania jej w używanie innej osobie, chyba że umowa najmu tego zabrania;

c) jeśli rzecz ma wady ograniczające przydatność do użytku uzgodnionego w umowie - może się domagać obniżenia czynszu;

d) gdy rzecz ma wady uniemożliwiające korzystanie z niej w sposób ustalony w umowie - może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów do wypowiedzenia.

Może nastąpić wskutek upływu czasu uzgodnionego w umowie lub wskutek wypowiedzenia najmu przez jedną ze stron (oczywiście także w przypadku zgodnego rozwiązania umowy przez obie strony). Wypowiedzenie zwykle może być dokonane tylko z zachowaniem ustawowych terminów; jednak w wypadkach w prawie przewidzianych (lub oznaczonych w umowie) może nastąpić bez konieczności zachowania tych terminów (ze skutkiem natychmiastowym). Śmierć najemcy lub wynajmującego nie powoduje ustania najmu; w miejsce osoby zmarłej wchodzą jej spadkobiercy. Również zbycie rzeczy przez wynajmującego powoduje, że nabywca wchodzi w miejsce dawnego wynajmującego (zbywcy); może jednak najem wypowiedzieć z zachowaniem ustawowych terminów, chyba że umowa najmu została zawarta na czas oznaczony, w formie pisemnej z datą pewną, a rzecz została najemcy wydana (wtedy nowy właściciel rzeczy musi czekać, aż nadejdzie termin ustalony w umowie).

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku, zaś obdarowany wyraża na to zgodę. Celem darowizny jest zatem bezpłatne przysporzenie majątkowe na rzecz drugiej strony dokonane z majątku darczyńcy. Darczyńca nie otrzymuje za swoje świadczenie żadnego ekwiwalentu.

Przedmiotem darowizny może być:

1) rzecz ruchoma lub nieruchomość (w istocie chodzi tu o prawo własności rzeczy);

2) udział we współwłasności ułamkowej rzeczy;

3) cala masa majątkowa (np. cale przedsiębiorstwo lub cale gospodarstwo rolne);

4) inne - poza własnością - prawa zbywalne, zwłaszcza prawa rzeczowe (np. użytkowa nie wieczyste) oraz wierzytelności.

Ponadto darowizna może polegać na zwolnieniu obdarowanego z zobowiązania wobec darczyńcy lub wobec osoby trzeciej (w tym ostatnim wypadku darczyńca spełnia świadczenie do rąk osoby trzeciej na rachunek obdarowanego) albo na bezpłatnym ustanowieniu na rzecz obdarowanego nowego, dotychczas nie istniejącego prawa.

W zasadzie umowa darowizny wymaga formy aktu notarialnego dla oświadczenia woli składanego przez darczyńcę; mimo niezachowania tej formy umowa będzie jednak ważna, jeżeli przyrzeczone w niej świadczenie zostanie przez darczyńcę dobrowolnie wykonane.

Darczyńca odpowiada w ramach rękojmi za szkody spowodowane wadą rzeczy darowanej tylko wtedy, gdy wiedząc o tej wadzie nie poinformował o tym obdarowanego; jednak nawet w takim przypadku jego odpowiedzialność odpada, gdy obdarowany mógł z łatwością wadę zauważyć. Za pozostałe szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy darowizny darczyńca odpowiada jedynie wówczas, gdy dopuścił się winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa.

Darczyńca może odwołać darowiznę, gdy:

1) po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny musiałoby pociągnąć za sobą uszczerbek dla jego własnego utrzymania lub dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych (dotyczy tylko darowizn jeszcze nie wykonanych);

2) obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności (np. popełnił względem niego przestępstwo lub naruszył ciężko obowiązki rodzinne); odwołanie z tych powodów darowizny może nastąpić także po jej wykonaniu, chyba że darczyńca obdarowanemu przebaczył.

Darczyńca może w umowie obciążyć obdarowanego poleceniem, czyli obowiązkiem oznaczonego działania lub zaniechania. Wykonania polecenia darczyńca może zadąć wtedy, gdy sam wypełnił swe obowiązki; po śmierci darczyńcy z żądaniem mogą wystąpić jego spadkobiercy, a jeżeli polecenie miało na względzie interes społeczny - także właściwy organ państwowy.

Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego pożyczkę określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący pożyczkę zobowiązuje się zwrócić te samą ilość pieniędzy lub te samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Pożyczka pieniężna może być oczywiście oprocentowana.

Umowa pożyczki o wartości przekraczającej 500 zł powinna być zawarta w formie pisemnej (forma dla celów dowodowych).

Dający pożyczkę może odstąpić od umowy i odmówić wydania przedmiotu pożyczki, jeżeli zwrot pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego pożyczkobiorcy, o którym to stanie majątkowym dający pożyczkę w chwili zawierania umowy nie wiedział i nie mógł się z łatwością dowiedzieć.

Roszczenie o wydanie przedmiotu pożyczki przedawniła się z upływem 6 miesięcy od chwili, gdy przedmiot umowy miął być wydany.

Jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, dłużnik jest obowiązany zwrócić pożyczkę w ciągu 6 tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę. Gdy rzeczy otrzymane przez pożyczkobiorcę mają wady, dający pożyczkę obowiązany jest naprawić powstałą wskutek tego szkodę tylko wtedy, gdy wiedząc o wadach nie zawiadomił o tym pożyczkobiorcę; nie dotyczy to jednak przypadku, kiedy biorący pożyczkę mógł z łatwością wadę zauważyć.

1) Definicja: Przez umowę przechowania przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie niepogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu na przechowanie (art. 835 k.c.) Może to być umowa odpłatna lub nieodpłatna (w razie wątpliwości przyjmuje się, że jest odpłatna); jest jednak zawsze umową realną (dochodzi do skutku dopiero z chwilą wydania przechowawcy rzeczy ruchomej).

2) Przechowawca może używać rzeczy tylko wtedy, gdy uzyska na to zgodę składającego lub gdy jest to niezbędne dla zachowania rzeczy w stanie niepogorszonym (np. gdy idzie o zwierzę). Powinien ją przechowywać zgodnie z umową, a jeśli ta tego nie określa - w sposób, jaki wynika z właściwości rzeczy i z okoliczności. W zasadzie (ze względu na to, iż chodzi tu o stosunek zaufania) może oddać rzecz na przechowanie osobie trzeciej tylko za zgodą składającego lub gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności (np. chorobę i pobyt w szpitalu). Składający powinien zwrócić przechowawcy wszelkie uzasadnione wydatki poczynione w celu zachowania rzeczy w stanie niepogorszonym. Jeśli przechowanie jest odpłatne winien nadto uiścić wynagrodzenie w wysokości określonej w umowie, taryfie lub - w wysokości przyjętej w danych okolicznościach.

3) Składający może w każdym czasie żądać zwrotu rzeczy, doprowadzając poprzez to do wygaśnięcia stosunku prawnego. Odnosi się to nie tylko do przechowania zawartego na czas nieoznaczony, lecz także umowy zawartej na czas oznaczony. Przechowawcę wiąże termin, na jaki została zawarta umowa tylko wtedy, gdy przechowanie jest odpłatne; może jednak żądać odebrania rzeczy w razie pojawienia się nieoczekiwanych okoliczności zagrażających jego uzasadnionym interesom lub rzeczy. Jeżeli natomiast przechowanie jest zawarte na czas nieoznaczony lub nieodpłatne - może domagać się odebrania rzeczy w każdej chwili, byleby tylko zwrot nie nastąpił w momencie niedogodnym dla składającego.

Zbliża się pod pewnymi względami do przechowania, ale też i od niego różni i w dużej mierze przypomina umowę pożyczki. W odróżnieniu od przechowania.

1) Przechowawca nieprawidłowy zawsze może używać oddanych mu rzeczy, ponieważ staje się ich właścicielem,

2) Przedmiotem depozytu nieprawidłowego mogą być tylko pieniądze lub rzeczy oznaczone co do gatunku,

3) Po zakończeniu umowy depozytariusz nie zwraca tych samych rzeczy lub pieniędzy, lecz taką samą sumę pieniędzy lub odpowiednią ilość rzeczy tego samego gatunku o tej samej jakości).

W odróżnieniu jednak od pożyczki, a podobnie do przechowania, depozyt nieprawidłowy jest zawsze umową realną (dochodzi do skutku nie przez same oświadczenia woli, lecz wymaga ponadto wydania rzeczy; dopóki rzecz nie zostanie wydana, umowa jest uważana za niezawartą). Ponadto - podobnie jak przy przechowaniu - składający na przechowanie nieprawidłowe może w każdej chwili żądać zwrotu depozytu, przy czym żadne ograniczenia umowne nie są tu skuteczne. Zwrot ma nastąpić w miejscu, w którym przedmiot wręczono przechowawcy nieprawidłowemu.

Depozyt nieprawidłowy może być odpłatny lub nieodpłatny. Odpłatność (zwykle w formie odsetek) może być zastrzeżona albo na rzecz przechowawcy nieprawidłowego, albo na rzecz składającego (co jest częstsze i stanowi formę wynagrodzenia za możność korzystania z rzeczy oddanych do depozytu).

11

12


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Konspekt ogolny 1 (WSB) materialy id 245649
IX 1 dr M K Grzegorzewska konspekt wykładu 2011
KONSPEKT OGOLNY I[1].2009(2), Fizjoterapia, Propedeutyka
Prawo - konspekt ogólny, UMCS FIR, OWI - dr Grzegorz Chałupczak, Materiały
vb3.0 zmienne konspekt ogolny
konspekt ogólny, Szkolenie i popularyzacja zagadnień bhp
Prawo - konspekt ogólny, PRAWO KONSTYTUCYJNE
IX 1 dr M K Grzegorzewska konspekt wykładu 2011
finanse publiczne test gdynia 2011 vPC, ~WSB GDYNIA WSB GDAŃSK, 3 semestr, Finanse publiczne - Łyszk
Etyka 2011, KONSPEKT klonowanie, KONSPEKT
Etyka 2011, KONSPEKT opieka terminalana i paliatywna, KONSPEKT:
Etyka 2011, KONSPEKT - wstęp do etyki, KONSPEKT
Etyka 2011, KONSPEKT - wstęp do etyki, KONSPEKT
konspekt epg 2010 2011 Strak
PŁYNOTERAPIA konspekt 2011
W 5 WSB BudzetGDY 11 2011
OPBMR norma 1 ploirr 02.08.2011, KONSPEKTY MON, OPBMR

więcej podobnych podstron