Zofia Woźniak

Przesłuchanie dziecka w polskiej i niemieckiej praktyce sądowej

Streszczenie

Artykuł przedstawia analizę porównawczą instytucji przesłuchania dziecka uzupełnioną wynikami badań empirycznych (ankietowych) przeprowadzonych wśród sędziów. Autorka przeprowadziła badania w sądach w Warszawie, Tomaszowie Mazowiecki, Piotrkowie Trybunalskim oraz Berlinie. Uzyskane wyniki pozwalają na ocenę zarówno poprawności, jak i przydatności regulacji dotyczących przesłuchania małoletniego, a zarazem konfrontują zalecenia psychologii sądowej i kryminalistyki z podejściem praktyków wymiaru sprawiedliwości.

Każdy człowiek bez względu na cechy swojej osobowości odczuwa lęk przed nieznanym, choć nie zawsze go okazuje lub się do niego przyznaje. Osoby, które nie brały wcześniej udziału w żadnym postępowaniu przygotowawczym czy jurysdykcyjnym, budują sobie obraz czynności przesłuchania jedynie na podstawie cudzych opowiadań lub tego, co zobaczyły w telewizji. Spektakularne i często dramatyczne sceny filmowe pokazujące przebieg przesłuchania nie wpływają pozytywnie na samopoczucie przyszłego świadka i stwarzają całkowicie błędne wyobrażenie o przebiegu tej czynności. Nawet osoba, która nie popełniła żadnego przestępstwa, może odczuwać zdenerwowanie w związku z koniecznością składania zeznań, gdyż jest to dla niej zupełnie nowe doświadczenie. Stres i strach mogą być jeszcze silniejsze w przypadku przesłuchania pokrzywdzonego danym przestępstwem, ponieważ konieczność opowiadania o zdarzeniu zmusza taką osobę do ponownego przeżywania traumatycznej sytuacji.

Niestety, w dzisiejszych czasach coraz częściej w roli świadków występują dzieci, a w przypadku wielu przestępstw są one jednocześnie głównymi ofiarami lub jedynymi obserwatorami dramatycznych wydarzeń. Dla każdego małoletniego przesłuchanie jest niezwykle trudną sytuacją związaną z dużym stresem, lękiem i poczuciem zagrożenia, dlatego należy zastanowić się, jak zminimalizować negatywne skutki jego udziału w tej czynności. Bez wątpienia mali świadkowie wymagają szczególnego traktowania, odpowiadającego ich zdolnościom intelektualnym, poznawczym i emocjonalnym. Zdaniem J. Lipovsky i P. Sterna „właściwe przygotowanie dziecka do wystąpienia w sądzie, świadomość jego potrzeb rozwojowych oraz współpraca interdyscyplinarna okazują się w wielu wypadkach wystarczające do złagodzenia stresu związanego z uczestnictwem w postępowaniu sądowym i do zwiększenia zdolności świadka do składania wiarygodnych zeznań”. Zatem, odpowiednie przygotowanie małoletniego do przesłuchania, podjęcie odpowiednich działań przez organ przesłuchujący oraz opracowanie stosownej regulacji prawnej w tym zakresie może przyczynić się do zmniejszenia lub wyeliminowania traumatycznych doświadczeń towarzyszących tej czynności procesowej.

Biorąc pod uwagę, że w polskiej literaturze szczegółową analizę przesłuchania z udziałem dziecka przedstawiły między innymi J. Sokołowska i V. Kwiatkowska-Darul, autorka niniejszego artykułu zajęła się weryfikacją wskazówek i metod opracowanych na gruncie teoretycznym, wspomagających dzieci uczestniczące w przesłuchaniu. W tym celu sporządziła ankietę skierowaną do sędziów, prokuratorów i adwokatów, zajmujących się sprawami z udziałem małoletnich. Badanie zostało przeprowadzone w: VIII i XVIII Wydziale Karnym Sądu Okręgowego w Warszawie (al. Solidarności 127), V Wydziale Karnym Sądu Okręgowego Warszawa-Praga (al. Solidarności 127), II Wydziale Karnym Sądu Rejonowego w Tomaszowie Mazowieckim (ul. Prezydenta I. Mościckiego 9) oraz w II Wydziale Karnym Sądu Rejonowego w Piotrkowie Trybunalskim (ul. Słowackiego 5). Ponadto ankiety zostały skierowane do sędziów i prokuratorów praktykujących w Strafgerichtsbarkeit (Landgericht), Turmstraβe 91 w Berlinie. Niestety, zarówno w Polsce, jak i w Niemczech przeprowadzenie badania pośród prokuratorów w 2007 r. okazało się niemożliwe. Polski Prokurator Generalny nie ustosunkował się do prośby o przeprowadzenie badania ankietowego do dnia dzisiejszego, natomiast prokuratura w Berlinie pismem z dnia 19 kwietnia 2007 r. zdecydowanie odmówiła wzięcia w nim udziału.

W ankiecie wzięło udział 25 sędziów polskich oraz 12 niemieckich, co uniemożliwia wyciągnięcie kategorycznych wniosków. Jednakże, mając na uwadze nieufność oraz wiążącą się z tym niechęć środowiska prawniczego do brania udziału w badaniach ankietowych, z którymi spotkała się autorka niniejszego artykułu, przedstawienie otrzymanych wyników jest tym bardziej istotne, gdyż może stać się punktem wyjścia dla dalszych badań w tym zakresie oraz przyczynić się do usunięcia barier, na jakie one napotykają. W obu analizowanych grupach większość osób stanowili rodzice, a więc można przypuszczać, że nie są im obce problemy małych dzieci. Dominujący przedział wiekowy dotyczył 30-50 lat. W przypadku przedstawicieli niemieckiego sądu zdecydowaną większość stanowili mężczyźni, natomiast pośród badanych z sądów polskich można zauważyć przewagę kobiet. Wyniki badania zostały opracowane przy pomocy rysunków przedstawiających poszczególne pytania ankietowe wraz z procentowym ujęciem udzielonych na nie odpowiedzi. Badanie zostało również skierowane do reprezentatywnej grupy adwokatów, którzy zajmują się prowadzeniem spraw z udziałem małoletnich. Odpowiedzi udzieliły tylko cztery osoby, dlatego ich poglądy są uwzględnione dodatkowo w przeprowadzonej analizie.

Analiza odpowiedzi udzielonych na dwa pierwsze pytania ankietowe pozwala ustosunkować się do obowiązującej w Polsce i Niemczech regulacji prawnej dotyczącej przesłuchania dziecka, która w obydwu państwach ma charakter ogólny i nie wskazuje szczególnych warunków postępowania przy przeprowadzaniu tej czynności. Jak pokazuje ryc. 1, opinie dotyczące obecnego stan prawnego w Polsce są zróżnicowane w zależności od instancji. W sądach okręgowych 90% respondentów ocenia regulację prawną w badanym zakresie jako bardzo dobrą, nie wymagającą poprawek (40% respondentów) i dobrą, ale potrzebującą poprawek (50% respondentów).

1. Jak ocenia Pan/Pani regulację prawną dotyczącą czynności przesłuchania nieletniego zawartą w obowiązującym prawie:

1. bardzo dobrze, nie wymaga poprawek,

2. dobrze, ale wymaga poprawek,

3. powinna zostać całkowicie znowelizowana.

Ryc. 1. Ocena obowiązującego stanu prawnego dotyczącego przesłuchania małoletniego.

Tylko jeden sędzia uważa, że należy całkowicie znowelizować przepisy prawne w zakresie przesłuchań małoletnich. Z kolei, w sądach rejonowych wszyscy ankietowani uznali, że obecna regulacja prawna wymaga odpowiednich zmian, przy czym 9 sędziów (60%) wskazuje na potrzebę całkowitej nowelizacji obowiązujących przepisów, natomiast 6 sędziów (40%) uważa, że wystarczy wprowadzić jedynie stosowne poprawki. Wydaje się więc, że prawnicy pracujący w mniejszych ośrodkach miejskich bardziej krytycznie odnoszą się do stosowanych aktualnie rozwiązań w zakresie przesłuchania dziecka.

W przypadku niemieckiej regulacji prawnej dotyczącej przesłuchania małoletniego, bardzo dobrze ocenia ją połowa badanych sędziów, wskazując jednocześnie na brak potrzeby dokonywania w niej zmian (50% respondentów). Natomiast 33% ankietowanych uznała, że obowiązujący stan prawny jest dobry, lecz wymaga wprowadzenia poprawek. Warto podkreślić, że 17% badanych sędziów nie potrafiło lub nie chciało dokonać oceny obecnego stanu prawnego, co zaznaczono na ryc. 1.

Próbę odpowiedzi na pytanie, jaki charakter mają mieć oczekiwane przez ankietowanych zmiany polskiej regulacji prawnej, stanowi ryc. 2. W sądach okręgowych według 45% badanych powinien zostać wprowadzony obowiązek przeszkolenia sędziów i prokuratorów w zakresie podstawowej

2. Jaki charakter powinny mieć zmiany obowiązującej regulacji prawnej w zakresie

czynności przesłuchania nieletniego (można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź):

1. powinny zaostrzać rozwiązania stosowane w obowiązującej regulacji,

2. powinny mieć na celu dostosowanie regulacji prawnej do potrzeb rozwojowych dzieci,

3. powinny zmierzać do ochrony kondycji psychicznej dziecka,

4. powinny wprowadzać obowiązek przeszkolenia sędziów oraz prokuratorów w zakresie podstawowej wiedzy z zakresu psychologii dziecięcej,

5. nie powinno się dokonywać zmian w obowiązującej regulacji,

6. własna propozycja: ……………………………………………..

Ryc. 2. Kierunki zmian obowiązującej regulacji w zakresie czynności przesłuchania dziecka.

wiedzy z psychologii dziecięcej. Ponadto, zdaniem ankietowanych w sądach II instancji, rozwiązania stosowane w obowiązującej regulacji wymagają zaostrzenia (9% respondentów) oraz większej skuteczności w ochronie kondycji psychicznej małego świadka (27% respondentów). Zaledwie 9% badanych z sądów okręgowych uważa, że nie należy dokonywać jakichkolwiek zmian w obecnych przepisach.

W przypadku sądów rejonowych, ankietowani wskazali przede wszystkim na potrzebę dostosowania obowiązującej regulacji do możliwości kształtujących się wraz z wiekiem dziecka (35% respondentów) oraz na konieczność zwiększenia ochrony kondycji psychicznej małoletniego (37% respondentów). Natomiast pozostałe propozycje zmian dotyczą zaostrzenia obecnych przepisów (16% respondentów) oraz wprowadzenia obowiązku przeszkolenia sędziów i prokuratorów w zakresie podstawowej wiedzy z psychologii dziecięcej (11% respondentów). Niektórzy ankietowani przedstawili również swoje własne projekty poprawek (9% respondentów), z których najciekawsza dotyczy ograniczenia możliwości przesłuchiwania małoletnich świadków jedynie do rozprawy sądowej.

Z kolei, w Niemczech aż 67% badanych nie potrafiło wskazać kierunku zmian obecnej regulacji prawnej. Jednak 25% ankietowanych uważa, że należy dostosować obecne rozwiązania prawne do potrzeb rozwojowych dzieci (17% respondentów) oraz poprawić je w kierunku lepszej ochrony stanu psychicznego przesłuchiwanego małoletniego (8% respondentów). Spośród zgłoszonych propozycji zmian (8% respondentów) na uwagę zasługuje projekt wyznaczenia dolnej granicy wieku dopuszczenia do przesłuchań, np. na poziomie 8 lat. Należy przy tym zauważyć, że sędziowie polscy nie zauważają takiego problemu. Według 17% niemieckich respondentów nie powinno się w ogóle dokonywać jakichkolwiek zmian w obowiązujących przepisach.

Wyniki badania wskazują na istnienie pewnych niedoskonałości w regulacji prawnej obowiązującej w Polsce i w Niemczech oraz sugerują potrzebę wprowadzenia zmian przyjaznych dla małego świadka.

Dodatkowe potwierdzenie potrzeby przeprowadzenia nowelizacji przepisów prawnych dotyczących przesłuchania dziecka mogą stanowić odpowiedzi na pytanie umieszczone w punkcie 3 ankiety, które dotyczy częstotliwości występowania wskazanych okoliczności przesłuchania (zobacz ryc. 3). Przedstawiciele sądów okręgowych w Polsce oraz sądu niemieckiego uznali, że wielokrotne przesłuchiwanie małoletniego ma miejsce stosunkowo rzadko (60% polskich respondentów i 58% niemieckich respondentów). Jednak 20% polskich badanych i 33% niemieckich badanych przyznaje, że czasami mają miejsce takie przypadki. Znacznie większa część przedstawicieli sądów rejonowych dostrzega ten problem (87% respondentów).

Czynnikiem, który może przyczynić się do zwiększenia stresu przesłuchiwanego dziecka, jest konieczność zeznawania w obecności oskarżonego/podejrzanego. Dlatego niezwykle ważną kwestią jest opracowanie takiego rozwiązania prawnego, które określi niezbędne minimum minimorum w tym zakresie. Badania przeprowadzone w polskich sądach okręgowych potwierdzają istnienie takiej potrzeby, gdyż 70% ankietowanych (20% „często”, a 50% „czasami”) zaobserwowało obecność oskarżonego podczas przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Podobne wnioski płyną z odpowiedzi uzyskanych z sądów rejonowych w Polsce (87% respondentów „czasami” styka się z tego rodzaju sytuacjami). Jednakże dwóch sędziów z polskich sądów okręgowych stwierdziło, że tego rodzaju praktyki w ogóle nie mają miejsca. W niemieckim sądzie uzyskano podobne wyniki, jak w sądach okręgowych w Polsce: 75% respondentów wskazało na obecność oskarżonego podczas przesłuchania dziecka (50% „często”, a 25% „czasami”).

Istotnym elementem zapewniającym małemu świadkowi poczucie bezpieczeństwa podczas składania zeznań jest odpowiednio przystosowane pomieszczenie. Zdaniem psychologów i kryminalistyków atmosfera panująca w tradycyjnych pomieszczeniach wykorzystywanych do przesłuchań - pokoje w komisariacie, gabinety prokuratorskie lub sale sądowe - niekorzystnie odbijają się na treści oraz formie zeznań zarówno dorosłych świadków, jak i dzieci. Oficjalna, urzędowa atmosfera, charakteryzująca wyżej wymienione miejsca, wywołuje u małoletnich niepokój, onieśmielenie, nieufność, lęk, a nawet zahamowanie procesów intelektualnych. Wskazane stany emocjonalne ograniczają swobodę wypowiedzi dziecka oraz negatywnie oddziałują na możliwość odtwarzania zapamiętanych informacji. Odpowiednio przygotowane pomieszczenie (nazywane również „Niebieskim Pokojem”), odizolowane od ewentualnych hałasów i urzędowego ruchu (telefonów i wszelkich zbędnych osób), nie posiada bodźców zakłócających tok myślenia i sprzyja skupieniu uwagi na przypominaniu sobie szczegółów opisywanego zdarzenia. Z przeprowadzonych badań wynika, że w sądach rejonowych w Polsce warunek ten jest zazwyczaj spełniony (87% odpowiedzi potwierdzających), podczas gdy w polskich sądach okręgowych tylko 40% respondentów stwierdza, że przesłuchanie małoletniego odbywa się w miejscu specjalnie do tego przygotowanym. Z kolei sędziowie niemieccy przyznają, że zeznające dzieci raczej rzadko (42% ankietowanych) lub w ogóle (8% ankietowanych) nie korzystają z takich udogodnień, co stanowi połowę uzyskanych odpowiedzi. Zdecydowanie mniej respondentów niż w Polsce uważa, że małoletni są przesłuchiwani w odpowiednich warunkach.

Niezwykle ważną kwestią dla uzyskania wyczerpujących informacji od dziecka jest dostosowanie pory przesłuchania do okresu najwyższej aktywności życiowej świadka. Jak pokazuje ryc. 3, jest to raczej rzadko uwzględniany element przygotowania przesłuchania. Potwierdza to 80% badanych z sądów rejonowych i 50% badanych z sądów okręgowych w Polsce, jak również 50% ankietowanych z sądu niemieckiego. Można zatem wnioskować, że w celu zwiększenia efektywności przesłuchania małoletniego, organ przesłuchujący powinien zwrócić uwagę na specyfikę biologicznego rytmu życia dziecka i na tej podstawie określić najlepszą porę na przeprowadzenie tej czynności.

3. Jak często w praktyce sądowej, według Pana/Pani, mają miejsce wskazane sytuacje:

• Przesłuchiwanie nieletniego świadka wielokrotnie - „ponad potrzebę”

a) często b) czasami c) rzadko d) nigdy

• Przesłuchiwanie nieletniego pokrzywdzonego w obecności oskarżonego

a) często b) czasami c) rzadko d) nigdy

• Odbieranie zeznań od nieletniego w warunkach dostosowanych do jego potrzeb (np. w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu)

a) często b) czasami c) rzadko d) nigdy

• Przedłużające się przesłuchania, niedostosowane do rytmu życia dziecka

a) często b) czasami c) rzadko d) nigdy

Ryc. 3. Okoliczności przesłuchania małego świadka.

W ramach polskiego systemu sprawiedliwości dotychczas nie została utworzona odrębna instytucja zajmująca się pomocą psychologiczną małoletnim świadkom i ich rodzinom. Jednak zarówno wyniki badań przeprowadzonych w sądach rejonowych, jak i w sądach okręgowych w Polsce, wskazują, iż ustanowienie takiego opiekuna psychologicznego mogłoby być przydatne.

W sądach rejonowych aż 93% ankietowanych oceniło tę propozycję pozytywnie, a zaledwie 7% respondentów postulowało, by tego rodzaju instytucja funkcjonowała poza wymiarem sprawiedliwości. Natomiast w sądach okręgowych połowa ankietowanych uznała pomysł wprowadzenia opiekuna psychologicznego za dobry, jednak znaleźli się również sędziowie, którzy uważają tę instytucję za niepotrzebną (20% respondentów). W przypadku sądu niemieckiego głosów przeciwnych takiej propozycji udzielono znacznie więcej niż w Polsce (50% ankietowanych). Sędziowie niemieccy bardziej skłaniają się ku utworzeniu instytucji opiekuna psychologicznego poza wymiarem sprawiedliwości; pomysł ten uzyskał aż 25% zwolenników.

4. Czy uważa Pan/Pani, że powinna zostać utworzona instytucja opiekuna psychologicznego, działającego w ramach wymiaru sprawiedliwości, zajmującego się pomocą psychologiczną dzieciom i ich rodzinom w sprawach z udziałem nieletnich:

1. tak, to dobry pomysł,

2. tak, ale nie w ramach wymiaru sprawiedliwości,

3. nie, jest to niepotrzebna instytucja.

Ryc. 4. Instytucja opiekuna psychologicznego.

Przesłuchanie jest jedną z najtrudniejszych czynności procesowo-kryminalistycznych, która obok standardowej wiedzy prawniczej wymaga informacji specjalnych z zakresu psychologii dziecięcej. Jak pokazuje ryc. 5, zarówno w polskich, jak i w niemieckich sądach występuje zainteresowanie pozyskaniem wiedzy z zakresu psychologii dziecka. Warto przy tym zauważyć, że 45% ankietowanych z sądu okręgowego w Polsce opowiada się za obowiązkiem zdobycia tego rodzaju wiadomości (zob. ryc. 2). Jedynie część (33%) niemieckich respondentów nie chciałaby odbyć szkolenia w tym zakresie. Zdaniem zdecydowanej większości badanych z sądu niemieckiego (84%) informacje na temat fazy rozwoju psychicznego oraz aktualnej kondycji psychicznej małoletniego są pomocne w dokonywaniu czynności przesłuchania (zob. ryc. 6).

5. Czy chciałby/aby Pan/Pani odbyć szkolenie w celu uzyskania wiedzy z zakresu psychologii dziecięcej, która może być pomocna w prowadzeniu spraw z udziałem nieletnich:

1. tak,

2. nie, posiadam już tego rodzaju wiedzę,

3. nie,

4. nie wiem.

Ryc. 5. Szkolenia w zakresie wiedzy z psychologii dziecięcej.

Pozwala to przypuszczać, że sędziowie niemieccy doceniają możliwość wykorzystania wiadomości dotyczących konkretnego świadka w celu przeprowadzenia czynności przesłuchania. Jednak część ankietowanych (33%, patrz ryc. 5) nie widzi potrzeby odbycia specjalnego przygotowania z psychologii dziecięcej. Analizując odpowiedzi przedstawione na ryc. 6, należy podkreślić zgodność wszystkich polskich sędziów biorących udział w badaniu, którzy stwierdzili, że informacje dotyczące ogólnego stanu psychicznego małego świadka są przydatne w przeprowadzaniu przesłuchania z jego udziałem.

Dziecko, które ma wziąć udział w przesłuchaniu, nie może zostać zaskoczone tą nową sytuacją, ponieważ może to wpłynąć na jakość uzyskiwanych od niego informacji oraz być przyczyną dodatkowych przykrych przeżyć. Przygotowanie małoletniego do czynności przesłuchania może eliminować negatywne skutki uczestnictwa w tej czynności, jednakże przeciwnicy tej metody podnoszą, że zapoznanie małoletniego z tym, co będzie się działo w trakcie składania zeznań, przyczyni się do obniżenia ich wiarygodności. W związku z tym, w badaniu zapytano ankietowanych, jaki wpływ na ocenę wiarygodności zeznań małego świadka ma uprzednie zapoznanie go z otoczeniem i formułą przebiegu przesłuchania (zob. ryc. 7 i 8).

6. Czy uważa Pan/Pani, że informacja na temat fazy rozwoju psychicznego aktualnej kondycji psychicznej nieletniego jest pomocna w dokonywaniu przesłuchania:

1. tak,

2. nie,

3. nie wiem.

Ryc. 6. Przydatność ogólnych wiadomości dotyczących stanu psychicznego małego świadka do przeprowadzenia jego przesłuchania.

Według przedstawicieli sądów rejonowych w Polsce tego rodzaju działania nie mają żadnego znaczenia, ale mogą pomóc dziecku uczestniczącemu w procesie karnym. Podobnego zdania są sędziowie niemieccy. Bardziej zróżnicowane poglądy wyrazili ankietowani z sądów okręgowych w Polsce, ponieważ 30% respondentów zakwestionowało wcześniejsze zapoznanie małoletniego z otoczeniem, a 40% respondentów zapoznanie małego świadka z przebiegiem przesłuchania. Ponadto, w przypadku obu rozpatrywanych działań przygotowawczych, 10% badanych jest przeciwnego zdania i uważa, że czynności te podwyższają wiarygodność zeznań. Większość ankietowanych ze wszystkich badanych grup stoi jednak na stanowisku, że tego rodzaju przygotowania nie mają wpływu na ocenę wiarygodności zeznań, ale w interesie dziecka warto je przeprowadzić.

7. Jaki wpływ na ocenę wiarygodności dowodu pochodzącego z czynności przesłuchania nieletniego ma, według Pana/Pani, uprzednie zapoznanie dziecka z otoczeniem, w którym będzie dokonana czynność przesłuchania:

1. obniża wiarygodność,

2. nie ma żadnego wpływu, ale służy dziecku,

3. podwyższa wiarygodność,

4. obniża wiarygodność, ale służy dziecku ,

5. podwyższa wiarygodność i służy dziecku.

Ryc. 7. Wpływ uprzedniego zapoznania dziecka z otoczeniem na ocenę wiarygodności jego zeznań.

Według przedstawicieli sądów rejonowych w Polsce tego rodzaju działania nie mają żadnego znaczenia, ale mogą pomóc dziecku uczestniczącemu w procesie karnym. Podobnego zdania są sędziowie niemieccy. Bardziej zróżnicowane poglądy wyrazili ankietowani z sądów okręgowych w Polsce, ponieważ 30% respondentów zakwestionowało wcześniejsze zapoznanie małoletniego z otoczeniem, a 40% respondentów zapoznanie małego świadka z przebiegiem przesłuchania. Ponadto, w przypadku obu rozpatrywanych działań przygotowawczych, 10% badanych jest przeciwnego zdania i uważa, że czynności te podwyższają wiarygodność zeznań. Większość ankietowanych ze wszystkich badanych grup stoi jednak na stanowisku, że tego rodzaju przygotowania nie mają wpływu na ocenę wiarygodności zeznań, ale w interesie dziecka warto je przeprowadzić.

Niezwykle istotnym i ciekawym zagadnieniem badawczym jest porównanie wartości dowodowej przypisywanej zeznaniom dzieci i osób dorosłych. Zostało ono przedstawione na ryc. 9. W polskich sądach rejonowych zdecydowana większość (79% ankietowanych) wyżej ocenia materiał zebrany w wyniku przesłuchania małoletniego. W polskich sądach okręgowych odpowiedzi rozkładają się podobnie. Ocenę 4 i 5 przyznało w obydwu rodzajach przesłuchań po 60% badanych. Odpowiedzi udzielone przez sędziów niemieckich są bardziej spolaryzowane, 42% ankietowanych przyznało ocenę dobrą zeznaniom osoby dorosłej, natomiast pozostałe odpowiedzi dzielą się między ocenę „3” (17%) i ocenę „5” (17%). Z kolei materiał zebrany za pomocą przesłuchania dziecka „dostatecznie” ocenia 33% badanych, a „dobrze” i „bardzo dobrze” po 25% respondentów.

8. Jaki wpływa na ocenę wiarygodności dowodu pochodzącego z czynności przesłuchania nieletniego ma, według Pana/Pani, uprzednie zapoznanie dziecka z formułą przebiegu przesłuchania:

1. obniżona wiarygodność,

2. nie ma żadnego wpływu, ale służy dziecku,

3. podwyższona wiarygodność,

4. obniża wiarygodność, ale służy dziecku,

5. podwyższona wiarygodność i służy dziecku.

Ryc. 8. Wpływ uprzedniego zapoznania małoletniego z formuła przebiegu przesłuchania na ocenę wiarygodności jego zeznań.

Jak wynika z przedstawionej analizy wyników badań, opinie wyrażane przez przedstawicieli sądów rejonowych często różnią się od poglądów sędziów wyższej instancji. Częściej potrzebę zmian w polskiej regulacji, wraz z konkretnymi projektami rozwiązań, przedstawili ankietowani z sądów rejonowych. Porównania międzynarodowe, mimo mniejszej liczebności reprezentantów sądu niemieckiego, prowadzą do konkluzji, że obecnie stosowane rozwiązania niemieckie zdają się w większym stopniu zadowalać przedstawicieli badanej grupy, jednakże również i oni dostrzegają potrzebę wprowadzenia pewnych modyfikacji do obowiązujących w tym zakresie przepisów prawnych.

PYTANIE: Proszę ocenić w skali od 1 do 5 (1 jest w tej skali oceną najniższą, a 5 najwyższą) następujące czynności, ze względu na przypisywaną wartość dowodową uzyskanych z nich materiałów (proszę zakreślić kółkiem wybraną ocenę):

badanie osmologiczne	1	2	3	4	5
badanie lekarskie	1	2	3	4	5
przesłuchanie nieletniego	1	2	3	4	5
badanie DNA	1	2	3	4	5
przesłuchanie osoby dorosłej	1	2	3	4	5

ODPOWIEDZI:

Sądy Okręgowe w Polsce

ocena	1	2	3	4	5	brak odpowiedzi
przesłuchanie osoby dorosłej	0%	10%	20%	20%	40%	10%
przesłuchanie nieletniego	0%	10%	20%	30%	30%	10%

Landgericht w Niemczech

ocena	1	2	3	4	5	brak odpowiedzi
przesłuchanie osoby dorosłej	0%	0%	17%	42%	17%	24%
przesłuchanie nieletniego	0%	0%	33%	25%	25%	17%

Sądy Rejonowe w Polsce

ocena	1	2	3	4	5	brak odpowiedzi
przesłuchanie osoby dorosłej	0%	27%	27%	40%	0%	6%
przesłuchanie nieletniego	0%	7%	7%	7%	79%	0%

Ryc. 9. Wartość dowodowa zeznania dziecka oraz wartość dowodowa zeznania osoby dorosłej.

Głównym wnioskiem, wynikającym z zestawienia zadanych w ankiecie pytań i udzielanych na nie odpowiedzi, jest stwierdzenie, iż prawidłowe przeprowadzenie przesłuchania dziecka występującego w roli świadka jest niezwykle skomplikowaną czynnością, ponieważ wymaga specjalistycznej wiedzy z zakresu kryminalistyki, psychologii dziecięcej oraz psychologii zeznań. Zastosowanie tak szerokiego spektrum wiadomości pozwala na dostosowanie kształtu przesłuchania do możliwości intelektualnych i poznawczych małoletniego, jednocześnie przyczyniając się do zwiększenia efektywności przesłuchania oraz zminimalizowania negatywnych skutków udziału dziecka w procesie karnym. Zasygnalizowana przez prawników biorących udział w badaniu potrzeba wprowadzenia nowej instytucji, zajmującej się pomocą psychologiczną przesłuchiwanym małoletnim i ich rodzinom, oraz chęć odbycia specjalistycznego szkolenia z zakresu psychologii dziecięcej wskazują na to, że sama znajomość odpowiednich przepisów prawnych nie wydaje się być w przypadku małych świadków wystarczająca. Osoba przesłuchująca nie powinna ograniczać się do automatycznego stosowania rozwiązań zawartych jedynie w ustawie - Kodeks postępowania karnego. Natomiast mogłaby ona - korzystając ze swoich umiejętności obserwacji i wnioskowania z zachowania, z treści i formy wypowiedzi, a także z informacji, jakie posiada na temat zeznającego, w połączeniu z wiedzą z różnych dziedzin nauki - zbudować wysoce zindywidualizowany obraz dziecka i według niego kształtować taktykę przesłuchania.

Szczególnie istotnym wnioskiem z punktu widzenia oceny przydatności zeznań składanych przez dzieci jest podejście ankietowanych do uprzedniego zapoznania dziecka z przebiegiem przesłuchania oraz z pomieszczeniem, w którym będzie ono składało zeznania. W świetle udzielonych odpowiedzi tego rodzaju działania nie wpływają na ocenę wiarygodności materiału dowodowego uzyskanego od małego świadka, a więc nie ma przeszkód dla stosowania takiego przygotowania.

Wielu prawników i psychologów bardzo sceptycznie podchodzi do idei przesłuchania małoletniego, wskazując na jego słabą pamięć i zdolność do konfabulacji. Według R. Wiśniackiej dzieci są w sądach bardzo niepożądanymi świadkami, gdyż nie potrafią odróżnić prawdy od kłamstwa. Z kolei J. Drohomirecki stwierdza, że małoletnich należy wzywać na rozprawę tylko wtedy, gdy ich obecność jest nieodzowna, gdyż wartość dowodowa składanych przez nich zeznań budzi szereg wątpliwości. Mimo to, jak wynika z analizy danych dostarczonych za pomocą ostatniego z omawianych pytań ankietowych, mały świadek może okazać się tak samo cennym i wiarygodnym źródłem dowodowym, jak osoba dorosła. Jednakże czynności przeprowadzane z jego udziałem muszą być dostosowane do jego poziomu umysłowego, osobowości i wieku. Z uwagi na dobro dziecka i ochronę jego psychiki, jak również w celu zwiększenia efektywności przesłuchania małoletniego, dobrze byłoby, aby osoba przeprowadzająca taką czynność posiadała informacje na temat zachodzących u człowieka zmian rozwojowych i wykorzystywała tę wiedzę podczas swojego kontaktu z małym świadkiem.

Przedstawione powyżej wyniki badania pokazują, że dodatkowe informacje na temat przesłuchiwanego uznawane są za pomocne przy przeprowadzaniu przesłuchania, jednak osoby, które powinny wykazywać nimi zainteresowanie, raczej nie zwracają na nie większej uwagi. Zatem w celu polepszenia sytuacji dzieci uczestniczących w czynności przesłuchania należy dążyć do pogłębienia świadomości podmiotów przesłuchujących, że mogą podejmować różne działania, które w znacznym stopniu przyczyniają się do zmniejszenia stresu dziecka związanego z koniecznością składania zeznań, np. wykorzystując rozwiązania przewidziane w obowiązującej w Polsce regulacji prawnej.

Poprawie sytuacji małoletniego i sprawności przebiegu przesłuchań powinna służyć większa implementacja teoretycznych rozwiązań dostarczonych przez naukę w dziedzinie prawa i psychologii do praktyki sądowej. Znajduje to potwierdzenie w wynikach przeprowadzonego badania. Odpowiedzi respondentów wskazują na potrzebę wprowadzenia takich zmian w obowiązującej regulacji prawnej, które będą zmierzać do zapewnienia większej ochrony małego świadka oraz podniesienia wiarygodności jego zeznań. W szczególności, w świetle przeprowadzonych badań, wskazane byłoby utworzenie nowej instytucji zajmującej się pomocą psychologiczną przesłuchiwanym małoletnim i ich rodzinom oraz umożliwienie odbycia specjalistycznego szkolenia dotyczącego wiadomości z psychologii dziecięcej.

Zdaniem B. Hołysta „przesłuchanie dziecka jest jedną z najbardziej odpowiedzialnych czynności w trakcie postępowania, a do jej przeprowadzenia nie są, niestety, wystarczające znajomość prawa, procedury karnej, a nawet zdobyte doświadczenie”. Wielokierunkowe uwarunkowania związane z procedurą przesłuchania dziecka sprawiają, że skorzystanie z takiego źródła dowodowego nastręcza wiele trudności, ale w wielu przypadkach może być jedynym sposobem pozyskania informacji na temat przestępstwa, dlatego warto podejmować taki wysiłek.

Child interrogation in the Polish and German court practice

Summary

This article presents a comparative analysis of child interrogation complemented by the results of empirical research (survey) carried out among the judges. The author conducted a survey in the courts in Warsaw, Tomaszów Mazowiecki, Piotrków Trybunalski, and Berlin. The obtained results allow to evaluate both the correctness and suitability of arrangements for the interrogation of a minor, and also confront recommendations of forensic psychology and forensic practice with the approach of the judiciary.

 J. Lipovsky, P. Stern, Przygotowanie dziecka do roli świadka w sądzie - podejście interdyscyplinarne, Dziecko Krzywdzone 2004, nr 6, s. 3.

J. Sokołowska, Dziecko jako świadek, Wydawnictwo Prawnicze 1959; V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim procesie karnym, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierowania „Dom Organizatora”, Toruń 2007.

 Większość badanych adwokatów ocenia obowiązującą regulację jako dobrą, ale wymagającą poprawek.

 Wszyscy ankietowani adwokaci również wskazują na potrzebę zmian w tym zakresie, jednocześnie podkreślając potrzebę podjęcia działań edukacyjno-uświadamiających prowadzonych w ramach zajęć szkolnych.

 Większość badanych adwokatów jest tego samego zdania.

 M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska-Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo-sądowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2005, s. 189.

 Większość badanych adwokatów wskazuje w tym wypadku, że „czasami” mają miejsce przedłużające się przesłuchania.

 Większość adwokatów jest również takiego zdania, jednak uważają oni, że tego rodzaju instytucja powinna powstać poza wymiarem sprawiedliwości.

Poglądy badanych adwokatów w tej kwestii są spolaryzowane, połowa deklaruje potrzebę odbycia specjalistycznego szkolenia w zakresie psychologii dziecięcej, a druga połowa jest zdecydowanie przeciwna takiemu teoretycznemu przygotowaniu.

 Wszyscy ankietowani adwokaci przychylają się do tego poglądu.

 Połowa uczestniczących w badaniu adwokatów jest również takiego zdania.

 Połowa uczestniczących w badaniu adwokatów jest również takiego zdania.

 R. Wiśniacka, Psychologia zeznań świadków, Archiwum Kryminologii 1933, nr 2, s. 235.

 J. Drohomirecki, Dowód ze świadka, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1959, nr 2, s. 48.

 Szerzej na ten temat: R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller, Psychologia dziecka, WSiP 1995.

B. Hołyst, Psychologia kryminalistyczna, Wydawnictwo LexisNexis 2006, s. 965.

Z. Woźniak

Przesłuchanie dziecka w polskiej i niemieckiej praktyce…

124

Prokuratura

i Prawo 7-8, 2010

123

Prokuratura

i Prawo 7-8, 2010

służy

---