Sposoby definiowania prawa.

Istnieją różne definicje prawa zależnie od przyjętych założeń filozoficznych i światopoglądowych. Pozytywizm prawniczy wywodzi się z XIX w., Mówi, że prawo jest wyrazem woli władcy, tego, który panuje. Jego rola jest jedyna podstawą prawa. Jest to zespół norm (wypowiedzi o powinnym zachowaniu) ustanowionych i charakterystycznych (sankcjonowanych) przez np. państwo. Odrzucono wszelką metafizyką - liczyło się badanie empiryczne - wpływ pozytywizmu. Prawo ma charakter przymuszony (jakby rozkaz - sankcja). Odstępstwem od prawa będzie spotykać się z wrogością władzy.

Prawo to: było niezależne od moralności (bez wartościowania)

było niezależne od zjawisk (na społeczeństwo trzeba oddziaływać, aby je respektowało)

było czasami nieprzestrzegane, gdyż ludzie np. nie rozumieli go. Zaczęto tłumaczyć: analizować zagmatwane prawo - zasługa pozytywistów. Powstały techniki redagowania kodeksów prawnych. Wola władco może jednak być irracjonalna lub zbrodnicza. Drugim sposobem definiowania prawa jest. Kierunek prawnonaturalny. Mówi iż ponad prawem pozytywizm ludzi związani są także prawem natury, normami, uniwersałami (np. w ujęciu tradycyjnym prawo natury wywodzi się z objawionej woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach). Przy sprzeczności prawa naturalnego z pozytywnym ,naturalne przebija pozytywne. Współczesna teoria prawa natury odwołuje się do godności człowieka, ideałów kultury itp. Szkoła prawa natury o zmiennej treści - kantyzm. Założono, że są światy bytu oraz tego, co powinno być. Prawo - świat powinności (prawo natury nie ma treści raz na zawsze i z góry danej, lecz zmienia się w zależności od wyobrażeń ludzi w danym okresie). Prawo natury powinno mieć swe odzwierciedlenie w prawie naturalnym. Ta doktryna stworzyła tworzenie normy z normy.

Kierunek realistyczny. Prawo jest zjawiskiem psychicznym i społecznym. Należy do normalnego świata. Leon Petrażycki - normy prawne ujawniają się w naszej psychice, są wyobrażeniami sposobów zachowania. Prawo jest tym, co ludzie myślą na jego temat. Podczas wzajemny oddziaływań między ludźmi tworzą się emocje, które dążą do uśrednienia stają się pewnego rodzaju normą. Państwo powinno wyczuwać normy tworzące się w społeczeństwie lub lekko oddziaływać na nie (społeczeństwo), a powodować przekształcanie norm - powstała socjologia prawa.

Norma prawa - pojęcie i elementy składowe.

Normy prawne, czyli wypowiedzi, jak określone osoby w określonych okolicznościach mają się zachowywać, zawarte są:

• W aktach prawotwórczych wydawanych przez organy państwowe, np. ustawy lub rozporządzenia;

• W umowach, mających moc aktu prawotwórczego, np. w orzeczeniach sądu;

• W ludzkiej świadomości, odnosi się to do norm prawa zwyczajowego:

Normy prawne są normami generalnymi, tj. adresowanymi do nieokreślonej imiennie liczby podmiotów i przeważnie obliczonymi na wielokrotne zastawanie. Nie są one normami prawa. Są natomiast aktami stosowania prawa. Mogą być podejmowane na mocy norm prawa i podlegają ocenie ich zgodności z normami prawa. Normy prawne, może powiedzieć, mają charakter abstrakcyjny. Natomiast normy indywidualne, czyli akty stosowania prawa, mają charakter konkretny.

Normy prawne powstają z tworzywa, jakim są przepisy prawne.

NORMA PRAWA PRZEPIS PRAWNY

Norma prawa jest wypowiedzią, która powinna zawierać odpowiedzi przynajmniej na trzy pytania: kto i jak ma zareagować w określonej sytuacji, a także jak ma zareagować państwo, jeśli adresat nie zachowa się w sposób określony w normie.

Elementy normy prawnej dzielimy na:

Hipotezę (poprzednik), to ta część normy, która określa warunki lub okoliczności, w których adresatowi normy jest coś nakazane, dozwolone lub zabronione czynić;

Dyspozycję (rdzeń), która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego, albo treść tej decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów;

Sankcja (następnik), określa rodzaj dolegliwości, jaka powinna dotknąć osobę, która będąc adresatem normy naruszyła jej dyspozycję w warunkach wskazanych w hipotezie.

Pozytywizm prawniczy.

Pozytywizm prawniczy związany był z dominującym w drugiej połowie XIX w prądem myślowym: pozytywizmem filozoficznym. Poszukiwał on takiego prawa, które jest dostępne badaniu empirycznemu, odrzucał wszelką metafizykę. Jego rzecznicy przyjmowali więc, że prawo istnieje tylko w postaci tekstów aktów prawnych. Zwolennicy pozytywizmu prawniczego podkreślają, że normy prawne mają trzy podstawowe cechy:

• Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie,

• Są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet

• Przestrzeganie tego prawa jest zagwarantowane przez przymus, którym posługuje, władza publiczna. Dzięki za wszystko tym cechom prawo pozytywne jako „zbiór przepisów ludzkiego postępowania” różne się od norm religii, moralności. Normy są ogólne abstrakcyjne, indywidualny sprzeciw uzasadniony religijnie i moralnie nie usprawiedliwia niepodporządkowania się prawem.

Prawo w świetle poglądów H. Kelsena.

Norma prawna jako norma społeczna - prawo w świetle poglądów L. Petrażyckiego.

Normy społeczne

Norma o charakterze pomocniczym Reguły mówiące nam jak powinniśmy reagować, gdy na coś napotykamy (ESTETYKA)Normy mające charakter zasadniczy Mówiące o powinnościach zachowania się

Charakter bezroszczeniowy Odczuwamy powinność NORMY MORALNECharakter roszczeniowy Odczuwamy powinność, ale nie możemy być zmuszany do jej wykonania

Charakter autorytarny Istnieje autorytet, ale niekoniecznie trzeba wykonywać jego polecenia we wszystkich sprawach (ETYKA)Charakter autonomiczny Sami z siebie chcemy to zrobićCharakter autonomiczny Wypracowane przez ludzi PRAWO NATURALNECharakter autorytarny Poparte przez autorytet

Oficjalny PAŃSTWO lub pochodne NORMA PRAWNANieoficjalny OBYCZAJ

Kierunek realistyczny podkreśla równie mocno swój sprzeciw wobec koncepcji pozytywistycznych, jak i prawnonaturalnych. Pierwszym realiści zarzucają przede wszystkim nieuzasadnioną wiarę w teksty prawne („prawo w książkach”, „prawo oficjalne”), które przecież może bezpośrednio znać tylko niewielka część społeczeństwa. Drugie natomiast realiści krytykują za poszukiwanie wzorców prawa przez spekulatywne rozważanie zastępujące rzetelną analizę praktyki życia społecznego. Koncepcje realistyczne wyrażają się w różnych teoriach i doktrynach. Jedne wskazują, że istotą prawa są ludzie przeżycia, emocje, które stanowią faktyczne pobudki naszego postępowania. Nimi to bowiem kierujemy się w rzeczywistostości, a nie tekstami ustaw uchwalonych przez władzę państwową. Stanowisko to prezentował w początku XX wieku polski uczony L. Petrażycki. Pisał on, ze działanie norm prawnych `polega na dwóch funkcjach: z jednej strony zobowiązuję one do pewnego postępowania, z drugiej zaś przydzielają one to, czego się wymaga od zobowiązanego, komuś innemu, jako jemu należne”. Normy prawne ujawniają się wszakże w naszej psychice, są wyobrażeniami sposobów zachowania.

Generalność i abstrakcyjność normy prawnej.

Przyjmuje się, że norma prawna regułą zachowania noszącą dwie zasadnicze cechy:

• Jest regułą generalną; oznacza to, że jest ona skierowana do pewnej kategorii adresatów (tych, których nakaz lub zakaz obowiązuje), nie zaś do adresata indywidualnego, wskazanego co do tożsamości. Wskazania adresata polega na powołaniu się na ich cechy rodzajowe (obywatel, żołnierz, student);

• Jest to reguła abstrakcyjna. Oznacza to, że jest ona regułą zachowania określonego przez wskazanie jego rodzajników, z nie konkretnych cech. Chodzi zatem nie o wskazanie zachowania jednorazowego, które nie może być powtórzone, ale zachowania takiego, które zdarzyć się może w nieokreślonej z góry liczbie przypadków;

Regulacja szczegółowa (kamistyczna) stwarza niebezpieczeństwo pozostawień luk w prawie. Zakłada się, że normy prawne powinny służyć do „wielorazowego użytku”, że są właściwymi, użytecznymi narzędziami personalno-społecznej, gdy znajdują zastosowanie wielokrotnie.

Prawo a moralność.

Moralność - historycznie ukształtowany zespół norm postępowania człowieka, według których ocenia się zachowanie ludzi wobec siebie, wobec społeczeństwa, wobec państwa i innych organizacji społecznych. Według nich ocenia się także intencje ludzi i ich stosunek do przyrody. Do moralności zaliczamy także stosunek ludzi do sił nadprzyrodzonych i według tych norm ocenia się postępowania jako dobrze lub złe.

Normy moralne określają co jest dobrze (aprobowane, od czego odnosimy się z szacunkiem, współczuciem przywiązaniem, miłością), a co złe ( do czego odnosimy się z niechęcią, pogardą, nienawiścią).

Normy moralne na przestrzeni wieków ulegały zmianom, a także są różne dla różnych grup społecznych. Ale w każdym społeczeństwie istnieje wspólny zespół norm zwany elementarnymi normami moralnymi.

Poza normami prawnymi istnieje także dogmatyka moralna - usystematyzowany wykład zasad postępowania, które jakiś zespół ludzi uważa za normy moralne. Dogmatyka moralna propaguje jednak tylko pewne ideały moralne, a inne potępia.

Prawo a moralność:

• Moralność istnieje w każdej społeczności, natomiast prawo tylko w społecznościach zorganizowanych w państwo;

• Normy prawne powstają w codziennej praktyce życiowej, a normy prawne są stanowione lub uznane przez państwo;

• Prawo jest zdominowane przez interes klasy społecznej dominującej w danym społeczeństwie; moralność nie jest jednolita; często to co jest dobrze dla klasy dominującej nie jest dobrze dla pozostałych;

• Przestrzeganie prawa kontroluje państwo, za moralnością stoi przekonanie o jej słuszności;

• Normy moralne mają bardzo ogólnikowy charakter, a normy prawne są bardziej precyzyjne, uchwytne, skodyfikowane;

• Strefa i zastosowanie normy moralnej i prawnej pokrywają się, jednak często moralność jest bardziej szczegółowa (stosunki panujące w domu);

• Norma prawna nie reguluje postaw wewnętrznych człowieka (np. stosunek do przyrody), jednak jest bardzo szczegółowe w innych sprawach (prawo o ruchu drogowym);

Prawo pozytywne a prawo naturalne.

PATRZ PYT. 1, 2

Kierunek prawnonaturalny zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznie najwyższym wzorem zachowań i że ludzie związani są także prawem natury, czyli normami lub choćby ideałami nie będącymi po prostu wytworem ich stanowienia. Prawo pozytywne nie może być przy tym sprzeczne z prawem natury, sprzeczność taka pozbawia bowiem prawo pozytywne mocy obowiązywania. Prawo naturalne zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań i że ludzie związani są także z prawem natury. Prawo naturalne to sprawiedliwość, prawa elementarne, prawa człowieka.

• W ujęciach tradycyjnych prawo naturalne wywodzi się z woli Boga. Prawo pozytywne nie może być z nim sprzeczne.

• W ujęciach współczesnych odwołuje się prawo naturalne do godności człowieka, do ideałów kultury. Prawo to do istnienia powołuje rozum

• „Prawo natury o zmiennej treści” - związana z filozofią Kant'a - prawo natury nie ma z góry danej treści, jest zespołem zmiennych historycznych będących wytworem ludzkiego intelektu. Powinny one znaleźć odzwierciedlenie w prawie pozytywnym.

Norma prawna a przepis prawa.

Dokumenty zawierające normy, czyli akty normatywne, nie są pisane językiem ciągłym, lecz podzielone są na odcinki. Najmniejszy z tych odcinków (zwykle pojedyncze zdanie) - zaopatrzony wskaźnikiem identyfikacyjnym - tzn. numerem, literą itp. Jest nazywany przepisem prawnym. Przepisem prawnym jest więc wypowiedź, jaką zastajemy w tekście aktu normatywnego. Jest to jest całość gramatyczna zawarta w tekście, opatrzona wskaźnikiem identyfikacyjnym. Norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa, albo inaczej zbudowana z elementów znaczeniowych zawartych w przepisach prawa. Między normą prawną a przepisem prawnym istnieje więc taka relacja jak między treścią (sensem, znaczeniem), a formą. Treść prawa wyznaczają normy, przepisy zaś są formą słowną, w której treść jest ujęta. Normy prawne są wyprowadzane z przepisów, czemu służy ich interpretacja (wykładnia). Porównując tekst przepisów z treścią normy można stwierdzić, iż norma może być zbudowana:

• W całości na podstawie jednego przepisu (przypadek b. Rzadki)

• Na podstawie więcej niż jednego przepisu (przypadek typowy)

Przepis z kolei może zamierać materiał do budowy wielu różnych norm prawnych albo części norm lub części różnych norm prawnych (przypadek częsty). Ponadto norma prawa może być zawarta nie tylko w różnych przepisach tego samego aktu normatywnego, ale też w różnych aktach normatywnych leżących na różnych piętrach struktury hierarchicznej systemu prawa i należących do różnych gałęzi prawa. Norma prawa a przepis prawny najczęściej nie pokrywają się.

Rodzaje przepisów prawa.

Rodzaje sankcji normy prawnej i ich skuteczność.

W prawie pojęcie sankcji dotyczy tylko dolegliwości, jaka spotyka naruszyciela normy. Etycy, psychologowie i socjologowie używają tego określenia także dla nagród za zachowania zgodne z normą.

W języku prawniczym sankcja występuje w dwojakim znaczeniu:

• Językowym jako ta część normy, która określa sposób reakcji konkretnego organu państwa na przypadek zachowania sprzecznego z dyspozycją;

• Socjologiczny jako społeczna groźba podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotów zachowujących się niezgodnie z wzorcami zawartymi w normach zwanych sankcjonowanymi;

Najczęściej wyróżniamy trzy rodzaje sankcji prawnych:

• Sankcję egzekucyjną, która polega na przymusowym wykonaniu tego, co stanowiło nie dopełniony obowiązek adresata (np. przymusowa eksmisja z lokalu, który winien być opuszczony), bądź na przymusowym unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi (np. zburzenie budynku wzniesionego bez zezwolenia), bądź też na przymuszeniu adresata do wykonania ciążącego na nim obowiązku (np. grzywna skłaniająca świadka do stawienia się w sądzie);

• Sankcję nieważności czynności konwencjonalnej - ma ona zastosowanie przede wszystkim do czynności prawnych, które są wyróżnione przez prawo cywilne jako jeden z rodzajów czynności konwencjonalnych w prawie.;

• Sankcja karna (represyjna, panalna), jest to sankcja grożąca za dokonanie czynów zbrodniczych, polegających na działaniu, rzadziej na zaniechaniu (np. nieudzielanie pomocy osobie będącej w niebezpieczeństwie, jeśli było się zobowiązanym do działania). Sankcja represyjna polega najczęściej na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (wolność, życie,, dobre imię, wartość majątkowa).

Normy prawne nie ograniczają się do wąsko pojmowanej represji. Kara może polegać na:

• Resocjalizacji przestępcy;

• Odstraszenie danego przestępcy od popełnienia w przyszłości czynów karalnych (prewencja szczególna, indywidualna);

• Odstraszenia potencjalnych przestępców od popełnienia czynów zabronionych danego rodzaju (prewencja ogólna);

• Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwienie mu dokonywania nowych przestępstw (kara pozbawienia wolności);

Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze (kara śmierci, dożywocie);

Pojęcie i rodzaje źródeł prawa.

Prawo jakiegoś państwa to zespół, całokształt, ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, regulujących zachowania doniosłe z punktu widzenia państwa, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo.

Oznacza to w szczególności, że:

• Pojawia się tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z relacjami między jednostkami ludzkimi w ramach mniej lub bardziej zorganizowanych grup;

• Prawo nie dotyczy zatem stosunku człowieka do siebie samego, do bóstwa, elementów i zjawisk przyrody, chyba że stosunki te mają jakieś odniesienia i uwarunkowania społeczne;

• Prawo wyraża wartości i potrzeby o szerszym lub węższym zasięgu społecznym; ma je chronić lub urzeczywistniać;

• Prawo powstaje jako produkt procesu decyzyjnego - mniej lub bardziej sformalizowanego - toczącego się w ramach grup społecznych, np. w państwie;

• Prawo jest formułowane i bronione przez społeczeństwo za pośrednictwem jego instytucji, najczęściej instytucji państwowych;

• Realne istnienie (obowiązywanie) norm prawnych uzależnione jest od społecznego przyzwolenia dla prawa;

Za źródła prawa uważa się decyzje państwowe ustanawiające lub uznające generalnie, ogólne normy postępowania. Rodzaje źródeł prawa:

• Według niektórych źródłem prawa jest to wszystko, skąd można się dowiedzieć, jakie obowiązują normy prawne i jaka jest ich treść. Są to tzw. źródła poznania prawa. W Polsce źródłem poznania prawa jest Dziennik Ustaw RP;

• Według innych autorów źródłem prawa jest to wszystko, co wpływa na jego treść w sposób pośredni lub bezpośredni. w tym sensie źródłem prawa jest ustrój społeczno-gospodarczy, panująca w społeczeństwie ideologia, układ sił społecznych, sytuacja międzynarodowa, wierzenia religijne;

• Także akty prawotwórcze, na podstawie których dana norma została wydana, uznawane są za źródło prawa;

• Źródłem w tym znaczeniu są dokumenty, publikacje, inskrypcje, zwłaszcza gdy pochodzą z dawnych czasów;

• Są wreszcie autorzy którzy twierdzą, że źródłem prawa jest podstawa obowiązywania prawa, pojmowana przeważnie meta fizycznie;

Zwyczaj i prawo zwyczajowe.

Istotą zwyczaju jest w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania się przez członków pewnej zbiorowości. Natomiast z prawe zwyczajowym mamy do czynienia, gdy w danej zbiorowości upowszechniło się przekonani, iż istniejące dotychczas zwyczaje są na tyle dla niej istotne, że powinny być sankcjonowane przez ograny władzy publicznej.

Zwyczaj rodzi się spontanicznie bez udziału władzy publicznej a nieraz wbrew jej woli. Twórca zwyczaju jest na ogół grupowy i pozostaje anonimowy. Zwyczaj powstaje w długim procesie społecznym. Istnienie prawa zwyczajowego, jako produktu przekształcenia się zwyczaju w prawo, jest charakterystyczne dla społeczności stagnacyjnych, w których proces zmian jest powolny, a przeobrażenia mają ograniczony, nie zaś rewolucyjny charakter. W społecznościach europejskich prawo zwyczajowe było rozpowszechnione w średniowieczu. Ze zwyczajów miejscowych tworzyło się prawo zwyczajowe. Punktem przełomowym w tym procesie było uznanie zwyczaju przez władze publiczną za normatywną podstawę jej decyzji. Współcześnie przekształcenie się zwyczajów w prawo zwyczajowe jest w społeczeństwach europejskich zjawiskiem rzadkim, a prawo to ma znaczenia drugorzędne.

Precedens jako źródło prawa.

W niektórych krajach ważnym źródłem prawa precedensowego jest orzecznictwo organów państwa, przed wszystkim sądów, w sprawach indywidualnych. Stojąc przed problemem rozstrzygnięcia konkretnego, nowego, nieznanego dotychczas przypadku sędzia, kierując się swą wiedzą, doświadczeniem i poczuciem słuszności tworzy odpowiednią regułę decyzji. Reguła ta, jeśli jest dostatecznie przekonywująca i jeśli pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego, może stać się precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć zapadających przed sądem w podobnych przypadkach. Tworzenie prawa w drodze precedensowych orzeczeń sądowych zapewnia dostosowanie norm do potrzeb, jakie występują w rzeczywistości społecznej i jakie ujawniają się w pełni dopiero w toku załatwiania konkretnych spraw trafiających przed oblicze wymiaru sprawiedliwości. Zapewnia ono znaczną elastyczność prawotwórstwa. Z drugiej strony, odpowiada potrzebie równego traktowania wszystkich, podobnych, ale nie identycznych przypadków będących przedmiotem rozpoznania sądowego. Prawo precedensowe jest rozpowszechnione zwłaszcza w Australii, Kanadzie, Anglii i Stanach Zjednoczonych. W Polsce prawo precedensowe nie jest uznawane. Zgodnie z Konstytucją RP sędziowie podlegają ustawom, a więc sądy nie pełnią wprost funkcji prawotwórczej

Umowa jako źródło prawa.

Rola doktryny w tworzeniu i powstawaniu prawa.

System prawa stanowionego w Polsce.

Sposób i „produkcja” stanowienia prawa (akty normatywne) są określone współcześnie przez konstytucję państwa. Fundamentalne zasady stanowienia to:

• Określenie w konstytucji jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy mają charakter prawotwórczy.

• Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa organom władzy ustawodawczej

• Uznanie, że skuteczne jest tylko stanowienie prawa tworzonego zgodnie z pewnymi procedurami

• Organy władzy wykonawczej (np. rząd, ministrowie) mogą stanowić prawo za zgodą i aprobatą parlamentu

• Wszelkie akty normatywne są podawane w sposób urzędowy do publicznej wiadomości

• Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych - Polsko - Trybunał Konstytucyjny

Prawo inicjatywy ustawodawczej - ustawa.

Na system stanowiony prawa polskiego składają się:

Ustawa

Do wydawania ustaw upoważniany jest sejm, z istotnym udziałem senatu. Przedmiotem wydawanych przez niego ustaw powinny być najważniejsze sprawy polityczne, gospodarcze i kulturalne państwa. Proces uchwalania ustaw rozpoczyna się od skorzystania przez jeden z uprawnionych organów z prawa inicjatywy ustawodawczej. Jest to prawo przedstawienia sejmowi gotowego projektu ustawy. Mają go - posłowie, senat, prezydent, rada ministrów (posłowie - 15). Uchwalenie ustawy - 3 czytania. 1 czytanie - na posiedzeniu właściwej komisji, na plenarnym posiedzeniu sejmu - sprawy fundamentalne. Pierwsze czytanie obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę. Pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy oraz dyskusję. Projekt jest odrzucany lub odsyłany do komisji. Praca w komisji - przedstawienie Sejmowi. Sprawozdania (przyjąć, odrzucić, dodać poprawki). Komisja nadaje projektowi ostateczny kształt. 2 czytanie - obejmuje przedstawieniu Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy. Jeżeli w 2-gim czytaniu nie zostaną zgłoszone poprawki. Sejm może przejść do 3-go czytania. Jeżeli nie sejm odsyła projekt ponownie do komisji. 3 czytanie - przedstawienie dodatkowego sprawozdani komisji i głosowanie. Głosowanie odbywa się najpierw o odrzucanie projektu w całości - jeżeli taki projekt został zgłoszony, później nad poszczególnymi poprawkami, wreszcie nad całym projektem. Aby można było przystąpić do głosowania nad projektem ustawy niezbędna jest połowa ogólnej liczby posłów. Jeżeli większość jest za - przyjęcie ustawy. Po uchwaleniu ustawy marszałek Sejmu przekazuje ją senatowi do rozpatrzenia. Senat ma miesiąc - może przyjąć, odrzucić, wprowadzić poprawki - wtedy jest znów rozpatrywana przez sejm, który może odrzucić poprawki lub zaakceptować i wtedy projekt trafia do prezydenta RP(21)-może zatwierdzić, zaskarżyć do TK lub wnieść zastrzeżenia zwrócić ją do sejmu. Odrzucenie veta prezydenta wymaga 2\3 głosu posłów .Ustawa wchodzi w życie dopiero po jej ogłoszeniu (Dziennik Ustaw) po 2 tyg.

Rozporządzenie

Rozporządzenia są wydawane przez naczelne organy administracji państwowej - Rada Ministrów. Prezes Rady Ministrów, ministrowie, przewodniczący komisji i komitetów stojących na czele resortów, Prezydent. Rozporządzenie i jego wydanie uzależnione jest od istnienia wyraźnego upoważnienia w ustawie. Organ wydający rozporządzenie obowiązany jest powołać. Sprawa uregulowana generalnie w ustawie jednym lub dwoma artykułami w rozporządzeniu doznaje rozwinięcia. Rozporządzenie nie może naruszać ustawy. Dziennik ustaw - po 2 tyg.

Uchwała

• Sejmu: źródłami prawa są uchwały ogólnikowe np. regulacji sejmowy. Nie może nimi zmienić ustawy, nie wymagają promulgacji

• Rady Ministrów: uchwały mogą być wydawane na podstawie ustaw. Praktycznie RM korzysta z formy uchwały bez indywidualnego upoważnienia ustawowego. Akt prawny określający kompetencje RM jest wystarczający. Uchwały te nie mogą naruszać obowiązujących ustaw (Monitor Polski)

Zarządzenie

Zarządzanie - wydawane przez naczelne organy administracji państwowej. Zarządzenia wydawane są na podstawie ustaw, rozporządzenia uchwał w celu ich wykonania (Monitor Polski)

Prawo jako system.

System - całość złożona z powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad elementów. Podział:

• Systemy naturalne - powstające bez ingerencji człowieka, siłami natury np. ekosystem leśny.

• Systemy sztuczne - stworzone przez człowieka dla osiągnięcia przez człowieka np. urządzenie techniczne.

• Systemy realne - składające się z realnych materialnych elementów

• Systemy pojęciowe (nominalne) - składające się z tworów kulturowych: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych

System prawny - zbiór powiązanych ze sobą norm prawnych, wynikających ze źródeł prawa oraz z innych norm.

Instytucja prawna - grupa norm ściśle ze sobą powiązanych np.

Związki łączące normy prawne

Treściowe (logiczne powiązania między normami)Hierarchiczne (normy wyżej usytuowane mają wyższą moc)Formalne (akt tworzenia norm jest prawidłowy gdy odbywa się według norm i kompetencji.Zasada niesprzeczności

System prawny powinien być pozbawiony sprzeczności. Typy sprzeczności:

• Logiczna - norma nakazuje lub pozwala zrobić coś co druga norma zakazuje

• Przeciwieństwa logiczna - dwie różne normy nakazują zachowania, które się wzajemnie wykluczają

• Niezgodności prakseologiczna (praktyczne) - skutki zastosowania się do dwóch norm wzajemnie się

Usuwanie sprzeczności - trzy techniki (reguły kolizyjne), porządku

• Porządek hierarchiczny - norma wyższej rangi ma pierwszeństwo przed normą niższej rangi

• Porządek czasowy - norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą

• Porządek treściowy - obowiązuje norma bardziej szczegółowa

Zasada zupełności systemu prawa. System prawa powinien być zupełny i nie zawierać luk

Luka prawna - brak regulacji nie zamierzony przez ustawodawcę. Dwa poglądy na temat luk:

• Luki nie istnieją, prawodawca uregulował wszystko to co konieczne

• Luki powinno się usuwać w dworze interpretacji. Usuwanie luk poprzez analogię:

• Z ustawy (analogia legis) szuka się podobnych przepisów w danej normie prawnej

• Z prawa (analogia jaris) szuka się w całym systemie prawnym

Analogii nie stosuje się np. w prawie karnym, w kompetencjach władzy publicznej przy obciążeniach obywateli i na niekorzyść słabszego

Zasada hierarchiczności. Norma wyższej rangi ma pierwszeństwo nad niższą.

Zasada zupełności, niesprzeczności i hierarchiczności systemu prawa.

Zasady , które porządkują system prawa to:

Zasada zupełności

Jedni uważają, że system prawa jest bez luk (jest zupełny). Inni zaś twierdzą, że poza kwestiami uregulowanymi istnieją też inne kwestie istotne, które nie zostały prawnie uregulowane. Problem luk w prawie istnieją realnie i musi być rozwiązywany w trakcie stosowania prawa. (np. małżeństwo - w niektórych państwach jest uregulowany prawnie, w innych - nie). Gdy jakaś kwestia nie jest regulowana prawnie - jest prawnie indyferencja - obojętna. Gdy zaś „luka z prawie” jest omawiana chodzi o brak regulacji w prawie, lecz niezamierzony. Coś co powinno być uregulowane lecz nie jest. Nauka i praktyka prawa wypracowała metodę usuwania luk w prawie - metoda analogii w prawie. Istnieję 2 rodzaje analogii:

• Analogia z ustawy - zastosowanie do luki regulacji dotyczące, stanu rzeczy podobnego do objętego luką (dostosowuje się do obecnego stanu rzeczy)

• Analogia z prawa - podobnie rozpatrujemy cały system prawny

Analogii nie można stosować w: prawie karnym, kompetencji organów administracji publicznej, na niekorzyść słabszego.

Zasada niesprzeczności

Dobrze skonstruowany system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny. W rzeczywistości normy prawne bywają jednak między sobą sprzeczne. Istnieją 3 rodzaje sprzeczności norm.

• Logiczne (nakazanie robić 2 różnych czynności, 1 norma pozwala - 2 zabrania, 1 - zakazuje 2 - zabrania)

• Przeciwieństwa logiczne (kilka norm nakazujących innych rzeczy).

• Praktyczne (zachowanie zgodnie z 1 normą, unicestwienie)

Reguły kolizyjne pozwalające na usuwanie sprzeczności

• Reguła kolizyjna porządku hierarchicznego - norma wyżej usytuowana w hierarchii norm uchyla normy niższego rzędu

• Reguła kolizyjna porządku czasowego - norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą (pod warunkiem, że późniejsza nie jest niższego rzędu)

• Reguła porządku treściowego - norma szczególna uchyla ogólną (jeżeli nie jest niższego rzędu). Późniejsza ogólna nie uchyla wcześniejszej szczególnej.

Zasada hierarchiczności

Jest zasadniczym elementem - centralizacji i oznacza podporządkowanie, w układzie pionowym, organów niższych szczebli organom nadrzędnym. Hierarchia jest cechą organizacji wieloszczeblowych o znacznym stopniu spójności (np. wojska) i ogólnie oznacza, że cele i sposoby działania organów na szczeblach niższych są pochodną celów i metod ich realizacji akceptowanych na szczeblach najwyższych. Hierarchiczne podporządkowanie jest stopniowalne; w administracji publicznej przejawia się w dwojakiej zależności prawnej: służbowej i osobowej. Organ zależny służbowo obowiązany jest realizować nakazane cele i zadania w wyznaczonym kierunku i w sposób wskazany przez organ wyższy. Dyrektywy organu nadrzędnego w postaci instrukcji, zarządzeń, okólników, wytycznych, pism okólnych mają na ogół charakter ogólny: są aktami wielokrotnego stosowania ( w rozstrzyganiu spraw tego samego rodzaju). Natomiast polecenia służbowe są aktami indywidualnymi i zawierają nakazy zachowania się w konkretnie określonej sytuacji. Akty zależności służbowej określa się też jako - akty kierownictwa wewnętrznego; istotą zależności służbowej jest bowiem możliwość stałej ingerencji kierowniczej w działanie organu podporządkowanego. Zależność osobowa polega na tym, że organ zależny nie ma prawnych możliwości kształtowania własnej obsady kadrowej. Organ nadrzędny obsadza stanowiska kierownicze w organach niższych szczebli podległych bezpośrednio lub pośrednio, a także decyduje lub wyraża zgodę na decyzje dotyczące zwolnień, awansów, nagradzania, przeniesienia do odpowiedzialności służbowej lub dyscyplinarnej. Pojęciem hierarchiczność podporządkowana określa się nie tylko ustrojowe stosunki między organami scentralizowanymi, ale także stosunki między przełożonymi i podwładnymi w urzędach organów administracji publicznej. Podwładny jest obowiązany wykonywać sumiennie polecenia służbowe przełożonych, którzy mają prawo dysponować pracą podwładnego w ramach prawnie określonego zakresu działania urzędu.

Zamknięty katalog źródeł prawa w świetle Konstytucji RP.

Według Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 19997 r., rozdziała III (Źródła prawa), artykuł 87:

• Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia

• Źródłem powszechnie obowiązującego prawa RP są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Konstytucja w systemie źródeł prawa RP.

Konstytucję charakteryzuje to, że:

• Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym, obok ogólnopaństwowej, obowiązują konstytucje stanowe (USA), czy republikańskie (Federacja Rosyjska)

• Konstytucja jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania; fundamentem normatywnym złego systemu prawa. Zgodne z nią muszą być wszystkie inne akty normatywne;

• Uchwalanie nowej, zmiana i uchylenie dotychczasowej konstytucji odbywa się w szczególnym, innym niż pozostałych ustaw trybie. Tryb ten wprowadzający wysokie wymogi formalne pomyślany jest jako środek uniemożliwiający zmianę konstytucji w sposób pochopny, przypadkowy i nieprzemyślany; ma on ją „usztywnić”. Stąd mówi się o „konstytucjach sztywnych”, tj. uchwalanych w szczególnym trybie i „konstytucjach giętkich”, dla których zmiany wystarczające jest osiągnięcie wymogów formalnych obowiązujących przy uchwaleniu ustaw;

• Konstytucja zawiera postanowienia odnoszące się do podstawowych zasad ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, a także podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego, określa podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywatelskie. Żaden inny akt normatywny w państwie nie zawiera norm w ten sposób ujętych i o takim zakresie przedmiotowym.

W Polsce istnieje tendencja uchwalania aktów o ustrojowym znaczeniu, zwanych potocznie „małą konstytucja” - z 1919 r., 1947. Jest to akt rangi konstytucyjnej ustalający wybrane, najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa od czasu uchwalenia konstytucji całościowej. Ponadto, przyjęta jest w Polsce praktyka uchwalania ustaw konstytucyjnych (np. mała konstytucja z 1947 r. Była ustawą konstytucyjną). Ustawa konstytucyjna uchwalana jest w trybie przewidzianym dla zmiany i uzupełnienia do obowiązującej konstytucji.

Konstytucje sztywne i giętkie współczesnych państw.

Konstytucje sztywne - jest to akt, którego zmiana i uchwalenie wymaga specjalnych zabiegów (np. Polska), ponadto wszystkie akty prawne muszą być zgodne z konstytucją - Polska, USA, Niemcy, Belgia, Francja - pisane w 1-ustawie zasadniczej

Konstytucje giętkie (elastyczne) - nie jest uchwalana w specjalnym trybie - jak zwykła ustawa, ponadto nie wszystkie akty prawne muszą być zgodne z konstytucja - Anglia, historyczna - poł. XIX w. - II Rzesza Niemiecka.

Kontrola konstytucyjności ustaw w RP.

W wielu krajach ustawy podlegają kontroli pod względem ich konstytucyjności tzn. zgodności z konstytucją państwa. Badanie konstytucyjności ustaw wchodzi za jedną z zasadniczych gwarancji państwa prawa i jest istotnym elementem w ustrojowym mechanizmie podziału władz. W Polsce orzekaniem o zgodności ustaw z konstytucją zajmuje się Trybunał Konstytucyjny. Ten system ma jedną wadę - działa długo: jego decyzje podejmowane są często zbyt późno. Trybunał Konstytucyjny w Polsce składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród posłów wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do Trybunału Konstytucyjnego nie jest dopuszczalny. Gdy sędzia umrze w czasie kadencji nie powoduje to zaburzenia kadencji trybunału - dokonuje się wyboru sędziego do końca danej kadencji. Skargi do Trybunału Konstytucyjnego mogą wnieść:

• Ścisłe organy państwowe - prezydent, marszałek, 50 posłów, 30 senatorów, prokurator generalny, prezes NIK;

• Inne podmioty - tylko w zakresie zainteresowania: Krajowa Rada Sądownicza, jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo);

• Ogólnokrajowe organy związków zawodowych, pracowników itp. - tylko organy ogólnokrajowe;

• Kościoły i związki wyznaniowe

• Skarga którą może wnieść każdy - skarga konstytucyjna

Musi być jeszcze orzeczenie podjęte przez sąd (orzeczenie ostateczne). Skargi mogą wnieść tylko w swoim interesie.

Sposoby kontroli konstytucyjności ustaw w różnych państwach.

Do kontroli konstytucyjności ustaw w RP należy Trybunał Konstytucyjny, który orzeka o zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych naczelnych oraz centralnych organów państwowych. Ustala też powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw. Orzeczenia Trybunału o niezgodności z konstytucją podlegają rozpatrzeniu przez Sejm. Jeżeli Sejm uzna orzeczenie za zgodne, dokonuje odpowiednich zmian w akcje objętym tym orzeczeniem. Jeżeli natomiast Sejm uzna, że mimo odpowiednich orzeczenia Trybunału, akt jest zgodny z konstytucją, oddala orzeczenie Trybunału, a sprawa nim objęta nie może być ponownie przedmiotem postępowania przez Trybunałem. Uchwałę o oddalenie orzeczenia Sejmu podejmuje większość co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Orzeczenia Trybunału o niezgodności z konstytucją lub ustawami innych aktów normatywnych są wiążące. Takie orzeczenie Prezesa Trybunału przedkłada organowi, który wydał akt objęty orzeczeniem. W okresie nie dłuższym niż trzy miesiące organ ten ma obowiązek dokonać odpowiednich zmian w tym akcje, bądź uchylić go w części czy w całości. W razie nie usunięcia w ciągu trzech miesięcy niezgodności aktu z konstytucją lub ustawami, traci on moc w zakresie ustalonym w orzeczeniu Trybunału. O utracie przez akt mocy obowiązującej Prezes Trybunału ogłasza w organie publicznym, w którym był ogłoszony dany akt. Jeżeli akt normatywny nie był ogłoszony w organie publikacyjnym, ogłoszenie następuje w Monitorze Polskim. Z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktu ustawodawczego z konstytucją albo innego aktu normatywnego z konstytucją lub aktem ustawodawczym mogą wystąpić: Prezydent RP, Prezydium Sejmu, komisje sejmowe albo pięćdziesięciu posłów, Prezydium Senatu, Rada Ministrów lub Prezes Rady Ministrów, Rzecznik Praw Obywatelskich, Prezes NIK, I Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny. Postępowanie w trzech sprawach Trybunał konstytucyjny może również podjąć z własnej inicjatywy. Prezydent RP przed podpisaniem ustawy uchwalonej przez Sejm i Senat może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem, czy jest ona zgodna z konstytucją. Jeżeli Trybunał orzekanie, że jest niezgodna, ustawa nie wraca ponownie do Sejmu. Proces ustawodawczy w takim przypadku musi być podjęty od początku. Z wnioskiem o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją mogą występować również: rada gminy lub sejmik samorządowy oraz statutowe władze naczelne kilku rodzajów organizacji - jeśli kwestionowany akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem działania ustalonym w przepisach prawa. Trybunał jednak może nie nadać dalszego biegu takiemu wnioskowi. Trybunał Konstytucyjny ustala powszechnie obowiązującą wykładnię ustaw na wniosek Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów, I Prezesa sądu Najwyższego, Prezesa Naczelny Sąd Administracyjny, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokuratora Generalnego. Trybunał czyni to w formie uchwały podjętej na posiedzeniu pełnego jego składu. Uchwały te są ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Trybunał odpowiada również na pytania prawne co do zgodności aktu ustawodawczego z konstytucją albo innego aktu normatywnego z konstytucją lub aktem ustawodawczym, jeżeli od odpowiedzi zależy rozstrzygnięcie danej sprawy w postępowaniu administracyjnym, sądowym ,w sprawach o wykroczenia oraz w sprawach o przestępstwa skarbowe. Z takimi pytaniami mogą się zwracać do Trybunału:

Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz sadów rewizyjnych, a także naczelne i centralne organy administracji państwowej. Należy dodać, że Trybunał Konstytucyjny nie może wypowiadać się o zgodności z konstytucją aktów ustawodawczych lub z konstytucją i aktami ustawodawczymi innych aktów, które zostały ogłoszone lub zyskały moc obowiązywania przed 26 marca 1982 r., tj. przed wprowadzeniem Trybunału Konstytucyjnego do konstytucji.

Ustawa w systemie źródeł prawa RP.

Jest to akt parlamentu, którym może być regulowana każda kwestia (stan rzeczy, stosunek społeczny) nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie (np. budżet państwa; wolność, prawa i obowiązki obywatelskie) muszą być regulowane ustawą (materia ustawowa). Z ustawą muszą być zgodne wszystkie inne akty normatywne (z wyłączeniem konstytucji). O tej zgodności rozstrzyga Trybunał Konstytucyjny. Uchwalanie ustaw odbywa się w trybie przewidzianym w konstytucji oraz regułami Sejmu i Senatu. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom, senatorom, Prezydentowi RP i Radzie Ministrów. Przysługuje też ona również grupie co najmniej 100.000 obywateli mających prawa wybierania do Sejmu. Wnioskodawcy przedkładają Sejmowi projekt ustawy, przedstawiając skutki finansowe jej wykonania. Sejm rozpatruje projekt ustawy trzech czytaniach. Prawo wnoszenia poprawek do projektu ustawy w czasie rozpatrywania to przez Sejm przysługuje wnioskodawcy projektu, posłom i Radzie Ministrów. Marszałek Sejmu może odmówić poddania pod głosowanie poprawki, która uprzednio nie była przedłożona komisji. Wnioskodawca może wycofać projekt ustawy w toku postępowania ustawodawczego w Sejmie do czasu zakończenia drugiego czytania projektu. Sejm uchwala ustawy zwykła większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość. W tym samym trybie Sejm podejmuje uchwały, jeżeli ustawa lub uchwałą Sejmu nie stanowi inaczej. Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi. Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy może ja przekazać bez zmian, uchwalić poprawki albo uchwalić odrzucenie jej w całości. Jeżeli senat w ciągu 30 dni dnia przekazania ustawy nie podejmie stosownej uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. Uchwałę Senatu odrzucającą ustawę albo poprawkę zaproponowaną w uchwale Senatu, uważa się za przyjętą, jeżeli sejm nie odrzuci jej bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Po zakończeniu wyżej wymienionej procedury Marszałek sejmu przestawia uchwaloną ustawę do podpisu Prezydentowi RP. Prezydent RP podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP. Przed podpisaniem ustawy Prezydent RP może wystąpić do trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności ustawy z Konstytucją. Prezydent RP nie może odmówić podpisania ustawy, którą Trybunał Konstytucyjny uznał na zgodną z Konstytucją. Prezydent RP odmawia podpisania ustawy, którą Trybunał Konstytucyjny uznał za niezgodną z Konstytucją. Jeżeli jednak niezgodność z konstytucją dotyczy poszczególnych przepisów ustawy, a Trybunał Konstytucyjny nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z całą ustawą, Prezydent RP, po zasięgnięciu opinii Marszałka Sejmu, podpisuje ustawę, z pominięciem przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją albo zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności. Jeżeli Prezydent RP nie wystąpił z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego, może z umotywowanym wnioskiem przekazać ustawę Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Po ponownym uchwaleniu ustawy przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów Prezydent RP w ciągu 7 dni podpisuje ustawę i zarządza ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw RP. W razie ponownego uchwalenia ustawy przez Sejm Prezydent RP nie przysługuje ponowne prawo wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego.

Źródła prawa - akty normatywne (prawotwórcze0 nawiązujące przepisy, które dają podstawę do kontrolowania norm danej gałęzi prawa

• Ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, religijnym charakterze, których oddziaływanie wpływa na treść i formę obowiązującego prawa

• Konstytucja i podejmowana przez nie fakty o różnym charakterze prawnym

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są: Konstytucja, ustawy ratyfikowane, umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także akty prawa miejscowego na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Konstytucja nie definiuje pojęcia ustawy, a jedynie reguluje aspekty proceduralne. Brak jest również bezpośredniego określenia przedmiotowego zakresu ustawodawstwa.

Ustawa - akt parlamentu, którym może być uregulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie (np. budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie). Konstytucja bezpośrednio wskazuje jako sprawy do uregulowania ustawy. Ustawy muszą być zgodne z Konstytucją (ich zgodności bada Trybunał Konstytucyjny) oraz z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacji wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.

Materia ustawowa.

„Materia ustawowa” określa co nadaje się do uregulowania ustawą ( oraz jak przebiega ustanowienie ustawy). Materia ustawowa nie jest nieograniczona. Ustawa może regulować każdą kwestię nie będącą przedmiotem regulacji konstytucyjnej oraz:

• Kwestie o których napisano w konstytucji, że reguluje je ustawa

• Kwestie już uregulowane ustawą - Nowelizacja (dodanie/usunięcie lub zmiana określonych przepisów)

• Nowopowstałe kwestie, które mogą być objęte ustawą. W takim przyjąć możliwe jest rozwinięcie nowego ustawodawstwa potrzebnego w danej sytuacji np. prawo w o ochronie konsumenta, prawo atomowe.

Postępowanie ustawodawcze:

Inicjatywa ustawodawcza - przysługuje posłom, senatowi, Prezydentowi, Radzie Ministrów oraz grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu.

Inicjatywa trafia do Sejmu.

Pierwsze czytanie w Sejmie - debata ogólna o charakterze projektu. Inicjatywa może zostać odrzucona lub skierowana do komisji zwykłych lub nadzwyczajnych - wprowadzanie poprawek.

Drugie czytanie w Sejmie - zgłaszanie wniosków mniejszości poddawanych pod głosowanie przed całym Sejmem. Następuje usuwanie rozbieżności w projekcie.

Trzecie czytanie w Sejmie - sejm zwykłą większością głosów może przyjąć lub odrzucać projekt.

Przekazanie do Senatu - senat w ciągu 30 dni może: przyjąć ustawę w całości, odrzucać w całości lub uchwalić poprawki. Jeżeli w ciągu 30 dni Senat nie podejmie uchwały to ustawę uważa się za uchwaloną.

Uchwałę Senatu odrzucającą ustawę lub proponującą poprawki Sejmu może odrzucić bezwzględną większością głosów.

Przekazanie ustawy do Prezydenta. Prezydent w ciągu 21 dni może

• Podpisać ustawę i ogłosić ją w dzienniku Ustaw.

• Odwołać się do Trybunału konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją.

• Przekazać ustawę do Sejmu do ponownego rozpatrzenia. Jeżeli Sejm większością 3/5 głosów ponownie uchwali ustawę Prezydent w ciągu 7 dni musi ją podpisać

Umowa międzynarodowa - charakterystyka ogólna.

Umowa międzynarodowa jest to porozumienie międzynarodowe zawarte między państwami i regulowane prawem międzynarodowym, ujęte czy to w jednym dokumencie, czy też w dwu lub więcej pozostających ze sobą w związku dokumentach bez względu na jego szczególną nazwę. Kontrahentami umów międzynarodowych, obok państw, mogą być także inne podmioty prawa międzynarodowego, a więc strona wojująca w wojnie domowej, ruchy narodowowyzwoleńcze, międzynarodowe organizacje rządowe, Stolica Apostolska, z tym zastrzeżeniem, że przepisy konwencji wiedeńskiej nie mają zastosowania do takich umów. Umowy międzynarodowe noszą różne nazwy. Obok traktatów, które oznaczają rodzaj umów o większym znaczeniu zawartych w bardziej uroczystej formie, stosowane są takie nazwy, jak układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, deklaracja, akt końcowy konferencji, konkordat i inne. Statuty organizacji międzynarodowych często noszą nazwę „konstytucja” umowę określającą zadania i podstawy organizacyjne ONZ nazwano Kartą Narodów Zjednoczonych. Umowa może być zawarta także w formie wymiany not. Nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego, co podkreślone zostało w definicji wiedeńskiej.

Rodzaje umów międzynarodowych

Ze względu na liczbę kontrahentów rozróżnia się umowy dwustronne i wielostronne. Z uwagi na odmienny sposób przystępowania do umowy państw trzecich dzielimy umowy międzynarodowe na: otwarte i zamknięte. Umowy otwarte zawierają klauzulę dopuszczającą przystąpienie innych państw bez potrzeby uzyskiwani zgody dotychczasowych kontrahentów, zazwyczaj wystarczy jednostronne oświadczenie państwa przystępującego. Otwartymi są z reguły umowy wielostronne dotyczące współpracy w dziedzinie komunikacji, społecznej, naukowej, kulturalnej, umowy kodyfikujące prawo międzynarodowe, umowy powołujące do życia organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym. Często stosowany jest także podział na umowy: polityczne, gospodarcze i administracyjne.

Umowa międzynarodowa a prawo wewnętrzne RP.

Ratyfikowana umowa międzynarodowa po ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Postanowienia umowy międzynarodowej ratyfikowanej za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo przed postanowieniami ustawy, jeśli postanowień ustaw nie da się pogodzić z umową. W przypadku przystąpienia Polski do organizacji międzynarodowej, w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami, jeśli dojdzie do kolizji między postanowieniami tego prawa a postanowieniami ustaw. - prawo europejskie (prawo wspólnotowe) obowiązujące w Unii Europejskiej.

Konstytucja RP (art. 9) deklaruje, że państwo polskie będzie przestrzegać wiążąco je (prawa międzynarodowego). Możliwe jest więc, że zwyczaje międzynarodowe mogą być podstawą aktów stosowania prawa przez organy władzy publicznej np. sądy.

Rozporządzenie w systemie źródeł prawa RP.

Rozporządzenie - akt normatywny, wykonawczy, wydawany na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego przez uprawniony konstytucyjnie organ państwa? W celu wykonania ustawy. Upoważnienie powinno określać zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treść aktu. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji innemu organowi. Organy wskazane w Konstytucji mogące wydawać rozporządzenia:

• Prezydent;

• Rada Ministrów;

• Premier;

• Ministrowie;

• Przewodniczący komitetów będących członkami Rady Ministrów;

• Krajowa Rada Radiofonii i TV.

Ustawa może nakazać organowi wydać rozporządzenie lub upoważnić (bez obowiązku) organ do wydawania rozporządzeń. W takim wypadku organ może wydać rozporządzenie kiedy uzna to za stosowne. W obu rodzajach rozporządzeń musi się znaleźć odwołanie do przepisu ustawy nakazującego lub upoważniającego do wydania rozporządzenia. Rozporządzenia muszą być zgodne z Konstytucją, ustawami oraz ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, mogą dotyczyć tylko kwestii zawartych w upoważnieniu. O upadku rozporządzenia źle wydanego decyduje:

• Trybunał Konstytucyjny

• Naczelny Sąd Administracyjny

• Rada Ministrów

• Organ, który wydał dane rozporządzenie (samokontrola)

Prawo miejscowe.

Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązującego na obszarze działania tych organów (np. w danej gminie, mieście, województwie). Tak na przykład, aktem powszechnie obowiązującego prawa miejscowego jest uchwała rady miejskiej uzdrowiska o wprowadzeniu opłat klimatycznych pobieranych od wszystkich przebywających w nich kuracjuszy i wczasowiczów. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie, które następuje w odpowiednim organie publicznym lub w innym sposób.

Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące.

Aktami normatywnymi wewnętrznie obowiązującymi w Polsce są:

• Konstytucja (Ustawa Zasadnicza);

• Ustawa;

• Akty normatywne o randze ustawy;

• Rozporządzenie wykonawcze Rady Ministrów (Prezesa Rady Ministrów, poszczególnych ministrów i prezydenta);

• Uchwała Rady Ministrów;

• Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów (ministra);

• Uchwała Sejmu lub Senatu;

• Akty normatywne prawa miejscowego;

Promulgacja aktu normatywnego.

Promulgacja - (podpisanie) i ogłoszenie w organie promulgacyjnym aktu prawnego

Warunkiem wyjścia w życie Konstytucji, ustaw, rozporządzeń, aktów normatywnych, prawa miejscowego oraz umów międzynarodowych jest ich ogłoszenie. Konstytucję, ustawy, rozporządzenia i ratyfikowane umowy międzynarodowa ogłasza się w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej. W różny sposób ogłasza się akty prawa miejscowego, czasami zamiast ogłoszenia w formie publikacji w dziennikach urzędowych jedynie podaje się je do wiadomości w formie ogłoszenia wywieszonego w siedzibie władz gminy lub rozplakatowuje. Akty normatywne prawa miejscowego najczęściej ogłasza się w dziennikach urzędowych, zazwyczaj w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski”, w pewnych sytuacjach w ogóle się jednak ich nie publikuje. Przyjmuje się, że norma prawna obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak, niż od dnia opublikowania. Generalny alt prawny wchodzi w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym (publikacyjnym), chyba, że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w życie. Vacatio legis (spoczynek prawa) - czas oczekiwania na wejście prawa. Czas dzielący daty opublikowania i wejścia w życie aktu normatywnego jest on wykorzystywany na zapoznanie się z nowym prawem i na przygotowanie się do jego przestrzegania i stosowania.

Zmiana aktu normatywnego.

Z biegiem czasu prawo może okazać się niezupełne lub w pewnych fragmentach błędna można je wtedy zmodyfikować

Nowelizacja

Dodanie lub zmiana określonych przepisów. Nowelizacji aktu dokonuje się aktem o takiej samej mocy prawnej np. ustawa

Kompilacja (inkorporacja) prawa - połączenie kilku aktów w jeden bez dokonywania zmian w treści

Kodyfikacja prawa - całościowe, kompleksowe uregulowanie danej sfery życia publicznego w sposób, który może stanowić odstępstwo niekiedy zupełnie zasadnicze. Nowatorskie od uregulowań dotychczasowych. W wyniku kodyfikacji prawa powstaje kodeks (np. cywilny, karny). Kodeks jest aktem normatywnym wydanym w formie ustawy (lub w formie równorzędnej). Reguluje on całość lub zasadniczą część stosunków składających się na daną sferę życia publicznego. Kodyfikacja uznaje się za najdoskonalszą, najdojrzalszą formę uregulowania prawnego.

Sprostowanie błędu

Jeżeli przy druku aktu prawnego pojawi się błąd, to można go sprostować poprzez umieszczenie w Dzienniku Ustaw odpowiedniego obwieszczenia prezesa Rady Ministrów.

Utrata mocy obowiązującej aktu normatywnego.

Każda norma prawna jest określona w czasie. Istnieją 4 sytuacje gdy akt prawny może wygasnąć:

Uchylanie normy prawnej - derogacja

• Wyraźna - nowy przepis stwierdza wyraźnie, że stary traci moc np. Art. 242 Konstytucji stwierdza, które ustawy tracą moc

• Milcząca - zasada, że jeżeli przepis starszy jest sprzeczny z nowym to starszy traci moc

Upływ terminu

Niektóre normy prawne mają zapisane ile czasu trwają np. budżet trwa 1 rok.

Warunek

Zapisane jest, że jeżeli coś określonego się wydarzy to dane prawo traci moc (to coś może się nigdy nie wydarzyć)

Zasada desuetudo (odwyknienia)

Wygasanie prawa przez długie nie używanie. Zasadnicze znaczenie ma brak zainteresowania adresatów przestrzeganiem danego prawa. Pojedyncze przypadki nanoszenia norm nie prowadzą do desuetudo. Jest to metoda kontrowersyjna, ponieważ pojawia się pytanie jak długo norma musi nie obowiązywać, kto decyduje o jej wygaśnięciu.

Obowiązywanie prawa (omówienie poglądów)

Obowiązywanie prawa - różne poglądy:

Formalne (tetyczne) obowiązywanie prawa. Stwierdzenie, że prawo obowiązuje gdy:

• Zostało właściwie wydane (przez kompetentny organ i zgodnie z procedurą)

• Nie zawiera sprzeczności, lub zostały one usunięta poprzez reguły kolizyjne. Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczność nie dało się wyeliminować.

• Nie zostało uchylane

• Zostało właściwie promulgowane. Pogląd formalnego obowiązywania prawa: wyklucza jego wygaśnięcie (tzn. obowiązuje aż zostanie uchylone). Nie można także odstąpić od prawa nawet jeśli jest ono źle ustanowione, niesprawiedliwie, anachroniczne itp.

Realne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa. Stwierdzenie poprzez badania czy występuje w skali masowej zgodność zachowań adresatów norm z tymi normami. Pojawia się to problem desuetudo. Pyt. 31

Aksjologiczno obowiązywanie prawa. Stwierdzenie czy prawo jest zgodne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi. Prawo, które nie spełnia takiego wymiaru zwane jest „ustawowym bezprawiem”. Co zrobić gdy prawo jest sprzeczne z wartościami:

• „dwa lex sed lex” - twarde prawo ale prawo - nic nie można

• podjąć prawne środki, aby zmienić takie prawo

• skarga obywatelska

• obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• legalny protest (pisanie petycji, demonstracje, strajki). Protest nie może przynosić szkody innym członkom społeczeństwa.

Obywatelskie nieposłuszeństwo tzn. otwarte łamanie prawa by pokazać, że jest ono złe.

Pojęcie stosunku prawnego.

PATRZ Pyt. 37, 38, 39

Stosunki prawne są jednym z rodzajów stanów społecznych, relacje między dwiema osobami, u których zachowanie wywołuję reakcję drugiej strony. Pojęcie jest przede wszystkim wykorzystywane dla opisania zależności między podmiotami prawa stanowią więc część języka prawniczego (mówi o dokumentach, komentuje te opisy), pojawiają się jednak także w aktach prawnych tym samym stanowi część języka prawnego (używa ustawodawca w aktach norm opisane dokumenty). Powstają, ulegają zmianie i wygasają w wyniku zdarzeń tzw. FAKTAMI PRAWNYMI.

Elementy stosunku prawnego.

Elementy:

Podmiot - osoby, które występują w nim jako uprawnione lub związane do określonego zachowania względem innych osób (uczestnik tego samego stosunku prawnego)

Przedmiot - określone zachowanie (np. naprawa samochodu, sprawowanie opieki nad dzieckiem), prawa osobiste, niemajątkowe prawa autorskie, przedmioty stosunków dotyczą obowiązki i uprawnienia osób będących jego stronami (usługodawcy i usługobiorcy)

Treść - składają się uprawnienia i obowiązki jego stron; rozłożone na pomiędzy wszystkie strony stosunku prawnego choć nie zawsze równomiernie, uprawnienia jakimi dysponują straty stosunku prawnego odpowiadają obowiązkom ich partnerów.

Nawiązanie, zmiana i wygaśnięcie stosunku prawnego.

Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają w wyniku zaistnienia wydarzeń zwanych faktami prawnymi. Różnorodne fakty prawne mogą być uporządkowane w następujący sposób:

Fakty prawne

Zdarzenie (dzieje się niezależnie od działania ludzkiego, np. gradobicie zniszczyło uprawę - ubezpieczenie)Zachowanie (zależy od działalności człowieka)

Czyn (zachowanie wywołujące skutki prawne, ale niezamierzone `inne' przez dokonującego czyn np. błędne wystawienie czeku)Czynność (działanie świadome zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych)

Czyn

DozwolonyNiedozwolone

W zakresie prawa cywilnego  Sankcja restytucyjnaW zakresie prawa karnego  Sankcja represyjna

Wykroczenie (karę wymierzyć może organ administracyjny)Przestępstwo (karę wymierzyć może tylko sąd)

Cięższe (zbrodnie)Lżejsze (występek)

Czynność

PrywatnaO charakterze władczym

O charakterze dwustronnym testamentO charakterze dwustronnymOrgan sądowy np. orzeczenie sądoweOrgan administracyjny np. akt administracyjny działania jednostkowe po przeprowadzeniu procedury i zgodnie z prawem np. pozwolenie na budowie

Wyrok kończy sprawę w danej instancjipostanowienieTeoretycy prawa wyróżniają różne podziały stosunków prawnych:

Typy stosunków prawnych.

1) Podział ze względu na metodę regulacji prawnej

a) Stosunki cywilnoprawne (prywatnoprawne)

• Równorzędność praw i obowiązków

• Ekwiwalentność świadczeń

• Dobrowolność nawiązania

• Dobrowolność ukształtowania

• Za zgodą obu stron można go rozwiązać

b) Prawno-administracyjna (publicznoprawne)

• Jednym z uczestników jest organ władzy publicznej mający do tego kompetencje

• Charakter jednostronny stosunku prawnego

• Podmiot jest podporządkowany, może się jedynie odwoływać

• Umowa adhezyjna - zawarcie umowy poprzez przystąpienie strony do zaproponowanej umowy.

2) Ze względu na stopień aktualizacji

a) Stosunki dwustronnie (lub wielostronnie) zindywidualizowane, kodywidualizacja to możnośćb) wskazania tożsamości podmiotu stosunku. Stosunki o tym charakterze wiążą się zazwyczaj z zawarciem umowy

c) Stosunki jednostronnie zindywidualizowane. W takim stosunku tylko jedna strona ma ściśle określoną tożsamośćd) inna podmioty występują anonimowo, np. stosunek własności - znany jest właściciel o określonych uprawnieniach, obowiązkach natomiast wszyscy inni mają prawa i obowiązki wobec właściciela

e) Stosunki obustronnie nie zindywidualizowane. W tym stosunku żaden podmiot nie jest znany co do swojej tożsamości. Przykładem może byćf) konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa. Niektórzy negują istnienia takich stosunków.

Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych.

Zdolność prawna (zdolność bierna) - zdolność do bycia podmiotem prawnym tzn. uczestnictwa w stosunkach prawnych. Inaczej jest to możliwość nabywania uprawnień i obowiązków względem innych osób. Osobie fizycznej przysługuje od urodzenia do śmierci, osobie prawnej od zaistnienia do ustania. Zdolność do czynności prawnych (zdolność czynna) - zdolność aby własnym działaniem nabywać prawa lub się ich wyzbywać tzn. jest to zdolność do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym. W postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. W przypadku osób prawnych zdolność ta przysługuje od zaistnienia do ustania, jednak w wypadku utraty organów reprezentujących zdolność tę przejmuje kutator wyznaczany przez sąd. W przypadku osób fizycznych pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się w chwili osiągnięcia pełnoletności (18 lat). Od 13 do 18 lat przysługuje ograniczona zdolność do czynności prawnych czyli możliwość nabywania praw i obowiązków w ograniczonym zakresie - opiekunowie mogą cofnąć działalność takiej osoby do stanu początkowego. Osoby w wieku od 7 do 13 lat mogą dokonywać prostych transakcji dnia codziennego inne czynności prawne dokonywać za nie opiekunowie. Osoby chore psychicznie, niedorozwinięte umysłowo lub dotknięte innymi zaburzeniami psychicznymi mogą być wyrokiem sądu całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnione tzn. pozbawione całkowicie (cofnięcie do kategorii 7-13 lub 0-7 lat) lub częściowo (cofnięcie do kategorii 13-18 lat). Zdolności do czynności prawnych. W tym wypadku zajmują się nimi wyznaczeni kuratorzy.

Osoby prawne i osoby fizyczne.

Osobą fizyczną - jest każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci. Według współczesnych ustawodawstwa, w tym polskiego, każda osoba. Fizyczna ma zdolność prawną tj. możność uczestnictwa jaka podmiot w stosunkach prawnych. Zdolność prawna to możność nabywania uprawnień i obowiązków względem innych osób. Mając zdolność prawną do nabywania uprawnień i obowiązków nie koniecznie określone uprawnienia i obowiązki nabywa się i posiada np. można być właścicielem domu ale nie zawsze jest się nim naprawdę. Zdolności prawnej odebrać lub ograniczyć nie można, jest uważana ona za stan przyrodzony. Osobie fizycznej przysługuje również zdolność do okładania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. Muszą być spełnione następujące warunki:

Osiągniecie pełnoletności (18 lat)

Nie utracenia zdolności do czynności prawnych w następstwie, złego stanu psychicznego. Osoby chore psychicznie, niedorozwinięte umysłowo lub dotknięte innymi zaburzeniami psychicznymi mogą być bowiem wyrokiem sądu całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnione tj. pozbawione całkowicie lub częściowo zdolności do czynności prawnych.

• Pełna zdolność do czynności prawny - 18

• 13 - człowiek nabywa ograniczoną zdolność do czynności prawnych (może być cofnięta przez opiekuna danej osoby np. kupno przez dziecko noweli, opiekun może zwrócić rower)

• 7 - proste transakcje życia codziennego np. kupno przez dziecko bułki, kodów itd.

• 18 lat - może głosować w wyborach, może być prezesem spółki

• 21 lat - sejm

• 26 lat - sędzia

• 30 lat - senat

• 35 lat - prezydent

Wyjątki!

Gdy osoba fizyczna zaginęła przyjmujemy fikcję prawną, że osoba zmarła. Możliwe jest jednak wznowienie postępowania kiedy pojawią się nowe okoliczności (np. osoba uznana za nieżywą zgłasza się po czasie).

Osoba prawna - jest tworem organizacyjnym powstałym na podstawie Kodeksu Cywilnego lub innych przepisów szczególnych i zwykle dysponującym (wyposażonym) pewnym majątkiem.

Powstanie osoby prawnej.

Osoby prawnej powstają w różnych trybach. Najczęściej wyróżnia się:

Tryb rejestrowy

• Osoba prawna powołana z inicjatywy założycieli, którzy zgłaszają się do rejestru dokumenty założycielskie np. spółka z o.o. Z chwilą zgłoszenia do rejestru staje się osobą prawną (sąd wydaje orzeczenie o w pisaniu spółki do rejestru)

• Najczęściej organem rejestrowym w Polsce jest sąd (mogą też być organy administracji publicznej)

Tryb ustawowy

• W drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja

• Przepisy ustawy nadają instytucji osobowości prawną,

• W Polsce powstają tak np. państwowe szkoły wyższe, agencje państwowe,

Tryb notyfikacyjny

• Wystarczy powiadomić odpowiednie władze państwowe

• Tak powstają partie polityczne

Likwidacja i rozwiązanie osoby prawnej.

Likwidacja - cały zespół czynności, procedur które mają miejsce przed ustaniem, utratą osobowości prawnej

Otwarcie likwidacji

Likwidacje zakładu (wpis do rejestru obole nazwy, sprzedaż towaru)

Wezwanie wierzycieli

Zaspokojenie wierzytelności

Podział majątku (spieniężenie)

Wypłacenie kwot likwidacyjnych wspólników

Sporządzenie bilansu zamknięcia (spółkę się rozwiązuje, wykreślenie z rejestru)

Likwidację można przerwać i wznowić działalność. Ustanie osoby prawnej - ogłoszenie upadłości

• Ktoś nie jest w stanie spłacać swoich długów.

• Majątek zostaje mu odjęty

• Zaczyna działać syndyk masy upadłościowej

• Spieniężenie majątku

• Zaspokojenie wierzytelności

Rodzaje osób prawnych.

Tradycyjnie rozróżnia się dwa rodzaje osób prawnych:

Zrzeszenia (korporacje np. stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe, kongregacje religijne) dla których istnienia przesądzające jest zgrupowanie pewnej liczby osób fizycznych (choć mogą także istnieć zrzeszenia osób prawnych)

Zakłady (np. przedsiębiorstwa, spółki) dla których istnienia przesądzające jest zgrupowanie pewnego majątku.

Osoby prawne krajowe, zagraniczne

• Kryterium siedziby - każda osoba prawna która ma siedzibę w Polsce - to osoba prawna krajowa (siedziba to inaczej miejsce rejestracji)

Międzynarodowe osoby prawne np. Bank Światowy, UE, EBOR (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju), międzynarodowy Fundusz Walutowy

Organy osoby prawnej i jej reprezentacja.

• Osoba prawna ma swoje organy, przy pomocy których kontaktuje się z otoczeniem.

• Organ (zarząd) to osoba fizyczna lub zespół osób fizycznych upoważnionych do prowadzenia spraw osoby prawnej (najczęściej istnieją zarząd, rada nadzorcza, zgromadzenie których funkcje określa statut prawny.

• W przypadku klasycznej spółki tylko zarząd jest upoważniony do reprezentowania spółki. Reprezentacja odbywa się na kilku poziomach.

• Przez organ zarządu lub jego pełnomocników

• Sytuacja awaryjna - gdy osoba prawna nie ma organu zarządzającego sąd ustala jej kuratora (prowadzącego tymczasem interesy do czasu utworzenia zarządu)

• W prawie polskim występują dwie reprezentacje:

• 1 - osobowa

• łączna - w imieniu osoby prawnej podpisuje minimum 2 osoby

• jeżeli umowę podpisuje 1 osoba trzeba sprawdzić, czy nie musi to być reprezentacja łączna, trzeba też upewnić się czy osoba podpisująca jest do tego upoważniona - tego szukamy w je jest w katalogu osób reprezentujących

Pojęcie organu władzy publicznej.

Prawo państwowe reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego. Głównym aktem prawnym z zakresu prawa państwowego jest Konstytucja. Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Konstytucja RP opiera się na zasadzie podziału władz. Władzą ustawodawczą jest w myśl ustawy Sejm i Senat. Sejm składa się z 460 posłów i jest wybierany na okres czterech lat. Sejm wybiera ze swego grona marszałka i wicemarszałków, którzy stanowią łącznie Prezydium Sejmu. Prezydium Sejmu powiększone o przewodniczących klubów poselskich stanowi tzw. konwent seniorów Organami Sejmu, powoływanymi do rozpatrywania i przygotowywania spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu są komisje sejmowe. Sejm powoływać może zarówno komisje stałe jak i nadzwyczajne. Posłowie z racji pełnienia poważnych i odpowiedzialnych funkcji mają zagwarantowany szeroki zakres swobody. Na straży tej gwarancji stoi tzw. nietykalność poselska oraz immunitet poselski. Nietykalność poselska polega na tym, że poseł nie może być aresztowany bez zgody Sejmu. Immunitet poselski polega natomiast na ograniczeniu możliwości prowadzenia przeciwko posłowi postępowania sądowego. Senat składa się ze 100 senatorów i jest wybierany na czteroletnią kadencję. Podobnie jak Sejm również i senat wybiera ze swego grona marszałka i wicemarszałków. Senat może również powoływać komisje senackie senatorowie podobnie jak posłowie nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karno- sądowej ani aresztowani bez zgody senatu. Bardzo poważną rolę wyznacza konstytucja Prezydentowi. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najważniejszym (najwyższym) przedstawicielem Rzeczpospolitej Polskiej w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych. Czuwa on nad przestrzeganiem Konstytucji stoi i niepodzielności jego terytorium oraz przestrzegania międzynarodowych umów. Prezydent jest wybierany na 5 lat i może być ponownie wybrany tylko jeden raz Prezydent jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich w głosowaniu tajnym. Kompetencje Prezydenta są szeroki. Mianuje i odwołuje on pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach oraz przyjmuje listy uwierzytelniające i odwoływujące przedstawicieli dyplomatycznych, innych państw, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe. Jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Może w uzasadnionych wypadkach wprowadzać stanu wojenny lub wyjątkowy. Prezydentowi przysługuje też szereg kompetencji w zakresie wysuwania lub obsadzania szeregu istotnych stanowisk (m. in. występuje z wnioskiem do Sejmu o powołanie lub odwołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego, powołuje sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa). Najistotniejszym w tym zakresie jest prawo Prezydenta. Desygnowania Prezesa Rady Ministrów oraz powoływana na jego wniosek Rady Ministrów w składzie przez niego zaproponowanym. Rada Ministrów (tj. rząd) jest powoływana przez Prezydenta w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzednie Rady Ministrów. Prezes Rady Ministrów najpóźniej w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie votum zaufania. Sejm uchwala votum zaufania bezwzględną większością głosów. Konstytucja w dalszych artykułach przewiduje tryb powoływania Rady Ministrów, gdyby w trybie wskazanym powyżej do powołania Rady Ministrów nie doszło. W systemie organów państwa Rada Ministrów jest organem o charakterze wykonawczym i zarządzającym. Kieruje ona całą administracją państwową we wszystkich dziedzinach jak gospodarka, nauka, oświata, zdrowie, komunikacja, łączność, budownictwo itd. Koordynuje ona działalność ministrów, uchwala corocznie projekt budżetu państwa, zapewnia wykonywanie ustaw, czuwa nad wykonaniem budżetu, kieruje pracą rządowej administracji terenowej. W skład Rady Ministrów wchodzi Prezes Rady Ministrów (zwany premierem) oraz ministrowie. Mogą ponadto wchodzić w skład Rady Ministrów vice prezesi oraz przewodniczący określonych w ustawach komitetów. Konstytucja normuje także uprawnienia szeregu poważnych organów o nieco zróżnicowanym charakterze. Są to organy następujące:

Trybunał Konstytucyjny, którego członków wybiera Sejm, orzekli w szczególności o zgodności z Konstytucją ustaw i innych przepisów prawa pochodzących od naczelnych organów państwowych.

Trybunał Stanu, wybierany przez Sejm spoza jego grona, orzeka od odpowiedzialności osób zajmujących określone w ustawie najwyższe stanowiska państwowe z naruszeniem Konstytucji i ustaw

Najwyższa Izba Kontroli, podporządkowana Sejmowi, jest organem działającym na zasadzie kolegialności, sprawującym kontrolę administracji rządowej oraz innych jednostek przewidzianych ustawą o NIK. Na jej czele stoi Prezes powoływany przez Sejm za zgodą Senatu.

Rzecznik Praw Obywatelskich, powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat. Stoi na straży praw i wolności człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i innych aktach normatywnych.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Jej członkowie powoływanie są przez Sejm, Senat i Prezydenta Rzeczpospolitej.

Organy sądownicze - sądy jako organy wymiaru sprawiedliwości charakteryzują się w szczególności tym, że wyposażone są w tzw. niezawisłość, powołane są specjalnie do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, oraz tym, że wykonują jurysdykcję w szczególnej procesowej formie, gwarantującej prawidłowy wymiar sprawiedliwości. Niezawisłość sądów polega na ich uniezależnieniu i wyodrębnieniu organizacyjnym od innych organów państwa. Brak hierarchicznej podległości sądów innym organom uniemożliwia wydawanie sądom poleceń lub rozkazów co do określonego rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy. Z niezawisłości sądów wiąże się niezawisłość sędziowska polegająca na pełnej niezależności sądów w sprawowaniu urzędu sędziowskiego, a przede wszystkim w wydaniu konkretnego orzeczenia. Organizacja sądownictwa opiera się u nas na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej. Nadzór jaki w zakresie orzecznictwa sprawują sądy hierarchiczne wyższe nad niższym przejawia się w możliwości ponownego rozpatrywania sprawy po wydaniu orzeczenia przez sąd niższej instancji na forum sądu wyższej ustawy po wniesienie środka odwoławczego. Kontrola w toku instancji ma niezmiernie doniosłe znaczenie. Ponieważ jest to kontrola w zakresie prawidłowości orzecznictwa, daje ona możliwości dokonywania korektur i zmian orzeczeń nietrafnych, niedostatecznie precyzyjnych nie uwzględniających całokształtu okoliczności sprawy itd. W Polsce istnieją sądy rejonowe, okręgowe, apelacyjne (zwane sądami powszechnymi) oraz Sąd Najwyższy. Ponadto istnieją sądy specjalne tj. sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.

Rodzaje organów władzy publicznej.

PATRZ PYT 46

Organ władzy publicznej i jego urząd.

PATRZ PYT 46

Istota kompetencji organu władzy publicznej.

PATRZ PYT. 46

Przedmiot stosunku prawnego.

Trzy typy:

Coś czynią (dokonuje jakiejś czynności) np. wchodzę do jeziora

Powstrzymują się od jakiegoś działania np. nie wchodzę do jeziora

Tolerowanie czyjegoś działania

Przedmiotem stosunku prawnego może być określane zachowanie (np. naprawa samochodu zlecana warsztatowi usługowemu) sprawowanie opieki nad dzieckiem przez wynajętą piastunkę. Może nim być przedmiot materialny (majątkowy) np. samochód przekazany komuś w użytkowanie lub sprzedawany, dam stanowiący czyjąś własność, wynajmowane mieszkanie, prąd elektryczny nabywany od zakładu energetycznego. Przedmiotem stosunku bywają też prawa np. prawa osobiste (np. niemajątkowe prawa aktorski). Przedmiotu stosunku właśnie dotyczą owe obowiązują i uprawnienia osób będących jego stronami (np. obowiązki i uprawnienia usługodawcy i usługobiorcy, związane z naprawą samochodu, kupującego i sprzedającego dom, najemcy i właściciel mieszkania, autora i wydawcy dzieła literackiego).

Treść stosunku prawnego.

Stosunki prawne są jednym z rodzajów stosunków społecznych, czyli takich relacji między przynajmniej dwiema osobami, w których zachowania jednej strony (działania lub zaniechania) wywołują reakcję innej strony (działanie lub zaniechanie) i podlegają kontroli norm społecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych, wewnątrzorganizacyjnych itp.). pojęcie stosunku prawnego jest przede wszystkim wykorzystywane w naukach prawnych dla opisania zależności miedzy podmiotami prawa. Stanowi więc część języka prawniczego. Pojawia się jednak także w aktach prawnych. Tym samym pojęcie to stanowi część języka prawnego. Na treść stosunku prawnego składają się uprawnienia i obowiązki jego podmiotów (stron). Na przykład, sprzedający samochód ma obowiązek dostarczyć go kupującemu w dobrym stanie technicznym i bez wad prawnych (np. nie może to być samochód kradziony), zapewnić serwis napraw w ramach gwarancji i rękojmi, kupujący zaś ma obowiązek zapłacić umówioną cenę i samochód odebrać od sprzedawcy. Zwykle uprawnienia i obowiązki rozłożone są między wszystkie podmioty (strony) stosunku prawnego, choć nie zawsze równomiernie. Uprawnieniom, jakim dysponują strony stosunku prawnego, odpowiadają korelatywnie obowiązki ich partnerów w tym stosunku prawnym

Treść stosunku prawnego - uprawnienia i obowiązki łączące podmiot stosunku prawnego

Ekwiwalentne uprawnienia i obowiązki

np. burmistrz narzuca obowiązek płacenia podatku od gruntu.

Prawo skuteczne wobec wszystkich.

Przyczyny i zasady podziału prawa na gałęzie.

Dzielenie prawa na gałęzie jest wielowiekowym procesem postępującym wraz z rozwojem cywilizacji i rozszerzaniem się zakresu oddziaływania państwa na stosunki społeczne. Zasadami podziału prawa na gałęzie są:

• Charakter stosunków społecznych, które prawo reguluje.

• Np. dlaczego prawo dzieli się na publiczne, prywatne

• Podmiot regulacji, czyli określenie tego, kogo prawo dotyczy

• Zakres terytorialny regulacji (ogólnopaństwowe lub lokalne)

Teoretycy prawa wyróżniają rozmaite rodzaje stosunków prawnych. Niezależnie od różnic podmiotowych. Stosunki prawne mogą być wyróżnione ze względu na metodę regulacji prawnej. A zatem;

1) Stosunki cywilnoprawne. Cechami charakterystycznymi stosunków cywilnoprawnych jest to, że:

a) Strony (podmioty) tych stosunków są równoprawne (równorzędne). Żadna ze stron nie znajduj się w pozycji władczej (zwierzchniej) wobec pozostałych;

b) Nawiązanie stosunków jest (z pewnymi wyjątkami) dobrowolne. Dotyczy to zwłaszcza stosunków wynikających z zawartych z zawartych umów (zasada swobody umów). Niekiedy strony mogą rozwiązaćc) te stosunki w drodze dobrowolnie zawartego porozumienia;

d) Przedmiot i treśće) stosunków są z wyłączeniem sytuacji, gdy odnoszą się do normy iuris cogentis, określane swobodnie przez strony (zasada swobody umów). W przypadku innych typów stosunków cywilnoprawnych (np. z zakresu prawa rzeczowego, spadkowego) nie zawsze sięga ona tak daleko, w przypadku zaś deliktów (np. wyrządzenia szkody) jest bardzo ograniczona;

f) Sankcjami, jakie grożą w przypadku naruszenia uprawnień lub niewykonania obowiązków z zakresu prawa cywilnego są sankcja nieważności czynności prawnej lub sankcja egzekucyjna.

2) Stosunki prawnoadministracyjne. Charakteryzują się one tym, że:

a) Strony tych stosunków nie są równoprawne (równorzędne). Występuje w nich, jako jedna ze stron, władza publiczna (państwowa, samorządowa) reprezentowana przez któryś z jej organów (np. wojewodę, ministra, wójta). Strona ta wobec pozostałych (np. osób fizycznych - obywateli, osób prawnych - spółki prawa handlowego0 zajmuje pozycję władczą;

b) Zawiązanie stosunku prawnego może nie byćc) dobrowolne dla jednej strony (np. obywatela0, a nawet obu jego stron. Wynikaćd) ono może z jednostronnej decyzji organu władzy publicznej (np. decyzji wywłaszczeniowej) lub z mocy samego prawa (np. obowiązku meldunkowego);

e) Przedmiot i treśćf) stosunku są z reguły określone mocą norm iuris cogentis, a zatem nie mogą byćg) dowolnie ustalane przez strony;

h) Sankcjami, jakie grożą w przypadku niewykonania obowiązków (zakazów, nakazów) nałożonych na strony, są sankcja egzekucyjna i (niekiedy, posiłkowo) karna.

3) Stosunki prawnokarne. Problem stosunków prawnokarnych jest dyskusyjny. W szczególności podnosi się, że można patrzeć4) na ich istnienie dwojako. Po pierwsze, rozumieć5) przez nie można więzi prawne łączące wszystkich ze wszystkimi (por. niżej uwagi nt. stosunków abstrakcyjnych), a polegające na powszechnym obowiązku powstrzymywania się od popełniania czynów karalnych. Po drugie, stosunki te ujmować6) można jako więzi prawne wynikające z dokonanego już - przez indywidualny, skonkretyzowany co do swojej tożsamości podmiot - czynu przestępczego. Sposób, w jaki przedstawiamy dalej stosunki prawnokarne, zgodny jest z drugim z tych punktów widzenia. Tak więc:

a) Stosunki prawnokarne nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu zabronionego przez ustawę karną;

b) Stroną tego stosunku (obok przestępcy) jest państwo działające za pośrednictwem kompetentnych organów, które zajmują w stosunku prawnokarnym pozycje zwierzchnie (władcze). Nie są to zatem stosunki między równorzędnymi stronami. Jednakże pewne więzi prawne łączą też dokonującego czyn przestępczy z pokrzywdzonym. Tj. ofiarą przestępstwa. Uprawnienia pokrzywdzonego wobec przestępcy określa np. Kodeks postępowania karnego;

c) Położenie prawne stron tych stosunków wyznaczone jest przez normy o charakterze iuris cogentis.

d) Sankcje mają charakter karny, a posiłkowo ( w stosunkach wynikających z prawa karnego procesowego) - egzekucyjny.

Stosunki prawne bywają tez wyróżniane ze względu na liczbę podmiotów, które w nich uczestniczą.

1) Stosunki prawne dwustronne (np. między kupującym a sprzedającym, między małżonkami, najemca a najmującym mieszkanie);

2) Stosunki prawne wielostronne, w których występuje więcej niż dwu uczestników (np. spółka, spółdzielnia). Stosunki tego rodzaju są często otwarte na nowe podmioty, które pragną się do nich dołączyć3) . Liczba tych podmiotów - zarówno osób prawnych, jak i fizycznych - może być4) , z samej istoty tego stosunku, nieograniczona (np. spółka akcyjna)

Prawo materialne i prawo formalne.

Prawo materialne to ogół norm regulujących treść stosunków prawnych - czyli obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków oraz ewentualnie - określających sankcje za nieprzestrzeganie, niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie granic uprawnień. Tak np. istnieje prawo karne materialne (ujęte w zasadniczej części przez kodeks karmy), prawo cywilne materialne (ujęte przede wszystkim w kodeksie cywilnym), prawo materialne administracyjne itp.

Prawo formalne określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związany z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym. Postępowanie to jest regulowane przez takie m.in. akty normatywne jak: Kodeks postępowania karnego, kodeks postępowania cywilnego, kodeks postępowania administracyjnego. Charakter prawnoformalny mają także uregulowania dotyczące postępowania prawotwórczego ujęte, np. w Konstytucji oraz regulaminach Sejmu i Senatu.

Prawo publiczne i prawo prywatne.

Prawo publiczne - jest prawem odnoszącym się do interesu państwa, reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa np. prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, finansowe.

Prawo prywatne - jest prawem dotyczącym korzyści poszczególnych jednostek, reguluje stosunki między równoprawnymi głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych itp. np. prawo cywilne, handlowe, rodzinne.

PRAWO PUBLICZNE

• Prawo konstytucyjne - to całokształt norm prawnych dotyczących ustroju państwa, tj. takich, których przedmiotem regulacji są podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, czyli normy określające pozycję państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, podmiot władzy w państwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status jednostki w państwie i przysługujące jej prawa oraz wolności a także nałożone na nią obowiązki, zasady organizacji i funkcjonowania organów państwowych oraz relacje między nimi, a także zasady tworzenia prawa.

• Prawo administracyjne - normy prawne służące organizatorskiej działalności administracji państwowej, a także przepisy prawne określające warunki powstawania i sferę stosunków administracyjnych oraz przepisy o powstawaniu organów administracyjnych, o ich wzajemnych stosunkach i trybie działania. Merytorycznie sfera stosunków społecznych objętych przepisami prawa administracyjnego nie jest niezmienna. Ustawodawca może zrezygnować z regulowania pewnej dziedziny w trybie administracyjnym i przenieść je do regulacji w trybie cywilnoprawnym, bądź ograniczyć do niezbędnego minimum ingerencję administracyjną (publiczna gospodarka lokalami). Zakres tych regulacji, o których decyduje ustawodawca, zależy od bieżących potrzeb i od poglądów na metody rozwiązywania zagadnień życia społecznego i metody wpływania na funkcjonowanie gospodarki narodowej.

• Prawo karne - to zbiór przepisów, których celem jest zwalczanie niepożądanych czynów, zwanych przestępstwami, za pomocą właściwych prawu karnemu środków, do których należą - kary i środki zabezpieczające. Prawo karne możemy podzielić na prawo karne materialne, które określa z jednej strony zasady odpowiedzialności karnej, zasady wyłączania tej odpowiedzialności, zasady wymiaru kary, a z drugiej strony określa jakie czyny stanowią przestępstwa (ustala katalog przestępstw) i jakie za nie grożą kary. Obok prawa karnego formalne zwane też prawem karnym procesowym. To prawo reguluje sposób postępowania organów państwowych w razie popełnienia przestępstwa, tj. ustalenia czy zostało ono popełnione, przez kogo i jak należy względem tego - sprawcy postąpić. Sprawy wykonania kar czy środków zabezpieczających reguluje prawo karne wykonawcze. W jego ramach prawo penitencjarne reguluje sprawy wykonania kary pozbawienia wolności. Obok powyższego prawa karnego można dzielić inaczej, tj.: na prawo dotyczące - wykroczeń i wtedy jest ono nazywane prawem o wykroczeniach. Najdrobniejsze, najmniej niebezpieczne niepożądane zachowania się stanowić mogą naruszenia dyscyplinarne. To ostatnie prawo zwane jest prawem dyscyplinarnym. Dość często używamy jeszcze innego wyróżnienia prawa karnego. Jeśli dotyczy ono ogółu sprawców nazywane jest prawem karnym powszechnym, jeśli dotyczy tylko pewnej kategorii sprawców, np. żołnierzy, to mówimy o prawie karnym wojskowym, a gdy wyróżnienie następuje ze względu na przedmiot regulacji, np. ochronę interesów Skarbu Państwa, to mamy do czynienia z prawem karnym skarbowym.

• Prawo finansowe - zespół norm prawnych określających tworzenie i wydatkowanie zasobów pieniężnych w szczególności ma zapewnić środki finansowe na realizację zadań państwa, gwarantując jednocześnie parlamentowi prawo kontroli nad gospodarką finansowa państwa. Prawo finansowe reguluje funkcjonowanie budżetu, podatków, banków oraz przedsiębiorstw państwowych. Uważa się, że normy prawa finansowego w krajach o gospodarce rynkowej stanowią podstawowy instrument interwencjonizmu państwowego

PRAWO PRYWATNE

• Prawo cywilne - powszechnie uznana i skodyfikowana - gałąź polskiego prawa; przedmiotem uregulowania prawa cywilnego są stosunki cywilnoprawne (art. 1 KC). Często prawo cywilne określane jest jako „prawo życia codziennego”, jest to o tyle uzasadnione, iż wyróżniając stosunki społeczne, będące przedmiotem regulacji prawa cywilnego wskazuje się, iż są to stosunki o doniosłości majątkowej oraz związane z nimi stosunki niemajątkowe (kryterium „przedmiotu regulowania”), ukształtowane na zasadzie równorzędności podmiotów, ściślej braku podległości jednego podmiotu wobec drugiego (kryterium „metody regulowania”). W ten sposób uregulowane zostały podstawowe stosunki związane z zaspokajaniem przez człowieka jego potrzeb życiowych (w równej mierze materialnych, jak i wyższego rzędu) oraz stosunki związane z prowadzeniem, najszerzej rozumianej, działalności gospodarczej. Dominującą zasadą prawa cywilnego jest zasada „autonomiczności” podmiotów, najpełniej realizująca się w zapewnieniu swobody kształtowania przez podmioty prawa cywilnego swojej sytuacji prawnej (swoboda umów) oraz zapewnieniu rozstrzygania powstałych sporów przez niezależny od stron sąd. Ponadto charakteryzując prawo cywilne wskazuje się na dominację - odszkodowania jako sposobu ochrony interesów podmiotów prawa cywilnego oraz brak przymusu w zakresie samej realizacji ochrony tych interesów, jak i pośrednictwa organów państwa w tym zakresie (np. prokuratury, sądów itp.); większość sporów powstałych na tle uregulowania prawa cywilnego można rozwiązać samym porozumieniem stron, bez zwracania się do sądu.

• Prawo handlowe - zespół norm, z natury rzeczy należących przede wszystkim do dziedziny prawa cywilnego (prywatnego), które regulują organizację (ustrój) osób prowadzących działalność gospodarczą (przedsiębiorców) oraz czynności handlowe powstające między tymi podmiotami a innymi osobami występującymi zarówno w wewnętrznym (krajowym) jak i międzynarodowym obrocie gospodarczym. Miejsce prawa handlowego w krajowym systemie prawa jest poddawane w doktrynie i literaturze specjalistycznej różnym ocenom; zgłaszane są rozmaite uwagi, wnioski, postulaty de lege lata i de lege ferend. Prawo handlowe wyodrębniło się z szeroko rozumianego prawa gospodarczego; zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, istnieją podstawy by mówić o ukształtowaniu się tego prawa jako odrębnej dyscypliny prawniczej. W wiekach średnich prawo handlowe było prawem stanu kupieckiego (łac. lex mercatoria). Początkowo składały się na nie przede wszystkim normy prawa zwyczajowego, później - pisanego (stanowionego). Historia prawa handlowego ukazuje różne sposoby jego regulacji na świecie; świadczy też o dynamicznym rozwoju tej sfery prawnej dotyczącej podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczym i prawnym.

• Prawo rodzinne - według przeważającego poglądu jest to wyspecjalizowany - dział prawa - cywilnego zawierający normy prawne regulujące majątkowe i osobiste stosunki małżeństwa, także istnienia więzi - pokrewieństwa oraz - przysposobienia. Podstawowym aktem prawnym jest aktualnie KRO. Pomimo istnienia uregulowania kodeksowego, prawo rodzinne uznaje się za dział prawa cywilnego, a nie za odrębną - gałąź prawa. Decydujące znaczenie ma tu przyjęta przez ustawodawcę jako podstawowa, cywilna metoda regulacji stosunków rodzinnych, brak swoistej „części ogólnej” i w efekcie bezpośrednie, a nie odpowiednie, zastosowanie przepisów prawa cywilnego do stosunków regulowanych przez prawo rodzinne (w szczególności dotyczy to regulacji zawartej w części ogólnej KC).

Prawo międzynarodowe publiczne - charakterystyka ogólna.

Termin „prawo międzynarodowe” jest stosunkowo niedawny, gdyż pojawił się dopiero w końcu XVIII wieku. Uprzednio używano nazwy „prawo narodów”, która potocznie funkcjonuje do dzisiaj, a konsekwentnie używana jest przez naukę niemiecką (Völkerrecht). Od prawa międzynarodowego publicznego należy odróżnić prawo prywatne międzynarodowe. To ostatnie jest bowiem częścią wewnętrznego prawa poszczególnych państw i stanowi dział w szeroko rozumianym systemie krajowego prawa cywilnego (reguluje cywilno-prawne stosunki osób fizycznych i prawnych, w których występuje element obcy). Pojęcie prawa międzynarodowego i jego zdefiniowanie nie jest jednoznaczne w nauce prawa międzynarodowego. Zależy bowiem od poglądów na temat - podmiotowości, - źródeł prawa itp. ważnych zagadnień teoretycznych. Najogólniej i bezspornie można stwierdzić, że jest to zespół norm prawnych regulujących stosunki pomiędzy podmiotami tego prawa, głównie pomiędzy państwami. Powyższa definicja jest jednak bardzo ogólna i w niewielkim stopniu charakteryzuje prawo międzynarodowe. Można zauważyć, że do połowy XX wieku w nauce definicje prawa międzynarodowego określające ten dział prawa były bardzo zawężające. Obecnie uznaje się jego szerszy zakres. Początkowo uznawano, że prawo międzynarodowe to system prawny regulujący stosunki pomiędzy państwami wzajemnie się uznającymi za przynależne do społeczności międzynarodowej. Ta bardzo wąska definicja nie wytrzymała próby czasu. Oczywiście, jak już wspomniano, definicja odzwierciedla pogląd tego kto ją formułuje. I tak nauka angielska kładła nacisk na źródła prawa, stąd typowa definicja angielska obejmuje ten właśnie element. Z kolei nauka radziecka zwracała uwagę na klasowość prawa i dlatego w szkole radzieckiej prawa międzynarodowego dominowały definicje uwzględniające tę specyfikę. Stosunkowo liczne z czasem stały się poglądy, iż prawo międzynarodowe nie jest - inaczej niż np. prawo karne czy cywilne - zhierarchizowanym systemem norm prawnych. Nie jest to system wyczerpujący, gdyż ciągle prawo to jest zmienianie, tworzone lub uzupełniane. Dlatego współcześnie uważa się, że prawo międzynarodowe to zespół (zbiór) norm prawnych (umownych, zwyczajowych i uchwalonych) regulujących stosunki wzajemne pomiędzy państwami, państwami a innymi podmiotami oraz tymi innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Prawo to posiada szereg istotnych cech odróżniających je w zdecydowany sposób od innych dziedzin prawa. Należą do nich m.in.: brak ustawodawcy (prawo to tworzą dla siebie same podmioty), dobrowolność przy przyjmowaniu zobowiązań (tylko te normy są wiążące, które państwo przyjęło bez groźby lub użycia przymusu i dobrowolnie je zaakceptowało), swoboda kształtowania prawa (państwo wiązane jest jedynie normami ius cogens oraz zakresem swobody innych w tej samej dziedzinie), brak aparatu przymusu (ponieważ państwa są równe suwerennie i nie ma ustawodawcy, nie może, bez zgody państw, istnieć jakiś aparat przymusu), specyfika - sankcji oraz dobrowolność oddania sporu do rozstrzygnięcia sądowego (brak przymusowej, tj. bez zgody państwa, jurysdykcji międzynarodowej). Powyższe cechy powodują, iż pojawiają się poglądy negujące w ogóle istnienie prawa międzynarodowego, skoro jest ono tak bardzo inne w swojej filozofii od pozostałych dziedzin prawa. Z uwagi na te cechy szczególne powstała - dualistyczna teoria odnośnie stosunku prawa międzynarodowego wewnętrznego.

Prawo Unii Europejskiej - charakterystyka ogólna.

Rozporządzenie i dyrektywa w prawie europejskim.

Rozporządzenia - zawierają regulacje generalną i abstrakcyjną i są ustawami Unii.

• Stopień ogólności i abstrakcyjności różni je od decyzji, która niezależnie od nazwy zawsze jest konkretna indywidualna;

• Jest wiążące we wszystkich swych częściach - tym różni się od dyrektywy;

• Obowiązuje bezpośrednio, nie wymaga aktu transformacji do porządku wewnętrznego ani ogłoszenia zgodnego z przepisami prawa krajowego. Musi być opublikowane w Dzienniku Urzędowym UE.

Dyrektywa - wiąże organy państwa, do którego jest skierowana.

• Państwo, do którego skierowano dyrektywę ma obowiązek wydać przepisy krajowe, odpowiadające treści dyrektywy (dwustopniowy proces stanowienia prawa).

• Formą realizacji dyrektywy na ogół jest ustawa lub rozporządzenie

• Stosowanie - zazwyczaj nie bezpośrednie. Podlega transformacji do prawa wewnętrznego. Trybunał Sprawiedliwości uznał bezpośrednią skuteczność dyrektyw w wyjątkowych przypadkach. Po transformacji należy zbadać, czy zrealizowano dyrektywę prawidłowo.

Organy Unii europejskiej.

Organami wchodzącymi za pośrednictwem Wspólnot w skład Unii są Parlament Europejski, Rada Unii Europejskiej, Komisja europejska i Trybunał Sprawiedliwości (Europejski).

• Parlament Europejski - jest jednym z podstawowych organów wspólnych dla trzech - Wspólnot Europejskich, tj. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Euratomu i Wspólnoty Europejskiej 9dawne EWG). Jest to organ Wspólnot, który przeszedł najbardziej obszerną ewolucję. Powołany był jako Zgromadzenie, które w 1985 roku przemianowało się na Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne, by od 1962 roku przyjąć dzisiejszą nazwę. Została ona potwierdzona w Traktacie o Unii Europejskiej. Aktualnie w skład Parlamentu Europejskiego wchodzą wybierani od 1979 roku w wyborach powszechnych i bezpośrednich posłowie reprezentujący wyborców z różnych krajów. Wybierani są na okres 5 lat w liczbie 626 posłów przy zachowaniu ilościowych preferencji dla krajów mniejszych (np. Niemcy mają 99 miejsc a Luksemburg 6). Członkowie Parlamentu tworzą różne frakcje polityczne (najliczniejszą obecnie są socjaliści). Ze swojego grona na ˝ kadencji ( a więc z rotacją) wybierają Przewodniczącego i 14 Wiceprzewodniczących. Organem obsługi Parlamentu (tj. organem administracyjnym) jest mający w Luksemburgu siedzibę Sekretariat Generalny. Z kolei sesje Parlamentu (raz w miesiącu) odbywają się z Strasburgu, a Komisje i frakcje zwykle obradują w Brukseli. Początkowo Parlament Europejski posiadał niewiele znaczące funkcje opiniodawcze i w pewnym zakresie kontrolne. Wobec potrzeby niwelowania tzw. Deficytu legitymacji demokratycznej w działalności Wspólnot i Unii, w latach 1985-1986 i szczególnie w 1992 roku (Traktat z Maastricht) znacznie rozszerzono kompetencje Parlamentu Europejskiego. Najogólniej wykonuje on funkcję: politycznej kontroli wobec innych organów (głównie Komisji Europejskiej), kontroli budżetu i jego współtworzenia w zakresie wydatków tzw. nieobligatoryjnych (np. polityki regionalnej, ekologicznej itp.) oraz współudziału w tworzeniu prawa wtórnego (tzw. Procedura współpracy określana w art. 189c Traktatu o Wspólnocie Europejskiej) w niektórych dziedzinach (np. ochrony środowiska, funduszy specjalnych itp.). Do ważnych uprawnień Parlamentu, zmierzających wyraźnie do wzmocnienia jego legitymacji demokratycznej, należy także mianowanie przez ten organ - Ombudsmana, tj. Rzecznika Praw Obywatelskich oraz wyznaczanie kandydatury Przewodniczącego Komisji Europejskiej. Parlament podejmuje uchwały bezwzględną większością oddanych głosów. Zwykłą większością głosuje nad mniej istotnymi sprawami formalnymi. Większość kwalifikowana (odpowiednio 2/3 lub 3/5) wymagana jest przy zgłaszaniu wotum nieufności wobec Komisji lub przy uchwalaniu budżetu (a właściwie wskaźników jego zmian).

• Rada Unii Europejskiej - zgodnie z art. 4 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską (w redakcji zmian dokonanych przez Traktat z Maastricht) jednym z głównych organów dla - Wspólnot Europejskich jest Rada (uprzednio zwana Radą Ministrów), która sama od 1993 roku przyjęła dla siebie nazwę Rada Unii Europejskiej, chociaż nie jest organem Unii lecz trzech Wspólnot. Do Układu Fuzyjnego (tj. do jego wejścia w życie w 1967 roku) Rada funkcjonowała odrębnie dla każdej ze Wspólnot (EWG, EWWiS, EURATOM). Od 1 lipca 1967 roku jest jednym dla trzech Wspólnot organem, którego zasady funkcjonowania jako organu danej organizacji wyznacza status tejże organizacji. W skład Radu Unii Europejskiej wchodzą przedstawiciele rządów państw członkowskich w radzie ministrów. Ministra - bez prawa głosowania - może zastępować inny funkcjonariusz państwowy. Skład owych ministrów nie jest stały i fluktuacja ta zależy od tematyki obrad Rady. Tak więc w rzeczywistości każdy przedmiot „polityki” (np. kulturalnej, rolnictwa itp.) ma jakby „własną” radę w momencie gdy ci właśnie ministrowie procedują jako organ jednej ze Wspólnot. W praktyce wyróżnia się tzw. Rady specjalne zwoływane ad casuum. Rada spotyka się co najmniej raz w miesiącu na zamkniętych dla publiczności posiedzeniach. Obradom, w systemie półrocznych rotacji, w dniach 1 stycznia i 1 lipca, przewodniczy kolejno każde państwo członkowskie. Zgodnie z aktami założycielskimi, do podstawowych kompetencji Rady należy (art. 145):

Zapewnienie ogólnej koordynacji polityki gospodarczej,

Podejmowanie odpowiednich decyzji,

Przekazywanie - Komisji europejskiej uprawnień do realizacji przepisów,

Realizacja polityki gospodarczej i monetarnej.

Jest to więc główny organ legislacyjny i decyzyjny Wspólnot koordynujący politykę gospodarczą państw członkowskich. Rada uchwala wiążące akty prawne w trzech trybach; jednomyślnie (w wyraźnie określonych w Traktatach sprawach), większością głosów (o ile inny tryb nie wynika wprost z Traktatu) i kwalifikowaną większością głosów tzw. „ważonych” (pozostałe sprawy, tj. realnie większa część uchwał). System głosów ważonych przyznaje różnym państwom różną liczbę głosów w zależności od roli i pozycji zajmowanej we Wspólnotach. Niemcy, Włochy, Wielka Brytania i Francja posiadają po 10 głosów, Hiszpania 8, Belgia, Grecja, Holandia, Portugalia po 5, Austria i Szwecja po 4, Dania Finlandia i Irlandia po 3, a Luksemburg ma 2 głosy. „za uchwałą” muszą być, z łącznej liczby 87 głosów, 62 głosy. Jeśli uchwała podejmowana jest nie na wniosek Komisji, wówczas te 62 głosy muszą pochodzić od co najmniej 10 państw. Organ ten jest bardzo aktywnym prawodawcą i w 1994 roku wydał łącznie ok. 500 wiążących uchwał. Aktualnie, w procesie prawotwórczym, rada współdziała z - Parlamentem Europejskim, a nieuwzględnienie tego obowiązku powoduje nieważność aktu Rady. Rada posiada organy współdziałające i doradcze w postaci sekretariatu (Sekretarz Generalny i 7 Dyrektoriatów Generalnych) i innych organów. Z tych należy wyróżnić tzw. COREPER tj. Komitet Stałych Przedstawicieli Państw, który grupując ambasadorów państw członkowskich akredytowanych przy Wspólnocie przygotowuje merytoryczne prace Rady w zależności od stopnia osiągniętych wstępnie uzgodnień w dwóch grupach (sprawy uzgodnione, spawy nie uzgodnione). Rada posiada ponadto swoje organy pomocnicze w postaci Komitetu Społeczno-ekonomicznego (222 członków reprezentujących różnych producentów, pracowników, grupy zawodowe, itp.) oraz Komitet Regionów (222 członków będących przedstawicielami administracji samorządowej, komunalnej i regionalnej). Komitety są organami opiniującymi zarówno dla Rady jak i dla Komisji. Rada Unii Europejskiej w Brukseli lub Luksemburgu. Jej Sekretariat ma siedzibę w Brukseli. Proceduje w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin i jeżeli wydanie aktu rady nastąpiło z naruszeniem regulaminu, wówczas akt taki podlega unieważnieniu przez - Trybunał sprawiedliwości (Europejski).

• Komisja Europejska - jest podstawowym organem wykonawczym - Wspólnot Europejskich. Dla jej określenia Traktat z Maastricht używa terminu Komisja. Organ ten jednak przyjął sam dla siebie nazwę Komisja europejska i jest ona oficjalnie używaną nazwą. Początkowo, tj. do Układu Fuzyjnego (ze skutkiem od 1 lipca 1967 roku), każda z trzech Wspólnot (EWWiS, EWG i EURATOM) miała własny organ wykonawczy. Zgodnie ze statutem EWWiS organ ten nosił miano Wysokiej władzy, która miała wyraźnie ponad narodowy charakter. Powołane przez statuty EWG i EURATOM Komisje nie miały takiego charakteru. Od 1967 roku Komisja jest wspólnym organem dla trzech Wspólnot. Obecnie w jej skład wchodzi 20 komisarzy, którzy są niezależnymi - „funkcjonariuszami międzynarodowymi”. Wśród Komisarzy musi być minimum jeden obywatel każdego państwa Wspólnot i maksimum dwóch obywateli z jednego państwa (obecnie: z RFN, Włoch, Francji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii). Mianowanie Komisarzy określa art. 158 Traktatu o Wspólnocie Europejskiej ( dotyczący EWG) i przewiduje jednomyślne wyznaczenie kandydata na Przewodniczącego Komisji przez rządy w porozumieniu z - Parlamentem Europejskim. Z tym kandydatem uzgadniane są pozostałe osoby mające być Komisarzami, które następnie zatwierdzane są przez Parlament Europejski. Po tych formalnych akceptacjach dokonanych przez ten organ, rządy krajów członkowskich jednomyślnie mianują członków Komisji Europejskiej. Kadencja członków Komisji obecnie wynosi 5 lat (uprzednio 4 lata). Komisja odpowiada politycznie przed Parlamentem, który może en bloc wyrazić wotum nieufności. Ponadto Komisarz może sam zrezygnować z funkcji lub być jej pozbawionym decyzją - Trybunału Europejskiego podjętą na umotywowany (np. naruszeniem tajemnicy zawodowej itp.) wniosek - Rady unii lub samej Komisji. Komisja zbiera się na cotygodniowych posiedzeniach przygotowywanych przez własny Sekretariat mający siedzibę w Brukseli. Każdy z Komisarzy ma jeden głos a uchwały zapadają bezwzględną większością głosów przy kworum minimum 11 osób. Zazwyczaj stosowana jest, zgodna z regulaminem, procedura pisemnych uzgodnień przyspieszająca działanie Komisji. Każdy Komisarz opiekuję się co najmniej jedną sferą działalności Wspólnot (quasi-resortem) i ma do swojej dyspozycji tzw. Gabinet składający się z najbliższych doradców. Aparat administracyjny Komisji składa się z ponad 15000 urzędników, z czego ok. 2000 osób to własne służby lingwistyczne. Aparat ten zorganizowany jest w 23 Dyrekcje Generalne, 8 Służb specjalnych, jak np. Sekretariat, Służba Prawnicza, Urząd Statystyczny i inne. Każdy z 11 języków narodowych jest językiem oficjalnym. Komisja, będąc organem wykonawczym, posiada jednak szereg nietypowych dla zwykłego organu wykonawczego uprawnień (art. 155 Traktatu). Do funkcji Komisji należy m.in. inicjatywa prawodawcza. Organ ten przygotowuje i inicjuje zdecydowaną większość uchwał - Rady. Jest to zarówno prawo jak i obowiązek. Komisja może także sama podejmować w pewnym wypadkach wiążące uchwały. W sprawach wyraźnie określonych w Traktacie (np. art. 48 ust. 3 lit. d) Komisja może wydawać akty wiążące - rozporządzenia, dyrektywy i decyzje, a także wydaje akty wykonawcze w sprawach wyraźnie przekazanych jej przez Radę (i w granicach umocowania, co wyraźnie stwierdził Trybunał Sprawiedliwości). Komisja reprezentuje Wspólnoty na zewnątrz prowadząc negocjacje z państwami i organizacjami i pełni ogólne funkcje zarządzające. Jednym z najistotniejszych zadań Komisji jest jednak ogólny nadzór nad prawidłowością wykonywania i stosowania prawa pierwotnego i prawa wtórnego (europejskie prawo). W tym celu wydaje upomnienia, opinie oraz kieruje skargi do trybunału. Ona także bierze udział w przygotowywaniu budżetu oraz zarządza specjalnymi funduszami (jak Europejski Fundusz Rozwoju, Europejski Fundusz Socjalny, Europejski fundusz Rozwoju Regionalnego). Organ ten wielokrotnie poddawany był krytyce jako symbol swoistej „eurokracji”.

• Trybunał sprawiedliwości (Europejski) - w oparciu o Traktat o wspólnych organach z 25 marca 1957 roku ustalono, iż podobnie jak Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości będzie wspólnym organem, sądowym dla trzech Wspólnot (EWG, EURATOM i EWWiS). Organ ten określany jest bądź jako „Trybunał Sprawiedliwości” (tak w języku angielskim, hiszpańskim, portugalskim, francuskim i włoskim), bądź jako Trybunał Wspólnot Europejskich (w liczbie mnogiej w języku niemieckim) lub Trybunał Europejski (doktryna). Zgodnie z regulaminem i statusem Trybunału, jego aktualny skład to 15 Sędziów oraz 9 Adwokatów Generalnych (od 10 stycznia 1995 roku),. Każde państwo członkowskie wystawia więc jednego Sędziego, który reprezentuje dany system prawny. Owi, w pełni niezależni, posiadający najwyższe zawodowe kwalifikacje Sędziowie, powoływani są przez zgodną wolę wszystkich państw na okres 6 lat. Sędziowie - z wyjątkiem uzyskania zgody Rady na zatrudnienie jako wykładowcy na uniwersytetach - mają absolutny zakaz podejmowania innych prac czy funkcji politycznych. Adwokaci Generalni - każdorazowo wybrani wg takich jak Sędziowie kryteriów i zasad - mają w zasadzie miejsca rotacyjne. Jedynie RFN, Francja, Włochy i Wielka Brytania mają stałe miejsca do obsadzenia. Ich kadencja także trwa 6 lat. Adwokat Generalny (zwany także Rzecznikiem Generalnym) ma za zadanie przedstawienie prawnej opinii oraz proponowanego rozstrzygnięcia w sprawie, jaka toczy się przed Trybunałem. Formułuje więc obszerne wnioski z uzasadnieniem, które ma duże teoretyczne znaczenie. Trybunał ze swego grona wybiera Przewodniczącego (na 3 lata), który jednak nie ma głosu decydującego w sprawie. Rozstrzygnięcia zapadają większością głosów w pełnym składzie sędziowskim (rzadko) przy kworum minimum 9 Sędziów lub częściej, w ograniczonych składach 3 lub 5 Sędziów. W pełnym składzie Trybunał orzeka jedynie na wniosek państwa członkowskiego lub organu Wspólnot, o ile są one stroną w danym sporze. Procedura nie przewiduje dokooptowania Sędziego ad hoc czy narodowego. Procedura obejmuje trzy fazy; pisemną, badawczą i ustną. Językiem roboczym Trybunału jest język francuski,. Orzeczenia Trybunału są ostateczne i muszą być uzasadniane. Sentencja wyroku jest ogłaszana, a wyrok staje się prawomocny z chwilą jego ogłoszenia. Wykonanie wyroku następuje w oparciu o tytuł wykonawczy i należy do organów egzekucyjnych państw członkowskich. Tytułami wykonawczymi są decyzje Rady i Komisji dotyczące indywidualnego obowiązku zapłaty oraz same wyroki Trybunału, o ile nie zostały wydane przeciwko państwu członkowskiemu. Podmiotem posiadającym legitymacją czynną są Komisja Europejska, Rada Unii Europejskiej i państwa członkowskie, a także w zakresie wnoszenia skarg przeciwko wszelkim aktom Wspólnot osoby fizyczne i prawne, jeżeli wykażą, że przez taki akt naruszone zostały bezpośrednio ich indywidualne interesy. Trybunał rozstrzyga spory pomiędzy państwami (jako sąd międzynarodowy), między organami Wspólnot (np. z powodu nieważności aktu, kompetencji), w sporach Komisja - państwo, organy a jednostka, czy w przypadku tzw. orzeczeń wstępnych. Te ostatnie są istotnym elementem realizacji wyłącznej kompetencji Trybunału w zakresie interpretacji europejskiego prawa i stwierdzenia ważności aktów organów Wspólnoty (w przyszłości także Europejskiego Banku Centralnego). Wielość uprawnionych do wystąpienia w charakterze strony przed Trybunałem oraz przeróżne causa, które umożliwiają wszczęcie postępowania pozwalają zauważyć, iż Trybunał Sprawiedliwości pełni zarówno funkcje sądu konstytucyjnego (dla prawa europejskiego), administracyjnego (np. legalność decyzji organów), międzynarodowego, itp. od 1989 roku, tj. od utworzenia Sądu I Instancji, nie pełni już funkcji sądu pracy, chyba, że jako instancja odwoławcza. Spory kategorii tzw. urzędniczej rozstrzyga bowiem także 15-osobowy Sąd I Instancji (ponadto rozpatruje niektóre spory dot. Braku decyzji odnośnie konkurencji i koncentracji przedsiębiorstw), dla którego Trybunał jest instytucją odwoławczą (ale tylko w tzw. kwestiach prawnych). Trybunał Sprawiedliwości oraz jego Sekretariat z Kierownikiem Administracyjnym Trybunału, mają siedzibę w Luksemburgu.

Podział współczesnego prawa polskiego na gałęzie.

1) Prawo publiczne i prywatne

Prawo publiczne - jest prawem odnoszącym się do interesu państwa, reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa np. prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, finansowe.

Prawo prywatne - jest prawem dotyczącym korzyści poszczególnych jednostek, reguluje stosunki między równoprawnymi głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych itp. np. prawo cywilne, handlowe, rodzinne.

PRAWO PUBLICZNE

• Prawo konstytucyjne - to całokształt norm prawnych dotyczących ustroju państwa, tj. takich, których przedmiotem regulacji są podstawowe instytucje oraz zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, czyli normy określające pozycję państwa w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych, podmiot władzy w państwie i formy jej sprawowania przez suwerena, status jednostki w państwie i przysługujące jej prawa oraz wolności a także nałożone na nią obowiązki, zasady organizacji i funkcjonowania organów państwowych oraz relacje między nimi, a także zasady tworzenia prawa.

• Prawo administracyjne - normy prawne służące organizatorskiej działalności administracji państwowej, a także przepisy prawne określające warunki powstawania i sferę stosunków administracyjnych oraz przepisy o powstawaniu organów administracyjnych, o ich wzajemnych stosunkach i trybie działania. Merytorycznie sfera stosunków społecznych objętych przepisami prawa administracyjnego nie jest niezmienna. Ustawodawca może zrezygnować z regulowania pewnej dziedziny w trybie administracyjnym i przenieść je do regulacji w trybie cywilnoprawnym, bądź ograniczyć do niezbędnego minimum ingerencję administracyjną (publiczna gospodarka lokalami). Zakres tych regulacji, o których decyduje ustawodawca, zależy od bieżących potrzeb i od poglądów na metody rozwiązywania zagadnień życia społecznego i metody wpływania na funkcjonowanie gospodarki narodowej.

• Prawo karne - to zbiór przepisów, których celem jest zwalczanie niepożądanych czynów, zwanych przestępstwami, za pomocą właściwych prawu karnemu środków, do których należą - kary i środki zabezpieczające. Prawo karne możemy podzielić na prawo karne materialne, które określa z jednej strony zasady odpowiedzialności karnej, zasady wyłączania tej odpowiedzialności, zasady wymiaru kary, a z drugiej strony określa jakie czyny stanowią przestępstwa (ustala katalog przestępstw) i jakie za nie grożą kary. Obok prawa karnego formalne zwane też prawem karnym procesowym. To prawo reguluje sposób postępowania organów państwowych w razie popełnienia przestępstwa, tj. ustalenia czy zostało ono popełnione, przez kogo i jak należy względem tego - sprawcy postąpić. Sprawy wykonania kar czy środków zabezpieczających reguluje prawo karne wykonawcze. W jego ramach prawo penitencjarne reguluje sprawy wykonania kary pozbawienia wolności. Obok powyższego prawa karnego można dzielić inaczej, tj.: na prawo dotyczące - wykroczeń i wtedy jest ono nazywane prawem o wykroczeniach. Najdrobniejsze, najmniej niebezpieczne niepożądane zachowania się stanowić mogą naruszenia dyscyplinarne. To ostatnie prawo zwane jest prawem dyscyplinarnym. Dość często używamy jeszcze innego wyróżnienia prawa karnego. Jeśli dotyczy ono ogółu sprawców nazywane jest prawem karnym powszechnym, jeśli dotyczy tylko pewnej kategorii sprawców, np. żołnierzy, to mówimy o prawie karnym wojskowym, a gdy wyróżnienie następuje ze względu na przedmiot regulacji, np. ochronę interesów Skarbu Państwa, to mamy do czynienia z prawem karnym skarbowym.

• Prawo finansowe - zespół norm prawnych określających tworzenie i wydatkowanie zasobów pieniężnych w szczególności ma zapewnić środki finansowe na realizację zadań państwa, gwarantując jednocześnie parlamentowi prawo kontroli nad gospodarką finansowa państwa. Prawo finansowe reguluje funkcjonowanie budżetu, podatków, banków oraz przedsiębiorstw państwowych. Uważa się, że normy prawa finansowego w krajach o gospodarce rynkowej stanowią podstawowy instrument interwencjonizmu państwowego

PRAWO PRYWATNE

• Prawo cywilne - powszechnie uznana i skodyfikowana - gałąź polskiego prawa; przedmiotem uregulowania prawa cywilnego są stosunki cywilnoprawne (art. 1 KC). Często prawo cywilne określane jest jako „prawo życia codziennego”, jest to o tyle uzasadnione, iż wyróżniając stosunki społeczne, będące przedmiotem regulacji prawa cywilnego wskazuje się, iż są to stosunki o doniosłości majątkowej oraz związane z nimi stosunki niemajątkowe (kryterium „przedmiotu regulowania”), ukształtowane na zasadzie równorzędności podmiotów, ściślej braku podległości jednego podmiotu wobec drugiego (kryterium „metody regulowania”). W ten sposób uregulowane zostały podstawowe stosunki związane z zaspokajaniem przez człowieka jego potrzeb życiowych (w równej mierze materialnych, jak i wyższego rzędu) oraz stosunki związane z prowadzeniem, najszerzej rozumianej, działalności gospodarczej. Dominującą zasadą prawa cywilnego jest zasada „autonomiczności” podmiotów, najpełniej realizująca się w zapewnieniu swobody kształtowania przez podmioty prawa cywilnego swojej sytuacji prawnej (swoboda umów) oraz zapewnieniu rozstrzygania powstałych sporów przez niezależny od stron sąd. Ponadto charakteryzując prawo cywilne wskazuje się na dominację - odszkodowania jako sposobu ochrony interesów podmiotów prawa cywilnego oraz brak przymusu w zakresie samej realizacji ochrony tych interesów, jak i pośrednictwa organów państwa w tym zakresie (np. prokuratury, sądów itp.); większość sporów powstałych na tle uregulowania prawa cywilnego można rozwiązać samym porozumieniem stron, bez zwracania się do sądu.

• Prawo handlowe - zespół norm, z natury rzeczy należących przede wszystkim do dziedziny prawa cywilnego (prywatnego), które regulują organizację (ustrój) osób prowadzących działalność gospodarczą (przedsiębiorców) oraz czynności handlowe powstające między tymi podmiotami a innymi osobami występującymi zarówno w wewnętrznym (krajowym) jak i międzynarodowym obrocie gospodarczym. Miejsce prawa handlowego w krajowym systemie prawa jest poddawane w doktrynie i literaturze specjalistycznej różnym ocenom; zgłaszane są rozmaite uwagi, wnioski, postulaty de lege lata i de lege ferend. Prawo handlowe wyodrębniło się z szeroko rozumianego prawa gospodarczego; zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, istnieją podstawy by mówić o ukształtowaniu się tego prawa jako odrębnej dyscypliny prawniczej. W wiekach średnich prawo handlowe było prawem stanu kupieckiego (łac. lex mercatoria). Początkowo składały się na nie przede wszystkim normy prawa zwyczajowego, później - pisanego (stanowionego). Historia prawa handlowego ukazuje różne sposoby jego regulacji na świecie; świadczy też o dynamicznym rozwoju tej sfery prawnej dotyczącej podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczym i prawnym.

Prawo rodzinne - według przeważającego poglądu jest to wyspecjalizowany - dział prawa - cywilnego zawierający normy prawne regulujące majątkowe i osobiste stosunki małżeństwa, także istnienia więzi - pokrewieństwa oraz - przysposobienia. Podstawowym aktem prawnym jest aktualnie KRO. Pomimo istnienia uregulowania kodeksowego, prawo rodzinne uznaje się za dział prawa cywilnego, a nie za odrębną - gałąź prawa. Decydujące znaczenie ma tu przyjęta przez ustawodawcę jako podstawowa, cywilna metoda regulacji stosunków rodzinnych, brak swoistej „części ogólnej” i w efekcie bezpośrednie, a nie odpowiednie, zastosowanie przepisów prawa cywilnego do stosunków regulowanych przez prawo rodzinne (w szczególności dotyczy to regulacji zawartej w części ogólnej KC).

2) Prawo o zasięgu ogólnopaństwowym

a) Tworzone przez naczelne i centralne organy państwa (parlament, rząd, ministrowie)

3) Prawo o zasięgu lokalnym (miejscowym)

a) Tworzone przez miejscowe organy administracji rządowej i organy samorządu terytorialnego

4) Prawo wewnętrzne

5) Prawo międzynarodowe publiczne

Termin „prawo międzynarodowe” jest stosunkowo niedawny, gdyż pojawił się dopiero w końcu XVIII wieku. Uprzednio używano nazwy „prawo narodów”, która potocznie funkcjonuje do dzisiaj, a konsekwentnie używana jest przez naukę niemiecką (Völkerrecht). Od prawa międzynarodowego publicznego należy odróżnić prawo prywatne międzynarodowe. To ostatnie jest bowiem częścią wewnętrznego prawa poszczególnych państw i stanowi dział w szeroko rozumianym systemie krajowego prawa cywilnego (reguluje cywilno-prawne stosunki osób fizycznych i prawnych, w których występuje element obcy). Pojęcie prawa międzynarodowego i jego zdefiniowanie nie jest jednoznaczne w nauce prawa międzynarodowego. Zależy bowiem od poglądów na temat - podmiotowości, - źródeł prawa itp. ważnych zagadnień teoretycznych. Najogólniej i bezspornie można stwierdzić, że jest to zespół norm prawnych regulujących stosunki pomiędzy podmiotami tego prawa, głównie pomiędzy państwami. Powyższa definicja jest jednak bardzo ogólna i w niewielkim stopniu charakteryzuje prawo międzynarodowe. Można zauważyć, że do połowy XX wieku w nauce definicje prawa międzynarodowego określające ten dział prawa były bardzo zawężające. Obecnie uznaje się jego szerszy zakres. Początkowo uznawano, że prawo międzynarodowe to system prawny regulujący stosunki pomiędzy państwami wzajemnie się uznającymi za przynależne do społeczności międzynarodowej. Ta bardzo wąska definicja nie wytrzymała próby czasu. Oczywiście, jak już wspomniano, definicja odzwierciedla pogląd tego kto ją formułuje. I tak nauka angielska kładła nacisk na źródła prawa, stąd typowa definicja angielska obejmuje ten właśnie element. Z kolei nauka radziecka zwracała uwagę na klasowość prawa i dlatego w szkole radzieckiej prawa międzynarodowego dominowały definicje uwzględniające tę specyfikę. Stosunkowo liczne z czasem stały się poglądy, iż prawo międzynarodowe nie jest - inaczej niż np. prawo karne czy cywilne - zhierarchizowanym systemem norm prawnych. Nie jest to system wyczerpujący, gdyż ciągle prawo to jest zmienianie, tworzone lub uzupełniane. Dlatego współcześnie uważa się, że prawo międzynarodowe to zespół (zbiór) norm prawnych (umownych, zwyczajowych i uchwalonych) regulujących stosunki wzajemne pomiędzy państwami, państwami a innymi podmiotami oraz tymi innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Prawo to posiada szereg istotnych cech odróżniających je w zdecydowany sposób od innych dziedzin prawa. Należą do nich m.in.: brak ustawodawcy (prawo to tworzą dla siebie same podmioty), dobrowolność przy przyjmowaniu zobowiązań (tylko te normy są wiążące, które państwo przyjęło bez groźby lub użycia przymusu i dobrowolnie je zaakceptowało), swoboda kształtowania prawa (państwo wiązane jest jedynie normami ius cogens oraz zakresem swobody innych w tej samej dziedzinie), brak aparatu przymusu (ponieważ państwa są równe suwerennie i nie ma ustawodawcy, nie może, bez zgody państw, istnieć jakiś aparat przymusu), specyfika - sankcji oraz dobrowolność oddania sporu do rozstrzygnięcia sądowego (brak przymusowej, tj. bez zgody państwa, jurysdykcji międzynarodowej). Powyższe cechy powodują, iż pojawiają się poglądy negujące w ogóle istnienie prawa międzynarodowego, skoro jest ono tak bardzo inne w swojej filozofii od pozostałych dziedzin prawa. Z uwagi na te cechy szczególne powstała - dualistyczna teoria odnośnie stosunku prawa międzynarodowego wewnętrznego.

6) Prawo wspólnotowe

Tworzone w ramach początkowo Wspólnot Europejskich (EWG, EURATOM), a następnie Unii europejskiej. Prawo to, dotyczące głównie stosunków gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach wewnętrznych członków Unii. Państwa, które, tak jak Polska, pragną zostać włączone w skład Unii Europejskiej, muszą dostosować swoje prawo wewnętrzne do wymogów (standardów) stawianych przez tę organizację.

• Tworzenie w ramach EWG i następnie UE

• Dotyczy głównie stosunków gospodarczych

• Powstaje w wyniku działania instytucji europejskich

• Wiąże w stosunkach wewnętrznych członków Unii

7) Prawo prywatne międzynarodowe

Prawo to nie jest jednak prawem międzynarodowym w znaczeniu wyżej przedstawionym. Jest to prawo wewnętrzne każdego kraju (w Polsce również obowiązuje ustawa z 1965 roku - Prawo prywatne międzynarodowe). Rozstrzyga ono, w jakim przypadku w sprawach prywatnych (cywilnych, handlowych, rodzinnych).

• Jest to prawo wewnętrzne każdego kraju

• Rozstrzyga, w jakim przypadku i zakresie obce prawo może w tym być stosowane w sprawach prywatnych (cywilnych, handlowych, rodzinnych).

Pojęcie i cele wykładni prawa.

Termin „wykładnia”, inaczej „interpretacja prawa”, oznacza proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt czynności określonej wyżej. Podkreślmy dla uniknięcia nieporozumień, ze przedmiotem wykładni (interpretacji) nie są normy, ale przepisy prawne. Wykładnia jest bowiem jedną z zasadniczych czynności wiążących się z wyprowadzaniem norm prawnych z przepisów (inne czynności to np. ustalanie, czy obowiązują przepisy, które mogłyby ewentualnie znaleźć zastosowanie w danym przypadku). W teorii prawa istnieje zasadniczy spór co do zakresu koniecznej wykładni prawa. Zdaniem jednych, wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu, albowiem clara non sunt interpretanda (nie dokonuje się wykładni tego, co jasne). Zgodnie z tym stanowiskiem potrzeba przeprowadzenia wykładni prawa wynika z:

Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w których pisane są teksty aktów normatywnych;

Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób doskonały posługuje się językiem prawnym (a nawet naturalnym);

Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych. Ma to niekiedy związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych. Bywa też rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom - większej swobody zachowań;

Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawienia się rozziewu między regulacją normatywną a rzeczywistością. Wynika to m.in. z rozbieżności między wiedzą, możliwościami technicznymi, zasobami materialnymi i ludzkimi, celami politycznymi tzw. ustawodawcy historycznego, tj. tego, który w przeszłości stanowił prawo, a ustawodawcy współczesnego oraz współczesnych podmiotów stosujących i przestrzegających prawo.

Natomiast zwolennicy drugiego stanowiska nie negują powyższych argumentów, lecz uważają je za niewystarczające. Twierdza bowiem, że wykładnia prawa jest konieczna zawsze, nawet przy względnie jasnych przepisach. Podstawowym celem wykładni jest odtworzenie normy prawnej (wyprowadzenie, odkodowanie normy z przepisów), a więc sformułowanie pełnej reguły zachowania, z wszelkimi warunkami składającymi się na hipotezę i z wszelkimi elementami dyspozycji. Jeśli więc przyjmuje się rozróżnienie normy prawnej i przepisu prawnego, to konsekwentnie należy przyjąć, iż wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów. Jasność przepisów jedynie ułatwia zadanie prawnikowi, lecz nie czyni jego rozwiązania zbytecznym

Rodzaje wykładni prawa.

Wykładnię prawa podzielić można na szczegółowe rodzaje lub typy ze względu na różne kryteria. Pierwszą typologią jest zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący. Występuje zatem:

Wykładnia autentyczna. Dokonywana jest ona przez ten podmiot (organ władzy publicznej), który przepis ustanowił. Zasięg (terytorialny) i moc wiążąca (obowiązywania) tej wykładni są równe zasięgowi i mocy wynikającej z położenia w hierarchii aktów normatywnych przepisów interpretowanych. Ten, kto stanowi przepis, może określać jego znaczenie.

Wykładnia legalna. Dokonywana jest przez upoważniony do tego organ państwa. W stosunku do ustaw, upoważnienie konstytucyjne do dokonywania ogólnej wykładni legalnej posiadała w latach 1952-1989 Rada Państwa PRL, a w latach 1989-1997 Trybunał Konstytucyjny. O ile Rada Państwa praktycznie nie korzystała z tego uprawnienia, o tyle w przypadku Trybunału jego uchwały w sprawie ustalenia wykładni ustaw okazały się instytucją o poważnym znaczeniu prawnoustrojowym. Niektóre uchwały wykładnicze Trybunału miały w istocie charakter prawotwórczy, tym bardziej, ze w odróżnieniu od orzeczeń dotyczących konstytucyjności ustaw, były ostateczne i powszechnie obowiązujące. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku zniosła instytucję powszechnie obowiązującej, ogólnej, legalnej wykładni ustaw dokonywanej przez trybunał i nie upoważniła innego organu do dokonywania takiej wykładni, a dawniejsze uchwały wykładnicze Trybunału straciły moc powszechnie obowiązującą. Obecnie nie ma więc w Polsce organu, który mógłby dokonywać takiej wykładni. Niekiedy szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni danego aktu normatywnego przez wskazany organ państwa (np. ministra) zawarte jest w treści tego aktu lub aktu (np. ustawy) powołującego do życia ten organ. W odróżnieniu od wykładni legalnej ogólnej, ten rodzaj wykładni nazywany jest wykładnią legalną delegowaną.

Wykładnia operatywna zwana też wykładnią organów stosujących prawo. Takiej wykładni na użytek aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu mogą dokonywać wszystkie organa władzy publicznej (państwowej i samorządowej, ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej). Wykładnia ta wiąże organ jej dokonujący i podmioty, wobec których prawo jest stosowane. Szczególne znaczenie ma tu jednak wykładnia sądowa. Dokonywana jest ona w procesie stosowania prawa zarówno przez sądy pierwszej, jak i wyższych instancji. Podkreślić tu wypada rolę, jaką odgrywa wykładnia sądu Najwyższego. Wykładnia dokonywana przez SN może mieć różną postać:

Sąd Najwyższy może rozpoznawać tzw. Skargi kasacyjne wnoszone przez strony od orzeczeń sądu instancji (sądów apelacyjnych), jeśli strona stawia zarzut sprzeczności takiego orzeczenia z prawem. W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji Sąd Najwyższy, działający zwykle w składzie trzyosobowym, uchyla zaskarżone orzeczenie ( a tylko wyjątkowo może je zmienić orzekając co do istoty sprawy). Jeżeli zaskarżone orzeczenie zostanie uchylone i sprawa zostanie przekazana do ponownego rozpoznania, sąd, któremu sprawa zostanie przekazana, jest związany wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy. Natomiast inne sądy, jak również inne składy Sądu Najwyższego nie są związane taką wykładnią przepisów. Wykładnia taka oddziaływuje jednak pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane i odmienna interpretacja przepisów może być uznana za błąd co do prawa;

Sąd Najwyższy może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Nie są to uchwały dotyczące bezpośrednio konkretnych spraw. Do ich podjęcia dochodzi na wniosek określonego organu (Prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Ministra Sprawiedliwości itp.). uchwały takie zapadają w składzie siedmiu sędziów, w składzie całej izby Sądu Najwyższego (np. Izby cywilnej), połączonych izb lub w pełnym składzie Sądu Najwyższego. Uchwały składów siedmioosobowych nie wiążą bezpośrednio nikogo, choć ich prestiż jest znaczny;

Drugi typ uchwał Sąd Najwyższy może podejmować w następstwie przedstawienia mu do rozstrzygnięcia tzw. Zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Uchwały takie są podejmowane również w składach siedmioosobowych i większych. Wiążą one sąd lub skład orzekający Sądu Najwyższego, który takie zagadnienie przedstawił. Inne podmioty takimi uchwałami nie są związane;

Uchwały siedmioosobowych składów Sądu Najwyższego zapadające w trybie określonym w punktach (b) i (c) mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli taki siedmioosobowy skład o to wystąpi. Natomiast uchwały całej izby, połączonych izb lub pełnego składu Sądu Najwyższego uzyskują taką moc automatycznie z chwilą ich podjęcia. Wykładnia taka dokonana wiąże wówczas również inne składy orzekające Sądu Najwyższego, inne sądy są nią związane tylko w ten sposób, że orzeczenie wbrew zasadzie prawnej może być uznane za obrazę prawa i przez to za podstawę zaskarżenia orzeczenia.

Powyższe postacie interpretacji przepisów, choć formalnie nie są wiążące, odgrywają w praktyce istotną rolę, gdyż w wielu krajach (w tym w Polsce) przyjęte jest publikowanie orzeczeń najwyższych instancji sądowych (np. Sądu Najwyższego, NSA, Trybunału Konstytucyjnego), a także sądów apelacyjnych wraz z ich uzasadnieniami. Inne sądy ( a także inne organy państwa i osoby) kierują się zawartą w nich wykładnią uznając jej faktyczny autorytet. Chociaż mogą od tej wykładni odstąpić i przyjąć własną, w praktyce czynią to stosunkowo rzadko, narażają się bowiem na zarzut błędnej interpretacji przepisów prawa. Do niedawna istniała również instytucja tzw. Wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej. Wytyczne te polegały na uchwaleniu (zwykle przez całą izbę SN) i opublikowaniu wiążącej wszystkie sądy wykładni w zakresie określonych przepisów (np. przestępstw w ruchu drogowym albo przepisów o rękojmi za wady towarów i usług). Ustawą z grudnia 1989 roku zniesiono instytucję „wytycznych” uznając, że jest ona sprzeczna z zasadą niezawisłości sądu. W praktyce sądów sięga się jeszcze do tych wytycznych, jako ugruntowanych interpretacji konkretnych przepisów.

Wykładnia doktrynalna. Każdy może dokonywać prywatnie wykładni prawa na swój użytek. Nie ma jednak ona dla nikogo mocy wiążącej. Wykładnia doktrynalna jest w istocie wykładnią prywatną, tyle że przeprowadzaną przez prawników (naukowców, wybitnych praktyków). Jeśli oddziałuje niekiedy na decyzje organów stosujących prawo, to tylko siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących. Komentarze do aktów normatywnych (np. kodeksów) opublikowane niekiedy wraz z tymi aktami w nieoficjalnych wydawnictwach (tj. nie w dziennikach promulgacyjnych) zawierają właśnie wykładnię doktrynalną.

Wśród różnych przedstawionych wyżej rodzajów wykładni największe znaczenie, zarówno ze względu na reperkusje społeczne, jak i częstotliwość występowania, ma wykładnia organów stosujących prawo, a w szczególności wykładnia sądowa. Wykładnia autentyczna, legalna ogólna i legalna delegowana zdarza się rzadziej. Wykładnia organów stosujących prawo w istocie rozstrzyga o tym, czym prawo jest (jaką ono ma treść) w praktyce kształtowanej przez działania licznych organów władzy publicznej i w kontaktach z rozmaitymi podmiotami prawa, w tym z obywatelami. Przypomnijmy, że np. adepci amerykańskiej szkoły realizmu prawniczego skłonni są nawet twierdzić, że prawem jest to, co czynią sądy i (dodajmy od siebie) inne organa władzy publicznej podejmujące decyzje dotyczące obywateli. Wykładnia prawa może być także zróżnicowana ze względu na sposób dokonywania wykładni. Występują tu następujące rodzaje wykładni:

wykładnia językowa (językowo-logiczna). Polega na dokonywaniu interpretacji przepisów prawnych przy wykorzystaniu reguł znaczeniowych (semantycznych) i konstrukcyjnych (syntaktycznych, stylistycznych) języka prawnego i naturalnego, a także na zastosowaniu reguł poprawnego myślenia (logiki formalnej) i specyficznych reguł logiki prawniczej (quasi-logicznych).

wykładnia systemowa. Polega ona na ustalaniu rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego; w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa. Dokonując wykładni systemowej należy mieć m.in. na względzie to, iż w systemie prawa nie powinno być norm sprzecznych oraz to, że umieszczenie interpretowanego przepisu właśnie w tym, a nie innym miejscu aktu normatywnego podyktowane zostało racjonalnymi względami i zostało przez ustawodawcę świadomie postanowione, a zatem oddziałuje na znaczenie przepisu przez kontekst, w jakim ten przepis się znalazł;

wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna). Jej istota wyraża się w ustaleniu znaczenia przepisu zgodnie z celem (prawdopodobnym, domniemanym), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa. Przez cel (ratio legis) rozumie się zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa;

wykładnia porównawcza (w układzie synchronicznym i diachronicznym). Polega ona na ustaleniu znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych. W układzie synchronicznym porównuje się przepisy prawa obowiązującego w różnych (np. narodowych) systemach prawa. W układzie diachronicznym porównuje się obecnie obowiązujące przepisy z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi (wykładnia historyczna).

Trzecim kryterium zróżnicowania rodzajów wykładni są wyniki (zakres) wykładni. Porównując wnioski płynące z wykładni dokonywanej w różny sposób (np. wykładni językowej i celowościowej, językowej i systemowej), możemy nieraz stwierdzić, iż są one niezgodne, a nawet rozbieżne. Należy zatem dokonać wyboru spośród rozmaitych „właściwych" znaczeń przepisu. W ten sposób mamy do czynienia z:

wykładnią literalną (dosłowną). Występuje ona wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni wybierzemy te, które zostały ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka;

wykładnią rozszerzającą. Wykładnia ta (uwzględniając przede wszystkim rezultaty np. interpretacji celowościowej) wychodzi poza zakres znaczenia ustalonego w wyniku przeprowadzenia wykładni literalnej;

wykładnią zwężającą. Wykładnia ta (również na podstawie interpretacji np. celowościowej i systemowej) przyjmuje węższe rozumie przepisu (np. węższy krąg desygnatów użytych w przepisie terminów), niż wynikałoby to z wykładni literalnej.

Przyjęte jest, iż wykładnia językowa (językowo-logiczna) ma pierwszeństwo przed wykładnią systemową, funkcjonalną i, zwłaszcza, porównawczą. Nauka i praktyka prawa w sposób bardzo ostrożny podchodzą do możliwości stosowania wykładni rozszerzającej i zwężającej, ponieważ w wielu przypadkach prowadzi ona do wniosków contra legem. Możliwość stosowania wykładni rozszerzającej jest w niektórych działach prawa wykluczona (por. zasadę prawa karnego: nullum crimen sine lege poenali).

Reguły wykładni prawa.

Zastosowanie reguł interpretacyjnych pozwala ustalić „właściwe" znaczenie przepisów prawnych. Innymi słowy, reguły interpretacyjne należą do zespołu reguł „przekładu" przepisów na normy prawne. Reguły interpretacyjne nie są najczęściej dziełem ustawodawcy, nie są normami prawa. Zostały one wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą w ciągu wieków i stanowią dorobek światowej myśli prawniczej. Obowiązują one w tym sensie, że znajdują posłuch wśród prawników i są przez nich powszechnie stosowane. Oto najczęściej wykorzystywane reguły interpretacyjne językowej (językowo-logicznej) wykładni prawa:

do tekstu przepisu niczego nie wolno dodawać ani niczego odejmować (słów, znaków interpunkcyjnych itp.);

zwrotom języka prawnego nie należy, bez wyraźnego powodu, nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na gruncie języka naturalnego;

jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawnego, należy go rozumieć zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym języku (np. terminy „powód”, „najbliższy”, „zstępny”, „wina”);

zwroty (terminy) jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć jednolicie (nadawać im takie samo znaczenie);

zwrotów (terminów) brzmiących odmiennie nie należy rozumieć jednolicie, lecz odmiennie;

wyjątków od reguł ogólnych (leges specialis) nie wolno interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae).

Przypomnijmy, że dokonując wykładni językowej przepisów prawa należy się również posługiwać zasadami rozumienia każdego tekstu wynikającymi z reguł semantycznych, syntaktycznych i stylistycznych języka narodowego (np. polskiego), w którym akt normatywny jest pisany. Natomiast reguły inferencyjne pozwalają na wyprowadzenie norm z norm1. Schemat rozumowania inferencyjnego ująć można następująco: z normy N1, której treść została ustalona w procesie wykładni na podstawie przepisów PI, P2... Pn, stosując reguły inferencyjne RI1, R.12... RIn, wyprowadza się normy N2, N3 ... Nn. Jeżeli rozumowanie inferencyjne zostało przeprowadzone prawidłowo, N2, N3 ... Nn należą, do systemu prawa i obowiązują, na równi z normą N1. Wśród reguł inferencyjnych wskazać należy na następujące, jako na najczęściej wykorzystywane przez prawników:

jeżeli prawo pozytywne deklaruje (przyznaje) jakieś uprawnienia, dozwala na użycie środków (o ile nie są one wyraźnie zakazane) prowadzących do ich wykorzystania. Inny wariant tej reguły: jeśli prawo dozwala lub nakazuje osiągnięcie jakiegoś celu, to dozwala na skorzystanie ze środków prowadzących do tego celu („rozumowanie z celu na środki”). ,,Cel może uświęcać środki”, ale pod warunkiem, ze za ich wykorzystaniem przemawia niekwestionowana wysoka wartość celu (dobra osiąganego lub chronionego) przy niższej szkodliwości samego działania (środka) tzn. niższej wartości dobra poświęcanego. Zasada ta jest szczegółowo rozwinięta przez naukę prawa karnego już nie jako reguła inferencyjna, ale zasada prawa stanowionego, w ramach uregulowania tzw., ,,obrony koniecznej” i ,,stanu wyższej konieczności”. Tak np. użytkowanie mienia należącego do innej osoby bez jej zgody jest zakazane. Ale jeśli ktoś bez zgody właściciela zabrał np. cudzą łódź w celu ratowania tonącego, nie będzie to uznane za czyn karalny. Przyjmuje się bowiem, ze wartość, jaką przedstawia życie, jest oczywiście wyższa niż wartość łodzi, nawet jeśli łódź uległaby zniszczeniu w czasie akcji ratowniczej.

jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś ,,więcej”, uprawniony jest tez do czynienia czegoś ,,mniej”. Jest to rozumowanie zwane argumentum a fortiori (z silniejszego) w odmianie a maiori ud minus (z większego na mniejsze);

jeżeli komuś jest zakazane czynić coś ,,mniej”, tym bardziej zakazane jest mu czynić coś ,,więcej”. Jest to rozumowanie a fortiori w odmianie a minori ad maius (z mniejszego na większe);

jeśli kogoś, i tylko jego, dotyczy jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy. Podobnie, gdy z tekstu przepisu wynika, że adresatom normy nakazany jest tylko jeden, ściśle określony wzór postępowania - wszystkie inne zachowania są. niedozwolone. Są to różne warianty wnioskowania a contrario (argumentum a contrario, rozumowanie z przeciwieństwa).

Do reguł i referencyjnych zaliczyć też można wnioskowania przez analogię (per analogiam, zwane też argumentum a similii - wnioskowanie z podobieństwa), które znajdują zastosowanie przy usuwaniu luk w prawie (por. rozdz. VIII pkt 4).

Moc wiążąca wykładnie prawa.

Główne etapy procedury ustawodawczej w RP.

Parlament po otrzymaniu projektu ustawy od uprawnionego podmiotu (wedle polskiej tradycji określa się to mianem „wpłynięcia projektu do laski marszałkowskiej”) uruchamia procedurę legislacyjną. Procedura ta obejmuje:

tzw. czytania projektu, tj. debaty nad jego treścią. Obecnie w Polsce przewidziane są w Sejmie trzy czytania, przy czym pierwsze odbywa się w komisjach, chyba że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu a wówczas, tak jak pozostałe dwa czytania, przeprowadza się je na posiedzeniu plenarnym;

prace nad projektem w ramach stałych lub specjalnie powołanych do jego rozpatrzenia komisji parlamentarnych. Komisje te mogą zaproponować wniesienie do projektu poprawek lub sugerować jego odrzucenie albo przyjęcie. Kolejne czytania projektu są poprzedzone pracami komisji;

decyzje w sprawie projektu podejmuje się w głosowaniu. Głosowania w komisjach nie mają charakteru ostatecznego. O przyjęciu lub odrzuceniu projektu i o ostatecznej treści ustawy decydują głosowania na posiedzeniach plenarnych. Ustawę w Polsce uznaje się za przyjętą, gdy Sejm uchwali ją większością głosów (za przyjęciem padło więcej głosów niż przeciw), w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów (quorum). Niekiedy (np. w przypadku dokonywania zmian w konstytucji) konieczne jest osiągnięcie tzw. kwalifikowanej większości (np. 2/3) głosów, by ustawa została przyjęta, a wyjątkowo spełnienie dodatkowych np. przyjęcie zmian w drodze referendum.

w państwach, których parlamenty mają strukturę dwuizbową (np. Polska, także Francja, Wiochy, USA, RFN), w uchwalaniu ustaw bierze udział druga (zwana czasami, choć nie zawsze poprawnie, „wyższą”) izba parlamentu. Kompetencje drugiej izby w zakresie ustawodawstwa są w różnych krajach różnie nakreślone. Są one bardzo znaczne np. we Włoszech i USA, a skromne w Wielkiej Brytanii. W Polsce w uchwalaniu ustaw bierze udział Senat. Włącza się on do działania po uchwaleniu ustawy przez Sejm. Senat może zaaprobować ustawę bez zmiana uchwalić poprawki do niej lub ją odrzucić. W przypadku odrzucenia ustawy przez Senat lub uchwalenia do niej poprawek ustawa wraca do Sejmu. Sejm może decyzje Senatu odrzucić. Jeśli tego nie uczyni bezwzględną większością głosów (tj. za tym rozwiązaniem opowie się więcej niż potowa głosujących w obecności co najmniej potowy ustawowej liczby posłów), ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu proponowanym przez Senat lub za odrzuconą, gdy Senat zaproponował takie właśnie rozstrzygnięcie

uchwaloną przez parlament ustawę przedstawia się do podpisu głowie i państwa. W niektórych krajach (np. USA) głowa państwa (prezydent) może odmówić złożenia swojego podpisu pod ustawą, co uniemożliwia jej wejście w życie. Odmowę podpisu nazywa się wetem. Weto może mieć charakter bezwzględny (obecnie jest to przypadek rzadki) lub zawieszający. W tym drugim przypadku, weto może zostać przełamane ponowną uchwałą parlamentu podejmowaną najczęściej kwalifikowana większością głosów. W Polsce prezydent ma również prawo weta zawieszającego, Odrzucenie tego weta możliwe jest uchwalą, którą Sejm ponownie przyjmuje ustawę większością co najmniej 3/5 głosów;

podpisana przez głowę państwa ustawa podlega ogłoszeniu w urzędowym organie promulgacyjnym. Promulgacją nazywa się podpisanie i ogłoszenie aktu normatywnego;

w wielu krajach ustawy (i inne akty normatywne) podlegają kontroli pod względem ich konstytucyjności, tzn. zgodności z konstytucją państwa. Zasady poddawania ustaw badaniu ich konstytucyjności, tryb postępowania i skutki orzeczenia w tej sprawie są w różnych krajach rozmaite. Badanie konstytucyjności ustaw uchodzi za jedną z zasadniczych gwarancji państwa prawa i jest istotnym elementem w ustrojowym mechanizmie podziału władz. W Polsce orzekaniem o zgodności ustaw z Konstytucją oraz niższych niż ustawa aktów normatywnych z Konstytucją i ustawami zajmuje się Trybunał Konstytucyjny. Zarysowano tu jedynie ogólne zasady postępowania ustawodawczego.

Nie we wszystkich krajach są one we wszystkich szczegółach identyczne. Tak np. przyjmuje się w pewnych sytuacjach możliwość przyspieszenia i uproszczenia parlamentarnego postępowania prawotwórczego, rozszerzenie lub ograniczenie (w stosunku do przedstawionych) praw poszczególnych podmiotów (np. posłów, rządu) uczestniczących w czynnościach legislacyjnych, wnoszenia projektów ustaw, poprawek do nich itp. Jak już wyżej wspomniano, w licznych krajach znane są akty o randze ustawy uchwalane nie przez parlament, a przez organy władzy wykonawczej, np. przez rząd. Taką możliwość stwarzała również obowiązująca w Polsce w latach 1992-1997 tzw. „mała konstytucja”. Podkreślić warto, iż mimo istniejących uregulowań konstytucyjnych żaden akt rangi ustawowej wydany przez organ władzy wykonawczej (rząd) w latach 1992-1997 nie powstał.

Organy ustawodawcze w RP.

SEJM

w Polsce od XV do XVIII wieku najwyższy organ ustawodawczy, składający się z króla, senatu i izby poselskiej; początkowo nazwa określająca ogólnopaństwowe (walne) zjazdy króla, rady królewskiej, przedstawiciel i szlachty poszczególnych ziem (urzędników ziemskich) oraz większych miast, zwoływane przez króla zazwyczaj co dwa lata na sześć tygodni (sejm zwyczajne, ordynaryjne); od 1493 roku - od zjazdu w Piotrkowie - wykształcił się podział na dwie izby: poselską (sejm właściwy) oraz senat; od czasu konstytucji nihil novi (1505) sejm staje się najwyższym organem ustawodawczym;

sejm konwokacyjny - nazwa sejmów odbywających się w okresie bezkrólewia, na których ustalano czas i miejsce elekcji;

sejm koronacyjny -nazwa sejmów kończących okres bezkrólewia, zwoływanych w Krakowie (z wyjątkiem roku 1764 - w Warszawie). w czasie których elekta zaprzysięgano na artykuły henrykowskie i pacta conventa oraz odbywała się koronacja;

sejm rokoszowy - nazwa sejmu, w którym mógł uczestniczyć każdy szlachcic;

sejm skonfederowany - nazwa sejmu, zawiązywanych w XVIII wieku pod laską konfederacji (tj. jako związki szlachty mające na celu obronę jej interesów albo realizację określonych żądań politycznych), do której przystępowali imiennie posłowie i senatorowie; uchwały sejmu. skonfederowanego zapadały większością głosów - odejście od zasady jednomyślności (liberum veto) uniemożliwiało zrywanie obrad; sejmem skonfederowanym był Sejm Czteroletni, zwany Wielkim, który m.in. uchwalił Konstytucję 3 Maja;

sejm ustawodawczy - tradycyjna w Polsce nazwa sejmu, którego podstawowym zadaniem, poza wypełnianiem wszystkich funkcji właściwych parlamentowi, jest określenie zasad prawnych ustroju poprzez uchwalenie konstytucji; sejm ustawodawczy wybrany został w historii Polski dwukrotnie: w 1919 r. (uchwalił Konstytucję RP z 17.3.1921 r. - „marcową”) i w 1947 r., działający do 1952 r., który uchwalił Konstytucję PRL z 22.7.i952.

SEJM RP

Jeden z dwóch - obok Senatu RP - organów państwa w zakresie władzy ustawodawczej. Składa się z 460 posłów, wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym. Czas trwania jego kadencji wynosi 4 łata i liczy się od dnia wyborów. Sejm RP obraduje na posiedzeniach, co oznacza przyjęcie permanentnego trybu pracy. Do najważniejszych zadań i kompetencji Sejmu RP należy: uchwalanie ustaw (w tym także ustaw konstytucyjnych), sprawowanie kontroli nad organami władzy wykonawczej - w szczególności coroczne rozpatrywanie sprawozdań rządu z wykonania budżetu państwa i uchwalanie absolutorium, oraz wybór i powoływanie oznaczonych konstytucyjnie organów państwa - prezesa, wiceprezesa i sędziów Trybunału Konstytucyjnego, sędziów Trybunału Stanu, pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa Narodowego Banku Polskiego (obu na wniosek Prezydenta), prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, a także, w niektórych wypadkach, rządu.

SENAT

W dwuizbowym parlamencie jedna z jego izb, zazwyczaj określana - ze względu na

genezę tego organu - mianem wyższej; w Polsce przedrozbiorowej wyższa izba sejmu, wyłoniona pod koniec XV wieku z rady królewskiej, reprezentująca magnaterię; z urzędu wchodzili do niej biskupi, wojewodowie, kasztelanowie i niektórzy najwyżsi urzędnicy centralni. Także konstytucje polskie z 1791 roku, 1921 roku i 1935 roku przyjmowały konstrukcje dwuizbowego parlamentu.

SENAT RP

Jeden z dwóch, obok Sejmu RP, organów władzy ustawodawczej w RP. Pochodzi z wyborów powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Konstytucja RP zaaprobowała dotychczasową koncepcję Senatu jako izby refleksji powołanej przede wszystkim dla dbania o jakość prawa. Do kompetencji Senatu RP należy; zatwierdzanie ustaw uchwalonych przez Sejm, prawo inicjatywy ustawodawczej, wyrażanie zgody na zarządzenie przez prezydenta referendum ogólnokrajowego, wyrażanie zgody na powołanie przez Sejm prezesa NIK oraz Rzecznika Praw Obywatelskich, podejmowanie uchwal w sprawie przyjęcia lub odrzucenia sprawozdania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, wybór dwóch senatorów do składu Krajowej Rady Sądownictwa, wybór dwóch członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, podejmowanie rezolucji, oświadczeń i apeli. Konstytucja wymienia tylko następujące organy Senatu: Marszałka Senatu, wicemarszałków, komisje stałe i komisje nadzwyczajne. Nie występują w niej ustanowione w regulaminie Senatu: prezydium Senatu, Konwent Seniorów, sekretarze Senatu, a także Marszałek Senior. Konstytucja regulując szczegółowo pozycję i kompetencję Marszałka Senatu stanowi, że ma on przewodniczyć obradom Senatu, strzec jego praw i reprezentować go na zewnątrz. Wzmocniła w ten sposób jego pozycję ustrojową. Kluczowe znaczenie dla jej określenia ma nie to, że poświęca jej odrębny przepis, ale to, iż kompetencje przyznane Marszałkowi Senatu umożliwiają mu rzeczywiste kierowanie izbą oraz uzasadniają uznanie go za samodzielny organ Senatu. Pozostałe kompetencje Marszałka to stanie na straży praw Senatu i reprezentowanie go na zewnątrz. Tradycyjnie kompetencje związane z przewodniczeniem Senatu obejmują zwoływanie, otwieranie, ustalanie porządku obrad i prowadzenie jego posiedzeń, a także nadzór nad prawidłowym stosowaniem regulaminu oraz stanowienie wewnętrznych przepisów normatywnych. Ponadto obejmują one organizowanie pracy organów wewnętrznych poprzez przekazywanie im do rozpatrzenia spraw, którymi następnie ma się zając organ kolegialny. Marszałek nadzoruje też prace komisji senackich. Powołuje i odwołuje szefa Kancelarii Senatu, po zasięgnięciu opinii prezydium Senatu i Komisji Regulaminowej i Spraw Senatorskich. Po zasięgnięciu opinii tych samych podmiotów powołuje i odwołuje zastępcę szefa Kancelarii na wniosek szefa Kancelarii. Prezydium Senatu tworzą Marszałek Senatu i wicemarszałkowie. Wybierani są oni spośród kandydatów zgłoszonych przez co najmniej 10 senatorów, bezwzględną większością głosów w głosowaniu tajnym. W tym samym trybie, ale na wniosek co najmniej 34 senatorów, można odwołać marszałka i wicemarszałków Senatu. Prezydium stanowi forum współpracy Marszałka Senatu i wicemarszałków i wypełnia funkcje o niekierowniczym charakterze (np. koordynacyjne). Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów parlamentarnych w sprawach związanych z funkcjonowaniem i tokiem prac Senatu. Tworzą go: Marszałek i wicemarszałkowie Senatu oraz senatorowie - przedstawiciele klubów parlamentarnych działających w Senacie i skupiających co najmniej 7 senatorów. Mniejsze kluby mogą delegować do Konwentu wspólnego przedstawiciela, jeżeli łącznie skupiają 7 senatorów. Konwent Seniorów opiniuje projekty porządków obrad Senatu i plany jego prac oraz wypowiada się w sprawie terminów posiedzeń Senatu. Wskazuje także potrzebne inicjatywy ustawodawcze, rozpatruje sposób prowadzenia dyskusji lub obrad Senatu i przedstawia wnioski w tej sprawie, rozpatruje ponadto inne sprawy przedstawione mu przez prezydium Senatu lub przedstawicieli klubów parlamentarnych. Posiedzenia Konwentu Seniorów zwołuje Marszałek Senatu z inicjatywy własnej, prezydium Senatu lub na wniosek co najmniej jednego klubu. Sekretarze Senatu w liczbie sześciu wybierani są łącznie (chyba że izba postanowi inaczej) przez Senat spośród senatorów. Prowadzą oni listę mówców i protokoły posiedzeń Senatu, dokonują obliczania głosów i pełnią inne czynności zlecone przez Marszałka Senat. Senat powołuje komisje stałe i nadzwyczajne. Na czele komisji stoi jej przewodniczący, który kieruje jej pracą i jest odpowiedzialny za jej działalność. Senat wybiera i odwołuje przewodniczących i członków komisji. Komisje obradują na posiedzeniach odbywających się w terminach określonych przez samą komisję lub jej przewodniczącego. Przewodniczący komisji jest zobowiązany zwołać posiedzenie komisji w celu rozpatrzenia określonej sprawy na wniosek Marszałka Senatu, prezydium Senatu lub 1/4 ogólnej liczby członków komisji. W posiedzeniach komisji z prawem zabierania głosu, ale bez prawa głosowania, mogą uczestniczyć senatorowie nie będący jej członkami. Ponadto mogą w nich uczestniczyć posłowie, przedstawiciele rządu i organów administracji rządowej, a także eksperci i inne zaproszone osoby oraz przedstawiciele środków masowego przekazu. Komisje są organami powołanymi do rozważania i opracowywania spraw z własnej inicjatywy oraz spraw przekazanych im przez Senat, jego Marszałka lub prezydium. Po rozpatrzeniu tych ostatnich spraw przedstawiają sprawozdania. Komisje senackie podejmują uchwały zwykłą większością głosów, przy quorum wynoszącym 1/3 członków. W przypadku równowagi głosów decyduje głos przewodniczącego. Komisje Senatu mogą odbywać posiedzenia wspólne. Mogą wyłonić spośród swoich członków podkomisje stałe lub nadzwyczajne. Krótko działającym organem Senatu, nie wymienionym w konstytucji, jest Marszałek Senior. Prezydent RP powołuje na to stanowisko przed pierwszym posiedzeniem nowo wybranego Senatu najstarszego wiekiem senatora, aby przewodniczył on temu posiedzeniu. W razie niemożności otwarcia pierwszego posiedzenia Senatu przez prezydenta Marszałek Senior dokonuje tej czynności. Następnie składa on ślubowanie oraz powołuje spośród najmłodszych wiekiem senatorów trzech sekretarzy pierwszego posiedzenia. Przy ich pomocy odbiera ślubowanie od nowo wybranych senatorów oraz przeprowadza wy bór Marszałka Senatu. Pomocniczą i wykonawczą jednostką organizacyjną Senatu jest Kancelaria Senatu. Wykonuje ona zadania techniczne i doradcze związane z działalnością izby oraz komisji senackich, a także udziela pomocy senatorom w wykonywaniu przez nich mandatu. Zapewnia im także, w uzasadnionych wypadkach, na zasadach i w trybie określonym przez prezydium Senatu, pomoc socjalną. Senat w trybie permanentnym, obraduje na posiedzeniach. Stanowią one zebranie senatorów pod przewodnictwem Marszałka Senatu. Ich celem jest rozpatrzenie spraw będących przedmiotem porządku obrad. Oprócz gości zaproszonych przez prezydium Senatu mogą brać w nich udział: prezydent, premier. Marszałek i członkowie prezydium Sejmu, członkowie Rady Ministrów, ministrowie stanu, Prezes Trybunału Konstytucyjnego, Przewodniczący Trybunału Stanu, Rzecznik Praw Obywatelskich, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, a gdy przedmiotem obrad jest ustawa budżetowa także Prezes Najwyższej Izby Kontroli. Posiedzenia Senatu są jawne, ale Senat na wniosek co najmniej 10 senatorów lub prezydium Senatu może uchwalić tajność obrad, jeżeli wymaga tego dobro państwa. Uchwałę w tej sprawie podejmuje na posiedzeniu niejawnym bezwzględną większością głosów. Na posiedzeniu niejawnym nic można głosować nad żadną ustawą. Przedmiotem obrad Senatu są w szczególności: ustawy uchwalone przez Sejm; zapowiedzi inicjatyw i projekty ustaw zgłoszone przez Senat; wnioski komisji i senatorów w sprawie porządku obrad, zapytania senatorów i sprawy przez nich zgłaszane na początku posiedzenia, o ile Senat wyrazi zgodę na to, aby rozszerzyć na nie porządek obrad; sprawozdania komisji senackich i senatorów: sprawozdania Rzecznika Praw Obywatelskich; informacje Trybunału Konstytucyjnego o istotnych problemach wynikających z jego działalności; sprawozdania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz inne sprawy przewidziane lub wynikające z konstytucji, ustaw lub regulaminu Senatu. Marszałek lub w jego zastępstwie jeden z wicemarszałków Senatu kieruje obradami przy pomocy dwóch sekretarzy Senatu. Udziela on głosu senatorom według kolejności zapisu na liście mówców prowadzonej przez sekretarza Senatu. Marszałek Senatu może zwrócić uwagę senatorowi, który swoim wystąpieniem odbiega od przedmiotu obrad przywołując go „do rzeczy”. Po dwukrotnym „proszę do rzeczy” Marszałek może odebrać głos senatorowi. Czuwa on też nad przestrzeganiem w toku obrad regulaminu Senatu i przywołuje „do porządku” senatora zakłócającego porządek obrad. Gdy zaś senator dopuścił się ciężkiego naruszenia tego porządku Marszałek Senatu przywołuje „do porządku z zapisaniem do protokołu”. Jeśli to nie pomoże i senator na tym samym posiedzeniu nadal zakłóca porządek obrad. Marszałek może go wykluczyć z posiedzenia. Od decyzji lej senator może odwołać się do prezydium Senatu lub do całej izby. Senat rozpatruje projekty uchwał w dwóch czytaniach. Z projektami wystąpić mogą do prezydium Senatu na piśmie pojedynczy senatorowie lub kilku senatorów oraz komisje senackie. Prezydium może od projektodawcy zażądać uzasadnienia projektu uchwały. Pierwsze czytanie projektu uchwały obejmuje jej uzasadnienie przez projektodawcę, jego odpowiedzi na pytania senatorów, przeprowadzenie debaty oraz zgłaszanie poprawek. Po zakończeniu pierwszego czytania projekt kierowany jest przez Senat do właściwych komisji senackich. Przedstawiają one Senatowi na początku drugiego czytania sprawozdanie o projekcie uchwały. Zawiera ono wniosek o przyjęcie projektu z poprawkami lub bez nich albo wniosek o odrzucenie projektu. Umieszcza się w nim ponadto odrzucone przez komisje wnioski mniejszości komisji lub senatorów. Po przedstawieniu sprawozdania komisji senatorowie mogą zgłaszać do sprawozdawcy krótkie pytania w związku ze sprawozdaniem. Drugie czytanie kończy głosowanie nad uchwalą Senatu. Po zamknięciu debaty nad poszczególnymi punktami porządku obrad Senat przystępuje do głosowania. Senat najpierw głosuje nad wnioskiem o odrzucenie ustawy, uchwały, rezolucji itp. a następnie nad wnioskiem o jej przyjęcie bez poprawek. W dalszej kolejności głosuje nad poprawkami do danego aktu, przy czym najpierw poddawane są. pod głosowanie poprawki decydujące o przyjęciu lub odrzuceniu innych poprawek, a później inne poprawki począwszy od najdalej idącej. Poprawki pociągające za sobą zmiany w innych przepisach głosowane są łącznic. Marszałek Senatu może odmówić poddania pod głosowanie poprawek pociągających za sobą obciążenie budżetu państwa, jeżeli wnioskodawca nie wskazał źródeł pokrycia. Na zakończenie Senat głosuje nad podjęciem uchwały w całości wraz ze zmianami wprowadzonymi przyjętymi już poprawkami.

Inicjatywa ustawodawcza w RP.

Jakkolwiek projekty ustaw mogą powstawać poza sferą działania organów państwa, np. wychodzić ze środowisk naukowych, prawniczych, być dziełem partii politycznych, związków zawodowych, stowarzyszeń, a nawet osób prywatnych, to ich skuteczne wniesienie pod obrady parlamentu wiązać się musi z wykonaniem tzw., inicjatywy ustawodawczej. Prawo inicjatywy ustawodawczej to uprawnienie do wniesienia pod obrady parlamentu projektu ustawy. Uprawnieniu temu odpowiada obowiązek parlamentu rozpatrzenia projektu. Osoby czy instytucje nie mające prawa inicjatywy ustawodawczej mogą proponować parlamentowi zajęcie się przygotowaniem projektu, lecz nie wynika z lego dla parlamentu obowiązek jego rozpatrzenia. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje z reguły: członkom parlamentu, rządowi, niekiedy głowie państwa. W RP należy ona obecnie do: postów (w liczbie co najmniej 15 oraz do komisji sejmowej), Senatu, Rady Ministrów, grupy co najmniej 100 tyś. obywateli i Prezydenta. Wniesienie projektu ustawy do parlamentu np. przez Radę Ministrów jest poprzedzone pracami przygotowawczymi w ramach odpowiedniego resortu, następnie szczegółowymi konsultacjami międzyresortowy mi, czasem też konsultacjami ze środowiskami społecznymi i ich reprezentacjami (np. związkami zawodowymi), których projekt dotyczy, opiniami ekspertów indywidualnych oraz Rady Legislacyjnej funkcjonującej przy prezesie Rady Ministrów, a wreszcie uchwałą Rady Ministrów. Analogicznie rzecz przedstawia się w przypadku, gdy z inicjatywy ustawodawczej korzysta Senat, Regulamin Senatu określa, w jakim trybie są prowadzone prace nad projektami ustaw i jak podejmowane są przez Senat decyzje dotyczące tych projektów.

Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.

TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

organ orzekający w sprawach zgodności:

Ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją RP,

Ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała zgody wyrażonej w ustawie,

Przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwa, z konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,

Z konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

Z wnioskiem w tych sprawach wystąpić mogą: prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, premier, 50 postów, 30 senatorów, I prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich. Jeżeli akt normatywny dotyczy spraw objętych zakresem ich działania z wnioskiem wystąpić mogą także: organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych. Z wnioskiem wystąpić też może Krajowa Rada Sądownictwa w sprawie zgodności z konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim dotyczą one niezależność i sądów i niezawisłości sędziów. Trybunał Konstytucyjny orzeka ponadto w sprawach skargi konstytucyjnej. Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Z wnioskiem w łych sprawach wystąpić do niego mogą: prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, premier, I prezes Sadu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli. Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, jeżeli od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do Trybunału Konstytucyjnego jest niedopuszczalny. Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje prezydent RP spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji. Nie mogą oni należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

TRYBUNAŁ STANU

organ orzekający o odpowiedzialności za naruszenie konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania. Odpowiedzialność konstytucyjną przed nim ponoszą: prezydent RP, prezes i członkowie Rady Ministrów, prezes NBP, prezes NIK, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, tzw. kierownicy ministerstw oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. Przed Trybunałem Stanu odpowiadają też także posłowie i senatorowie, ale tylko za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gosp. połączonej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego oraz zakazu nabywania jego majątku. Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, dwóch jego zastępców i 16 członków. Przewodniczącym Trybunału Stanu jest Pierwszy Prezes SN. Zastępców przewodniczącego Trybunału Stanu i członków Trybunału Stanu wybiera Sejm na swoim pierwszym posiedzeniu, spoza grona posłów i senatorów, na czas swej kadencji. Obaj zastępcy przewodniczącego Trybunału Stanu i co najmniej połowa członków Trybunału powinni mieć kwalifikacje wymagane dla stanowiska sędziego. W skład Trybunału Stanu mogą być wybrani obywatele polscy korzystający z pełni praw obywatelskich, nie karani sądownie, nie zatrudnieni w organach administracji państw. Sędziowie Trybunału Stanu w wykonywaniu swoich funkcji sędziowskich są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Nie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani pozbawieni wolności bez uprzedniej zgody Trybunału Stanu. W stosunku do czynów związanych z wykonywaniem funkcji w Trybunale Stanu dotyczy to również okresu po upływie kadencji. Postawienie prezydenta RP w stan oskarżenia przed Trybunał Stanu może nastąpić uchwałą Zgromadzenia Narodowego podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby jego członków, na wniosek co najmniej 140 jego członków. W przypadku pozostałych osób wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności może być złożony do Marszałka Sejmu przez: prezydenta, komisję sejmową powołaną dla zbadania określonej sprawy większością 2/3 jej członków oraz przez co najmniej 115 posłów. Powinien on wskazywać osobę podlegającą odpowiedzialności oraz pełnione przez nią stanowisko, a także formułować zarzut wraz z określeniem przepisów konstytucji lub ustawy, które zostały naruszone. Wniosek laki musi być uzasadniony. Gdy wniosek odpowiada tym wymogom przekazuje się go do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Komisja ta po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego uchwala sprawozdanie o wystąpienie do Sejmu z wnioskiem o pociągnięcie danej osoby do odpowiedzialności konstytucyjnej lub o umorzenie postępowania w sprawie. Ściganie przed Trybunał Stanu jest dopuszczalne w okresie l0 lat od popełnienia czynu, chyba że czyn stanowi przestępstwo, dla którego przewidziany jest dłuższy okres przedawnienia. Złożenie wniosku wstępnego przerywa bieg przedawnienia. Po przekazaniu Trybunałowi Stanu uchwały o postawieniu w stan oskarżenia nie można wszcząć postępowania karnego o ten sam czyn, a postępowanie wszczęte ulega zawieszeniu. Okoliczność, że sprawca nie sprawuje już urzędu lub nie piastuje funkcji, nie stoi na przeszkodzie do wszczęcia i prowadzenia postępowania przed Trybunał Stanu. Trybunał Stanu orzeka jako sąd pierwszej i jako sąd drugiej instancji. W postępowaniu przed Trybunałem Stanu stosuje się odpowiednio przepisy KPK (Kodeks Postępowania Karnego), chyba że TSU (Trybunał Stanu-Umowa) stanowi inaczej. Trybunał Stanu rozpatruje sprawę w granicach określonych w uchwale Zgromadzenia Narodowego lub Sejmu. Za naruszenie konstytucji lub ustaw, albo za przestępstwo popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem (w przypadku prezydenta za przestępstwo) Trybunału Stanu wymierza łącznie lub osobno następujące kary:

na czas od 2 do 10 lat:

• Utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na urząd prezydenta oraz do obu izb parlamentu i d» rad gmin.

• Utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania;

na czas od 2 do 10 lat lub na stałe:

• Zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych, i w organizacjach społecznych.

Trybunał Stanu z uwagi na szczególne okoliczności sprawy może poprzestać na stwierdzeniu winy oskarżonego. Za czyny wypełniające znamiona przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary przewidziane w ustawach karnych. W razie uznania przez Trybunał Stanu zawinionego naruszenia konstytucji lub ustaw, albo popełnienia przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem (w przypadku przestępstwa prezydenta) Trybunał Stanu orzeka:

• W odniesieniu do prezydenta - złożenie go z urzędu,

• W odniesieniu do innych osób podlegających odpowiedzialności konstytucyjnej - utratę zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność konstytucyjna.

Tryb działania organów kolegialnych.

Definicja państwa.

PAŃSTWO

W teorii prawa-zorganizowana grupa społeczna, którą tworzy układ następujących elementów:

• Społeczność państwowa rozumiana jako ludność państwa, lud albo naród;

• Czynnik organizacyjny, instytucjonalny, czyli aparat państwowy albo tylko organy władzy najwyższej (centralnej);

• Terytorium, czyli określony obszar geograficzny, wnętrze ziemi, obszar znajdujący się nad nią do pewnej, jeszcze nic ustalonej granicy, oraz wyznaczony przez prawo obszar morski. W zależności od sposobu połączenia tych elementów w jedną spójną całość spotkać można dwa przeciwstawne określenia państwa:

• Państwo to grupa społeczna zorganizowana na zasadzie suwerennej władczości, dysponująca aparatem państwa, złączona więzią prawną i wspólnością terytorium (w tym ujęciu relacja społeczeństwa i aparatu państwa odpowiada koncepcji państwa społecznego lub obywatelskiego, w którym podmiotem władzy jest społeczeństwo rozumiane jako całość zróżnicowana pod wieloma względami, także pod względem zakresu udziału we władzy);

• Państwo to szczególnego typu organizacja (instytucja) społecznych, zajmująca się urządzaniem życia zbiorowego ludności na określonym terytorium (jest to koncepcja p- zwierzchniego, w którym społeczeństwo, jego członkowie i organizacje są raczej przedmiotem niż podmiotem władzy należącej w całości lub w znacznej części do aparatu państwa). Współcześnie spotkać się można z poglądem, że państwo jako forma życia zbiorowego nie odpowiada obecnemu poziomowi rozwoju cywilizacyjnego, z jednej bowiem strony jest „za małe”, żeby rozwiązywać globalne problemy, przed jakimi stoi ludzkość, z drugiej natomiast - jest „za duże”, żeby skutecznie rozwiązywać większość codziennych problemów życia zbiorowego społeczności lokalnych (prawa podstawowe i nabyte państw).

W prawie międzynarodowym - państwo jest głównym podmiotem prawa międzynarodowych. Prawo to powstało dopiero wówczas, gdy wykształciły się państwa jako zorganizowane formy życia społ. Tradycyjne pojęcia państwa wywodzące się z teorii Jellinka (państwo to terytorium, ludność, władza najwyższa) odbiło się w znacznym stopniu na poglądach nauki prawa międzynarodowe odnośnie roli państwa jako podmiotu prawa. Bez wątpienia państwa są najważniejszym podmiotem prawa międzynarodowego. Jest to podmiot pierwotny, a więc nie powstaje z czyjegoś „nadania” lecz samoistnie. Z chwilą powstania nabywa tzw. prawa zasadnicze, jak np. do obrotu międzynarodowego, do czci i poszanowania. Jest to podmiot pełny, tzn. na arenie międzynarodowej może dowolnie kształtować swoją sytuację prawna, a jedynym ograniczeniem jest zakres uprawnień innych państw i przyjęte zobowiązania. Państwo jest wreszcie podmiotem suwerennym, to znaczy posiada pełną swobodę w zakresie kształtowania spraw, które z istoty należą do jego kompetencji własnych oraz nie podlega żadnym zewnętrznym ograniczeniom z wyjątkiem tych, które samo dobrowolnie przyjęło. Powyższe właściwości podmiotowości państw wykształciły podstawowe dla prawa międzynarodowego, cechy i zasady, jak np. równość wobec prawa, dobrowolność w przyjmowaniu zobowiązań, domniemanie wykonywania przyjętych zobowiązań itp. Państwa jako podmioty nie stanowią jednak jednorodnej grupy o identycznie określonej zdolności do czynności prawnych. Z uwagi na sposób wewnętrzny zorganizowania państwa dzielimy je na jednolite (jak np. Polska, Czechy, Holandia itp.) oraz złożone. Te ostatnie zaś obejmują federacje (np. Austria, RFN, USA. Meksyk itp.) gdzie w zasadzie na zewnątrz występuje państwo jako całość, oraz konfederacje (np. Konfederacja Sianów Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1776-17S7, Szwajcaria w latach 1815-1848), tj. związek państw, w którym na zewnątrz występuje w stosunkach międzynarodowych związek jako taki oraz każde z państw go tworzących. Innym, z podmiotowego punktu widzenia, wyróżnikiem szczególnego typu państwa, są państwa wieczyście zneutralizowane. W porównaniu z innymi, zakres ich zdolności do czynności prawnych jest ograniczony i bez zgody gwarantów państwa te (Szwajcaria i Austria) nie mogą przywrócić sobie tych czynności, w których są ograniczone. Z punktu widzenia podmiotowości można wy różnić jeszcze typ tzw. minipaństw, które niesłusznie niekiedy określa się mianem „zależnych” lub „protektoratów”. Monako, Andorę, Liechtenstein i San Marino łączy to, iż na podstawie umowy przekazały większemu państwu uprawnienie do wykonywania w jego imieniu części funkcji zewnętrznych i wewnętrznych. Państwo jako podmiot może na arenie międzynarodowej w znacznym stopniu dokonać samoograniczenia zdolności do czynności prawnych. Przykładem państw, które dobrowolnie przekazały wykonywanie części zakresu swojej suwerenności, są kraje członkowskie Wspólnot Europejskich. Państwa jednak i w tym przypadku pozostają dysponentem swojej podmiotowości, gdyż ograniczają się dobrowolnie, a ponadto mogą występując z organizacji, na powrót przejąć len zakres władztwa, w którym w ich imieniu działała uprzednio organizacja. Państwo pozostaje nadal podstawowym podmiotem prawa międzynarodowego publicznego i od niego zależy zakres kompetencji innych podmiotów prawa międzynarodowego

Poglądy na genezę państwa.

• Teistyczna - (wg. Św. Augustyna) państwo i władza pochodzi od sił wyższych,

• Św. Tomasz - państwo pochodzi od ludzi, a władza od Boga,

• Patriarchalna - państwo to jedna wielka rodzina na czele z monarchą,

• Umowa społeczna - (J. J. Rousseau, Kołątaj) państwo powstało na drodze umowy społecznej,

• Teoria przemocy i podboju - powstało na drodze podboju,

• Dobrowolny związek gmin,

• Teoria klasowa - istnienie klasy panującej i poddanej,

• Arystoteles - państwo istnieje od zawsze, człowiek jest zwierzęciem politycznym i ma tendencje do organizowania życia stadnego.

Państwo a naród.

PAŃSTWO

W teorii prawa-zorganizowana grupa społeczna, którą tworzy układ następujących elementów:

• Społeczność państwowa rozumiana jako ludność państwa, lud albo naród;

• Czynnik organizacyjny, instytucjonalny, czyli aparat państwowy albo tylko organy władzy najwyższej (centralnej);

• Terytorium, czyli określony obszar geograficzny, wnętrze ziemi, obszar znajdujący się nad nią do pewnej, jeszcze nic ustalonej granicy, oraz wyznaczony przez prawo obszar morski. W zależności od sposobu połączenia tych elementów w jedną spójną całość spotkać można dwa przeciwstawne określenia państwa:

• Państwo to grupa społeczna zorganizowana na zasadzie suwerennej władczości, dysponująca aparatem państwa, złączona więzią prawną i wspólnością terytorium (w tym ujęciu relacja społeczeństwa i aparatu państwa odpowiada koncepcji państwa społecznego lub obywatelskiego, w którym podmiotem władzy jest społeczeństwo rozumiane jako całość zróżnicowana pod wieloma względami, także pod względem zakresu udziału we władzy);

• Państwo to szczególnego typu organizacja (instytucja) społecznych, zajmująca się urządzaniem życia zbiorowego ludności na określonym terytorium (jest to koncepcja p- zwierzchniego, w którym społeczeństwo, jego członkowie i organizacje są raczej przedmiotem niż podmiotem władzy należącej w całości lub w znacznej części do aparatu państwa). Współcześnie spotkać się można z poglądem, że państwo jako forma życia zbiorowego nie odpowiada obecnemu poziomowi rozwoju cywilizacyjnego, z jednej bowiem strony jest „za małe”, żeby rozwiązywać globalne problemy, przed jakimi stoi ludzkość, z drugiej natomiast - jest „za duże”, żeby skutecznie rozwiązywać większość codziennych problemów życia zbiorowego społeczności lokalnych (prawa podstawowe i nabyte państw).

W prawie międzynarodowym - państwo jest głównym podmiotem prawa międzynarodowych. Prawo to powstało dopiero wówczas, gdy wykształciły się państwa jako zorganizowane formy życia społ. Tradycyjne pojęcia państwa wywodzące się z teorii Jellinka (państwo to terytorium, ludność, władza najwyższa) odbiło się w znacznym stopniu na poglądach nauki prawa międzynarodowe odnośnie roli państwa jako podmiotu prawa. Bez wątpienia państwa są najważniejszym podmiotem prawa międzynarodowego. Jest to podmiot pierwotny, a więc nie powstaje z czyjegoś „nadania” lecz samoistnie. Z chwilą powstania nabywa tzw. prawa zasadnicze, jak np. do obrotu międzynarodowego, do czci i poszanowania. Jest to podmiot pełny, tzn. na arenie międzynarodowej może dowolnie kształtować swoją sytuację prawna, a jedynym ograniczeniem jest zakres uprawnień innych państw i przyjęte zobowiązania. Państwo jest wreszcie podmiotem suwerennym, to znaczy posiada pełną swobodę w zakresie kształtowania spraw, które z istoty należą do jego kompetencji własnych oraz nie podlega żadnym zewnętrznym ograniczeniom z wyjątkiem tych, które samo dobrowolnie przyjęło. Powyższe właściwości podmiotowości państw wykształciły podstawowe dla prawa międzynarodowego, cechy i zasady, jak np. równość wobec prawa, dobrowolność w przyjmowaniu zobowiązań, domniemanie wykonywania przyjętych zobowiązań itp. Państwa jako podmioty nie stanowią jednak jednorodnej grupy o identycznie określonej zdolności do czynności prawnych. Z uwagi na sposób wewnętrzny zorganizowania państwa dzielimy je na jednolite (jak np. Polska, Czechy, Holandia itp.) oraz złożone. Te ostatnie zaś obejmują federacje (np. Austria, RFN, USA. Meksyk itp.) gdzie w zasadzie na zewnątrz występuje państwo jako całość, oraz konfederacje (np. Konfederacja Sianów Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1776-17S7, Szwajcaria w latach 1815-1848), tj. związek państw, w którym na zewnątrz występuje w stosunkach międzynarodowych związek jako taki oraz każde z państw go tworzących. Innym, z podmiotowego punktu widzenia, wyróżnikiem szczególnego typu państwa, są państwa wieczyście zneutralizowane. W porównaniu z innymi, zakres ich zdolności do czynności prawnych jest ograniczony i bez zgody gwarantów państwa te (Szwajcaria i Austria) nie mogą przywrócić sobie tych czynności, w których są ograniczone. Z punktu widzenia podmiotowości można wy różnić jeszcze typ tzw. minipaństw, które niesłusznie niekiedy określa się mianem „zależnych” lub „protektoratów”. Monako, Andorę, Liechtenstein i San Marino łączy to, iż na podstawie umowy przekazały większemu państwu uprawnienie do wykonywania w jego imieniu części funkcji zewnętrznych i wewnętrznych. Państwo jako podmiot może na arenie międzynarodowej w znacznym stopniu dokonać samoograniczenia zdolności do czynności prawnych. Przykładem państw, które dobrowolnie przekazały wykonywanie części zakresu swojej suwerenności, są kraje członkowskie Wspólnot Europejskich. Państwa jednak i w tym przypadku pozostają dysponentem swojej podmiotowości, gdyż ograniczają się dobrowolnie, a ponadto mogą występując z organizacji, na powrót przejąć len zakres władztwa, w którym w ich imieniu działała uprzednio organizacja. Państwo pozostaje nadal podstawowym podmiotem prawa międzynarodowego publicznego i od niego zależy zakres kompetencji innych podmiotów prawa międzynarodowego

NARÓD

Historycznie wytworzona, trwała wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie wspólnych dziejów, kulimy, jeżyka, terytorium i życia gospodarczego, przejawiająca się w świadomości narodowej jej członków. Świadomość narodowa uznawana jest za podstawowy czynnik konstytuujący naród jako wspólnotę duchową. Według tej koncepcji więź narodowa jest przede wszystkim więzią psychiczną (emocjonalną i intelektualną), wyrażającą się we wspólnocie określonych uczuć, przekonań i akceptowanych wartości społecznych. Naród jako kategoria społeczna wyraża się w ujmowaniu go przede wszystkim jako wspólnoty politycznej, dla której charakterystyczne jest dążenie do niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji państw. Stworzenie własnego, odrębnego od innych państwa lub posiadanie autonomii politycznej w państwie federalnym traktowane są często jako kryteria wyróżniające naród w sensie politycznym. Sens pojęcia narody, nie jest dokładnie określony w konstytucjach, mimo że naród traktowany jest często jako podmiot władzy suwerennej. Konstytucja 3 Maja pojmowała naród jako ogól obywateli, którym przysługiwały prawa polityczne. Przepisy Konstytucji określają naród jako podmiot władny zwierzchniej, który sprawuje władzę przez swych przedstawicieli oraz bezpośrednio; poseł jest reprezentantem całego narodu; prezydent jest wybierany przez naród i składa przysięgę zaczynającą się od słów: „Obejmując z woli Narodu urząd...”.

Obywatelstwo.

OBYWATELSTWO

stosunek prawny łączący jednostkę z państwem, z którego to stosunku wynikają skutki prawne, określone w prawie wewnętrznym danego państwa oraz w prawie międzynarodowej, a także prawa i obowiązki wspólne wszystkim osobom mającym to obywatelstwo, chyba że pewnym ich grupom zapewniono specjalny status. W prawie międzynarodowym, w prawie wewnętrznym oraz w nauce prawa poszczególnych państw obywatel to obok przynależności państw, jeden z dwóch różnych terminów dla określenia stosunku łączącego jednostką z państwem. Pojęcia obywatelstwo i „obywatel” pojawiły się pod koniec XVIII w. dla odróżnienia statusu jednostki w republice od pozycji jednostki w monarchii, gdzie stosowano ukształtowania w okresie monarchii absolutnej określenia „poddaństwo” i „poddany” oznaczające więź z państwem ogółu mieszkańców, niezależnie od ich przynależności stanowej. Podkreślały one prawa państwa i obowiązki jednostki wobec państwa. Obywatelstwo zrywało z tak jednostronnym spojrzeniem i wskazywało nie tylko na obowiązki jednostki podległej władzy danego państwa wobec tego państwa, ale akcentowało przede wszystkim prawa obywateli. Współcześnie większość państw uznaje tylko jedno pojęcie dla określenia stosunku łączącego jednostkę z państwem. Jest to albo „przynależność państwowa” albo obywatelstwa. W tej sytuacji konsekwentne odróżnianie obu pojęć od siebie traci na znaczeniu, gdyż W praktyce ich zakresy treściowe pokrywają się. W nauce prawa występują różne koncepcje dotyczące charakteru prawnego obywatelstwa. Współcześnie największe znaczenie mają:

Koncepcja stosunku prawnego. Jest ona historycznie starsza. Ma swoje korzenie w stosunku prawnym łączącym monarchę, pana feudalnego z jego poddanymi i umożliwiającym odróżnienie własnych poddanych od obcych. Tradycyjnie we francuskiej literaturze prawniczej traktowano o. jako wyraz związku (lien) polityczno-prawnego jednostki z państwem. Później spotkać już można było tezę, że jest to stosunek sui generis (Sieber) i wiązano go z przynależnością jednostki do grupy społecznej zorganizowanej w państwo (Gierke);

Koncepcja statusu prawnego. Obywatelstwo to status prawny jednostki. Łączą, się z nim wprawdzie prawa i obowiązki wobec państwa, ale nie one decydują o treści pojęcia obywatelstwa, gdyż podlegać mogą zmianom, a obywatelstwo będzie trwać niezależnie od tych zmian tak długo, jak długo jednostka znajdować się będzie na terytorium danego państwa (Jellinek).

W prawie międzynarodowym brak jest jednego aktu regulującego kwestie związane z obywatelstwem. Różne konwencje i zwyczaj uznają następujące zasady dotyczące obywatelstwa:

Państwo sprawuje jurysdykcję nad swoimi obywatelami także i poza swoimi granicami, na terytorium nic podlegającym niczyjej suwerenności lub na terytorium innego państwa, za jego zgodą. Ma ono prawo wezwania do powrotu własnych obywateli przebywających za granicami (ius avocandi). Zakres praw przyznanych obywatelowi jednego państwa na terytorium drugiego państwa zależy od zobowiązań konwencyjnych państwa pobytu;

Państwo jest zobligowane do zapewnienia wstępu i pobytu na swoim terytorium wszystkim swoim obywatelom i nie może nakazywać im opuszczenia granic kraju. Nie tworzy to jednak po stronie jednostki prawa podmiotowego. Każde państwo ma prawo wydalić ze swojego terytorium cudzoziemców, ale nie może to mieć charakteru wydalania całych grup osób (wydalenie kolektywne);

Państwo ma prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej nad swoimi obywatelami, gdy przebywają za granicą, a także, w określonych wypadkach, ponosi odpowiedzialność za ich działania. Prawo podmiotowe jednostki do ochrony ze strony państwa zależy zaś w tym przypadku od odpowiednich regulacji prawa wewnętrznego i nie jest przedmiotem zainteresowania prawa międzynarodowego. Państwo nie może powoływać się na prawo do ochrony osób, które dobrowolnie opuściły jego terytorium i zrzekły się obywatelstwa;

Sprawy dotyczące obywatelstwa należą do kompetencji państw i regulowane są przez akty prawa wewnętrznego, które określają komu przyznane jest obywatelstwo i pod jakimi warunkami. Inne państwa uznają je, chyba że są one niezgodne z umowami międzynarodowymi, zwyczajami międzynarodowymi i ogólnie akceptowanymi zasadami prawnymi dotyczącymi przynależności państwowej;

W przypadku osób o podwójnym lub wielokrotnym obywatelstwie w przypadkach, w których sądy państwa trzeciego (tzn. takiego, którego dana osoba nie jest obywatelem) zobligowane są rozstrzygać kwestie prawne w oparciu o prawo państwa, którego dana osoba jest obywatelem, czynią to wybierając jeden z wchodzących w grę systemów prawnych. Wybór ten zdeterminowany jest zasadą obywatelstwa efektywnego, tzn. obywatelstwa państwa, z którym dana osoba jest rzeczywiście związana np. przez zamieszkiwanie na jego terytorium, korzystanie z przyznanych w nim praw, wypełnianie nałożonych przez nie obowiązków itp.

W prawie wewnętrznym obywatelstwo regulowane może być w aktach o różnej mocy prawnej. Najczęściej występuje obecnie rozwiązanie przyjęte w Polsce i polegające na tym, ze konstytucja ustanawia podstawowe zasady odnoszące się do obywatelstwa, a następnie rozwijane one są w specjalnie poświęconej tej materii ustawie zwykłej. Innym wariantem jest nieumieszczanie w konstytucji postanowień dotyczących obywatelstwa lecz poddanie tej instytucji regulacji w jednej ustawie jej poświęconej (rozwiązanie takie występowało w okresie PRL). Rzadko spotyka się dziś brak kompleksowego unormowania obywatelstwa w jednej ustawie i rozproszenie w różnych ustawach regulacji szczegółowych lub włączenie ich do KC (to ostatnie rozwiązanie wzorowane jest na Kodeksie Cywilnym Napoleona). Istnieją różne sposoby nabycia obywatelstwa. Zaliczamy do nich nabycie obywatelstwa przez: urodzenie, naturalizację, repatriację, opcję, reintegrację. Istnieją trzy teoretyczne modele rozwiązania kwestii utraty obywatelstwa:

Decyzja o rezygnacji z obywatelstwa należy do jednostki i jej skutki są wiążące dla państwa; utrata obywatelstwa przez jednostkę nie jest w tym wypadku uzależniona od wypełnienia przez nią jakichkolwiek wymogów;

Decyzja o pozbawieniu obywatelstwa należy do państwa i odpowiednie jego organy podejmują ją w ramach ich dyskrecjonalnych uprawnień;

Decyzję o utracie obywatelstwa może podjąć zarówno jednostka jak. i organ państw., w obu przypadkach uzależniona jest ona od spełnienia warunków określonych prawem.

Terytorium i granice państwa.

TERYTORIUM

(w prawie międzynarodowym), potocznie jest utożsamiane z terytorium państw. Nie jest to słuszne, gdyż przez terytorium najogólniej należy rozumieć obszar geograficzny, na którym odbywa się w jakikolwiek sposób oddziaływanie człowieka. Z punktu widzenia norm prawa międzynarodowego można wyodrębnić dwie różniące się znacznie pomiędzy sobą kategorie terytorium:

terytorium państwowe, tj. podlegające władzy zwierzchniej danego państwa;

terytorium o szczególnej pozycji w prawie międzynarodowym, nie podlegające władzy zwierzchniej jakiegoś państwa.

Terytorium państwowe geograficznie obejmuje terytorium lądowe, morskie (wody wewnętrzne, morze terytorialne) oraz znajdujące się nad nimi powietrze. Jest ono więc kategorią przestrzenną i teoretycznie obejmuje także wszelkie zasoby w obszarze lądowym i morskim w głąb ziemi aż do jej środka, a praktycznie do granic techn. możliwości eksploatacyjnych. Terytorium państwa podlega jego władzy suwerennej, tj. tzw. zwierzchnictwu terytorialnemu. Oznacza ono m.in. podleganie władzy państwowej wszystkiego co znajduje się na terytorium lego państwa. Państwo nie może jednak wykonywać swojego zwierzchnictwa w sposób wywołujący szkodę dla innych (ważne np. z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego) lub wbrew przyjętym przez siebie ograniczeniom (np. na rzece granicznej, przy wolnościach lotniczych, traktowaniu cudzoziemców zgodnie z umowami itp.) Państwo odnośnie swojego terytorium może wprowadzić jednostronnie lub z udziałem innych państw ograniczenia będące równocześnie ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego. Należą do tych sytuacji np.: ustanowienie strefy zdemilitaryzowane) lub zneutralizowanej, zgoda na ustanowienie dla obcych sil zbrojnych baz wojskowych lub na stacjonowanie obcych wojsk, wydzierżawienie części terytorium, tranzyt drogowy itp. Terytorium państwowe, z uwagi na to, iż poprzez zwierzchnictwo państwo wykonuje na nim swoją władzę suwerenną, podlega szczególnej ochronie w prawie międzynarodowym Karta Narodów Zjednoczonych w art. 2 ust. 4 wprowadza w związku z tym zasadę poszanowania integralności terytorialnej państw. Obejmuje ona zakaz groźby i użycia siły w celu nabycia siłą obcego terytorium, czyli wprowadza jego nietykalność. Terytorium drugiej kategorii, tj. nie podlegające zwierzchnictwu terytorialnemu państw, stanowią na kuli ziemskiej większość. Obejmują one obszary, które nie są traktowane jako ziemia niczyja, a więc nie mogą podlegać zawłaszczeniu, a każdy z tych obszarów ma swoją, specyficznie uregulowaną sytuację prawną. Niektóre z nich określa się mianem „dziedzictwa całej ludzkości”. Do obszarów (terytoriów) łych należą: morze otwarte (pełne), tj. znajdujące się poza morzem terytorialnym, przestrzeń kosmiczna (uregulowanie w oparciu o układ o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej z 27.1.1967 r.) oraz Antarktyka. Zdaniem niektórych państw, do obszarów tych powinno zaliczyć się ponadto Arktykę (co jednak byłoby sprzeczne z nic uznawaną tylko przez USA tzw. teorią sektorów). W przeszłości do obszarów o szczególnej pozycji należały ponadto obszary powiernicze podlegające systemowi powierniczemu ONZ. Aktualnie wszystkie te obszary (dawna np. Namibia, Papua - Nowa Gwinea) uzyskały niepodległość. Do korzystania z obszarów nie podlegających zwierzchnictwu mają prawo wszystkie państwa pod warunkiem respektowania norm regulujących status danego obszaru (np. zakaz prowadzenia prób nuklearnych) oraz w sposób nie umniejszający uprawnień innych do korzystania z tych samych uprawnień. Zarówno utrata jak i nabycie terytorium, współcześnie, jest możliwe tylko przy pomocy pokojowych sposobów.

GRANICA

(W prawie międzynarodowym), pojecie granica nie jest określone jednoznacznie. Jest to płaszczyzna (linia), w obrębie której zawiera się terytorium państw. Inaczej mówiąc jest to linia, na której kończy się zwierzchnictwo terytorialne jednego państwa, a zaczyna zwierzchnictwo innego państwa lub terytorium nie podlegające jurysdykcji jednego państwa (np. morze otwarte). W zależności od składnika terytorium państwa wyróżniamy granice lądowe, morskie i powietrzne. Najczęściej granice dzieli się na naturalne i sztuczne. Do granic naturalnych należą np. wytyczone przez rzeki, morza, góry, pustynie itp. Z punktu widzenia sposobu ich ustalania, wyróżnia się granice tzw. orograficzne (tj. uwzględniające właściwości terenu), geometryczne (przebiegające niezależnie od ukształtowania powierzchni) oraz astronomiczne (gdy pokrywają się z południkiem lub równoleżnikiem geograficznym jak pomiędzy USA - Kanadą, Egiptem - Libią, itp.). Określenie granice państw, najczęściej odbywa się w formie odpowiedniej umowy międzynarodowej (wielostronnej, jak np. traktaty pokoju lub częściej dwustronnej, specjalnej umowy granicznej). Ostateczne ustalenia granic, po ogólnej decyzji politycznej wymaga delimitacji oraz demarkacji. Administracja graniczna wymaga współpracy państw, które w tym celu zawierają umowy o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawach granicznych. Państwa, w celu ochrony granicy, w ramach kompetencji własnych, ustanawiają 15-metrowy pas drogi granicznej, strefę nadgraniczną (zazwyczaj 15 kilometrów) i szczególne przepisy administracyjnych związane z tym terenem (np. specjalne zezwolenia a dla zmian własnościowych itp.). W celu usprawnienia stosunków nadgranicznych kraje sąsiadujące zazwyczaj zawierają umowy o tzw. małym ruchu granicznym. Ogólnie, im bardziej przyjazne są stosunki pomiędzy graniczącymi państwami, tym mniej rygorystyczny jest porządek obowiązujący w strefie nadgranicznej. Współcześnie obowiązuje zasada nienaruszalności granic i ich kształtowania jedynie środkami pokojowymi.

Państwo federalne i państwo jednolite.

Państwo a samorząd.

PAŃSTWO

W teorii prawa-zorganizowana grupa społeczna, którą tworzy układ następujących elementów:

• Społeczność państwowa rozumiana jako ludność państwa, lud albo naród;

• Czynnik organizacyjny, instytucjonalny, czyli aparat państwowy albo tylko organy władzy najwyższej (centralnej);

• Terytorium, czyli określony obszar geograficzny, wnętrze ziemi, obszar znajdujący się nad nią do pewnej, jeszcze nic ustalonej granicy, oraz wyznaczony przez prawo obszar morski. W zależności od sposobu połączenia tych elementów w jedną spójną całość spotkać można dwa przeciwstawne określenia państwa:

• Państwo to grupa społeczna zorganizowana na zasadzie suwerennej władczości, dysponująca aparatem państwa, złączona więzią prawną i wspólnością terytorium (w tym ujęciu relacja społeczeństwa i aparatu państwa odpowiada koncepcji państwa społecznego lub obywatelskiego, w którym podmiotem władzy jest społeczeństwo rozumiane jako całość zróżnicowana pod wieloma względami, także pod względem zakresu udziału we władzy);

• Państwo to szczególnego typu organizacja (instytucja) społecznych, zajmująca się urządzaniem życia zbiorowego ludności na określonym terytorium (jest to koncepcja p- zwierzchniego, w którym społeczeństwo, jego członkowie i organizacje są raczej przedmiotem niż podmiotem władzy należącej w całości lub w znacznej części do aparatu państwa). Współcześnie spotkać się można z poglądem, że państwo jako forma życia zbiorowego nie odpowiada obecnemu poziomowi rozwoju cywilizacyjnego, z jednej bowiem strony jest „za małe”, żeby rozwiązywać globalne problemy, przed jakimi stoi ludzkość, z drugiej natomiast - jest „za duże”, żeby skutecznie rozwiązywać większość codziennych problemów życia zbiorowego społeczności lokalnych (prawa podstawowe i nabyte państw).

W prawie międzynarodowym - państwo jest głównym podmiotem prawa międzynarodowych. Prawo to powstało dopiero wówczas, gdy wykształciły się państwa jako zorganizowane formy życia społ. Tradycyjne pojęcia państwa wywodzące się z teorii Jellinka (państwo to terytorium, ludność, władza najwyższa) odbiło się w znacznym stopniu na poglądach nauki prawa międzynarodowe odnośnie roli państwa jako podmiotu prawa. Bez wątpienia państwa są najważniejszym podmiotem prawa międzynarodowego. Jest to podmiot pierwotny, a więc nie powstaje z czyjegoś „nadania” lecz samoistnie. Z chwilą powstania nabywa tzw. prawa zasadnicze, jak np. do obrotu międzynarodowego, do czci i poszanowania. Jest to podmiot pełny, tzn. na arenie międzynarodowej może dowolnie kształtować swoją sytuację prawna, a jedynym ograniczeniem jest zakres uprawnień innych państw i przyjęte zobowiązania. Państwo jest wreszcie podmiotem suwerennym, to znaczy posiada pełną swobodę w zakresie kształtowania spraw, które z istoty należą do jego kompetencji własnych oraz nie podlega żadnym zewnętrznym ograniczeniom z wyjątkiem tych, które samo dobrowolnie przyjęło. Powyższe właściwości podmiotowości państw wykształciły podstawowe dla prawa międzynarodowego, cechy i zasady, jak np. równość wobec prawa, dobrowolność w przyjmowaniu zobowiązań, domniemanie wykonywania przyjętych zobowiązań itp. Państwa jako podmioty nie stanowią jednak jednorodnej grupy o identycznie określonej zdolności do czynności prawnych. Z uwagi na sposób wewnętrzny zorganizowania państwa dzielimy je na jednolite (jak np. Polska, Czechy, Holandia itp.) oraz złożone. Te ostatnie zaś obejmują federacje (np. Austria, RFN, USA. Meksyk itp.) gdzie w zasadzie na zewnątrz występuje państwo jako całość, oraz konfederacje (np. Konfederacja Sianów Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1776-1787, Szwajcaria w latach 1815-1848), tj. związek państw, w którym na zewnątrz występuje w stosunkach międzynarodowych związek jako taki oraz każde z państw go tworzących. Innym, z podmiotowego punktu widzenia, wyróżnikiem szczególnego typu państwa, są państwa wieczyście zneutralizowane. W porównaniu z innymi, zakres ich zdolności do czynności prawnych jest ograniczony i bez zgody gwarantów państwa te (Szwajcaria i Austria) nie mogą przywrócić sobie tych czynności, w których są ograniczone. Z punktu widzenia podmiotowości można wy różnić jeszcze typ tzw. minipaństw, które niesłusznie niekiedy określa się mianem „zależnych” lub „protektoratów”. Monako, Andorę, Liechtenstein i San Marino łączy to, iż na podstawie umowy przekazały większemu państwu uprawnienie do wykonywania w jego imieniu części funkcji zewnętrznych i wewnętrznych. Państwo jako podmiot może na arenie międzynarodowej w znacznym stopniu dokonać samoograniczenia zdolności do czynności prawnych. Przykładem państw, które dobrowolnie przekazały wykonywanie części zakresu swojej suwerenności, są kraje członkowskie Wspólnot Europejskich. Państwa jednak i w tym przypadku pozostają dysponentem swojej podmiotowości, gdyż ograniczają się dobrowolnie, a ponadto mogą występując z organizacji, na powrót przejąć len zakres władztwa, w którym w ich imieniu działała uprzednio organizacja. Państwo pozostaje nadal podstawowym podmiotem prawa międzynarodowego publicznego i od niego zależy zakres kompetencji innych podmiotów prawa międzynarodowego

SAMORZĄD

Powołany do wykonywania niektórych zadań administracyjny cii przez zrzeszenia osób, których zadania te dotyczą; nierozerwalnie związany procesami decentralizacji władzy państwowej i rozwoju demokracji politycznej. Oprócz samorządu terytorialnego (omówionego osobno) wyróżnia się różne postaci samorządu - samorząd cechowy, zawodowy (lekarski, pielęgniarski, adwokacki) samorząd gospodarczy (Izba Przemysłowo Handlowa, Izba Turystyki, Izba Rolnicza) czy samorząd pracowniczy w różnorodnych zakładach pracy. Samorządy i ich zrzeszenia działają w ramach obowiązującego prawa, które przyznaje im pewien zakres władzy autonomicznej. Wykonywanie niektórych zadań państwowych przez organizacje samorządowe jest w rozumieniu państwa lepsze i skuteczniejsze niż wykonywanie ich przez organy władzy czy administracji państwowej. Pewnym wykoślawieniem idei samorządności w Polsce jest „przymus samorządowy” tj. budowanie samorządu „od góry”, przejawiający się tym, że pierwszą jest ustawa powołująca samorząd a dopiero potem następuje jego tworzenie, na bazie prawnego obowiązku członkowstwa (samorząd lekarski, rolniczy, aptekarski).

Organizacja terytorialna w państwie jednolitym.

Poglądy w sprawie pojęcia i granic władzy publicznej.

Władza - sytuacja, gdzie ktoś jest uprawniony do narzucania komuś swojej woli, czyli nawiązanie stosunku prawnego

Władza publiczna - utworzona i działająca wg. prawa i w jego granicach nie jest nieograniczona. Może ją sprawować rząd i władze samorządowe

• ma znaczenie porządkujące

• zajmuje się niemal wszystkim

• despotje wschodnie- funkcjonowanie systemu nawadniania (Egipt)

• ujarzmienie rzek w Chinach

• zapewnienie bezpieczeństwa poddanym

• teoria liberalna - władza powinna występować w jak najmniejszym zakresie

• teoria przeciwna - władza powinna zająć się wszystkimi sprawami (monarchie absolutne w XVIII wieku)

• państwa totalitarne - faszystowskie (walka ras)

• komunistyczne-walka klas - robotnicza najlepsza

Pojęcie władzy zwierzchniej (suwerennej).

Suwerenność władzy - sytuacja, ze władza jest najwyższa w swoim porządku władzy. Państwo Jest suwerenne bo nie ma nad sobą żadnej struktury.

• w stosunkach wewnętrznych wobec mieszkańców własnego kraju

• tylko władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa

• jest władzą najwyższą (wt państwowa)

• w stosunkach zewnętrznych

• organizacja państwowa me podlega władzy innych państw

Naród jako suweren w RP.

Suweren - podmiot, źródło władzy

• dawniej suwerenem był monarcha (często absolutny), potem monarcha był źródłem władzy, która ograniczono (przywileje szlacheckie)

• monarchia konstytucyjna ma dwóch suwerenów - monarchę i lud

• państwo demokratyczne - suwerenem jest naród, ogól mieszkańców

formy realizacji suwerenności przez hid:

• demokracja bezpośrednia - poprzez np. udział w referendum

• demokracja pośrednia - w drodze wyborów

Instytucje demokracji bezpośredniej w RP.

• REFERENDUM

Sposób bezpośredniego decydowania, w drodze głosowania. przez ogół uprawnionych obywateli o ważnych sprawach, życia państwa lub części jego terytorium, będących przedmiotem głosowania. Z technicznego punktu widzenia, możliwość decydowania przez obywateli ograniczona jest do wyboru między rozwiązaniami alternatywnymi, Referendum może dotyczyć przyjęcia lub odrzucenia aktu ustawodawczego lub konstytucji. Referendum może być obligatoryjne, jeśli jest koniecznym warunkiem wejścia w życie danego aktu, albo fakultatywne, gdy prawo dopuszcza, lecz nie nakazuje przeprowadzenia referendum. Wynik referendum może mieć dla organów państwa moc wiążącą lub tylko charakter opinii. W niektórych państwach przeprowadzenie referendum jest koniecznym warunkiem zmiany konstytucji. Na określenie referendum używa się niekiedy nazwy plebiscyt. Instytucja referendum ukształtowała się w XVI wieku w Szwajcarii. W Polsce referendum ogólnokrajowe przeprowadzono w 1946 roku (pytania: czy jesteś za zniesieniem senatu, czy jesteś za utrwaleniem w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego ukształtowanego w wyniku reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, czy jesteś za granicami na Odrze, Nysie i Bałtyku) oraz w 1987 roku (przedmiotem było wyrażenie zgody na reformę gospodarczą, a także na nie sprecyzowane działania dotyczące demokratyzacji życia politycznego, rozszerzenia praw obywateli i zwiększenia ich uczestnictwa w rządzeniu państwem). Instytucja referendum regulowana jest w Konstytucji i w ReferU. W referendum mają prawo brać udział obywatele polscy. posiadający prawo wybierania do Sejmu. Referendum ma prawo zarządzić:

Sejm, uchwałą podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej potowy ustawowej liczby postów, lub

Prezydent RP, za zgodą Senatu podjętą bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Sejm może postanowić o poddaniu określonej sprawy pod referendum z własnej inicjatywy, a także na wniosek Senatu, Rady Ministrów lub grupy obywateli (co najmniej 500 tyś. osób: w tym przypadku r. nie może dotyczyć wydatków i dochodów oraz obronności państwa, a także amnestii). Referendum przeprowadza się w dniu wolnym od pracy, najpóźniej w 90 dni od dnia ogłoszenia uchwały Sejmu lub zarządzenia Prezydenta. Wynik referendum jest wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż potowa uprawnionych do głosowania, a za jednym z przedstawionych rozwiązań opowiedziała się większość biorących udział w głosowaniu.

Odrębnym rodzajem referendum jest referendum konstytucyjne. Jeżeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I (Rzeczpospolita), II (Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela) lub XII (Zmiana Konstytucji), uprawnione podmioty - posłowie (co najmniej 1/5 ustawowej ich liczby). Senat oraz Prezydent RP - mogą zażądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat, przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Przyjęcie konstytucji następuje wówczas, gdy większość biorących udział w głosowaniu opowie się za nią. Nie są stawiane żadne wymogi frekwencyjne. Prezydent w ciągu 21 dni podpisuje przyjętą w referendum ustawę i zarządza jej niezwłoczne ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP. Szczególnym rodzajem referendum w polskim systemie prawnym jest referendum gminne.

• Inicjatywa ludowa - uprawnienie prawnie określonej liczby obywateli do wszczęcia postępowania ustawodawczego

• Zgromadzenie ludowe - zebranie ogółu obywateli uprawnionych do podejmowania decyzji

• Konsultacja społeczna - wyrażenie przez ogół uprawnionych obywateli, np. w drodze głosowania, opinii w jakieś sprawie

Zasady systemu wyborczego w RP.

SYSTEM WYBORCZY,

Rozumiany być może dwojako:

System wyborczy sensu largo oznacza ogół zasad określających tryb przygotowania i przeprowadzenia wyborów oraz podziału mandatów. Stanowi jakby sumę wszystkich zasad prawa wyborczego ustanowionych w normach prawnych. Jego podstawowym elementem jest więc prawo wyborcze w znaczeniu przedmiotowym;

System wyborczy sensu stricto oznacza ogól zasad ustalania wyników wyborów. W tym znaczeniu używa się właśnie zwykle pojęcia systemu wyborczego, W przypadku systemu wyborczego sensu stricto występować może wiele wariantów (oblicza się, że jest ich ponad 300.

Zasadniczo wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje systemów wyborczych i różne ich odmiany:

systemy większościowe. Historycznie ukształtowały się one wcześniej. Charakteryzują się one tym, że mandat przyznaje się temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym lub tej liście w okręgu wielomandatowym, która uzyska największą liczbę głosów. Istnieją, dwa rodzaje systemów większościowych: system większości bezwzględnej - kandydat lub lista muszą uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. W przypadku, gdy wyniku takiego nie osiągnie w danym okręgu wyborczym żaden kandydat lub lista, istnieje konieczność przeprowadzenia drugiej tury głosowania. Może być ona oparta dalej na większości bezwzględnej, ale wówczas przechodzą do niej tylko dwaj kandydaci lub dwie listy, które otrzymały w I turze najwięcej głosów (np. system stosowany w Polsce w wyborach prezydenckich). Jeżeli do II tury przechodzą wszyscy kandydaci lub listy z tury I, to wtedy stosuje się już wybór względną, większością głosów. Można przy tym stosować klauzule zaporowe wobec kandydatów lub list, które w I turze nie uzyskały określonego minimum głosów w okręgu; system większości względnej - kandydat lub lisia musi otrzymać więcej głosów niż konkurenci.. Ponieważ wystarczy tu tylko większość zwykła, a tę łatwo jest osiągnąć, nie ma potrzeby przeprowadzania II tury wyborów i cały proces wyborczy ulega uproszczeniu. Dlatego też system ten stosowany jest współcześnie częściej. W Polsce w oparciu o niego wybiera się Senat od 199] r.

Najczęściej podnoszone zalety systemów większościowych to:

Umożliwiają łatwo osiągnięcie większości parlamentarnej zdolnej do stworzenia rządu,

Ułatwiaj ą zmianę rządu, gdyż niewielkie zmiany w poparciu społ. dla określonej partii mogą przynieść niewspółmierny efekt w wyborach decydujący o jej pozycji; z reguły za błędy nie odpowiadają ministrowie, ale od razu cały rząd;

Stosuje się w ich przypadku prostsze i tańsze procedury wyborcze (głosowanie, ustalanie wyników wyborów);

Stymulują bliższe związki' przedstawiciela z wyborcami, gdy i można zostać wybranym tylko w okręgu wyborczym i nie ma list państw, lub terytorialnych;

Deputowany jest bardziej niezależny od kierownictwa swojej partii;

Nie ma niebezpieczeństwa odgrywania przez małe partie nadmiernej roli politycznej (tzw. języczka uwagi), co zauważamy w parlamentach ukształtowanych w oparciu o systemy proporcjonalne;

Wyraźna jest odpowiedzialność partii rządzącej; w koalicjach charakterystycznych dla systemów proporcjonalnych odpowiedzialność rozmywa się;

systemy proporcjonalne. Cechą ich wszystkich jest dążenie do zapewnienia podziału mandatów wyborczych pomiędzy poszczególne ugrupowania, komitety wyborcze itp., które wystawiły listy wyborcze, proporcjonalnie do liczby głosów oddanych na nie w wyborach. Uzasadnia się to tym, że skoro lud rządzi wybierając większością głosów przedstawicieli, to ich poglądy powinny odzwierciedlać rozkład opinii wśród wyborców. Każdy powinien mieć wiec równy wpływ na stanowisko wyrażane przez parlamentarzystów. W wielu systemach proporcjonalnych wykorzystywany jest iloraz wyborczy. Jego użycie nie pozwala do końca na ustalenie wyników wyborów, gdyż liczba głosów oddawanych na poszczególne listy nie jest prostą wielokrotnością ilorazu- Pozostaną zawsze pewne reszty, mniejsze od ilorazu oraz mandaty nie obsadzone. Dla zakończenia rozdziału mandatów stosuje się najczęściej jedną z dwóch metod: metoda największej reszty. Po ustaleniu ilorazu wyborczego dzieli się przez niego liczbę głosów oddanych na każdą listę. Otrzymane liczby całkowite wyznaczają liczbę mandatów przypadających na poszczególne listy. Mandaty nie obsadzone przyznaje się kolejno tym listom, którym pozostały największe reszty, tzn. największa liczba nie wykorzystanych głosów. Metoda ta w zmodyfikowanej nieco formie stosowana była w Polsce w wyborach do Sejmu w 1991 r, przy ustalaniu wyników wyborów w okręgach; metoda największej przeciętnej (średniej). Po ustaleniu ilorazu wyborczego dzieli się przez niego liczbę głosów oddanych na każdą listę. Otrzymane liczby całkowite wyznaczają liczbę mandatów przypadających na poszczególne listy. W celu dokonania rozdziału mandatów nie obsadzonych do liczby mandatów uzyskanych już przez poszczególne listy dodaje się ł (tzw. mandat fikcyjny) i przez tę liczbę dzieli się sumy głosów jakie padły na poszczególne listy- Mandaty nie obsadzone przydziela się tym listom, które w wyniku tego działania uzyskały największe ilorazy. Do używanych współcześnie najczęściej systemów proporcjonalnych należą: system d'Hondta, system St. Laguë, system Hare'a-Nicmeyera. W nauce prawa konstytucyjnego po dokładniejszych analizach skutków stosowania poszczególnych z opisanych tu systemów zauważono, że systemy d'Hondta i St. Laguë'a w wersji z pierwszym dzielnikiem 1,4 sprzyjają partiom dużym. Metoda największej reszty preferuje zaś partie małe, a system Hare'a-Niemeyera jest neutralny i nie faworyzuje żadnych ugrupowań.

Najczęściej podnoszone zalety systemów proporcjonalnych to:

Zapewniają reprezentację w organach przedstawicielskich różnych poglądów;

Rząd koalicyjny, charakterystyczny dla parlamentu wyłonionego w systemach proporcjonalnych uwzględnia interesy różnych grup społecznych: regułą jest w nim odpowiedzialność poszczególnych ministrów;

Zapewniają lepiej równość siły głosu,

Listy państwowe (terytorialne) umożliwiają otrzymanie mandatu osobom merytorycznie dobrze przygotowanym, które nie mogą zabiegać o poparcie w okręgach wyborczych;

Małe lub nowe partie łatwiej mogą uzyskać mandaty w parlamencie i dzięki temu reprezentować interesy grup społ. stanowiących ich elektorat oraz ewentualnie wpływać w ramach koalicji na politykę rządu; odgrywają więc określoną rolę polityczną współdecydując, gdy są w koalicji rządzącej w ustalaniu unii polityki rządu;

Partie koalicyjne reprezentując interesy różnych grup społ. i zawierając kompromisy lepiej rozpoznaj ą interesy całego społeczeństwa:

systemy mieszane. Stanowią one kombinację elementów systemów większościowych i proporcjonalnych w stosunku pól na pół. Gdy relacja ta nic będzie zachowana, nic można mówić o systemie mieszanym, a będziemy mieli do czynienia jedynie ze zmodyfikowanym systemem, którego elementy przeważają. Egzemplifikacja tego może być mylnie uznawany niekiedy za system mieszany, system wyborczy do niemieckiego Bundestagu. Jest to w istocie wersja systemu proporcjonalnego, nazywana zracjonalizowanym systemem proporcjonalnym. Systemy mieszane w praktyce ustrojowej państw demokratycznych obecnie nie występują. Stosunkowo często natomiast włącza się do przyjętego w danym państwie systemu proporcjonalnego pewne rozwiązania charakterystyczne dla jednego z systemów większościowych (ma to np. miejsce w Niemczech), albo postępuje się odwrotnie (np. we Włoszech 75 % senatorów wybieranych jest w systemie większościowym, a 25 % w proporcjonalnym).

Monarchie i republiki we współczesnym świecie.

System prezydencki.

System parlamentarno-gabinetowy.

Zasada trójpodziału władz.

WŁADZA SĄDOWNICZA,

Działalność polegająca na wykonywaniu zadań państw, mających na celu wymiar sprawiedliwości. Konstytucja stanowi, że władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały. Za elementy tej władzy uznaje więc ona: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sady wojskowe, Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, a w czasie wojny - sądy wyjątkowe. Organy władzy sądowniczej wydają orzeczenia (wyroki) podlegające wykonaniu albo przez tych, których one dotyczą, albo podlegające egzekucji państwowej, z zastosowaniem prawem przewidzianych środków przymusu. Z Konstytucji wynika istnienie czterech kategorii sądów:

Sąd Najwyższy. Sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania oraz wykonuje inne czynności określone w konstytucji i ustawach, a w szczególności zapewnia jednolitą wykładnię prawa (kształtując ogólne zasady prawa). Nic Jest włączony do systemu sądów powszechnych. W jego skład wchodzi: Pierwszy Prezes, prezesi oraz sędziowie. Pierwszy Prezes stoi na czele SN i kieruje jego pracami, Prezesi SN są jego zastępcami, każdy z nich kieruje pracami jednej z izb. SN dzieli się na cztery izby: Izbę Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych - sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądowym z zakresu prawa pracy, wynalazczych, ubezpieczeń społecznych oraz w sprawach skarg na decyzje administracyjne, a także w sprawach przekazanych na podstawie przepisów szczególnych (np. weryfikacja wyborów); Izbę Cywilną - sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach cywilnych i gospodarczych: Izbę Karną - sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądowym w sprawach karnych należących do właściwości sądów powszechnych; Izbę Wojskową - sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądów wojskowych, SN wykonuje swoje funkcje przez:

Rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych stosownie do przepisów prawa procesowego;

Rozpoznawanie kasacji od prawomocnych orzeczeń sądowych i prokuratorskich określonych prawem; kontroli SN (wszczętej na wniosek strony) podlega stosowanie przez sąd drugiej instancji przepisów prawa materialnego (niewłaściwe stosowanie lub błędna wykładnia) i procesowego, jeżeli miałoby to wpływ na wynik postępowania;

Podejmowanie uchwal mających na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie;

Podejmowanie uchwał zawierających rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie, przedstawionych do rozstrzygnięcia SN przez sądy podlegające jego nadzorowi lub urzekające w danej sprawie składy SN;

sądy powszechne. Konstytucja ustanawia na ich rzecz zasadę domniemania kompetencyjnego stanowiąc, że sprawują one wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sadów. Do spraw objętych ich kognicją należą więc sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego. rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społ., z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami innym sądom. Rozpoznają one ponadto sprawy przekazane do ich właściwości odrębnymi ustawami (np. wyborczymi). Nadzór nad nimi w zakresie orzekania sprawuje SN. a w zakresie funkcjonowania - Minister Sprawiedliwości. W skład sądu powszechnego wchodzą: prezes, wiceprezes lub wiceprezesi oraz sędziowie. Sądami powszechnymi są sady apelacyjne, sądy wojewódzkie i sądy rejonowe. Sprawy należące do sądów powszechnych rozpoznają jako pierwsza instancja sądy rejonowe, a sądy wojewódzkie jako pierwsza instancja orzekają tylko w sprawach im specjalnie przekazanych ustawami (np. zbrodnie, roszczenia majątkowe o wartości sporu ponad 15.000 zł), a z reguły są one drugą instancją odwoławczą wobec wyroków sądów rejonowych. Sądy apelacyjne zaś to druga instancja w sprawach, w których w pierwszej instancji orzekały sądy wojewódzkie. Można im leż przekazać rozpoznawanie kasacji od wyroków w prawach należących do właściwości sądów rejonowych. Sądy apelacyjne, wojewódzkie i rejonowe tworzy i znosi w drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin w granicach lego samego województwa. Sąd wojewódzki tworzy się dla jednego lub kilku województw, a w uzasadnionych wypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd wojewódzki w obrębie jednego województwa. Sąd apelacyjny tworzy się dla okręgu obejmującego kilka województw. Mamy 10 takich sądów. Minister Sprawiedliwości tworzy w sądach odrębne jednostki organizacyjne: w sądach apelacyjnych - sądy pracy i ubezpieczeń społecznych; w sądach wojewódzkich - sądy gospodarcze, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, lub osobno sądy pracy oraz sądy ubezpieczeń społecznych; w sądach rejonowych - sądy pracy, sądy gospodarcze (tworzone tylko w sądach rejonowych mających siedzibę w miastach będących siedzibą wojewodów), sądy rodzinne (wydziały rodzinne i nieletnich). Ponadto przy Sądzie Wojewódzkim w Warszawie utworzony został Sąd Antymonopolowy orzekający w sprawach o naruszenie zakazu monopolizacji w życiu gosp. Przewidziano leż utworzenie przy Sądzie Apelacyjnym w Warszawie Sądu Lustracyjnego (Wydziału do Spraw Lustracji). Do jego właściwości należy orzekanie o zgodności z prawdą oświadczeń dotyczących pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub o współpracy z tymi organami od dnia 22.7.1944 r. do dnia 10.5.1990 r. składanych przez kandydatów na: posła; senatora; prezydenta RP; kierownicze stanowiska państw., na które powołuje lub mianuje prezydent lub premier, bądź na które powołuje, mianuje lub wybiera Sejm, Prezydium Sejmu albo Sejm i Senat; stanowisko Szefa Służby Cywilnej lub dyrektora generalnego w ministerstwie, urzędzie centralnym lub urzędzie wojewódzkim; stanowiska w Telewizji Polskiej SA, Polskim Radiu SA, Polskiej Agencji Prasowej i Polskiej Agencji Informacyjnej: a także osoby desygnowane na stanowisko prezesa Rady Ministrów; członków Trybunału Konstytucyjnego; sędziów Trybunału Sianu; osoby ubiegające się o nominację sędziowską i prokuratorską.

Sądy dzielą się na wydziały tworzone i znoszone przez Ministra Sprawiedliwości. W okresie czterech lal od dnia wejścia w życie konstytucji (tzn. od 17.10.1997 r.) w sprawach o wykroczenia nadal orzekać będą kolegia do spraw wykroczeń przy sądach rejonowych, przy czym dla sądu rejonowego zastrzeżono orzekanie o karze aresztu. Sąd ten ma rozpoznawać tez odwołania od orzeczeń kolegium; 3) sądy administracyjne. Konstytucja ustanawia okres 5 lat od dnia jej wejścia w życie na powstanie rozwiniętej, dwuinstancyjnej struktury sądów administracyjnych. Stanowi ona, że NSA oraz inne sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej w zakresie określonym ustawą. Kontrola la obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej. NSA do czasu gruntownej reformy sądownictwa administracyjnego pozostaje jedynym sądem administracyjnym sprawującym wymiar sprawiedliwości przez sądową kontrolę wykonywania administracji publicznej. Orzeczenia NSA są prawomocne. Jedynie podmioty wskazane w NSAU mogą je zakwestionować wnosząc od nich rewizję nadzwyczajną do SN. NSA składa się z prezesa, wice-prezesów, prężę sów izb, prezesów ośrodków zamiejscowych i sędziów. NSA dzieli się na izby. Sąd w Warszawie dzieli się na wydziały i na wydziały mogą się też dzielić ośrodki zamiejscowe. NSA orzeka zarówno w Warszawie jak i w ośrodkach zamiejscowych i każde jego orzeczenie, bez względu na to gdzie wydane, jest prawomocne. Ośrodki zamiejscowe są więc częściami jednego organu jakim jest NSA. Do kompetencji NSA należy orzekanie w sprawach skarg na:

Decyzje administracji;

Postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także rozstrzygające sprawę co do istoty;

Postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy zażalenie;

Inne niż określone wyżej czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące przyznania, stwierdzenia albo uznania uprawnienia lub obowiązku wynikającego z przepisu prawa;

Bezczynność organów w wyżej określonych przypadkach;

Uchwały organów gmin stanowiących przepisy gminne oraz akty terenowych organów administracji rządowej stanowiących przepisy prawa miejscowego;

Inne niż wyżej określone uchwały organów gmin i ich związków, podejmowane w sprawach z zakresu administracji publicznej;

Akty nadzoru nad działalnością organów samorządu terytorialnego.

Ponadto NSA:

Orzeka w sprawach, w których przepisy ustaw szczególnych przewidują kontrolę sądową i stosuje środki w nich określone;

Rozstrzyga spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego a terenowymi organami administracji rządowej;

Udziela odpowiedzi na pytania prawne przedstawiane do rozstrzygnięcia przez samorządowe kolegia odwoławcze. NSA jest sądem kasacyjnym, tzn. uwzględniając skargę na decyzję adm. lub postanowienie może tylko uchylać wadliwe decyzje adm. lub postanowienia, stwierdzać ich nieważność bądź stwierdzać ich niezgodność z prawem. Uwzględniając skargi na czynności z zakresu administracji pub l. dotyczące przyznania, stwierdzenia albo uznania uprawnienia lub obowiązku orzeka o istnieniu lub nieistnieniu obowiązku lub uprawnienia, a stwierdzając niezgodność czynności lub aktu z prawem uchyla zaskarżony akt lub stwierdza bezskuteczność czynności. Uwzględniając zaś skargę na uchwalę organu gminy lub związku gmin bądź na akt prawa miejscowego stwierdza nieważność tej uchwały lub aktu w całości albo w części. Pizy rozpoznawaniu skarg zarzucających nielegalność decyzji lub postępowania NSA ma prawo do wydania, na wniosek strony występującej w sprawie, wyroku przyznającego, stwierdzającego lub uznającego uprawnienia lub obowiązek. Uwzględniając skargę na bezczynność organów NSA zobowiązuje organ do wydania aktu bądź dokonania czynności lub do przyznania, stwierdzenia albo uznania uprawnienia lub obowiązku. Spory kompetencyjne NSA rozstrzyga postanowieniem, wskazując organ właściwy do rozpoznania sprawy. Ustawa o NSA przyznała mu leź uprawnienie egzekucji prawa przez nakładanie grzywny na organ, który nie wykonuje orzeczeń sądu;

Sądy wojskowe. Sprawują one wymiar sprawiedliwości w siłach zbrojnych w sprawach karnych. Organizacyjnie wchodzą w skład sił zbrojnych, Rozpoznają one sprawy osób wojskowych oraz sprawy o określone przestępstwa, bez względu na to czy oskarżony jest osobą wojskową, czy cywilną (np. zdrada Ojczyzny). I instancją sądów wojskowych są sądy garnizonowe, drugą instancją - sądy okręgu wojskowego.

WŁADZA USTAWODAWCZA

Wydzielona funkcjonalnie działalność państwa, która polega na stanowieniu prawa (konstytucji i ustaw). Dlatego bardziej właściwy jest termin „władza prawodawcza". Termin władza ustawodawczej używany jest również na określenie organów państwa realizujących funkcję stanowienia prawa. Władza ustawodawcza sprawowana jest najczęściej przez organ przedstawicielski powoływany przez suwerena w drodze wyborów. Organ ten w różnych państwach nosi różne nazwy, np. kongres, zgromadzenie (narodowe, federalne, ludowe), stany generalne, sejm. Powszechnie określa się go mianem parlamentu. Parlament sprawuje przede wszystkim funkcję prawodawczą i kontrolną. Funkcja prawodawcza polega na uchwalaniu konstytucji i ustaw konstytucyjnych, ustaw zwykłych, a także innych aktów normatywnych (np. uchwał). Funkcja kontrolna realizowana jest poprzez udzielanie rządowi absolutorium, wotum zaufania lub wotum nieufności, kontrolę wykonania budżetu państwa, ratyfikację umów międzynarodowych, uchwalanie rezolucji, przyjmowanie sprawozdań od innych naczelnych organów państwa, interpelacje i zapytania poselskie. W myśl postanowień Konstytucji - organami państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat.

WŁADZA WYKONAWCZA

Działalność polegająca na wykonywaniu zadań państw, mających na celu realizację dobra ogólnego, interesu publicznej Zadania te określane są z reguły przez władzę ustawodawczą, przy czym wypełnianie ich przez władzę wykonawczą odbywa się przez zastosowanie specyficznych form organizacyjnych i proceduralnych. Pomiędzy pojęciami władzy wykonawczej a administracji istnieje wzajemny związek i są one w dużym stopniu identyczne. Dotyczy to zwłaszcza merytorycznego zakresu ich działalności. Występują jednak ważne różnice powodujące, iż obu pojęć nie można utożsamiać ze sobą. W działalności władzy wykonawczej wyróżnia się dwa zakresy; polityczny i administracyjny. Pierwszy z nich polega na wytyczeniu linii politycznej dla realizacji zadań w określonej dziedzinie (polega to np. na ustaleniu hierarchii tych zadań, wskazaniu tempa i zakresu ich realizacji itp.). Drugi na wcielaniu jej w życie przy pomocy środków i form właściwych władzy wykonawczej. Dzieje się to za pośrednictwem funkcjonariuszy państw. powiązanych ze sobą na różnych szczeblach organizacyjnych stosunkami nadrzędności i podporządkowania. W tym aspekcie administracja to działalność służebna wobec wykonawczych decyzji o charakterze politycznym, prowadzona przez zorganizowany, fachowy aparat urzędniczy o charakterze pomocniczym. Organy władza wykonawcza. odpowiadają nie tylko za własne decyzje, ale także i za decyzje podległych sobie jednostek, Wyróżnić można cztery modele organizacyjne władza wykonawcza:

Monokratyczny. Władza wykonawcza skupiona jest w ręku jednego, jednoosobowego organu (monarcha, prezydent). Nie ma w jej ramach żadnych podziałów wewnętrznych. Nie występuje zwłaszcza samodzielny, kolegialny organ posiadający kompetencje wykonawcze (rząd). Osoby kierujące poszczególnymi działami administracji (ministrowie, sekretarze stanu) są tylko organami pomocniczymi, nie odpowiadają politycznie przed parlamentem, a ich powołanie na stanowisko zależy w decydującej mierze od zaufania prezydenta/monarchy. System ten występuje np. w USA;

Dualistyczny, Władza wykonawcza składa się w tym systemie z dwóch organów - głowy państwa (z reguły jednoosobowej) i rządu (organu kolegialnego). Wzajemna relacja pomiędzy nimi może być różnie określana. Ze względu na nią oraz na zasady wewnętrzne organizacji i funkcjonowania rządu wyróżnić można następujące systemy dualistycznej egzekutywy:

System gabinetowy. Większość kompetencji władza wykonawcza realizuje rząd. Na jego czele stoi premier, który jest jego organem kierowniczym i odpowiada za jego działalność przed parlamentem. Określa on także kierunki polityki rządu i wskazuje kandydatów na ministrów, których później zatwierdza parlament lub głowa państwa. Ministrowie kieruj ą podległy mi im działami administracji państwowej i są w znacznym stopniu niezależni od pozostałych członków rządu oraz premiera, ale muszą działać w ramach linii politycznej nakreślonej przez premiera. Ponoszą solidarną odpowiedzialność polityczną przed parlamentem za działania rządu. Oprócz ministrów stojących na czele resortów (ministrowie resortowi), w wielu krajach, które przyjęty ten system występują tzw. ministrowie bez teki. Mogą oni wypełniać różne funkcje, m.in.- zajmować się stosunkami rządu z parlamentem (np. w Wielkiej Bryłami); reprezentować określoną partię w rządzie, jako jej mężowie zaufania (np. rozwiązanie takie przyjęto w Belgii podczas I wojny światowej); służyć radą innym ministrom (funkcję tę sprawuje doświadczony mąż sianu, np. rozwiązanie takie przyjęło w Nowej Zelandii w 1957 r.); wypełniać zadania eksperta (np. w Szwecji liczba takich ministrów ustawowo określona jest na 3-5); wypełniać określone funkcje państw, (np. w Wielkiej Brytanii stanowiska Lorda Strażnika Tajnej Pieczęci). Za ministra bez teki można też uznać premiera, który nie stoi na czele żadnego resortu (np. w Wielkiej Brytanii). Głowa państwa wyposażona jest w nieliczne kompetencje władzy wykonawczej, przede wszystkim o formalnym charakterze i wykonuje je zgodnie z propozycjami parlamentu lub rządu. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej, przed parlamentem i nie może być przezeń odwołana. Spełnia głównie rolę czynnika integrującego i moderującego. W razie konfliktu pomiędzy poszczególnymi władzami lub organami państw, powinna starać się doprowadzić do kompromisu. Jej kompetencje mają wszak jednoznacznie charakter wykonawczy. System ten występuje np. w Wielkiej Brytanii,

System kanclerski. Jest to w istocie odmiana systemu gabinetowego. Różnica przejawia się w mocniejszej pozycji szefa rządu - kanclerza. Dzięki konstruktywnemu wotum nieufności parlament może go odwołać jedynie, gdy równocześnie wskaże nowego kandydata na szefa rządu i odwołując kanclerza i rząd dotychczasowy jest w stanie wybrać nowego kanclerza i nowy rząd. System ten występuje np. w Niemczech;

System resortowy. Premier jest wśród ministrów „pierwszym wśród równych". Przewodniczy posiedzeniom rządu i koordynuje działalność poszczególnych jego członków. Każdy minister samodzielnie kieruje określoną dziedziną administracji państw. i posiada własne kompetencje. Jego pozycja jest równa pozycji innych ministrów. Sprawy przekraczające zakres właściwości jednego ministra. a należące do kompetencji władzy wykonawczej niezastrzeżonych dla głowy państwa rozstrzyga kolegialnie cały rząd. Pozycja i kompetencje głowy państwa w tym systemie są podobne jak w systemie gabinetowym. System ten występuje np. w Austrii;

System prezydencjalny. Premier kieruje bieżącymi pracami rządu, ale głowa państwa ma „hegemoniczny" wpływ na rząd, przewodniczy jego posiedzeniom i uczestniczy w jego pracach. Mianuje ona i odwołuje premiera i na jego wniosek mianuje i odwołuje ministrów. Nie może jednak wbrew woli parlamentu decydować o dalszym istnieniu rządu. Rząd odpowiada politycznie zarówno przed głów ą państwa jak i przed parlamentem. Ministrowie stoją na czele określonych działów administracji państw. Są w znacznym stopniu niezależni od pozostałych członków rząd u, ale działają w ramach linii politycznej nakreślonej przez głowę państwa. Głowa państwa ma pozycje silniejszą niż w systemie gabinetowym. Część jej aktów wymaga kontrasygnaty premiera i właściwego ministra, który ponosi za nie odpowiedzialność przed parlamentem. Część jej aktów może jednak być wydawana bez kontrasygnaty. System ten występuje np. we Francji;

Departamentalny. Władza wykonawcza sprawuje w nim rząd. Jest on organem kolegialnym, którego członkowie, wybierani przez parlament, są równoprawni. Przewodniczący wypełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i kieruje jego pracami. Na stanowisku przewodniczącego rządu obowiązuje rotacja w równych okresach czasu. Podobnie jak pozostali członkowie rządu stoi na czele jednego departamentu (resortu). Zakres spraw, którymi zajmuje się departament określa parlament w drodze ustawy. Szefowie departamentów samodzielnie się nimi zajmują. Rząd kolegialnie podejmuje jedynie najbardziej istotne decyzje, przekraczające zakres działalności pojedynczego departamentu. Formalnie uchwały rządu jako organu kolegialnego mają moc wyższą niż decyzje szefów poszczególnych departamentów. Projekty takich uchwał przygotowują szefowie właściwych departamentów i potem oni je wykonują. Ani cały rząd, ani poszczególni szefowie departamentów nie mogą być odwołam podczas kadencji parlamentu. System ten występuje np. w Szwajcarii;

Dyrektoriamy. Władza wykonawcza składa się z dwóch organów. Na jej czele stoi kolegialny dyrektoriat, który ma charakter polityczny. Jego członkowie nie mają stałego zakresu kompetencji i nie podlega im jakaś jedna dziedzina spraw. Dyrektorzy wszystkie decyzje podejmują większością głosów. Dyrektoriat jest organem permanentnym i co jakiś czas ustępuje jeden z jego członków, a parlament w jego miejsce wybiera nowego. Dyrektor nie może być przez parlament odwołany w czasie kadencji. Przewodniczący dyrektoriatu wypełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i kieruje j ego pracami. Na stanowisku tym obowiązuje zasada rotacji i co określony czas jeden z dyrektorów pełni tę funkcję. Ministrowie są podporządkowani dyrektoriatowi i przez niego powoływani. Wypełniają oni jedynie funkcje o charakterze adm. W niektórych krajach, gdzie występował ten system odpowiadali oni politycznie przed parlamentem (np. system colegiado istniejący w Urugwaju w latach 1952-1966). Konstytucja RP w Polsce przewiduje istnienie dualistycznej egzekutywy. Jak w większości państw na świecie nie realizuje ona żadnego z opisanych wyżej modeli w czystej postaci, ale stanowi mieszankę rozwiązań przyjmowanych w systemie prezydencjalnym i gabinetowym, a nawet i w kanclerskim.

Samorząd - pojęcie i rodzaje.

SAMORZĄD

Powołany do wykonywania niektórych zadań administracyjny cii przez zrzeszenia osób, których zadania te dotyczą; nierozerwalnie związany procesami decentralizacji władzy państwowej i rozwoju demokracji politycznej. Oprócz samorządu terytorialnego (omówionego osobno) wyróżnia się różne postaci samorządu - samorząd cechowy, zawodowy (lekarski, pielęgniarski, adwokacki) samorząd gospodarczy (Izba Przemysłowo Handlowa, Izba Turystyki, Izba Rolnicza) czy samorząd pracowniczy w różnorodnych zakładach pracy. Samorządy i ich zrzeszenia działają w ramach obowiązującego prawa, które przyznaje im pewien zakres władzy autonomicznej. Wykonywanie niektórych zadań państwowych przez organizacje samorządowe jest w rozumieniu państwa lepsze i skuteczniejsze niż wykonywanie ich przez organy władzy czy administracji państwowej. Pewnym wykoślawieniem idei samorządności w Polsce jest „przymus samorządowy" tj. budowanie samorządu „od góry", przejawiający się tym, że pierwszą jest ustawa powołująca samorząd a dopiero potem następuje jego tworzenie, na bazie prawnego obowiązku członkowstwa (samorząd lekarski, rolniczy, aptekarski).

Zasady organizacji wymiaru sprawiedliwości w RP.

Tok instancji w postępowaniu sądowym.

Rodzaje organów administracji publicznej w RP.

Kierownictwo, nadzór i kontrola w administracji publicznej.

Formy działania organów administracji publicznej.

76. Organizacja terytorialna w państwie jednolitym.

Państwo jest organizacją terytorialną w tym sensie, że jest organizacją ludności osiadłej na określonym terytorium. Są państwa, których część ludności prowadzi życie koczownicze. Dzieje się to na ogół w ramach terytorium danego państwa. Do tego rodzaju państw należą min. Mongolia, Afganistan oraz niektóre państwa arabskie. Państwo jest organizacją terytorialną również w sensie, że zasadniczym kryterium przynależności do niego jest znajdowanie się na danym terytorium, a nie np. przynależność do rodu (więzy krwi) czy do innej grupy etnicznej. Państwo zachowuje wyłączność do danego terytorium. To samo terytorium może być domem działania dwóch lub więcej państw równocześnie. Zdarza się, że niektórym organizacjom, nie posiadającym swego terytorium, a mającym tradycje lub ambicje bycia państwami, przyznaje się podmiotowość quasi-państwową. Dotyczy to np. niektórych ruchów narodowowyzwoleńczych (Organizacja wyzwolenia Palestyny). Zbliżoną sytuację ma Stolica Apostolska. Pod niektórymi względami jak państwo traktowany jest Zakon Kawalerów Maltańskich.

83. Monarchie i republiki we współczesnym świecie.

Współcześnie rządem nazywa się naczelny, najczęściej kolegialny, organ wykonawczo - zarządzający, tzn. naczelny organ administracji państwowej. W teorii państwa jednak termin rząd ma szersze znaczenie. Oznacza on ogół centralnych, naczelnych organów państwowych i wzajemne między nimi stosunki. Ważne jest, który z tych organów zajmuje główną pozycję w całej organizacji państwa. Z punktu widzenia od tysiącleci dzieli się państwa na monarchie i republiki. Monarchią jest państwo, w którym najwyższa władza należy do monarchy (cesarza, króla, księcia, faraona, szacha itp.). Jest on prawnie wyniesiony ponad całe społeczeństwo. Monarcha obejmuje władze w drodze dziedziczenia, ale znane są monarchie, gdzie jest on wybierany tylko dożywotnie. Monarcha może skupić w ręku władzę absolutną, czyli pełnię władzy w państwie, może mieć władzę ograniczoną. Są monarchie, gdzie monarcha dysponuje tylko zewnętrznymi atrybutami władzy. Np. monarchą absolutnym jest dziś król Arabii Saudyjskiej; monarchą nie posiadającym rzeczywistej władzy - król Szwecji; monarchą o ograniczonej, ale rzeczywistej władzy - król Hiszpanii.

Monarchia jest bardzo powszechną formą rządu. Monarchami były państwa oparte na niewolnictwie oraz z reguły państwa feudalne. Monarchami są liczne państwa burżuazyjne. Z istoty swojej, proklamując władzę "ludu pracującego" pod przewodem partii robotniczej, żadne państwo socjalistyczne nie było monarchią. Przyjęło się uważać, że republika jest bardziej "postępowa" od monarchii. W istocie jednak znane są liczne monarchie bardziej postępowe od republik.

Republiką nazywa się państwo, w którym najwyższa władza jest sprawowana przez organ jednoosobowy lub kolegialny, lub przez kilka różnych organów powołanych na określony okres. Organy te mogą być wyłaniane w drodze powszechnych wyborów bądź przez rozmaitego rodzaju kolegia. Zakres władzy tych wybieralnych organów bywa różnie ukształtowany. Na ogół jednak żaden z nich nie ma władzy nieograniczonej. Przyjęto się odróżniać republiki demokratyczne od arystokratycznych. Arystokratycznymi nazywa się te, w których naczelne organy państwa powoływane są przez wąską grupę ludności państwa, wyróżniającą się swoim szlachetnym pochodzeniem, bogactwem i przywilejami. Demokratycznymi nazywa się te republiki, gdzie naczelne organy państwa (parlament prezydent, prezydium) są powoływane przez szerokie rzesze obywateli. Forma republiki jest znana wszystkim typom państwa. Obecnie większość państw ma republikańską formę rządu. Jednak nie wszystkie republiki są oceniane jako "postępowe" niektóre uznaje się za "wsteczne" bądź konserwatywne".

63. Moc wiążąca wykładni prawa.

Ustalone w procesie wykładni znaczenie interpretowanego przepisu może mieć różną moc wiążącą prawnie. Ogólnie biorąc, możliwe są dwie sytuacje: wynik wykładni nie jest wiążący dla kogokolwiek; wynik wiąże pewne osoby czy organy.

Z pierwszą sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy interpretator nie ma żadnej kompetencji prawnej do narzucenia komukolwiek swojego sposobu rozumienia danego przepisu. Jego wykładnia nie musi być jednak pozbawiona jakiegokolwiek znaczenia społecznego. Jej znaczenie zależy od trafności uzyskanego wyniku, od jakości popierających ten wynik argumentów. Tego rodzaju wykładnię nazywa się wykładnią doktrynalną. Mowa tu o wykładni dokonanej przez wybitnych prawników, uczonych w prawie bądź inne osoby mające pewną pozycję w społeczeństwie. Wykładni, która nikogo nie wiąże dokonuje także zwykły obywatel, zaznajamiając się z przepisami prawa. Dokonuje on wykładni na swój użytek. Wykładnię prawnie wiążącą dzieli się wg liczby osób i organów państwa nią związanych. Biorąc pod uwagę to kryterium, można wyróżnić wykładnię wiążącą wszystkich adresatów danych przepisów oraz niemal wszystkie organy państwowe; wykładnię wiążącą tylko pewną grupę osób i organów państwa oraz wykładnie wiążącą organy państwowe w poszczególnej sprawie. Dwa pierwsze rodzaje wykładni nazywa się wykładnią legalną. Trzeci rodzaj można nazwać wykładnią praktyczną, gdyż ma ona zastosowanie w praktyce rozstrzygania poszczególnych spraw. Niektórzy mówią w tym przypadku o wykładni sądowej. Jest to nietrafne określenie, gdyż nie tylko sądy dokonują tego rodzaju wykładni.

Wykładnia legalna może być dokonana przez ten sam organ, który ustanowił interpretowane przepisy. Wtedy mówimy o wykładni analityczne. Ma ona taki zakres obowiązywania, jak interpretowany przepis. Przykładem może tu być okólnik ministra finansów, który wyjaśnia rozporządzenie wydane przez tegoż ministra. Drugi rodzaj wykładni legalnej, wiążącej wszystkich adresatów interpretowanych norm bądź pewną ich grupę, pochodzi od organów państwa, które specjalnie są wyposażone w kompetencje do dawania tego rodzaju wykładni. W Polsce do 1998 roku organem takim był Trybunał Konstytucyjny, który mógł dawać wykładnię obowiązującą wszystkich adresatów interpretowanych przepisów. Również Sąd Najwyższy może podejmować uchwały mające na celu wyjaśnienie tych przepisów prawnych, które budzą wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały tego rodzaju są wiążące dla wszystkich składów Sądu Najwyższego. Z wykładnią praktyczną, wiążącą poszczególne organy państwowe, mamy do czynienia w skali masowej. Wykładnia przepisów przyjęta przez organ, który rozpatruje daną sprawę w drugiej instancji, jest wiążąca dla organu pierwszej instancji. Odnosi się to i do sytuacji, gdy sąd wyższej instancji ponownie rozpatruje daną sprawę w trybie rewizji. Jest on wtedy związany wykładnią zawartą w jego poprzednim orzeczeniu, w którym zostało uchylone orzeczeni sądu pierwszej instancji i sprawę przekazano do ponownego rozpatrzenia.

---