• Struktura sieci osadniczej na świecie

Miasto to jednostka osadnicza charakteryzująca się:

♦ dużą intensywnością zabudowy,

♦ dużą wielkością zajmowanych powierzchni,

♦ dużym odsetkiem osób wykonujących zawody pozarolnicze,

♦ bogatym wyposażeniem w obiekty kulturalne i usługowe.

Podstawą uznania jednostki osadniczej za miasto jest:

♦ nadanie jej praw miejskich (np. w Polsce),

♦ osiągnięcie odpowiedniej liczby mieszkańców (np. 20 tyś. w Stanach Zjednoczonych).

Miasta powstawały i rozwijały się dzięki pełnionym funkcjom, to jest dzięki każdej działalności społeczno-gospodarczej istniejącej w mieście, a decydującej o jego rozwoju.

Funkcje te możemy podzielić na:

♦ obronne, które decydowały o rozwoju miast w Europie w okresie średniowiecza, kiedy miasta lokalizowano w miejscach dogodnych do obrony;

♦ polityczno-administracyjne, które decydowały o rozwoju lub upadku miast pełniących funkcje stołeczne lub administracyjne;

♦ produkcyjne - do XVIII w. rzemieślnicze, a od XIX w. przemysłowe;

♦ usługowe, najbardziej zróżnicowane, np.:

- handlowe jedne z najdawniejszych funkcji pełnionych przez miasta (targi, jarmarki);

- komunikacyjne, decydujące o rozwoju miast położonych na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych, np. Moskwa, Koluszki, Skarżysko-Kamienna;

- finansowe, decydujące o rozwoju miast będących siedzibami banków oraz giełd towarowych i papierów wartościowych, np. Nowy Jork, Londyn oraz Frankfurt nad Menem;

- turystyczne, dzięki którym rozwijają się miasta położone na obszarach o walorach turystycznych, np. Chamonix we Francji, Insbruck w Austrii;

- uzdrowiskowe, dzięki którym rozwijają się np. Baden-Baden, Davos, Krynica, Sopot, Kołobrzeg,

- naukowe, np. Heidelberg, Oxford, Cambridge;

- religijne, np. Częstochowa, Lourdes we Francji, Fatima w Hiszpanii.

Funkcje pełnione przez miasto możemy także podzielić na:

♦ Funkcje zewnętrzne, zwane również funkcjami miastotwórczymi, powodujące taki rozwój sfery wytwórczości, że konieczny jest napływ z zewnątrz surowców, dóbr kooperacyjnych oraz siły roboczej, co powoduje z kolei rozwój infrastruktury technicznej miasta.

♦ Funkcje wewnętrzne, zwane również funkcjami obsługi miasta, polegające na rozwoju usług gwarantujących odpowiedni standard życia w mieście ludziom w nim mieszkającym i czasowo przebywającym. Funkcjami tymi może być komunikacja publiczna, wodociągi, kanalizacja, wywóz nieczystości, działalność straży miejskiej.

Rozwój wielkich miast świata przebiega etapami.

Najpierw odnotowuje się powstanie miasta w miejscu o dogodnych warunkach naturalnych lub na szlaku handlowym. Potem następuje koncentracja ludności w mieście. Powoduje to, że staje się ono chłonnym rynkiem zbytu na dobra i usługi, co jest bodźcem do rozwoju przemysłu spożywczego i włókienniczego, a to z kolei powoduje wzrost zapotrzebowania na energię oraz wzrost popytu na maszyny. Następnie w niewielkiej odległości od miasta powstają nowe ośrodki przemysłowe produkujące potrzebne maszyny, a jeśli sprzyjają temu warunki naturalne, to także kopalnie i huty. Niewielka odległość jest spowodowana słabym rozwojem sieci transportowej oraz koniecznością ograniczenia kosztów kooperacji. Wreszcie sukcesywnie następuje dalszy masowy napływ ludności do miasta, co powoduje dalszy rozwój sfery produkcji oraz infrastruktury technicznej miasta.

W wyniku procesów urbanizacyjnych powstają układy sieci miast.

♦ Aglomeracje miejskie to zespół jednostek osadniczych, których powiązania ekonomiczne, demograficzne oraz funkcjonalne różnią się ilościowo od innych elementów układu osadniczego kraju. Aglomeracje dzielimy na:

- Monocentryczne, z jednym ośrodkiem centralnym skupiającym ludność i funkcje społeczno-ekonomiczne oraz kilkoma pierścieniami zewnętrznymi podporządkowanymi centrum, z miastami satelitarnymi oraz osiedlami podmiejskimi. Przykładem aglomeracji monocentryczych są: Warszawa, Poznań, Barcelona, Paryż.

- Policentryczne, czyli konurbacje, związane z zespołami portów bądź miejscami wydobycia surowców mineralnych, gdzie funkcjonuje kilka równorzędnych pod względem ekonomicznym i demograficznym ośrodków centralnych, którym podporządkowane są ośrodki satelitarne. Przykładem są: Aglomeracja Górnośląska, Trójmiejska, Zagłębia Ruhry, Zagłębia Donieckiego.

Megalopolis to układ sieci miast powstający w wyniku połączenia strefy zabudowy jednorodzinnej oraz sfery usług rozwijających się wokół aglomeracji miejskich i dużych miast.

Pierwszym megalopolis było megalopolis wschodniego wybrzeża USA - Boston, Filadelfia, Nowy Jork, Baltimore, Waszyngton zamieszkiwane przez 47 min osób. Kolejne megalopolis to:

• megalopolis Okręgu Przyjeziernego obejmujące Milwaukee, Chicago, Detroit, Buffalo, Cleveland, Pittsburgh po stronie amerykańskiej oraz Ottawę, Toronto i Montreal po stronie kanadyjskiej,

• na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych obejmujące San Francisco, San Jose, Santa Cruz, Oakland, Berkeley, Los Angeles, San Bernardino, Santa Barbara, San Diego oraz Tijuanę w Meksyku,

• w Japonii to Tokio, Jokohama i Osaka, Kioto, Kobe,

• megalopolis krajów Beneluksu obejmujące północną Francję, Belgię, Holandię oraz północno-zachodnie Niemcy. W skład tego układu miast wchodzą: Lilie, Bruksela, Antwerpia, Rotterdam, Amsterdam, Kolonia i inne miasta Zagłębia Ruhry.

Rozwój miast wywołuje konsekwencje zarówno pozytywne, jak i negatywne.

Do pozytywnych aspektów urbanizacji zaliczamy:

w sferze ekonomicznej:

• dobre wyposażenie miast w infrastrukturę techniczną, co obniża koszty inwestycji,

• duże zasoby wykwalifikowanej siły roboczej,

• możliwość współpracy z ośrodkami naukowo-badawczymi,

• możliwość kooperacji obniżająca koszty podzespołów do produkowanych urządzeń,

• bliskość chłonnego rynku zbytu;

w sferze społecznej:

• większe możliwości wyboru pracy niż na terenach wiejskich,

• wyższe niż na wsi zarobki,

• większa ilość czasu wolnego umożliwiająca rozwój zainteresowań,

• lepszy dostęp do usług oraz do instytucji kulturalnych i oświatowych,

• lepszy dostęp do służby zdrowia,

• wyższy komfort życia w wyniku lepiej rozwiniętej infrastruktury technicznej miasta.

Do negatywnych aspektów urbanizacji zaliczamy:

w sferze ekonomicznej:

• wysokie podatki związane z wysokimi kosztami utrzymania infrastruktury,

• wysokie ceny gruntów związane z ich niedoborem, szczególnie w centrach miast,

• wysokie ceny mieszkań oraz czynsze wywołane przez dwa powyższe czynniki,

• przeciążenie infrastruktury technicznej i konieczność ciągłej jej modernizacji,

• przerost funkcji miastotwórczych nad funkcjami obsługi miasta, co prowadzi do nienadążania rozwoju infrastruktury za rozwojem przestrzennym miast;

w sferze społecznej:

• wzrost liczby osób dojeżdżających do pracy, co powoduje przeciążenie komunikacji publicznej oraz infrastruktury transportowej przez rosnące natężenie ruchu samochodowego,

• postępująca alienacja jednostki w społeczeństwie, co powoduje wzrost patologii społecznych i przestępczości,

• wzrost agresji oraz spadek bezpieczeństwa,

• problemy z zaopatrzeniem w wodę oraz odprowadzaniem ścieków, co pogarsza warunki sanitarne,

• problemy mieszkaniowe spowodowane niedostateczną ilością terenów budowlanych i ich wysokimi cenami,

• wysokie koszty utrzymania,

• stres i depresje wśród ludności zamieszkującej miasta,

• pojawienie się wokół miast dzielnic nędzy,

• problem bezdomności;

w sferze ekologicznej:

• problem utylizacji rosnącej ilości odpadów,

• problem hałasu,

• zmniejszanie się powierzchni terenów zielonych oraz degradacja gleb wskutek niwelacji terenu i opadu pyłów przemysłowych,

• przekształcenia rzeźby powierzchni wskutek niwelacji terenów,

• zaburzenie stosunków wodnych poprzez przyspieszenie spływu powierzchniowego po pokrytych asfaltem i betonem powierzchniach oraz ograniczenie wsiąkania wody w grunt,

• tworzenie lejów depresyjnych wokół ujęć wody;

• zmiany klimatu lokalnego miast polegające na:

- skłonności do tworzenia się inwersji termicznych w przyziemnej warstwie atmosfery, co w przypadku występowania mgły i zanieczyszczeń sprzyja powstawaniu smogu,

- wzroście średniej temperatury rocznej powietrza, co wpływa na wydłużenie okresu wegetacyjnego,

- zmniejszeniu wilgotności powietrza, zwiększeniu zachmurzenia oraz ilości opadów wskutek występowania nad miastami dużej liczby jąder kondensacji w postaci pyłów i dymów,

- zwiększeniu prędkości wiatru na skutek lokalnego krążenia powietrza wymuszonego układem arterii komunikacyjnych lub powstawaniem zawirowań w pobliżu wysokich budynków;

• wzrost zanieczyszczenia powietrza wywołany działalnością przemysłu, komunikacją samochodową oraz przez tzw. niską emisję z przydomowych kotłowni i pieców,

• wzrost zachorowań na choroby dróg oddechowych oraz psychiczne, nowotworowe i układu krążenia,

• szybsze rozprzestrzenianie się chorób.

Procesy urbanizacyjne na świecie

Procesy urbanizacyjne to ogół procesów przejawiających się:

♦ powstawaniem nowych miast i rozrastaniem się już istniejących - tzw. urbanizacja przestrzenna,

♦ wzrostem odsetka zatrudnionych w zawodach pozarolniczych - tzw. urbanizacja ekonomiczna,

♦ upowszechnieniem się miejskiego stylu życia -tzw. urbanizacja społeczna,

♦ wzrostem odsetka ludności miejskiej, czyli współczynnika urbanizacji - tzw. urbanizacja demograficzna.

Procesy urbanizacyjne przebiegają etapami.

Urbanizacja to proces koncentracji ludności w centrach miast, początkowo wolny, a następnie szybki, zasilany przez odpływ ludności ze wsi i mniejszych miejscowości otaczających aglomerację. Etapowi temu towarzyszy urbanizacja w sferze demograficznej i ekonomicznej.

Suburbanizacja to proces dekoncentracji ludności wskutek osiedlania się na przedmieściach, połączony z odpływem ludności z terenów wiejskich, a pod koniec fazy również z centrów miast. Etapowi temu towarzyszy urbanizacja w sferze demograficznej, ekonomicznej i przestrzennej.

Dezurbanizacja to proces dalszej dekoncentracji ludności wskutek osiedlania się w strefach peryferyjnych aglomeracji, czemu towarzyszy silny odpływ ludności z centrów miast i słabnący z obszarów wiejskich. Etapowi temu towarzyszy urbanizacja w sferze ekonomicznej i przestrzennej,

Reurbanizacja, podczas której obserwujemy początkowo odpływ ludności z aglomeracji i stref peryferyjnych na obszary wiejskie, następnie również do zmodernizowanych centrów miast. Towarzyszy temu etapowi urbanizacja w sferze ekonomicznej i społecznej.

centrum →przedmieście→strefa peryferyjna→tereny wiejskie

Procesy urbanizacyjne nie przebiegają we wszystkich rejonach świata jednakowo. Możemy wyróżnić kilka modeli procesów urbanizacyjnych na świecie.

♦ Model europejski występuje w wysoko rozwiniętych krajach Europy. W krajach tych początkowo o rozwoju miast decydowały dogodne warunki naturalne i położenie na szlakach komunikacyjnych, a następnie pełnione przez te miasta funkcje handlowe, portowe, administracyjne i finansowe. W krajach tych współczynnik urbanizacji przekracza 75%, a procesy urbanizacyjne są zaawansowane we wszystkich czterech płaszczyznach.

♦ Model kolonialnoeuropejski występuje poza Europą w krajach wysoko rozwiniętych, zamieszkiwanych przez ludność białą, to jest w Stanach Zjednoczonych (78%), Kanadzie (78%), Australii (90%), Nowej Zelandii (85%) i Izraelu (91%) (współczynnik urbanizacji). Rozwój miast w tych krajach przebiegał podobnie jak w modelu europejskim, a procesy urbanizacyjne cechuje zaawansowanie we wszystkich czterech płaszczyznach.

♦ Model japoński występuje w Japonii (78%), Korei Południowej (81%) i na Tajwanie (75%). Procesy urbanizacyjne przebiegają tak jak w modelu kolonialnoeuropejskim, z tym że miasta charakteryzują się wielowiekową tradycją; elementy architektury z przeszłości zostały wkomponowane w nowoczesne centra finansowe, handlowe, administracyjne.

♦ Model KSR we wstępnej fazie urbanizacji. Kraje te cechuje bardzo niski współczynnik urbanizacji oraz powolny napływ ludności do miast spowodowany małą atrakcyjnością życia w mieście - arunki życia nie odbiegają od tych, które panują na wsi, np. Etiopia (16%), Kambodża (15%), Niger (20%).

♦ Model KSR na etapie suburbanizacji występuje w Chinach (35%), Indiach (27%) i Egipcie (42%), gdzie wskutek eksplozji demograficznej i przeludnienia terenów wiejskich dochodzi do masowego napływu ludności na obszar przedmieść. Nadmierny i niekontrolowany ich rozrost prowadzi do rozwoju dzielnic nędzy - slumsów.

♦ Model z nadurbanizacją w sferze demograficznej występujący w krajach latynoamerykańskich (Argentyna - 88%, Wenezuela - 85%, Brazylia -81%), gdzie dochodzi do napływu ludności do miast. Spowodowane jest to w niewielkim stopniu rozwojem przemysłu i sektora usług, natomiast w większym stopniu odpływem ludności ze wsi, która nie znalazła zatrudnienia w wielkoobszarowym rolnictwie i ekstensywnej hodowli.

Rozwój sieci osadniczej w Polsce

• Miasto i wieś

Rozwój sieci miast na terytorium Polski rozpoczął się w średniowieczu i przebiegał etapami. W średniowieczu na ziemiach polskich powstały 554 miasta, przy czym miały one charakter obronny i leżały wzdłuż szlaków handlowych. Późniejsza utrata znaczenia przez te miasta spowodowana była zmianą przebiegu szlaków handlowych.

W XV i XVI w. powstało 114 miast, przeważnie prywatnych. Część z nich powstała na założeniach renesansowych i miała charakter obronny, np. Zamość. Inne miasta powstałe w tym okresie nosiły nazwy od imion właścicieli, np. Janów Podlaski, Tomaszów Mazowiecki.

W XVII i XVIII w. miasta zaczęły podupadać, gdyż w związku z toczonymi na ziemiach polskich wojnami nie mogły pełnić swojej podstawowej funkcji - funkcji handlowej.

W XIX w. doszło do zróżnicowania rozwoju miast na ziemiach poszczególnych zaborów:

♦ na ziemiach zaboru pruskiego rozwijały się wszystkie miasta w związku z pełnionymi funkcjami - duże miasta pełniły funkcje przemysłowe, a małe obsługiwały rolnictwo;

♦ na ziemiach zaboru austriackiego duże miasta nie rozwijały się, gdyż nie pełniły funkcji przemysłowych, a małe miasta podupadały;

♦ w zaborze rosyjskim rozwijały się tylko miasta pełniące funkcje administracyjne lub leżące na szlakach kolejowych;

(po powstaniu styczniowym duża część miast utraciła prawa miejskie)

W okresie międzywojennym w Polsce powstało 38 miast, głównie w wyniku przekształcenia osad fabrycznych, np. Starachowice, Stalowa Wola, Skarżysko-Kamienna.

W latach 80. XX w. w Polsce istniały 803 miasta. W drugiej połowie lat 80. oraz w latach 90. XX w. liczba miast systematycznie rośnie. W latach 1990-2002 liczba miast wzrosła z 830 do 884.

W latach 1950-2001 liczba miast liczących ponad 100 tyś. mieszkańców wzrosła z 17 do 42. Z tej liczby 23 miasta liczą od 100 do 200 tyś. mieszkańców, a 19 ponad 200 tyś. mieszkańców, przy czym ich liczba od 1990 r. nie uległa zmianie.

Analizując dynamikę zmian odsetka ludności mieszkającej w miastach różnej wielkości, do końca lat 80. XX w. możemy zauważyć:

♦ spadek odsetka ludności mieszkającej w miastach liczących poniżej 10 tyś. mieszkańców, począwszy od

lat 60. XX w., a w przypadku miast liczących 10-20 tyś. mieszkańców - od lat 70. XX w.

♦ wzrost odsetka ludności w miastach liczących ponad 20 tyś. mieszkańców, przy czym im większe miasto, tym większa dynamika wzrostu.

W latach 90. XX w. doszło do zmiany tych długotrwałych tendencji:

♦ zanotowano nieznaczny wzrost odsetka ludności mieszkającej w miastach liczących poniżej 20 tyś. mieszkańców. Wiąże się to z rozwojem budownictwa mieszkaniowego w peryferyjnych strefach wielkich aglomeracji miejskich;

♦ zanotowano spadek odsetka osób mieszkających w miastach liczących ponad 100 tyś. mieszkańców, przy czym szczególnie duży spadek zanotowano w miastach liczących ponad 200 tyś. mieszkańców. Ma to związek z wejściem tych osiedli w fazę dezurbanizacji.

Na strukturę osadniczą Polski składają się niżej wymienione elementy:

Aglomeracje miejskie, w tym:

• 9 ukształtowanych:

- warszawska i górnośląska liczące ponad 2 mln mieszkańców,

- łódzka, krakowska i gdańska liczące 1-1,5 mln mieszkańców,

- wrocławska, poznańska, bydgosko-toruńska liczące powyżej 500 tyś. mieszkańców.

• 9 kształtujących się:

- lubelska, staropolska, częstochowska i białostocka,

- lubińsko-głogowska, bielsko-bialska i rzeszowska,

- opolska i wałbrzyska.

Ponadregionalne i regionalne ośrodki wzrostu, czyli:

• 13 miast - ponadregionalnych ośrodków wzrostu, będących miastami liczącymi ponad 100 tyś. mieszkańców, które pełnią funkcje przemysłowe lub komunikacyjne o zasięgu krajowym, np. Koszalin, Olsztyn, Zielona Góra,

• 38 miast - regionalnych ośrodków wzrostu, będących miastami liczącymi ponad 50 tyś. mieszkańców, które pełnią funkcje przemysłowe lub komunikacyjne o zasięgu regionalnym, np. Leszno, Siedlce, Mielec.

Pozostałe miasta:

• liczące ponad 20 tyś. mieszkańców i pełniące funkcję:

- miast powiatowych,

- małych miast przemysłowych,

- lokalnych węzłów komunikacyjnych,

- miast świadczących usługi niższego rzędu, np. Mława, Jarocin, Kluczbork,

• liczące poniżej 20 tyś. mieszkańców i pełniące funkcje ośrodków lokalnych, np. Opatów, Pińczów, Żnin.

Wsie, które pełnią funkcję:

• ośrodków lokalnych jako wsie gminne,

• podstawowych punktów osadniczych.

Wieś to jednostka osadnicza, której ludność zajmuje się głównie pracą na roli i czerpie z tej pracy podstawy egzystencji.

Charakter wsi zależy od topografii terenu, w jakiej powstała.

► Na obszarach nizinnych powstawały wsie niwowe o węzłowym układzie dróg, np.

- okolnica,

- owalnica,

- ulicówka,

- wielodrożnica

- widlica

dominujące na Dolnym Śląsku, Pomorzu, Podlasiu, Ziemi Sandomierskiej, w Wielkopolsce, na Mazowszu.

► Na obszarach wyżynnych, podgórskich i górskich zakładano wsie łanów leśnych zwane

- łańcuchówkami, występujące na Wyżynie Lubelskiej, w Karpatach i Sudetach.

► Na terenach nadrzecznych, bagiennych i leśnych Kujaw, Wielkopolski i Mazowsza powstawały

- szeregówki

- rzędówki.

Późniejsze przemiany osadnictwa wiejskiego doprowadziły do pojawienia się budownictwa rozproszonego na peryferiach wsi w związku z presją demograficzną, przede wszystkim na obszarze Mazowsza i Wielkopolski.

Odrębną formą osadnictwa wiejskiego są drobno-szlacheckie przysiółki i zaścianki, które są pozostałością osadnictwa drobnorycerskiego.

• Procesy urbanizacyjne

Procesy urbanizacyjne w Polsce są opóźnione w stosunku do krajów Europy Zachodniej, co wynika z późno rozpoczętego na ziemiach polskich procesu industrializacji.

Dynamiczny proces urbanizacji kraju rozpoczął się po II wojnie światowej, kiedy nastąpił masowy napływ ludności do miast w związku z rozwojem pracochłonnych gałęzi przemysłu ciężkiego. Procesy urbanizacyjne przebiegały prawidłowo do końca lat 60., kiedy rozwijały się zarówno miasta średnie, jak i duże. W łatach 70. dynamicznie rozwijały się tylko duże miasta, co było spowodowane lokalizacją nowych zakładów przemysłowych w dużych aglomeracjach miejskich. Miało to wpływ na:

♦ powiększenie dysproporcji rozwoju gospodarczego kraju, tj. podziału na uprzemysłowione południe i słabo uprzemysłowioną północ kraju;

♦ przerost funkcji miasto twórczych nad funkcjami obsługi miasta, co spowodowało pogorszenie się warunków życia w mieście w wyniku:

♦ pojawienia się problemów mieszkaniowych,

♦ problemów komunikacyjnych w związku ze słabym rozwojem komunikacji publicznej,

♦ słabego rozwoju infrastruktury komunikacyjnej i technicznej miast.

W latach 90. XX w. procesy przebiegały odmiennie w okolicach dużych aglomeracji miejskich i odmiennie w regionach, w których przeważała ludność wiejska.

Duże aglomeracje charakteryzują się stagnacją lub zmniejszeniem współczynnika urbanizacji, co jest spowodowane:

- napływem ludności wiejskiej do strefy peryferyjnej aglomeracji,

- migracją ludności z centrów aglomeracji do zewnętrznej strefy peryferyjnej w związku z rozwojem komunikacji, zwłaszcza indywidualnej,

- poprawą warunków bytowych na obszarach wiejskich.

Szczególnie dobrze widać to na przykładzie Poznania, gdzie saldo migracji wynosiło -0,9 na 1000 mieszkańców, podczas gdy w subregionie poznańskim 3,2 na 1000 mieszkańców.

Regiony wiejskie charakteryzowały się wzrostem odsetka ludności miejskiej. Było to spowodowane odpływem ludności z terenów wiejskich na obszary aglomeracji, co zmieniało stosunki ludnościowe na korzyść ludności miejskiej.

Saldo migracji w subregionie lubelskim wynosiło -1,2 na 1000 mieszkańców, a w typowo wiejskich chełmsko-zamojskim i bielskim odpowiednio -2,1 na 1000 mieszkańców i -2,5 na 1000 mieszkańców.

Reasumując:

- faza urbanizacji trwała w Polsce do końca lat 60.,

- faza suburbanizacji rozpoczęła się w latach 70. i w mniejszych miejscowościach trwa do dziś,

- w latach 90. duże aglomeracje miejskie weszły w fazę dezurbanizacji.

Najwyższe wskaźniki urbanizacji notowane są w województwach: śląskim (79,3%), dolnośląskim (71,4%), zachodniopomorskim (69,5%).

Najniższe wskaźniki urbanizacji notowane są w województwach: lubelskim (46,8%), świętokrzyskim (45,9%) i podkarpackim (40,9%).

Współczynnik urbanizacji dla Polski wynosi 61,7%.

Współczynnik urbanizacji w Polsce:

---