RECYKLING - WIADOMOŚCI OGÓLNE

Każdego roku na całym świecie obserwuje się nieustanny wzrost liczby odpadów tworzyw sztucznych pochodzących z różnych gałęzi gospodarki i przemysłu. W większości przypadków trafiają one na wysypiska śmieci, jednak ze względu na ich długi czas degradacji utrzymywanie ich na składowiskach jest niekorzystne. Nadzieją na poprawę sytuacji jest wzrost recyklingu odpadów tworzyw sztucznych. Przyniesie on korzyści ekonomiczne i ekologiczne.

Recykling (ang. recycling) jest to więc jedna z kompleksowych metod ochrony środowiska naturalnego. Jej zadaniem jest ograniczenie zużycia surowców naturalnych oraz zmniejszenie ilości odpadów.

Recykling jest systemem wielokrotnego wykorzystywania tych samych materiałów w kolejnych dobrach materialnych i użytkowych. Chronione są w ten sposób nieodnawialne lub trudno odnawialne źródła surowców, a jednocześnie ograniczana jest produkcja odpadów, które musiałyby być gdzieś składowane lub utylizowane. Pośrednio środowisko naturalne jest chronione również poprzez zmniejszenie zużycia surowców energetycznych, które musiałyby być użyte w procesach pozyskania surowców z natury i późniejszego zagospodarowania ich odpadów.

Recykling - w rozumieniu ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r o odpadach - to taki odzysk, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach, w procesie produkcyjnym w celu uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym przeznaczeniu. Funkcjonuje wiele różnych pojęć recyklingu.

RECYKLING CHEMICZNY

Recykling chemiczny - obejmuje procesy, w których zużyte materiały odpadowe przetwarzane są do materiałów o innych właściwościach fizykochemicznych (np. wytwarzanie olejów opałowych z tworzyw sztucznych, wytwarzanie materiałów termoizolacyjnych, opakowań itd.)

RECYKLING ENERGETYCZNY

Recykling energetyczny - spalanie odpadów i wytwarzanie z nich paliw stałych, ciekłych i gazowych.

RECYKLING SUROWCOWY

Recykling surowcowy - przetwarzanie materiałów i wyrobów odpadowych do postaci surowców, z których te materiały zostały wytworzone.

RECYKLING MATERIAŁOWY

Recykling materiałowy - tworzywa sztuczne poddawane są przetwórstwu, topnieniu lub rozpuszczaniu.

Tworzywa sztuczne stanowią obecnie około 10% odpadów stałych, w tym 80% to poliolefiny takie jak polietylen czy polipropylen, 12% to polistyren a 5% polichlorek winylu [1]. Głównym źródłem odpadów tworzyw sztucznych jest przemysł opakowań, przemysł samochodowy, przemysł elektromaszynowy i przemysł budowlany.

Największy postęp uzyskano dotychczas w zagospodarowaniu odpadów opakowaniowych, które stanowią 35% wagowych odpadów komunalnych (50% obj.) [2,3].

Odpady po rozdrobnieniu za pomocą dmuchaw dzieli się na frakcje ciężkie i lekkie. Po dalszym rozsortowaniu przetwarzane są na aglomeraty i granulaty stosowane do przetwórstwa nowych wyrobów. Mogą być przetwarzane w drodze recyklingu chemicznego z możliwością uzyskania cennych substancji gazowych i oleistych.

Coraz częściej stosowanym do produkcji opakowań jest politereftalan etylu (PET). Używany początkowo do wyrobu folii, a obecnie do produkcji butelek ma szereg korzystnych właściwości: jest lekki, nietłukący, nietoksyczny, można mu nadawać rozmaite kształty. Ma to istotne znaczenie przy produkcji butelek. Na statystycznego Polaka przypada obecnie ponad 3kg tego tworzywa. Niestety ogromne ilości opakowań z PET, natychmiast po spełnieniu swojej funkcji, lądują w niesortowalnych śmieciach. Zaledwie 15% rocznej produkcji butelek PET jest poddawane w Polsce recyklingowi. Metoda jest kombinacją konwencjonalnego mechanicznego recyklingu i recyklingu chemicznego. Otrzymany recyklat jest przydatny do pakowania żywności i może być wykorzystany do produkcji nowych butelek na napoje oraz także do produkcji włókien. W porównaniu z produkcją nowego PET-u pozwala zaoszczędzić 60% energii. Opracowano na Politechnice Krakowskiej nową technologię umożliwiającą masową utylizację butelek PET. Metoda ta pozwala na wytworzenie z nich płyt termoizolacyjnych, wykorzystywanych do ocieplania domów, izolowania dachów i tarasów, stabilizację gruntu na skarpach.

Każdego roku we wszystkich krajach wycofuje się tysiące samochodów, co daje ponad 160 tysięcy ton odpadów tworzyw sztucznych [5]. W przeciętnym samochodzie osobowym ilość zastosowanych tworzyw sztucznych sięga 9,3% całkowitej masy pojazdu. Największy udział mają poliuretany, ok. 19,5% stosowane jako gąbki w konstrukcji siedzeń, kierownice i deski rozdzielcze. Następnym w kolejności tworzywem jest polichlorek winylu, ok. 15,8%, stosowany jako izolacja przewodów elektrycznych powłoki ochronne. Polipropylen stosowany do wyrobu obudów akumulatorów, zbiorników paliwowych i na inne ciecze oraz zderzaków. Poza tym stosowane są elastomery, kopolimer ABS, poliamidy. Szczególną rolę w bilansie tworzyw sztucznych stosowanych w samochodach odgrywają zużyte opony, które w znacznej części kierowane są do dalszego użytkowania lub przerobu[6]. Alternatywę stanowi przerób zużytych opon do wykładzin podłogowych. W procesie tym stosuje się drobnoziarnistą i czystą mączkę gumową, którą uzyskuje się poprzez kilkustopniowe rozdrabnianie opon oraz usuwanie metali i tkanin. Ze względu na duży nakład pracy mechanicznej, bardziej opłaca się spalać opony, w piecach cementowych. Ta metoda wykorzystania rozdrobnionych opon jako paliwa zastępczego w cementowniach ma obecni największe zastosowanie. Zaletą jest wykorzystanie siarki zawartej w oponach, w procesie powstawania klinkieru cementowego. Polipropylen odzyskiwany jest w recyklingu dwuetapowym. W pierwszym etapie oczyszczone zderzaki polipropylenowe rozdrabnia się zgrubnie, usuwa metale. Następnie miele się na mokro, myje i suszy. Obudowy akumulatorów przerabia się analogicznie. Otrzymane wiórki polipropylenowe miesza się z wiórkami pochodzącymi ze zderzaków i poddaje homogenizacji. W drugim stadium z wiórków wytwarza się np. kołpaki do kół samochodowych metodą wtrysku.

Obecnie recykling urządzeń elektrotechnicznych prowadzony jest wyłącznie z uwagi na odzysk części metalowych, natomiast tworzywa sztuczne odzyskiwane są wówczas, gdy możliwe jest ich łatwe zdemontowanie, lub też gdy istnieje obowiązek prawny np. odgazowanie twardych pianek poliuretanowych z chłodziarek. Szacuje się, że w 560 tysiącach ton dużych sprzętów gospodarstwa domowego zawarte jest ok. 10% tworzyw sztucznych z tego 8200 ton stanowią poddawane recyklingowi części obudów z polistyrenu i z poliuretanów. Znaczny udział tworzyw sztucznych przypada na zużyte przewody elektryczne. Chodzi tu o plastyfikowany PCV, polietylen, gumę.[5]

Przemysł budowlany zużywa przede wszystkim polichlorek winylu. Jednym z największym zastosowaniem jest PCV jest produkcja ram okiennych. W systemie recyklingu ram okiennych z PCV przerabia się odpady uzyskiwane podczas prac remontowych i rozbiórkowych. Z odpadów oddziela się szkło i części metalowe a następnie rozdrabnia się je i wykorzystuje do produkcji nowych profili okiennych w mieszance ze świeżym surowcem. System "rdzeń- płaszcz" zapewnia nieskazitelność powłoki zewnętrznej ramy. Ważnym aspektem są odpady tworzyw sztucznych pochodzących z pokryć dachowych. Recykling tego typu odpadów obejmuje ich sortowanie, cięcie i czyszczenie. Wiórki PCV miele się w bardzo niskiej temperaturze w celu uzyskania dużego rozdrobnienia, a następnie wykorzystuje się jako dodatek do surowca pierwotnego.

Odpady tworzyw sztucznych wykorzystuje się jako modyfikatory bitumów. Jedną z interesujących perspektyw może być utylizacja odpadów tworzyw sztucznych w mieszankach asfaltowych, np. w budowie nawierzchni drogowych, co miałoby wpływ na ich własności wytrzymałościowe. Stosowane tutaj mogą być np. odpady polistyrenu. [7,8]. Proces przygotowania odpadów do dalszego przerobu może być prowadzony w miejscu powstawania odpadów, co znacznie ogranicza koszty. Ograniczany zostanie także koszt produkcji samych mas asfaltowych, przez wycofanie czystych polimerów, jako modyfikatory.

RECYKLING ORGANICZNY

Recykling organiczny - rozkład biologiczny odpadów w kontrolowanych warunkach przy wykorzystaniu mikroorganizmów.

Recykling to coś więcej, niż tylko wykorzystywanie surowców wtórnych. Jest to system pełnej organizacji obiegu takich materiałów, które mogą być wielokrotnie przetwarzane. W skład systemu wchodzą nast. elementy:

* Właściwa polityka ustawodawcza państwa sprzyjająca recyklingowi.

* Rozwój technologii przetwarzania odpadów, przede wszystkim w celu wykorzystania jak największej ich części.

* Projektowanie dóbr z możliwie najszerszym wykorzystaniem w nich materiałów podatnych recyklingowi.

* Projektowanie dóbr możliwie jednorodnych materiałowo, co upraszcza ich późniejszy demontaż i segregację odpadów.

* Projektowanie dóbr będących połączeniem różnych materiałów w taki sposób, aby ich późniejsze rozdzielenie na elementy zbudowane z jednorodnych materiałów było maksymalnie ułatwione.

* Projektowanie dóbr w taki sposób, aby jak najwięcej ich części składowych nadawało się do powtórnego wykorzystania - bez przetwarzania lub przy minimalnym uzdatnieniu do postaci pełnowartościowej.

* System oznaczania zarówno opakowań produktów, jak i elementów składowych tych produktów, w celu ułatwienia rozpoznawania i segregacji odpadów.

* Szerzenie oświaty proekologicznej, oraz promowanie i organizacja zachowań proekologicznych w społeczeństwie (jednym z celów jest tutaj przeniesienie segregacji odpadów indywidualnych bezpośrednio do gospodarstw domowych).

* Logistyka sortowania, gromadzenia i odbioru zużytych dóbr oraz ich elementów składowych.

* Przetwarzanie (uprzednio przygotowanych) odpadów i odzyskiwanie z nich surowców.

Warto zauważyć, iż recykling odbywa się dwutorowo. Z jednej strony jest to wymuszanie zasad recyklingu już u producentów dóbr, z drugiej zaś tworzenie odpowiednich zachowań u konsumentów, gdyż recykling odbywa się w dwóch obszarach: produkowania dóbr oraz późniejszego powstawania z nich odpadów.

Guma w samochodach - odzysk i recykling

Każdego roku z pojazdów wycofanych z eksploatacji w UE powstaje ok. 8 - 9mln ton odpadów. Aby wprowadzić w życie środki zapobiegawcze i ochronne w zakresie gospodarowania tego rodzaju odpadami, 18września 2000r.została przyjęta Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy 2000/53/WE w sprawie pojazdów wycofanych zeksploatacji.

Dyrektywa określa środki, których celem jest przede wszystkim zapobieganie powstawaniu odpadów z pojazdów, ponowne ich użycie, recykling lub inne formy odzysku. Państwa członkowskie powinny podjąć działania zapewniające odpowiednie warunki do stworzenia przez podmioty gospodarcze systemów zbierania, przetwarzania i odzysku pojazdów. Mają one pomóc w osiągnięciu nie później niż do 1 stycznia 2006 r. poziomu 85% ponownego użycia i odzysku oraz 80% poziomu ponownego użycia i recyklingu w odniesieniu do średniej masy wszystkich pojazdów wycofanych z eksploatacji, a dla pojazdów wyprodukowanych przed 1 stycznia 1980 r. poziomu nie niższego niż 75% dla ponownego użycia i odzysku oraz nie niższego niż 70% dla ponownego użycia i recyklingu (z zastrzeżeniem, że państwa członkowskie stosujące takie odstępstwo poinformują Komisję i inne państwa członkowskie o przyczynach takiej decyzji). Celem tych systemów jest też osiągnięcie nie później niż do 1 stycznia 2015 r. poziomu ponownego użycia i odzysku co najmniej 95% w odniesieniu do wszystkich pojazdów wycofanych z eksploatacji oraz poziomu co najmniej 85% ponownego użycia i recyklingu w odniesieniu do średniej masy pojazdu i roku.

W preambule Dyrektywy zwraca się uwagę, aby środki zapobiegawcze, polegające w szczególności na ograniczeniu i kontroli niebezpiecznych substancji w pojazdach, zostały uwzględnione w fazie projektowania pojazdu i w kolejnych fazach procesu produkcji, aby uniemożliwić przedostawanie się do środowiska substancji niebezpiecznych, ułatwić recykling oraz uniknąć konieczności unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych. Wymagania dotyczące demontażu, ponownego użycia i recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji oraz ich części powinny być wzięte pod uwagę podczas projektowania i produkcji nowych pojazdów. Należy popierać rozwój rynku materiałów pochodzących z recyklingu.

Recykling pojazdów w Polsce

W Polsce ustawa o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji została ogłoszona 20 stycznia 2005 r. Według niej przedsiębiorca prowadzący stację demontażu jest zobowiązany osiągać poziom odzysku i recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji w wysokości odpowiednio 95% i 85% masy pojazdów rocznie, a dla pojazdów wyprodukowanych przed l stycznia 1980 r. odpowiednio 75% i 70%.

Ustawa definiuje podstawowe pojęcia dotyczące działania przedsiębiorcy prowadzącego stację demontażu. Ponowne użycie to zastosowanie przedmiotów wyposażenia i części, wymontowanych z pojazdów wycofanych z eksploatacji, w tym samym celu, dla którego zostały pierwotnie zaprojektowane i wykonane. Przez przetwarzanie rozumie się czynności podejmowane po przekazaniu pojazdu do stacji demontażu w celu demontażu, odzysku lub przygotowania do unieszkodliwiania, a recykling rozumiany jest tak jak w ustawie o odpadach. Stacja demontażu określana jest jako zakład prowadzący przetwarzanie, usuwający z pojazdów wycofanych z eksploatacji elementy i substancje niebezpieczne oraz wymontowujący z nich przedmioty wyposażenia i części nadające się do ponownego użycia, a także elementy nadające się do recyklingu.

Funkcje i zastosowanie gumy

Elementy gumowe stanowią wprawdzie tylko 6,7% masy samochodu, jednak spełniają w nim bardzo ważne funkcje i niemożliwe jest ich wyeliminowanie. Zapewniają one przepływ cieczy i gazów (węże i przewody), uszczelnianie (uszczelnienia karoserii, uszczelki w układzie paliwowym napędowym i chłodniczym), absorbowanie energii (amortyzatory i elementy zawieszenia), przenoszenie napędu (paski klinowe i rozrządu), redukcję hałasu i drgań.

Tab. 1. Udział elementów gumowych w samochodzie

Rodzaj materiału	Masa (kg)	Udział (%)
Opony (5 x 8 kg)	40	65,5
Uszczelnienia karoserii (EPDM)	12	19,8
Elementy zawieszenia	3	4,9
Przewody	2,8	4,5
Uszczelki itp.	3,2	3,5
Razem	61	100

Jak wynika z tab. 1, największy udział mają opony i uszczelnienia karoserii (drzwi, okna). Można je stosunkowo łatwo wymontować i poddać odzyskowi i recyklingowi metodami stosowanymi do odpadów gumowych. Pozostałe elementy stanowią poniżej 10% masy komponentów gumowych i zaledwie 0,7% masy samochodu, są trudno dostępne przy demontażu, a po wymontowaniu nie nadają się do ponownego zastosowania (szybkie zużycie na skutek starzenia się gumy). Dlatego najlepiej pozostawić je we wraku kierowanym do strzępiarki.

Uszczelnienia karoserii, wykonane z kauczuku etylenowo-propylenowego, bardzo odpornego na działanie czynników atmosferycznych, po segregacji i rozdrobnieniu mogą być poddane regeneracji i ponownie wykorzystane w produkcji wyrobów gumowych. Jest to jednak materiał niepełnowartościowy i niekonkurencyjny cenowo, dlatego trzeba dopuścić opcję pozostawienia uszczelnień we wraku, zwłaszcza gdy są to uszczelki wieloskładnikowe.

Zużyte opony ze względu na swą ilość i trwałość (nie ulegają degradacji w środowisku naturalnym nawet przez 100 lat) stanowią odpad uciążliwy i zostały zakwalifikowane do kategorii odpadów, które powinny być wykorzystywane przemysłowo. Ocenia się, że na świecie rocznie przybywa ok. 1 mld zużytych opon, których nie można pozostawiać na składowiskach, gdyż zgromadzone w dużych ilościach stanowią zagrożenie pożarowe. W krajach UE rocznie przybywa ponad 2,5 mln ton zużytych opon, w Polsce ok. 150 tys. ton.

Wysokie koszty zbiórki i recyklingu zużytych opon spowodowały konieczność wprowadzenia odpowiednich regulacji prawnych wymuszających ich zagospodarowanie. Dyrektywa 1999/31/EC, wprowadzając zakaz składowania całych (od lipca 2003 r.) i rozdrobnionych (od lipca 2006 r.) opon, zobowiązała rządy krajów członkowskich do stworzenia warunków umożliwiających realizację tego zamierzenia. W ostatnich trzech latach w "starej" UE ilość niezagospodarowanych zużytych opon zmniejszyła się z 39 do 26%.

Wprowadzona w Polsce w 2002 r. ustawa o obowiązkach przedsiębiorców zobowiązała producentów do uzyskania określonych, co roku wyższych poziomów odzysku i recyklingu opon (docelowo w 2007 r. odpowiednio do 75 i 15% ilości opon wprowadzonej na rynek). Poziom zagospodarowania opon w kolejnych latach funkcjonowania ustawy podano w tab. 2.

Tab. 2. Odzysk i recykling opon w Polsce w latach 2002-2004

Rok	Wskaźnik odzysku		Wskaźnik recyklingu		Opłaty produktowe [zł]
		Plan	Wykonanie	Plan		Wykonanie
2002	25	27,5	0	0	600 000
2003	35	43,5	0	0	526 210
2004	50	43,5	6	10	832 527

Firma oferująca usługi recyklingowe:

"Recykling pojazdów samochodowych to takie postępowanie z samochodami od etapu ich projektowania do wycofania z eksploatacji oraz unieszkodliwiania, aby nie zagrażały one środowisku naturalnemu, a jednocześnie aby użytecznie wykorzystać części i materiały w nich występujące."

Liczba zarejestrowanych samochodów osobowych w Polsce przekroczyła już 10mln. W ostatnim roku przybyło ponad milion używanych i nowych samochodów osobowych. Popularne powiedzenie mówiło kiedyś, że właściciel samochodu jest dwa razy szczęśliwy, raz gdy kupuje, drugi raz gdy sprzedaje samochód. Obecnie coraz częściej staje przed koniecznością wyrejestrowania pojazdu , który nie nadaje się już do eksploatacji. Ustawa Prawo o ruchu drogowym Art. 79 między innymi mówi - " Pojazd podlega wyrejestrowaniu przez organ właściwy ze względu na miejsce ostatniej rejestracji pojazdu, na wniosek jego właściciela w przypadku przekazania pojazdu do przedsiębiorcy prowadzącego stację demontażu lub prowadzącego punkt zbierania pojazdów, na podstawie zaświadczenia o demontażu,.." . Szacunkowo kasacji podlega obecnie w Polsce ok. 500 tys. samochodów rocznie.

Wycofany z eksploatacji samochód to przede wszystkim duże zagrożenie dla środowiska, zawiera bowiem metale, oleje, płyny chłodnicze, akumulatory, zużyte opony, szkło, tworzywa sztuczne. Dyrektywy Unii Europejskiej mówią , że od 2006 r. na wysypiska powinno trafić max.15% masy złomowanego samochodu, a po 2015 max.5%. Pozostałe materiały powinny być poddane procesowi recyklingu pod kątem ich ponownego użycia . AMBIT sp.z.o.o. prowadzi recykling samochodów według własnej technologii ARES (Ambit Recykling System) w Zakładzie Recyklingu w Dobrzyniewie Dużym koło Białegostoku. System ARES to proces demontażu pojazdów z zastosowaniem unikalnej linii technologicznej, oraz ewidencji części i odpadów przez specjalny program komputerowy. Program ten podłączony jest bezpośrednio z wyszukiwarką internetową części na sprzedaż - www.czesci.ambit.pl . System ARES umożliwia szybkie dostosowanie procesu recyklingu samochodów do dyrektyw Unii Europejskiej w tej dziedzinie.

• Zakład posiada status stacji demontażu zgodnie z ustawą o recyklingu pojazdów wycofanych w eksploatacji.

• Przyjmujemy pojazdy przeznaczone do demontażu i wystawiamy zaświadczenia uprawniające do ich wyrejestrowania

• Prowadzimy sprzedaż części z demontowanych pojazdów.

• Za każdy kompletny pojazd płacimy według indywidualnej wyceny uzgodnionej z klientem.

• Na życzenie klienta zapewniamy transport.

Zapewniamy bezpłatne przyjęcie każdego pojazdu z terenu całego kraju.

Jak mówi właściciel firmy Adam Małyszko - " Wychodzimy z założenia, że pojazdy, które trafiają do naszego zakładu muszą być tak demontowane aby na terenie firmy nie pozostawić po nich śladu - z wyjątkiem części przeznaczonych do dalszej sprzedaży."

Najbardziej ekonomiczne rozwiązania

Wdrożono wiele rozwiązań technicznych umożliwiających odzysk materiałów i energii z zużytych opon, a podmioty gospodarcze, zobowiązane do odzysku i recyklingu, na ogół wybierają najbardziej opłacalne ekonomicznie rozwiązanie. Ważniejsze z nich to bieżnikowanie, rozdrabnianie, regeneracja, dewulkanizacja, piroliza i wykorzystanie jako paliwa alternatywnego.

Bieżnikowanie pozwala na dalszą bezpieczną eksploatację i ponowne wykorzystanie 75% materiału, z którego wykonuje się opony. Koszt wymiany bieżnika w przybliżeniu stanowi 40% nakładów materiałowych, energetycznych i robocizny w stosunku do kosztu produkcji nowej opony.

Rozdrabnianie jest podstawowym procesem umożliwiającym dalsze przetwarzanie zużytych opon. Można je prowadzić jedno- lub wieloetapowo, otrzymując produkty o rozmiarach od 300 do poniżej 0,5 mm, wykorzystywane do zastosowań inżynieryjnych - jako lekkie wypełnienia, materiał na powierzchnie boisk sportowych, placów zabaw i terenów rekreacyjnych, dodatek do mieszanek gumowych (zamiast kauczuku w matach, płytach podłogowych, wycieraczkach, kółkach pełnych do wszelkiego rodzaju wózków itp.) oraz jako dodatek do asfaltu drogowego, co pozwala na zmniejszenie hałasu i zwiększenie trwałości nawierzchni drogowych. To ostatnie zastosowanie jest jednak, niestety, wykorzystywane w niewielkim stopniu.

Dewulkanizacja i regeneracja mają na celu przywrócenie pierwotnych właściwości materiału. W ich wyniku uzyskuje się produkt podobny do pierwotnej mieszanki gumowej. Podobne rezultaty można uzyskać poprzez modyfikację powierzchniową granulatu gumowego. Poprawia się w ten sposób kompatybilność granulatu z matrycą polimerową, do której wprowadza się granulat.

Piroliza polega na rozkładzie termicznym zużytych opon i otrzymaniu (w zależności od warunków procesu) mieszaniny gazów, ciekłych węglowodorów oraz pozostałości węglowej. Produkty te mogą być wykorzystywane jako paliwo w urządzeniach do wytwarzania energii cieplnej lub po dodatkowej obróbce jako surowce chemiczne. Rozwiązanie to jest jednak mało opłacalne.

Odzysk energii stanowi obecnie najkorzystniejsze ekonomicznie rozwiązanie problemu zużytych opon. Wartość energetyczna opon jest wyższa niż węgla i wynosi 31,4 kJ/kg. Spalanie opon może jednak odbywać się tylko w specjalnie do tego celu skonstruowanych piecach, zapewniających temperaturę spalania powyżej 1000°C, np. w piecach obrotowych w cementowniach. Spalanie w tych piecach nie powoduje wzrostu emisji głównych zanieczyszczeń gazowych: SO2, NOx i CO, a nawet można uzyskać mniejsze stężenie NOx.

Na świecie jako paliwo wykorzystuje się 20% zużytych opon. W "starej" UE w 2003 r. wykorzystano jako paliwo średnio 24,4% opon (najwięcej w Austrii - 61%).

Wynikające z tzw. ustawy wrakowej wskaźniki recyklingu i odzysku mogą być osiągnięte, jeżeli zapewniony zostanie demontaż zużytych opon i części zamiennych możliwych do ponownego wykorzystania oraz odzysk i recykling metali, które stanowią ponad 70% masy samochodu.

Recykling materiałowy, zalecany przez ekologów jako najbardziej korzystny, pozwalający na zmniejszenie wytwarzania nowych materiałów, wymaga dalszego doskonalenia technologii i waloryzacji pozyskiwanych materiałów.

System odzysku i recyklingu - szanse i zagrożenia

W UE zagadnienia związane z odpadami opakowaniowymi reguluje dyrektywa 94/62 o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Najważniejszym, wynikającym z niej obowiązkiem jest zapewnienie odpowiednich poziomów odzysku i recyklingu odpadów. W trakcie negocjacji Polska zobowiązała się do przyjęcia unijnego porządku prawnego, co oznacza, że od 1 maja 2004 r. w kraju obowiązują przepisy analogiczne do innych krajów UE.

Sposób realizacji obowiązków wynikających z dyrektyw, w tym kształt systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych, zależy od szczegółowych rozwiązań przyjętych przez państwa członkowskie. Warto zauważyć, że w trakcie negocjacji akcesyjnych Polska występowała o okresy przejściowe w wielu dziedzinach ochrony środowiska, w tym w zakresie gospodarki odpadami opakowaniowymi.

W UE ostatnio weszły w życie dwie nowelizacje dyrektywy opakowaniowej 2004/12/EC z lutego 2004 r. oraz 2005/20/EC z marca 2005 r. Najważniejsza zmiana to wprowadzenie nowych, wyższych poziomów odzysku i recyklingu zużytych opakowań. Wzrosły poziomy ogólne - odzysku do 60%, natomiast recyklingu minimalnie od 55%, a maksymalnie do 80%. W poszczególnych materiałach również nastąpiły nowelizacje: opakowania naturalne zastąpiono drewnem, a opakowania aluminiowe oraz stalowe traktowane są łącznie jako metale. Dyrektywa wprowadziła zróżnicowane okresy przejściowe dla nowych krajów członkowskich. Po rocznych dyskusjach stanęło na tym, że cele wynikające z nowej dyrektywy Polska musi osiągnąć do 2014 r.

W poszczególnych materiałach poziomy recyklingu kształtują się następująco: papier/karton - 60%, szkło - 60%, metale - 50%, drewno - 15%, a tworzywa sztucznie - 22,5% (przy czym do realizacji poziomu recyklingu tworzyw można będzie zaliczyć jedynie recykling mechaniczny).

Inną istotną zmianą wynikającą z nowej dyrektywy jest wprowadzenie instytucji tzw. porozumień dobrowolnych. Takie umowy, zawarte pomiędzy przedstawicielami przemysłowej branży produkcyjnej a przedstawicielami rządu, funkcjonują w niektórych państwach europejskich, np. w Holandii i Norwegii. Na ich mocy realizowane są dobrowolne obowiązki w zakresie m.in. opakowań wielomateriałowych. Zawarcie takiego porozumienia obwarowane jest jednak pewnymi wymaganiami. Ich istotą jest działanie zapobiegające powstawaniu odpadów opakowaniowych, ale innych niż te podstawowe, wynikające z wymagań zasadniczych zapisanych bezpośrednio w dyrektywnie opakowaniowej. Jednym z warunków zawarcia takiego porozumienia dobrowolnego jest zapewnienie społecznego dostępu na etapie negocjowania jego treści oraz formalne opublikowanie oficjalnego dokumentu.

Dyrektywa nakłada także wiele obowiązków edukacyjnych, m.in. państwa członkowskie zobligowane zostały do działań informacyjnych w zakresie docelowych poziomów odzysku i recyklingu. Nowością jest także nowa definicja opakowań, określenie kryteriów i poglądowych przykładów, w świetle których np. talerze i kubki jednorazowe są opakowaniami, a sztućce jednorazowe - nie. Kolejna istotna zmiana dotyczy eksportu odpadów w celu odzysku lub dokonania procesu recyklingu. Zgodnie z nowelizacją w poczet realizacji obowiązku odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych można będzie zaliczyć jedynie operacje przeprowadzone zgodnie z ustawodawstwem Wspólnoty. Zapisy te mają na celu ukrócenie stosowania nieuczciwych praktyk w tym zakresie.

Ustawodawstwo w Polsce

W efekcie zobowiązań w stosunku do UE w Polsce w 2001 roku weszły w życie dwie ustawy: o obowiązkach przedsiębiorców (zwana potocznie "ustawą produktową") oraz o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Na mocy tych ustaw w Polsce rozpoczęła się budowa systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych, który funkcjonuje dopiero niespełna cztery lata. Jednak już w tym okresie ustawa o obowiązkach przedsiębiorców nowelizowana była aż trzykrotnie, gdyż wiele niedoskonałości zastosowanych rozwiązań oraz wątpliwości interpretacyjne powodowały nieprawidłowości i wykorzystywanie praktyk nielegalnych, prowadzących do patologii systemu.

Ostatnie zmiany w obu ustawach weszły w życie 13 października br., a ich celem była transpozycja dwóch wspomnianych nowelizacji dyrektywy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych.

W UE trwają obecnie prace nad raportem z postępów we wdrażaniu dyrektywy opakowaniowej. Jego publikacja - już spóźniona w stosunku do obligatoryjnego terminu - spodziewana jest najwcześniej pod koniec bieżącego roku. Dalsze zmiany dyrektywy, a w konsekwencji konieczność transpozycji przepisów unijnych i nowelizacji polskiego prawa nie są więc wykluczone.

Obowiązki przedsiębiorców

Dyrektywy unijne nakładają na państwa członkowskie konkretne obowiązki. Jednocześnie sposób realizacji tych obowiązków zależy od indywidualnych rozwiązań przyjmowanych przez poszczególne państwa w zakresie budowy systemu oraz podejścia do realizacji obowiązków. Państwa członkowskie przerzucają obowiązki wynikające z dyrektywy na przedsiębiorców w taki sposób, aby zapewnić właściwą sprawozdawczość do Komisji Europejskiej. Składają się na nią zapewnienie zgodności opakowań z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy (zrównoważone wykorzystanie surowców do produkcji opakowań, ograniczenie negatywnego działania opakowań na środowisko, ograniczenie zawartości metali ciężkich w opakowaniach) oraz realizacja ustalonych poziomów odzysku i recyklingu.

Odzysk może być realizowany poprzez spalenie odpadów opakowaniowych z wykorzystaniem energii, recykling, kompostowanie lub biodegradację. Przedsiębiorcy zobligowani są do składania sprawozdań z ilości wprowadzonych na rynek opakowań oraz zrealizowanych poziomów odzysku i recyklingu.

Firmy mogą podpisać umowę z organizacją odzysku, która w ich imieniu raportuje sprawozdawczość i organizuje realizację obowiązków w zakresie odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych lub (w przypadku braku osiągnięcia odpowiednich poziomów) wnosi stosowną karę, czyli tzw. opłatę produktową ustaloną oddzielnie dla każdego z materiałów podlegających obowiązkom odzysku i recyklingu.

Rynek odpadów opakowaniowych w Polsce

Według oficjalnej sprawozdawczości na polski rynek trafiło w 2004 r. ok. 2,8 mln ton opakowań (2,57 mln ton w 2003 r.), z czego podlegało recyklingowi 2,57 mln ton (2,48 mln ton w 2003 r.). Zgodnie z szacunkowymi danymi Krajowego Planu Gospodarki Odpadami, opracowanymi przez COBRO, w 2002 r. spodziewano się wprowadzenia na polski rynek 3,8 mln ton odpadów, natomiast w 2005 r. aż 4,5 mln ton odpadów. Różnica w stosunku do oficjalnych danych sprawozdawczych wynosi więc kilkadziesiąt procent, czyli poza systemem znajduje się ok. 1/4 masy odpadów opakowaniowych.

W 2004 r. nastąpił istotny wzrost wolumenu opakowań szklanych wprowadzonych na polski rynek - o ponad 180 tys. ton, czyli 25%. Prawie 50-procentowy wzrost wolumenu zanotowano w opakowaniach ze stali, a 17-procentowy w opakowaniach z tworzyw sztucznych. Opakowania ze szkła, papieru oraz tworzyw sztucznych w 2004 r. stanowiły 85% wszystkich opakowań.

Już po raz trzeci wg oficjalnych danych przekroczone zostały wymagane poziomy recyklingu w poszczególnych materiałach. W trzech najważniejszych materiałach, tj. w tworzywie, papierze i szkle, nadwyżki były znaczne.

Należy zwrócić również uwagę na zaskakująco dobry wynik recyklingu opakowań ze szkła, co nie idzie w parze z sygnalizowanymi problemami z selektywną zbiórką opakowań szklanych, które istnieją jedynie w formie opakowań jednostkowych i w ponad 70% muszą być pozyskiwane z gospodarstw domowych. O ponad 10 pp. przekroczony został także ogólny poziom recyklingu, choć przedsiębiorcy będą musieli wykazać się jego realizacją na poziomie 25% dopiero w 2007 r. (w 2002 r. wyniósł łącznie 24,7%, natomiast w 2003 r. - 26,74%).

Wysokość opłaty produktowej, wykazana w sprawozdaniach, wyniosła 4,7 mln zł i była najniższa w stosunku do lat poprzednich (7,1 mln zł w 2003 r. i 16 mln zł w 2002 r.). Na uwagę zasługuje fakt wniesienia przez przedsiębiorców opłaty produktowej w istotnie rosnącej kwocie 1,172 mln zł za niezrealizowany obowiązek recyklingu opakowań z tworzyw sztucznych - czyli dwukrotnie więcej niż w 2003 r. (612 tys. zł), choć wynikający z raportów wymagany poziom recyklingu przekroczony został o 60%. Niewielki, kilku procentowy wzrost opłaty produktowej zanotowano w opakowaniach z papieru i tektury.

Co dalej w systemie

Ostatnio dokonano istotnych zmian legislacyjnych, dlatego należy się spodziewać ich wpływu na sytuację na rynku. Najistotniejszym nowym obowiązkiem będzie konieczność zapewnienia odzysku na poziomie 43% już w 2006 r., co wobec braku instalacji odzysku w Polsce (w tym zwłaszcza profesjonalnych spalarni) skutkować będzie koniecznością realizacji obowiązków albo poprzez recykling, albo poprzez wnoszenie przez przedsiębiorców karnych opłat produktowych. Może to wpływać na wzrost cen, a tym samym inflacji. Przewiduje się, że wzrost kosztów realizacji obowiązku, szacowanych na ok. 54 mln zł w 2004 r., może być wyższy nawet o 200 mln zł w 2007 r.

Pewną alternatywą dla spalarni mogą stać się procesy współspalania odpadów np. w energetyce cieplnej i zawodowej, jednak uwarunkowania prawne i ekonomiczne nie pozwalają na wykorzystywanie tych procesów dla realizacji obowiązku (brak możliwość potwierdzenia wykonania obowiązku przez podmioty współspalające)

Wciąż brakuje informacji o nowych inwestycjach w zakresie spalania odpadów, ze względu na niewłaściwe relacje ekonomiczne pomiędzy kosztem składowania odpadów a spalaniem z wykorzystaniem energii. Koszt składowania odpadów jest zbyt niski w stosunku do spalania i wymagałby trzykrotnego wzrostu do zachowania właściwego rachunku ekonomicznego opłacalności spalania.

Spodziewane zmiany legislacyjne zdecydują o konsolidacji organizacji odzysku. Wyniknie to m.in. z nowego systemu potwierdzania procesów odzysku i recyklingu, który powinien ograniczyć stosowanie nielegalnych praktyk i wykluczyć organizacje działające na granicy prawa.

Możliwości osiągnięcia wymaganego poziomu odzysku w 2007 r.

Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców zobowiązuje przedsiębiorców wprowadzających na terytorium kraju produkty w opakowaniach do osiągnięcia w 2007 r. 50-procentowego poziomu odzysku. Jednocześnie w Traktacie Akcesyjnym o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej1 pojawiło się zobowiązanie do osiągnięcia przejściowych poziomów odzysku w latach 2004-2006. Pozostaje jednak pytanie, na ile realne są szanse osiągnięcia przez Polskę wymaganych poziomów odzysku?

Przedsiębiorca wprowadzający na krajowy rynek produkty w opakowaniach ma obowiązek zapewnienia ich odzysku, a w szczególności recyklingu. Obowiązek ten został skonkretyzowany w formie docelowych i przejściowych poziomów recyklingu oraz jako wymagany poziom odzysku, który przedsiębiorcy mają osiągnąć w 2007 r. Minimalny 50% odzysk dotyczy łącznie wszystkich opakowań, w jakich konkretny przedsiębiorca wprowadził na rynek produkty, z wyjątkiem opakowań po lekach i środkach niebezpiecznych oraz palet drewnianych.

Odzysk, czyli gospodarcze wykorzystanie odpadów opakowaniowych, jest realizowane poprzez recykling materiałowy i organiczny oraz termiczne przekształcanie. Zgodnie z ustawą o odpadach (art. 3), odzysk oznacza "wszelkie działania, niestwarzające zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi lub dla środowiska, polegające na wykorzystaniu odpadów w całości lub w części bądź prowadzące do odzyskania z odpadów substancji, materiałów lub energii i ich wykorzystania, określone w załączniku nr 5 do ustawy." Załącznik wymienia 15 rodzajów działań będących odzyskiem odpadów.

Przedsiębiorca odbierający odpady do odzysku albo recyklingu musi posiadać odpowiednie zezwolenie starosty lub wojewody na prowadzenie odzysku lub recyklingu określoną w decyzji metodą. Wydanie zezwolenia odbywa się na wniosek, w którym przedsiębiorca określa rodzaje odpadów przewidywanych do odzysku lub unieszkodliwiania i ilości odpadów przetwarzanych w ciągu roku, miejsce prowadzenia działalności oraz miejsce i sposób magazynowania odpadów, stosowane metody odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, możliwości techniczne i organizacyjne zapewniające należyte prowadzenie działalności (w tym liczba i jakość instalacji) oraz przewidywany okres prowadzenia działalności.

Przedsiębiorca odbierający odpady do odzysku lub recyklingu wystawia przekazującemu odpady potwierdzenie przekazania odpadów. W potwierdzeniu tym, zgodnie z projektem przedstawionym przez Ministerstwo Środowiska, nie wymaga się jednak informacji o metodzie odzysku lub unieszkodliwienia odpadów2.

Dodatkowo metody odzysku są określone na tyle ogólnie, że pojawiają się problemy z klasyfikacją konkretnej technologii przetwarzania odpadów. Wszystko to prowadzi do sytuacji, w której kilka podmiotów przetwarzających ten sam odpad na kolejnych etapach może wystawiać potwierdzenia recyklingu lub odzysku odpadów. Takie "dublowanie" może powstawać mimo zobowiązania podmiotu odbierającego do przeprowadzenia recyklingu lub odzysku odpadu, zwłaszcza jeśli przedsiębiorca przetworzy odpad metodą R15 polegającą na takim przetwarzaniu odpadów, w wyniku którego wytwarzane są odpady przydatne do odzysku, w związku z czym kolejny przetwórca tego odpadu również wystawi potwierdzenie przyjęcia do odzysku. Doprowadzi to do dwukrotnego wykazania w obowiązkowych sprawozdaniach tych samych odpadów poddanych przetworzeniu. Takie sytuacje stanowią poważną przyczynę nieszczelności istniejącej ewidencji recyklingu i odzysku odpadów opakowaniowych. Z tego powodu należy również ostrożnie traktować pochodzące z oficjalnej sprawozdawczości dane o osiągniętych poziomach odzysku i recyklingu.

Obowiązek osiągnięcia w 2007 r. co najmniej 50-procentowego poziomu odzysku spoczywa na przedsiębiorcach. To oni będą musieli udokumentować, że przekazali do odzysku, co najmniej połowę odpadów opakowaniowych w relacji do masy wprowadzonych na rynek opakowań. W razie niewypełnienia tego obowiązku w całości lub części będą oni musieli wnieść opłatę produktową.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że w związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej Polska uzgodniła okres przejściowy dla obowiązku odzysku odpadów opakowaniowych na poziomie 32% do dnia akcesji oraz zgodziła się na systematyczne podwyższanie tego obowiązku aż do docelowego w 2007 r.

Realizacja obowiązku odzysku w 2003 r.

Ministerstwo Środowiska nie publikuje danych o osiągniętych poziomach odzysku odpadów opakowaniowych. Jedyną wykazywaną obecnie w sprawozdaniach formą odzysku jest recykling. Brak wiarygodnych informacji o odpadach opakowaniowych poddawanych innym metodom recyklingu wynika z tego, że przedsiębiorcy wobec braku obowiązku odzysku nie zgłaszają w sprawozdaniach masy odzyskanych odpadów opakowaniowych. Nie jest również zgłaszana ilość powtórnie wykorzystanych opakowań wielokrotnego użycia. Wobec braku danych na temat masy odpadów opakowaniowych odzyskanych w inny sposób niż poprzez recykling za podstawę porównań dla dalszych analiz przyjęto poziom recyklingu. Dodatkowo rozróżniono recykling wynikający z danych MŚ oraz orientacyjny dla całej gospodarki, ustalony na podstawie szacunkowych danych o całkowitej masie opakowań wprowadzonych na rynek (a nie tylko zgłoszonych) oraz poddanych recyklingowi (a nie tylko wykazanych w sprawozdaniach). Porównanie wymaganych i zrealizowanych poziomów odzysku przedstawiono na rys. 1.

Rys. 1. Porównanie zrealizowanych i wymaganych poziomów odzysku (w %)

W porównaniu z zobowiązaniami akcesyjnymi Polski przekroczony został wyznaczony na 2004 r. 10-procentowy poziom recyklingu tworzyw sztucznych i 11-procentowy dla metali. Nie zostały natomiast zrealizowane zobowiązania dotyczące przejściowych poziomów odzysku. Ze sprawozdań za 2003 r. wynika, że odzyskano 25,8% opakowań wprowadzonych na rynek i podlegających obowiązkowi, a więc do wymaganego poziomu brakowało 6,2% zgłoszonych opakowań podlegających obowiązkowi, czyli ok. 157 tys. Mg odpadów. Należy jednak zaznaczyć, że dyrektywa 94/62/EC w sprawie opakowań i odpadów z opakowań ustala cele na poziomie kraju, a więc Polska będzie musiała wykazać odpowiedni poziom recyklingu w stosunku do wszystkich opakowań wprowadzonych na rynek. W związku z tym przy porównaniach należy w pierwszym rzędzie wziąć pod uwagę szacunkowy poziom recyklingu dla całej gospodarki. Wobec braku danych na temat masy opakowań odzyskanych metodami innymi niż recykling należy stwierdzić, że do osiągnięcia wymaganego poziomu odzysku w skali gospodarki narodowej brakuje obecnie 10 punktów procentowych, co oznacza ok. 340 tys. Mg odpadów. W "starych" krajach Unii poziom odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych jest znacznie wyższy niż w Polsce (tab. 1).

Tab. 1. Poziomy recyklingu i odzysku odpadów opakowaniowych w wybranych krajach członkowskich Unii Europejskiej (w %)3

Wynika to oczywiście z faktu, że systemy gospodarki odpadami funkcjonują tam od ponad 20 lat. Najwyższe poziomy odzysku osiągnęły: Dania (90%, w tym recyklingu 57%), Belgia (88% odzysku i 71% recyklingu) oraz Niemcy (79% odzysku i 71% recyklingu). Najniższe wskaźniki obserwuje się w Grecji (33%) i Irlandii (27%), lecz częściowo wynika to ze znacznego rozproszenia osadnictwa w tych krajach.

Należy także zauważyć, że w Irlandii i Włoszech w ostatnich latach poziomy odzysku i recyklingu znacznie wzrosły. Średni poziom odzysku odpadów opakowaniowych w Unii Europejskiej wynosił w 2001 r. 60%, a recyklingu - 53%. Jest to około dwukrotnie więcej niż aktualnie w Polsce. Aby osiągnąć ten poziom w 2014 r., co przewiduje znowelizowana dyrektywa opakowaniowa, potrzebny jest ogromny wysiłek organizacyjny i finansowy związany z budową systemu selektywnej zbiórki opakowań.

Prognozowy odzysk odpadów w 2007 r.

Ilość opakowań wprowadzanych na rynek w ostatnich dwóch latach była nieco mniejsza niż prognozowano na etapie sporządzania w 2001 r. Krajowego Planu Gospodarki Odpadami (KPGO). Jednocześnie ilość ta jest znacznie wyższa niż wynika z danych Ministerstwa Środowiska, bowiem część przedsiębiorców jest zwolniona z obowiązku odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych albo nie jest świadoma jego istnienia i nie składa stosownych sprawozdań. Z tego powodu dla przeprowadzenia analizy możliwości osiągnięcia minimalnych poziomów odzysku i recyklingu ustalonych dla 2007 r. skorygowano prognozę ilości odpadów opakowaniowych przedstawioną w KPGO. Wykorzystano zawarte w KPGO wskaźniki dynamiki wzrostu ilości odpadów opakowaniowych (dla łącznej masy opakowań wprowadzanych na rynek w KPGO założono wzrost 5,6% rocznie do 2005 r. i 3,4% rocznie w latach 2006-2007), uwzględniające zależność między poziomem rozwoju gospodarczego a masą opakowań, a także wpływ regulacji w zakresie gospodarki opakowaniami na względną stabilizację ilości opakowań wprowadzanych na rynek. W tab. 2 przedstawiono szacunkowe dane dotyczące masy odpadów opakowaniowych, które zostaną poddane recyklingowi w 2007 r. przy założeniu, że są realizowane minimalne poziomy recyklingu dla poszczególnych materiałów.

Tab. 2. Prognozowane ilości odpadów opakowaniowych do recyklingu (w tys. Mg)4

Z obserwacji dotychczasowych trendów wynika, że dynamika wzrostu ilości zużywanych opakowań jest niższa niż zakładano w KPGO. Przyjmując za wielkość wyjściową szacunkową masę opakowań wprowadzonych na rynek w 2003 r., założono więc, że masa poszczególnych rodzajów opakowań będzie rosła w tempie dwukrotnie niższym niż zakładane w KPGO. Przy takich założeniach masa opakowań wprowadzonych na rynek w 2007 r. wyniesie ok. 3,8 mln Mg, czyli o ok. 900 tys. Mg odpadów mniej niż przewidywano w KPGO. W takim przypadku recyklingowi zostanie poddane ponad 1,5 mln Mg, co pozwoli osiągnąć łączny wskaźnik recyklingu na poziomie 35,83% (chodzi tu o rzeczywisty wskaźnik recyklingu dla całej gospodarki, a nie tylko dla podmiotów objętych obowiązkiem).

Dla przyjętego w tab. 2 wariantu kształtowania się masy opakowań wprowadzonych na rynek osiągnięcie minimalnego 50-procentowego poziomu odzysku w inny sposób (głównie poprzez odzysk energii) wymagać będzie wykorzystania 13% odpadów opakowaniowych, a więc ok. 541 tys. Mg. Oznacza to również, że w ciągu najbliższych czterech lat konieczny jest dwuipółkrotny wzrost masy odzyskiwanych odpadów (z obecnych 764 tys. Mg do 1,9 mln Mg).

Tymczasem samo tylko osiągnięcie wymaganych poziomów recyklingu w poszczególnych latach wymaga znacznego wysiłku organizacyjnego i finansowego. Aby osiągnąć tylko minimalny poziom recyklingu, łączna masa odpadów opakowaniowych przekazywanych do recyklingu musi do 2007 r. wzrosnąć o ponad 600 tys. Mg, czyli 80% w ciągu czterech lat. Gdyby natomiast wymagany poziom odzysku miał być osiągnięty tylko poprzez recykling, to przyrost całkowitej ilości odpadów poddawanych recyklingowi musi wynosić do 20% rocznie.

KPGO zakładał, że osiągnięcie 25-procentowego poziomu recyklingu do 2007 r. dla wszystkich rodzajów materiałów opakowaniowych jest realny. Natomiast dla zapewnienia 50-procentowego odzysku w KPGO proponowano dwa warianty działań: uruchomienie inwestycji, które umożliwią odzyskiwanie energii z ok. 1,2 mln Mg odpadów, oraz uzyskanie w skali kraju poziomu recyklingu wyższego niż 25% przez intensyfikację i usprawnienie systemu recyklingu, stosowanie recyklingu organicznego lub eksport odpadów w celach recyklingu.

Od chwili sporządzenia tego planu było jasne, że budowa instalacji termicznego unieszkodliwiania odpadów komunalnych do 2007 r. jest nierealna. Spalarnie odpadów komunalnych mogą być uruchomione dopiero w latach 2007-2014, zatem do 2007 r. nie jest możliwe osiągnięcie 50-procentowego poziomu odzysku w sposób inny niż poprzez recykling lub ponowne wykorzystanie. Oznacza to z jednej strony konieczność zwiększenia poziomów recyklingu, a z drugiej rozważenie wprowadzenia przejściowych poziomów odzysku dla przedsiębiorców, czego jednak nie zrobiono przy okazji ostatniej nowelizacji ustawy o obowiązkach przedsiębiorców5.

Rys. 2. Warianty kształtowania się poziomów odzysku (recyklingu) w latach 2004-20073

Na rys. 2 przedstawiono cztery warianty kształtowania się łącznego poziomu odzysku (przy założeniu, że realizowany jest tylko recykling) przyjmując, że masa odpadów poddawanych recyklingowi rośnie w różnym tempie, poczynając od 2003 r. (dla opakowań z materiałów naturalnych przyjęto 2002 r.).

Symulację kształtowania się poziomów odzysku przeprowadzono przy założeniu, że podstawą porównania jest recykling realizowany w 2003 r., przyjmując, że całkowita masa odpadów poddawanych odzyskowi będzie rosła w tempie 10, 15 i 20% rocznie w stosunku do poziomu z 2003 r.

Dopiero utrzymanie przez najbliższe cztery lata tempa wzrostu ilości przetwarzanych odpadów opakowaniowych na poziomie powyżej 20% rocznie umożliwi osiągnięcie w 2007 r. wymaganego poziomu odzysku. Konieczny 20-procentowy wzrost ilości odzyskiwanych surowców oznacza także, że masa opakowań zbieranych selektywnie z gospodarstw domowych musi wielokrotnie wzrosnąć.

Tymczasem w Polsce mimo funkcjonowania regulacji prawnych, które miały stymulować odpowiednie działania gmin i przedsiębiorców, zakres odzysku, a w szczególności recyklingu jest wciąż niewystarczający. W odniesieniu do wszystkich rodzajów odpadów istnieją technologiczne możliwości przetwórstwa (jeśli nie w kraju, to za granicą). Podstawową przeszkodą w osiągnięciu wymaganego poziomu odzysku jest niedorozwój systemu zbiórki selektywnej. Brak odpadów do przerobu oznacza, że przetwórcy nie mają motywacji do rozbudowy mocy produkcyjnych. Ponieważ jednak zagospodarowanie odpadów jest poddane mechanizmowi rynkowemu, to w momencie, kiedy pojawi się dodatkowy strumień odpadów, pojawi się również podmiot chcący go zagospodarować.

Uwarunkowania natury technologicznej sprawiają zaś, że 50-procentowy poziom recyklingu dla wszystkich rodzajów opakowań jest nieopłacalny ekonomicznie i praktycznie niemożliwy do zrealizowania. Tak więc wynikające z obecnych przepisów nałożenie jednakowego obowiązku 50% odzysku na przedsiębiorców jest problematyczne. Jednym z rozwiązań tego problemu może być ustalenie wyższych niż obecne poziomów recyklingu dla tych opakowań, gdzie jest to ekonomicznie i technologicznie uzasadnione (po wnikliwej analizie ekonomicznej) oraz ustalenie obowiązujących przedsiębiorców przejściowych poziomów odzysku proporcjonalnie do poziomów recyklingu.

Samo nałożenie na przedsiębiorców obowiązku udokumentowania 50-procentowego poziomu odzysku na koniec 2007 r. jest rozwiązaniem pozornym, gdyż z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że przedsiębiorcy nie będą do tego przygotowani i w efekcie będą zmuszeni wnieść opłatę produktową za niezrealizowany obowiązek.

Jednocześnie w 2004 r. wymagany poziom odzysku wynosił dla Polski 32%, a udokumentowany odzysk (według danych MŚ) 25,8%. Polska nie dotrzymuje więc przejściowych poziomów odzysku ustalonych Traktatem Akcesyjnym. Obecnie rozbieżność między realizowanym w Polsce recyklingiem (jedyną metodą odzysku, dla której są zbierane dane) a poziomem wymaganym zgodnie z przepisami przejściowymi sięga 10 punktów procentowych. Za osiągnięcie tego poziomu przejściowego odpowiedzialne jest państwo, które jednak odpowiednio nie nałożyło obowiązku osiągania przejściowych poziomów odzysku na przedsiębiorców lub organizacje odzysku.

Niedotrzymane zobowiązania

Utrzymanie dotychczasowych trendów w zakresie rozwoju systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych stanowi poważne zagrożenie dla realizacji obowiązku osiągnięcia w 2007 r. minimalnego poziomu odzysku. Już teraz nie są dotrzymywane zobowiązania traktatowe określające przejściowe poziomy odzysku. Poziomy na lata 2004-2006 nie obowiązują jednak bezpośrednio przedsiębiorców, a państwo polskie. Ich osiągnięcie musi udokumentować polski rząd. W związku z niedotrzymaniem okresów przejściowych trzeba liczyć się z sankcjami ze strony Komisji Europejskiej. O ile takie odstępstwo w pierwszym roku członkostwa będzie zapewne potraktowane łagodnie, to jednak należy pilnie podjąć działania, które pozwolą przynajmniej zbliżyć się do celów przejściowych na lata następne.

Z prezentowanych danych wynika, że bez dodatkowych działań w zakresie zwiększenia recyklingu i innych metod odzysku nie tylko nie zbliżymy się jako kraj do wyznaczonych poziomów minimalnych, ale wręcz będziemy zostawać coraz bardziej w tyle. Postawione cele są bowiem ambitne, a luka dzieląca nasz kraj od celów związanych z członkostwem w UE - ogromna. Przede wszystkim należy przyjąć odpowiednie regulacje prawne, które umożliwiłyby osiągnięcie ustalonych przejściowych poziomów odzysku, a nie tylko formalnie przenosiły ten obowiązek na przedsiębiorców. Wydaje się, że jedyną możliwością realizacji założonego celu byłby znaczący (na poziomie 20% rocznie) wzrost recyklingu wszystkich odpadów opakowaniowych oraz zwiększenie zakresu stosowania opakowań wielokrotnego użytku. To zaś wymaga zdecydowanych i skutecznych działań skierowanych na wsparcie tworzenia systemów selektywnej zbiórki odpadów w gminach.

Ciekawostki dotyczące wykorzystania rzeczy nadających się do recyklingu: W Waszyngtonie ze starych soczewek i reflektorów powstają przezroczyste tafle szkła dla nowoczesnych domów, w Nowym Jorku na Manhattanie Piąta Aleja ma efektowną, połyskliwą nawierzchnię (asfalt z tłuczką szklaną). W Aspen zrobiono leżaki ze starych nart. W San Francisco projektanci mody ubrali modelki w kreacje z pociętej gumy opon - pomysł szokujący, ale jest tu więcej ekstrawagancji niż użyteczności, gdyż dalsza funkcja gumowych ubrań nie jest znana. W Polsce, co roku powstaje ok. 130 mln ton odpadów, ale tylko niewielki procent jest poddawany recyklingowi. Przyczyną jest brak posegregowanych śmieci i zakładów, które je wykorzystają. Najwyższy czas to zmienić, bo recykling zmniejsza ilość śmieci oraz koszty ich pozbywania się (składowania), jest korzystny dla gospodarki, środowiska i społeczeństwa, odciąża wysypiska, prowadzi do zredukowania ilości odpadków zanieczyszczających środowisko, jest formą ochrony bogactw naturalnych, także tych nieodnawialnych, pozwala na oszczędzanie energii potrzebnej do produkcji i tworzy nowe miejsca pracy i źródła dochodów, co w naszym kraju przy tak dużej stopie bezrobocia jest bardzo korzystne. Recyklingowi może podlegać praktycznie wszystko: puszki aluminiowe, szkło (butelki i słoiki), papier i tektura (gazety, czasopisma, papiery biurowe, opakowania kartonowe), niektóre opakowania plastikowe (w niektórych krajach stosowane są oznaczenia kodowe dla identyfikacji rodzaju plastyku i wskazywania, które nadają się do recyklingu), stal (karoserie samochodowe, maszyny) i wiele innych - np. akumulatory samochodowe, olej silnikowy, olej spożywczy, opony, odzież, baterie. Klasyfikacja surowców wtórnych: 1. Makulatura mocna 2. Makulatura mieszana 3. Makulatura biała 4. Butelki pet 5. Odpady folii 6. Folia segregowana 7. Czyściwo kolorowe 8. Czyściwo białe Głównym problemem niskiego poziomu recyklingu jest brak odpowiednich pojemników do segregacji odpadów oraz co najważniejsze lenistwo ludzi. Rzadko stosuje się recykling również ze względów ekonomicznych. Nie raz przetworzenie danego tworzywa jest droższe niż wyprodukowanie nowego. Dużym minusem jest również brak miejsc, w których mogłoby dochodzić do przetwarzania. Aby uchronić się przed zasypaniem Ziemi śmiećmi należy stosować opakowania wielokrotnego użytku lub opakowania zwrotne.

Biobligrafia:

1. Skrzypek M., Tworzywa Sztuczne i Chemia, 2003, 5, 40-42

2. Seminarium "Opakowania a ekologia", TAROPAK 2003

3. Czasopismo „Recykling”

12

---