Akceleracji zasada zob. przyspieszenia zasada.

Akcyza a podatek od sprzedaży. Akcyza jest podatkiem nakładanym na zakup specyficznego towaru lub grupy towarów (np. na alkohol, tytoń). Podatek od sprzedaży jest nakładany na wszystkie towary, z nielicznymi tylko, specyficznymi, wyjątkami.

Aktywa. Majątek rzeczowy lub niematerialny w postaci prawa, mającego wartość ekonomiczną. Ważnymi przykładami aktywów są: urządzenia, maszyny, ziemia, patenty, prawa autorskie, renoma (dobre imię firmy) i aktywa finansowe, takie jak pieniądz czy papiery wartościowe.

Aktywa niematerialne. Aktywa, które nie są aktywami rzeczowymi lub finansowymi, takie na przykład jak znaczenie firmy wynikające z jej dobrego imienia (jej renomy, goodwill).

Alokacja zasobów. Sposób, w jaki gospodarka rozdziela swoje zasoby (swe czynniki produkcji) pomiędzy różne możliwe zastosowania, tak aby wytworzyć dany zestaw dóbr finalnych.

Amortyzacja zob. deprecjacja.

Arbitraż. Zakup waluty lub innego towaru na jednym rynku i jednoczesna jego sprzedaż na innym rynku po wyższej cenie. Arbitraż jest ważnym czynnikiem eliminującym rozbieżności cen i przyczyniającym się w ten sposób do efektywniejszego funkcjonowania rynków.

Autarkia. Samowystarczalność gospodarcza kraju. Kraj w takim przypadku nie utrzymuje stosunków gospodarczych z innymi krajami: nie eksportuje, nie importuje, nie zawiera transakcji finansowych.

Automatyczne (wbudowane) stabilizatory. Te elementy systemu podatków i wydatków rządowych, które reagują na poziom PNB lub dochodu narodowego i zapobiegają w ten sposób szokom, które by mogły wywołać wstrząs dla gospodarki. Stabilizatory takie działają automatycznie (tzn. bez potrzeby dyskrecjonalnego działania fiskalnego lub pieniężnego). Na przykład, jeśli PNB maleje, spadają też wpływy z podatków, a rosną wypłaty zasiłków dla bezrobotnych, amortyzując w ten sposób spadek dochodów do dyspozycji i łagodząc depresję.

Bank centralny. Bank odpowiedzialny za regulację i kontrolę krajowej podaży pieniądza i warunków udzielania kredytu oraz działalności banków komercyjnych (w USA bankiem centralnym jest System Rezerwy Federalnej).

Bank komercyjny. Pośrednik finansowy; jego podstawową cechą wyróżniającą jest -jak dotąd - przyjmowanie depozytów, na które można wystawiać czeki;

przechowuje także oszczędności oraz depozyty terminowe; sprzedaje czeki podróżne i świadczy inne usługi finansowe. W USA począwszy od 1980 r. bankom oszczędnościowym i innym instytucjom depozytowym zezwolono na prowadzenie rachunków czekowych i w wyniku upodobniły się one do banków komercyjnych.

Banknoty Rezerwy Federalnej. Pieniądze papierowe emitowane przez System Rezerwy Federalnej, które dziś stanowią prawie całość znajdujących się w obiegu w USA pieniędzy papierowych.

Bankowe rezerwy. Część depozytów, którą bank odkłada w formie gotówki lub w formie nie przynoszących procentu depozytów w bankach Rezerwy Federalnej. Duże banki są zobowiązane do utrzymywania w formie rezerw dwunastu procent swych depozytów (lub rachunków transakcyjnych), na które można wystawiać czeki. We współczesnym systemie bankowym z mocy prawa bank komercyjny jest zobowiązany do utrzymywania określonej części depozytów w formie depozytów w banku centralnym. Zgodnie z tym przepisem, od 1984 roku duże banki muszą utrzymywać 12% depozytów w formie rezerw.

Bankowy pieniądz. Pieniądz tworzony przez banki; są to głównie rachunki czekowe (część M^).

Bariery dla handlu. Środki polityki protekcjonistycznej, za pomocą których rząd zniechęca do importu. Cła i kwoty ilościowe są barierami najbardziej widocznymi, ale w ostatnich latach bardziej tradycyjne środki zastąpiono barierami takimi, jak uciążliwe procedury regulacyjne.

Bariery dla konkurencji. Czynniki powodujące zmniejszenie zakresu konkurencji lub liczby producentów w danej gałęzi i - w ten sposób - umożliwiające zwiększenie koncentracji ekonomicznej. Ważnymi przykładami takich barier są:

przepisy prawne, regulacja i zróżnicowanie produktów.

Barterowa wymiana. Bezpośrednia wymiana jednego dobra na inne, bez użycia pieniądza jako środka wymiany.

Bazowy rok. Rok przyjęty za punkt odniesienia dla porównań z jakimś okresem późniejszym lub wcześniejszym; np. dla porównania realnego PNB lub poziomu cen w dwóch latach.

Bezrobocie, 1. W kategoriach ekonomicznych bezrobocie występuje, gdy są pracownicy, którzy chcieliby pracować przy istniejących płacach, lecz nie mogą znaleźć zajęcia. 2. W definicji U.S. Bureau of Labor Statistics pracownik jest bezrobotny, jeżeli: a) nie pracuje i b) albo czeka na odwołanie ze zwolnienia, lub aktywnie szukał pracy przez okres przynajmniej ostatnich czterech tygodni.

Bezrobocie cykliczne zob. bezrobocie frykcyjne.

Bezrobocie frykcyjne. Chwilowe bezrobocie spowodowane przez dynamiczne zmiany w gospodarce. Np. poszukiwanie zajęcia przez nowych pracowników i wybór z różnych możliwości zatrudnienia trwa przez pewien czas; nawet doświadczeni pracownicy często spędzają pewien minimalny okres bez pracy, zmieniając miejsce pracy. Elementy frykcyjne nie są wynikiem niedostatecznego popytu globalnego, lecz są raczej podobne do bezrobocia ,,dobrowolnego”. Bezrobocie frykcyjne jest więc odmienne od bezrobocia cyk-licznego, będącego wynikiem niskiego popytu globalnego w kontekście lepkich cen i płac.

Bezrobocie strukturalne. Bezrobocie wynikające z tego, że wolne miejsca pracy w skali kraju lub zawodu nie odpowiada ją strukturze poszukujących pracy. Mogą istnieć wolne miejsca pracy, ale bezrobotni mogą nie mieć wymaganych kwalifikacji lub wolne miejsca pracy mogą występować w regionach innych niż bezrobotni.

Bezrobocie ukryte. Termin często używany w odniesieniu do krajów mniej rozwiniętych, określający bezrobocie ukrywane przez stosowanie rozmaitych środków polityki społecznej. Chociaż zatrudnieni mają zajęcie, w rzeczywistości robią bardzo niewiele, gdyż w porównaniu z dostępną ilością gruntów i dostępnym kapitałem siła robocza jest w nadmiarze. W kategoriach technicznych, krańcowa wydajność pracy jest bardzo niska lub nawet równa zeru.

Bilans. Dwustronne wartościowe zestawienie środków firmy, sporządzone na określoną datę, obrazujące jej sytuację finansową. W jednej kolumnie wyliczone są aktywa, w drugiej pasywa (plus wartość netto). Każda pozycja jest podana w jej rzeczywistej lub szacowanej wartości pieniężnej. Sumy dwóch kolumn muszą się równoważyć, gdyż wartość netto jest określana jako aktywa minus pasywa.

Bilans handlowy. Część bilansu płatniczego danego kraju, która dotyczy importu lub eksportu towarów (eksportu lub importu widocznego). Gdy bilans obejmuje także pozycje „niewidoczne” (usługi), to całość rachunków dotyczących importu i eksportu dóbr i usług jest określana jako bilans rachunku płatności bieżących.

Bilans płatniczy. Zestawienie pokazujące wszystkie transakcje danego kraju z resztą świata w danym okresie. Obejmuje zakup i sprzedaż dóbr i usług, darowizny, transakcje rządowe i ruch kapitału.

Błąd złożenia. Błąd polegający na założeniu, że to, co dotyczy jednostek, zachowuje ważność także w odniesieniu do całej grupy.

Bony skarbowe. Krótkoterminowe obligacje lub papiery wartościowe emitowane przez rząd federalny.

Budżetowy deficyt. W odniesieniu do poszczególnych państw, przewaga całkowitych wydatków nad całkowitymi wpływami (bez wpływów z pożyczek). Ta różnica (deficyt) jest zwykle wyrównywana przez zaciąganie pożyczek.

Budżet państwa. Zestawienie pokazujące planowane wydatki oraz dochody państwa (rządowe) w danym okresie, zwykle w okresie roku.

Budżet zrównoważony. Budżet, w którym całkowite wydatki równają się całkowitym wpływom (bez uwzględnienia wpływów z pożyczek).

Burżuazja. W ekonomii marksistowskiej ci, którzy są właścicielami majątku lub kapitału, nie są więc członkami proletariatu (klasy pracującej).

Cena (punkt) zamknięcia. W teorii firmy punkt, w którym cena rynkowa jest na tyle niska, że straty firmy w jakimś okresie równają się jej kosztom stałym. Taka firma może więc zaprzestać działalności. Punkt zamknięcia firmy znajduje się w punkcie, w którym cena rynkowa jest wystarczająca do pokrycia średniego kosztu zmiennego i niczego więcej.

Cenowa elastyczność podaży. Koncepcja analogiczna do koncepcji cenowej elastyczności popytu, dotyczy jednak reakcji podaży na wzrost ceny. Elastyczność cenowa jest najbardziej przydatna dla warunków doskonałej konkurencji, gdzie dostawcy są „biorcami cen” (tzn. pojedynczo nie mają indywidualnego wpływu na cenę rynkową). Mówiąc dokładniej, cenowa elastyczność podaży mierzy procentową zmianę w ilości podaży podzielonej przez procentową zmianę cen.

Cenowa elastyczność popytu. Miara stopnia, w jakim ilość, na którą zgłaszają zapotrzebowanie nabywcy, reaguje na zmianę cen. Współczynnik elastyczności, lub ilościowy miernik elastyczności, to: procentowa zmiana zakupionej ilości podzielona przez procentową zmianę ceny. Procenty należy określać, posługując się średnią ilością nabywaną w okresie „starym” i w „nowym” w liczniku, zaś średnimi cenami - w mianowniku.

Cen wskaźnik. Wskaźnik pokazujący, jak średnia cena jakiegoś koszyka dóbr zmieniła się w danym okresie. Obliczając średnią, ceny poszczególnych dóbr waży się zwykle odpowiednio do ich ekonomicznego znaczenia (np. we wskaźniku cen konsumpcyjnych jako wagi przyjmuje się udział każdego dobra w całkowitych wydatkach konsumenta).

Ceny regulowane (sztywne). Termin wprowadzony przez G.C. Meansa dla określenia cen, które nie są giętkie (zob. też giętkość cen). Ceny regulowane są (typowo) ustalane przez niedoskonale konkurencyjne firmy i mogą obejmować ceny pozostające na tym samym poziomie przez tygodnie lub miesiące.

Ceny sztywne - ceny regulowane.

„Ceteris paribus”. „Inne rzeczy bez zmian” - np. dla krzywej popytu założenie, że czynniki inne niż cena, wywierające wpływ na popyt (takie jak dochody i gusty konsumentów), są stałe.

Chicagowska szkoła ekonomii. Grupa ekonomistów (przede wszystkim H. Simons, F.A. Hayek i G. Stigler), którzy uważają, że wolne rynki i konkurencja prowadzą do najbardziej efektywnego działania gospodarki.

C+I lub C+I+G. Dotyczy zależności planowanego lub pożądanego poziomu globalnego popytu - tj. całkowitej konsumpcji (C), inwestycji (/) i wydatków państwa (G) - od poziomu PNB; wykres, na którym ta skala jest przedstawiona.

Cło. Opłata lub podatek nałożone na każdą jednostkę towaru importowanego do danego kraju.

Coase'a teoremat. Pogląd (w rzeczywistości nie teoremat) sformułowany przez R. Coase'a głoszący, że efekty zewnętrzne lub braki efektywności ekonomicznej mogą być skorygowane w wyniku negocjacji między zainteresowanymi stronami.

Co, jak, dla kogo. Trzy podstawowe problemy organizacji ekonomicznej. Co, to problem, ile każdego możliwego dobra i każdej usługi zostanie wyprodukowane za pomocą ograniczonych zasobów i czynników społeczeństwa. Jak, to wybór określonej techniki - kombinacji czynników - za pomocą której zostanie wyprodukowane co. Dla kogo dotyczy dystrybucji dóbr konsumpcyjnych pomiędzy członków tego społeczeństwa.

Cykle koniunkturalne. Fluktuacje ogólnej działalności gospodarczej, charakteryzujące się jednoczesnym zwiększeniem lub zmniejszeniem się produkcji w większości gałęzi. Współcześnie mówi się, że cykle koniunkturalne występują, gdy rzeczywisty PNB rośnie w stosunku do PNB potencjalnego (ekspansja) lub spada w stosunku do potencjalnego PNB (recesja).

Czarny rynek. Rynek, na którym dobra są sprzedawane powyżej legalnej maksymalnej ceny.

Czynniki produkcji. Nakłady produkcyjne: maszyny, urządzenia, narzędzia, usługi pracy, ziemia i surowce potrzebne do wytwarzania towarów i usług. Nazywane też nakładami.

Debet. Termin z zakresu rachunkowości, oznaczający zwiększenie aktywów lub zmniejszenie zobowiązań. W rachunkowości bilansu płatniczego debet jest pozycją importu (lub ekwiwalentną).

Deflacja. Spadek ogólnego poziomu cen. Termin używany niekiedy - błędnie - na oznaczenie spadku PNB lub zwiększenia bezrobocia.

„Deflowanie” danych ekonomicznych.

Proces przekształcania „nominalnych” lub pieniężnych zmiennych w kategorie realne. Dokonuje się tego, dzieląc zmienne nominalne przez ogólny wskaźnik cen.

Depozyty na żądanie. Fundusze trzymane w banku mające minimalny „czas wy cofania”. Zawarte w szerokim pieniądzu (Af,), lecz nie w M^, gdyż nie są akceptowane jako środek płatności.

Deprecjacja (amortyzacja). Ogólnie, zmniejszenie wartości jakiegoś aktywu. Zarówno w rachunkowości przedsiębiorstwa, jak i rachunkowości narodowej deprecjacja jest pieniężną wyceną zakresu zużycia majątku produkcyjnego w danym okresie. Są trzy przyczyny deprecjacji kapitału: l) użytkowanie dóbr kapitałowych powoduje stopniowe ich zużywanie się (czym intensywniejsze użytkowanie w danym okresie, tym większa deprecjacja);

2) sam upływ czasu może spowodować całkowite zużycie się dobra kapitałowego, bez względu na to, czy jest ono użytkowane czy też nie; 3) lepsza technologia (lepsze oprzyrządowanie) może spowodować zmniejszenie wartości istniejących maszyn i sprawić, że staną się przestarzałe.

Deprecjacja waluty zob. dewaluacja.

Depresja. Długi okres, w czasie którego bezrobocie jest niezwykle wysokie, a urządzenia pracują o wiele poniżej swej zdolności produkcyjnej. Mówi się, że po raz pierwszy słowa „depresja” użył w tym znaczeniu prezydent A. Hoover ok. 1930 r., ponieważ brzmiało ono mniej przerażająco od słów takich, jak „panika” czy „kryzys”. Ale Wielka Depresja lat trzydziestych XX w. sprawiła, że skojarzenia były przykre i słowo „depresja” zastąpiono innym eufemizmem - recesja. Dzisiaj recesja jest zwykle utożsamiana z okresem przynajmniej dwóch następujących po sobie kwartałów, w którym realny PNB maleje.

Dewaluacja. Zmniejszenie oficjalnej ceny waluty danego kraju, wyrażonej w walutach innych krajów lub w złocie. Tak więc, o przeprowadzonej w 1971 r. obniżce oficjalnej ceny dolara wyrażonej w złocie mówimy, że dolar został zdewaluowany. Przeciwieństwo dewaluacji - podwyższenie oficjalnej ceny waluty danego kraju w stosunku do złota lub innych walut - nazywane jest rewaluacją. W systemie płynnego kursu mówi się o deprecjacji waluty (gdy spada jej kurs w stosunku do innych walut) lub o jej aprecjacji (gdy kurs ten rośnie).

Dezinwestycje (ujemne inwestycje netto). ,,Wyczerpywanie się” zasobów realnego kapitału. Występuje wtedy, gdy inwestycje brutto nie wystarczają na pokrycie deprecjacji, tak że inwestycje netto stają się ujemne.

Długi okres. Termin używany dla oznaczenia czasu, w którym może nastąpić pełne dostosowanie do zmian. W mikro-ekonomii oznacza czas, w którym firmy mogą wejść do jakiejś gałęzi lub ją opuścić, a majątek produkcyjny może zostać zmieniony. W makroekonomii termin często używany do określenia czasu, w którym wszystkie ceny, umowy o pracę, stawki podatkowe oraz oczekiwania dostosują się do nowych warunków.

Dług publiczny. Całość zobowiązań rządu w formie obligacji oraz pożyczek zaciąganych na krótsze terminy. Dług publiczny nie obejmuje obligacji znajdujących się w rękach agencji quasi-rządowych, takich jak System Rezerwy Federalnej.

Dobra ekonomiczne. Dobra występujące w ilości niewielkiej w zestawieniu z całkowitym na nie popytem. Muszą więc być racjonowane (rozdzielane), zwykle za pomocą dodatnich cen.

Dobra finalne (końcowe). Dobra wytwarzane w celu ostatecznego, końcowego użytkowania, a nie w celu odprzedaży lub dalszego przetworzenia.

Dobra kolektywne a dobra rynkowe. Dobra dzieli się na kolektywne (zbiorowe) i rynkowe zależnie od tego, czy ich alokacja jest wynikiem decyzji politycznych czy wyboru publicznego (w tym przypadku są to dobra kolektywne), czy też wynikiem gry podaży i popytu (dobra rynkowe). Współczesna uprzemysłowiona gospodarka zawiera mieszankę tych dwóch mechanizmów alokacji.

Dobra komplementarne. Dwa dobra, które w oczach konsumentów „idą w parze” (np. but prawy i lewy). Dobra są substytucyjne, gdy „konkurują” ze sobą (buciki i pantofle).

Dobra niższego rzędu. Dobra, których konsumpcja spada, gdy dochód rośnie.

Dobra pośrednie. Dobra, które przeszły już przez pewien proces przetworzenia, nie osiągnęły jednak stadium dobra finalnego. Tak więc stal i włókno bawełny to dobra pośrednie.

Dobra publiczne. Towary, które mogą być dostarczane wszystkim (w kraju lub w mieście) przy koszcie nie większym od kosztu koniecznego do dostarczenia ich jednej osobie. Korzyści wynikające z takich dóbr są niepodzielne i ludzi nie można wyłączyć z korzystania z nich. Na przykład, środek ochrony zdrowia likwidujący ospę ochroni przed zachorowaniem wszystkich, a nie tylko tych, którzy płacą za szczepienia. Są przeciwieństwem dóbr prywatnych, takich np. jak chleb, które skonsumowane przez jedną osobę nie mogą być już skonsumowane przez kogoś innego.

Dobra trwale. Wyposażenie lub maszyny, od których oczekuje się, że będą się nadawać do użytku przez okres dłuższy niż trzy lata (np. komputery, samochody).

Dobra wolne. Dobra, które nie są dobrami ekonomicznymi. Występują w wystarczającej ilości, tak że nie muszą być rozdzielane (racjonowane) między tych, którzy są zainteresowani w ich użytkowaniu. Tak więc, cena rynkowa tych dóbr jest równa zeru.

Dobra wyższego rzędu. Dobra, których konsumpcja rośnie, gdy dochód rośnie.

Dobrobyt ekonomiczny netto (DEN).

Miara produktu narodowego korygująca szereg ograniczeń miary PNB. Coroczne zmiany realnego PNB mogą być racjonalnie dokładnymi wskaźnikami zmian całkowitego produktu. Ale PNB jest oparty na produkcie rynkowym. Wyklucza ważne pozycje ,,prawdziwej” konsumpcji (takie jak czas wolny), a obejmuje pozycje nie będące przedmiotem konsumpcji (takie jak obrona i inne podobne). Poza tym PNB nie uwzględnia efektów zewnętrznych. Dobrobyt ekonomiczny netto próbuje natomiast uwzględnić takie czynniki.

Dochodowa elastyczność popytu. Na popyt na każde dobro wywiera wpływ nie tylko cena tego dobra, wywierają także wpływ dochody nabywców. Elastyczność dochodowa mierzy tę reakcję. Jej dokładna definicja brzmi: procentowa zmiana w zakupionej ilości podzielona przez procentową zmianę dochodu. Por. cenowa elastyczność popytu.

Dochodowa polityka. Polityka rządu zmierzająca bezpośrednio do hamowania wzrostu płac i cen w celu spowolnienia inflacji. Taka polityka obejmuje różne po-sunięcia: od wytycznych dotyczących zahamowania wzrostu cen i płac do bezpośredniej, dokonywanej za pomocą przepisów prawnych, regulacji płac i cen.

Dochodowe oświadczenie (oświadczenie o dochodzie). Sporządzane przez firmę oświadczenie dotyczące określonego czasu (zwykle roku), pokazujące obroty lub dochód osiągnięty w tym okresie, wszystkie koszty związane ze sprzedażą dóbr i zysk (czysty dochód) pozostający po odciągnięciu takich kosztów. Nazywane także oświadczeniem o zyskach i stratach.

Dochodowy efekt (zmiany cen). Zmiana popytu na dobro spowodowana spadkiem lub wzrostem dochodu realnego konsumentów, w efekcie zmiany ceny tego dobra. Uzupełnia substytucyjny efekt zmiany cen.

Dochód. Strumień płac, procentów, dywidend i innych wpływów przypadających jednostce lub krajowi.

Dochód do dyspozycji (DI). Ogólnie biorąc, ta część całkowitego dochodu narodowego, którą można przeznaczyć na konsumpcję lub oszczędzanie. Bardziej dokładnie, dochód do dyspozycji jest równy PNB minus wszystkie podatki, oszczędności firm i deprecjacja plus płatności transferowe rządu i inne oraz odsetki płacone przez rząd.

Dochód właściciela. W rachunkowości dochodu narodowego dochód netto uzyskany przez właścicieli firm nie będących spółkami akcyjnymi (firm będących własnością indywidualną lub spółkami).

Dotacja. Suma wypłacana przez rząd firmie dostarczającej towar lub gospodarstwu domowemu konsumującemu towar. Na przykład, rząd często dotuje żywność, pokrywając część wydatków na żywność gospodarstw o niskim dochodzie.

Duopo1. Struktura rynku polegająca na tym, że jest tylko dwóch sprzedawców.

Dyskontowa stopa, 1. Stopa procentowa, którą Bank Rezerwy Federalnej (bank centralny) obciąża wszystkie kredyty udzielane bankom komercyjnym. 2. Stopa stosowana do obliczania dzisiejszej wartości aktywów.

Dyskontowanie (przyszłych dochodów). Proces obliczania wartości zaktualizowanej, tj. dzisiejszej wartości dochodu przyszłego. Wartość zaktualizowaną oblicza się dlatego, że między dniem dzisiejszym a momentem otrzymania dochodu można by zarobić odsetki od wyłożonych kwot. Tak więc jako stopę dyskontową stosuje się zwykle stopę procentową.

Efektywność. Użytkowanie zasobów gospodarczych w sposób najbardziej skuteczny. Efektywność globalna występuje wtedy, gdy gospodarka znajduje się na granicy swych możliwości produkcyjnych.

Efektywność alokacyjna. Sytuacja, w której żadne działanie nie mogłoby polepszyć położenia wszystkich jednostek („nie możesz polepszyć czyjegoś położenia, nie pogarszając jednocześnie sytuacji innej jednostki”). Taka sytuacja odpowiada znalezieniu się na krzywej możliwych użyteczności. Przy pewnych ograniczających założeniach, konkurencja doskonała prowadzi do efektywności alokacyjnej (zwanej też efektywnością Pareta).

Efekty zewnętrzne. Działania wywierające wpływ - zły czy dobry - na sytuację innych stron, przy czym strony te nie płacą za efekty pozytywne tych działań ani nie są im wynagradzane straty wynikające z działań negatywnych. Efekty takie występują, gdy prywatne koszty lub korzyści nie są równe kosztom lub korzyściom społecznym.

Efekty zewnętrzne korzyści. Korzyści wynikające z działania danej firmy dla innych stron, jeśli nie płacą one za te korzyści. Firma wynajmująca strażnika odstrasza złodziei także od obiektów sąsiadujących i zapewnia w ten sposób nieodpłatne zabezpieczenie także innym.

Efekty zewnętrzne - szkody. Nie skompensowane straty wynikające z działania firmy dla innych stron. Stalownie emitujące dymy i wyziewy wyrządzają szkody społecznościom lokalnym i zdrowiu publicznemu, jednak poszkodowanym nikt tych strat nie wyrównuje. Zanieczyszczenie środowiska jest wynikiem działania takich efektów zewnętrznych.

Ekonometria. Gałąź ekonomii stosująca metody statystyczne do mierzenia i szacowania ilościowych zależności ekonomicznych.

Ekonomia Keynesowska. System myślowy rozwinięty przez Johna Maynarda Keynesa; jego punktem kulminacyjnym była Ogólna teoria. Najważniejszym jej punktem była koncepcja, że - głównie w wyniku lepkich płac - system kapitalistyczny nie zmierza automatycznie do równowagi przy pełnym zatrudnieniu. Według Keynesa równowagę przy nie-pełnym zatrudnieniu ,,można uleczyć” stosując środki polityki fiskalnej lub pieniężnej w celu zwiększenia globalnej podaży.

Ekonomia klasyczna. Dominujący prąd w myśli ekonomicznej w okresie przed ukazaniem się pracy J.M. Keynesa. Twórcą ekonomii klasycznej był A. Smith. Inni najważniejsi przedstawiciele tego kierunku to D. Ricardo, T. Malthus i J.S. Mili. Najogólniej ujmując, przedstawiciele ekonomii klasycznej uważali, że to prawa ekonomiczne (a zwłaszcza interes jednostki i konkurencja) określają ceny i dochody z czynników produkcji i że system cen jest najlepszym z możliwych narzędzi alokacji zasobów. Ich poglądy dotyczące makroekonomii opierały się na prawie rynków Saya.

Ekonomia normatywna a ekonomia pozytywna. Ekonomia normatywna zajmuje się tym, „co powinno być” - sądami wartościującymi lub celami polityki. W przeciwieństwie do tego ekonomia pozytywna analizuje fakty i dane - to, „jak sprawy wyglądają w rzeczywistości,

Ekonomia podażowa. Pogląd kładący nacisk na środki polityki oddziałujące na globalną podaż lub potencjalny produkt. Przyjmując to podejście uważa się, że wysokie krańcowe stawki podatkowe nakładane na dochody z pracy i kapitału przyczyniają się do zmniejszenia wysiłku wkładanego w pracę oraz do zmniejszenia oszczędności. Obniżenie krańcowych stawek podatkowych przyczyniłoby się do wzrostu podaży czynników i całkowitego produktu. Pogląd ekstremalny, formułowany niekiedy przez A. Laffera, głosi, że obniżenie podatków przyczyniłoby się w rzeczywistości do zwiększenia całkowitych przychodów z podatków.

Eksport. Dobra lub usługi produkowane w danym kraju a sprzedawane innemu krajowi. Obejmuje eksport widoczny (jak samochody) oraz usługi (transport, pożyczki, inwestycje). Import jest po prostu przepływem w odwrotnym kierunku - do danego kraju.

Elastyczność. Termin szeroko używany do określenia reakcji jednej zmiennej na zmiany innej. Tak więc, elastyczność X w odniesieniu do Y oznacza procentową zmianę X przypadającą na każdą wynoszącą jeden procent zmianę Y. Szczególnie ważnymi przykładami elastyczności są cenowa elastyczność popytu i cenowa elastyczność podaży.

Engla prawo. Prawidłowości dotyczące budżetów gospodarstw domowych odkryte przez statystyka niemieckiego E. Engla. Badał on, jak zmieniają się wydatki rodzin, gdy ich dochody rosną. Badania wykazują, że wraz z coraz to wyższymi dochodami w ujęciu absolutnym coraz to więcej przeznacza się na żywność w ujęciu absolutnym, w ujęciu relatywnym natomiast wydaje się coraz mniej, a coraz większe zarówno w ujęciu absolutnym, jak i relatywnym są wydatki na kształcenie, samochody i na oszczędzanie.

Firma (przedsiębiorstwo). Podstawowa, prywatna jednostka zajmująca się produkcją w gospodarce kapitalistycznej lub mieszanej. Wynajmuje siłę roboczą oraz kupuje inne czynniki, aby wytwarzać i sprzedawać towary.

Funkcja produkcji. Zależność (lub funkcja matematyczna) pokazująca, jaką ilość produkcji można osiągnąć przy danych nakładach. Dotyczy przedsiębiorstwa lub - jako funkcja produkcji globalnej - gospodarki jako całości.

Gałąź. Grupa firm wytwarzających podobne lub identyczne produkty.

Gałąź nowo powstała. W teorii handlu zagranicznego gałąź, która nie miała jeszcze dość czasu, by zdobyć wystarczające doświadczenie, lub która nie osiągnęła wielkości wystarczającej do osiągania korzyści skali umożliwiających konkurencję z bardziej dojrzałymi gałęziami, produkującymi ten sam towar w innych krajach. Często się uważa, że dla rozwoju gałęzi nowo powstałych konieczna jest ochrona za pomocą ceł lub kwot (ograniczeń) ilościowych.

Gier teoria. Teoria starająca się przeprowadzić paralelę między zachowaniem uczestników gry hazardowej (takiej np. jak poker) lub strategicznej (takiej jak szachy) i zachowaniem firm lub ludzi w małych grupach, zwłaszcza w oligopolach. Teorię gier stosowano także w celu wyjaśnienia zachowania jednostek lub firm działających w warunkach niepewności, dotyczącej np. wyników podejmowanych decyzji czy reakcji innych ,,graczy”.

Giętkość cen. Zachowanie cen na rynkach o charakterze aukcji (np. na rynkach surowców lub papierów wartościowych), na których ceny rosną lub maleją wraz ze zmianami podaży i popytu.

Gospodarka mieszana. Gospodarka opierająca się głównie - jeśli chodzi o jej organizację - na systemie cen, ale stosująca różne rodzaje interwencji państwa w celu zwalczania niestabilności makroekonomicznej i ułomności rynku. Jest to więc połączenie wyboru publicznego (zbiorowego) i za pośrednictwem rynku.

Gospodarka nakazowa (gospodarka planowa). Gospodarka, w której podstawowe funkcje ekonomiczne - co, jak, dla kogo - są wykonywane głównie poprzez dyrektywy państwa.

Gospodarka otwarta. Gospodarka, która wymienia (tzn. importuje i eksportuje) dobra i kapitał z innymi krajami. W gospodarce zamkniętej nie ma eksportu i importu, jest to więc gospodarka autarkiczna.

Gospodarka szara. Nie rejestrowana działalność gospodarcza. Gospodarka taka obejmuje skądinąd legalne działania (takie np., jak usługi „wymieniane w naturze” między przyjaciółmi), a także działania nielegalne, takie jak handel narkotykami, gry hazardowe i prostytucja.

Gospodarka zamknięta zob. gospodarka otwarta.

Granica (krawędź) możliwości produkcyjnych. Wykres pokazujący „menu” dóbr, które mogą być wyprodukowane przez gospodarkę. W często cytowanym prostym przypadku, wybór jest ograniczony do dwóch dóbr, armat i masła. Punkty poza granicą p-p (na północny wschód od niej) są nieosiągalne. Punkty wewnątrz niej są nieefektywne, gdyż zasoby nie są w pełni wykorzystane, lub nie są właściwie użytkowane, lub stosowane są przestarzałe techniki.

Granica (krawędź) możliwości użyteczności. Analogiczna do granicy możliwości produkcyjnych. Wykres pokazujący użyteczność lub satysfakcję dwóch konsumentów (lub grup), każdą na odrębnej osi. Krzywa jest opadająca, by odzwierciedlić prawdopodobieństwo, że redystrybucja dochodu od A do B zmniejszy użyteczność A i zwiększy użyteczność B. Punkty na granicy u-p odpowiadają efektywnej alokacji. Dla alokacji implikowanej przez te punkty niemożliwe jest wykonanie posunięć, które polepszyłyby sytuację jednej grupy, nie pogarszając sytuacji innych.

Greshama prawo. Prawo, którego odkrycie przypisywano początkowo sir Tomaszowi Greshamowi, doradcy królowej Anglii, Elżbiety I. Stwierdził on w 1558 r., że „zły pieniądz wypiera z obiegu pieniądz dobry”; znaczy to, że gdy ludzie mają wątpliwości dotyczące jednego ze składników obiegu pieniężnego, to będą gromadzić ,,pieniądz dobry” i starać się przekazywać innym „pieniądz zły”.

Hiperinflacja zob. inflacja.

Homo oeconomicus (człowiek ekonomiczny). Koncepcja osoby, która jest w pełni racjonalna i której motywy działania są wyłącznie ekonomiczne. Zgodnie z takim poglądem konsumenci są obdarzeni danym zestawem gustów, które starają się jak najlepiej zaspokoić, przedsiębiorcy natomiast dążą tylko do maksymalizacji zysków. Termin często używany z ironią.

Ilościowa teoria pieniądza i cen (prosta i złożona). W kategoriach ilościowego równania wymiany prosta teoria ilościowa utrzymuje, że V i Q są stałe lub gładko rosną. Poziomem P (cenami) rządzi jedynie podaż pieniądza: gdy podwoi się M, to P także się podwoi. Złożona teoria ilościowa uznaje, że szybkość obiegu pieniądza nie jest stała. Ekonomiści wyznający ten pogląd („monetaryści”) argumentują, że takie zmiany szybkości obiegu są w pewnym stopniu przewidywalne. Dlatego obstają przy poglądzie, że regulacja podaży pieniądza ma podstawowe znaczenie dla panowania nad wielkością PNB.

Ilościowe równanie wymiany. Tautologia: MV = PQ, gdzie M to podaż pieniądza, V to dochodowa szybkość obiegu pieniądza, PQ („cena pomnożona przez ilość”) jest wyrażoną w pieniądzu wartością całkowitej produktu (nominalnego PNB). Musi zawsze być prawdziwe, gdyż V]est określone jako PNB/Af.

Import zob. eksport.

Indeksacja (indeksowanie). Mechanizm, za pomocą którego ceny lub płatności zawarte w umowie są dostosowywane tak, by odzwierciedlać ruchy wskaźnika cen. Najważniejszym przykładem indeksowanych umów są umowy o pracę.

Inflacja. Stopa inflacji jest to roczny wzrost ogólnego poziomu cen (w wyrażeniu procentowym), mierzony zwykle wskaźnikiem CPI lub innym, porównywalnym, wskaźnikiem cen. Hiperinflacja jest tak ostrą formą inflacji (1000%, l mln lub nawet l mld% rocznie), że ludzie usiłują się pozbyć swoich pieniędzy, zanim podwyżki cen pozbawią je całkowicie wartości. Galopująca inflacja to inflacja wynosząca 50% lub 100% lub też 200% rocznie. Inflacja umiarkowana jest to wzrost poziomu cen nie zakłócają-ce w sposób znaczący względnych cen i dochodów.

Inflacja ciągniona przez popyt. Inflacja cenowa, której przyczyną jest nadmierny ogólny popyt na dobra, jak to jest w przypadku poważnego zwiększenia globalnego popytu. Często przeciwstawiana inflacji popychanej przez koszty.

Inflacja popychana przez koszty. Inflacja powstająca po stronie podażowej rynku (tzn. z przyczyn innych niż nadmierny popyt na dobra, który prowadzi do inflacji ciągnionej przez popyt). W strukturze globalnej podaży i globalnego popytu popychanie przez koszty jest przedstawiane jako przesunięcie w górę krzywej AS.

Infrastruktura. Podstawowe dobra kapitałowe, od których zależy rozwój gospodarczy, a zwłaszcza transport, energia i komunikacja. W wyniku wysokich kosztów kapitału i wchodzącej w grę niepodzielności, infrastruktura zależy - ogólnie

- od planowania państwowego i poparcia ekonomicznego, zwłaszcza w krajach mniej rozwiniętych.

Innowacje. Termin łączony szczególnie z J. Schumpeterem, który uznawał, że innowacje to: l) wprowadzenie na rynek nowego produktu, w sposób istotny różniącego się od innych, 2) wprowadzenie nowej techniki produkcji lub 3) otwarcie nowego rynku.

Integracja pionowa a integracja pozioma. Proces produkcji jest procesem składającym się z poszczególnych stadiów

- np. przekształcania rudy żelaza w sztaby stali, sztab stali w blachę, blachy w karoserię samochodu. Integracja pionowa jest po-łączeniem w jednej firmie dwóch lub więcej różnych stadiów tego procesu. Integracja pozioma jest połączeniem w jednej firmie dwóch lub więcej różnych stadiów tego procesu. Integracja pozioma jest połączeniem w jednej firmie różnych jednostek działających w tym samym stadium produkcji.

Inwestycje, 1. Działalność gospodarcza, której korzyści pojawiają się raczej w przyszłości niż natychmiast. W makro-ekonomii inwestycje przyjmują trzy formy: l) budowa nowych zakładów przemysłowych i wyposażenia, 2) wznoszenie nowych domów mieszkalnych, 3) zwiększanie zapasów. Inwestycje netto to wartość inwestycji po uwzględnieniu amortyzacji (deprecjacji). Inwestycje netto w tym węższym znaczeniu - powiększenia netto zasobu kapitału - określa się niekiedy jako tworzenie kapitału. Inwestycje brutto to inwestycje bez uwzględnienia amortyzacji 2. W kategoriach finansowych inwestycje mają zupełnie inne znaczenie: zakup papierów wartościowych, takich jak akcje czy obligacje.

IS-LM. Analiza IS-LM prowadzona jest w ramach rozwiniętej teorii makroekonomicznej pozwalającej jasno rozróżnić oddziaływanie pieniądza (ujętego w krzywej preferencji płynności - podaży pieniądza, czyli krzywej LM) oraz oddziaływanie wydatków lub rynku produktów (ujęte w krzywej inwestycje - oszczędności, czyli krzywej IS). Dzięki zastosowaniu tego aparatu łatwiej zrozumieć niektóre teorie makroekonomiczne (takie jak monetaryzm).

„Jedyny podatek”. Ruch opowiadający się za jedynym podatkiem; został zapoczątkowany przez H. George'a, który utrzymywał, że ubóstwo utrzymujące się pośród stałego wzrostu gospodarczego można przypisać ograniczonej ilości gruntów i wysokiej rencie płynącej do ich właścicieli. „Jedyny podatek” miałby dotyczyć podatku od renty ekonomicznej będącej przychodem z własności ziemi.

Kapitalizacja aktywów. Proces ustalania pieniężnej wartości majątku przez obliczanie obecnej wartości przewidywanego dochodu netto, który ten majątek przyniesie.

Kapitalizm. Tradycyjnie określany jako system gospodarczy, w którym większość majątku jest własnością prywatną. W takiej gospodarce prywatne zyski, z niewielką tylko ingerencją państwa, są podstawowym instrumentem alokacji zasobów i generowania dochodów - rozwiązywania problemów: co, jak i dla kogo.

Kapitał (dobra kapitałowe, wyposażenie kapitałowe), 1. W klasycznej i neoklasycznej teorii ekonomii jedna z triady nakładów produkcyjnych (ziemia, praca, kapitał). Kapitał obejmuje trwałe, przetworzone nakłady: maszyny, narzędzia i wyposażenie, budynki, zapasy wytworzonych dóbr. Gdy słowa „kapitał” używa się w tym znaczeniu, jest on niekiedy określany jako kapitał realny. 2. W rachunkowości i finansach „kapitał” oznacza całkowitą ilość pieniędzy wniesioną przez udziałowców - właścicieli spółki, w zamian za którą otrzymują udziały.

Kapitał akcyjny. Instrument finansowy reprezentujący własność i - zwykle - prawa głosowania w spółce akcyjnej. Pewna część kapitału spółki daje jego posiadaczowi prawo do takiej samej części głosów, zysków i aktywów spółki.

Kapitałowe rynki. Rynki, na których handluje się zasobami finansowymi (pieniądzem, papierami wartościowymi). Są to instytucje, za pośrednictwem których oszczędności są w gospodarce przekazywane inwestorom.

Kapitałowe zyski. Wzrost wartości aktywów kapitałowych. Zyski kapitałowe są „realizowane” tylko wtedy, gdy aktywa są sprzedawane. Zysk jest wtedy różnicą między ceną ich sprzedaży i zakupu.

Kapitału pogłębienie. W teorii wzrostu gospodarczego wzrost majątku produkcyjnego w tempie szybszym od tempa wzrostu ogólnych zasobów siły roboczej. Prowadzi to do zwiększenia współczynnika praca-kapitał. Przeciwieństwo poszerzenia kapitału.

Kapitału poszerzenie. Stopa wzrostu realnego majątku produkcyjnego równa stopie wzrostu siły roboczej (lub ludności), tak że stosunek między całkowitym kapitałem a pracą pozostaje niezmieniony. Przeciwieństwo pogłębienia kapitału.

Kapitału tworzenie zob. inwestycje.

Karte1. Zrzeszenie producentów, którego celem jest ograniczenie lub zakazanie konkurencji w gałęzi. W tym celu jego członkowie ustalają ceny na drodze zmowy, dzielą rynki i stosują inne podobne środki. W USA w wyniku ustawodawstwa antytrustowego kartele są za-bronione przez prawo.

Klauzula indeksacyjna. Zawarte w umowie zastrzeżenia łączące płatności z indeksem cen. Gdy indeksacja jest całkowita (tzn., gdy wynikiem zwiększenia indeksu cen o 10% jest zwiększenie o 10% ceny umownej), zobowiązanie jest zmienione z nominalnego w realne. Najważniejsze klauzule indeksacyjne są zawarte w umo-wach o płacę - dostosowanie do zmian kosztów utrzymania (COLA) podnoszące wysokość płac, gdy rośnie wskaźnik cen towarów konsumpcyjnych.

Komunizm: l) ideologia; 2) system partyjny; 3) system gospodarczy. W systemie gospodarczym prywatna własność środków produkcji, a zwłaszcza kapitału przemysłowego, jest zabroniona, uważa się bowiem, że wynikiem takiej własności prywatnej jest wyzysk pracujących. Zwolennicy komunizmu utrzymują też, iż do-chód powinien być rozdzielany równo lub - bardziej ,,idealnie” - zgodnie z potrzebami. W krajach komunistycznych (Związek Radziecki, Chiny i kraje Wschodniej Europy) większość kapitału i ziemi jest własnością państwa. Dla tych krajów charakterystyczne jest również mające szeroki zasięg centralne planowanie oraz ustalanie przez państwo wielu cen, poziomu produkcji oraz innych ważnych zmiennych ekonomicznych.

Koncentracji współczynnik. Odsetek całkowitej produkcji jakiejś gałęzi lub sprzedaży, dokonywanych przez największe firmy, zwykle przez cztery lub osiem firm.

Konglomerat. Duża spółka akcyjna wytwarzająca i sprzedająca różnorodne, nie powiązane ze sobą dobra (np. niektóre korporacje produkujące papierosy rozszerzyły swoją działalność i wytwarzają alkohole, prowadzą wynajem samochodów, produkują filmy). Takie firmy często powstają drogą fuzji firm zaangażowanych w nie powiązane ze sobą rodzaje działalności gospodarczej.

Konkurencja. Rywalizacja między firmami współzawodniczącymi o klientów lub o rynki. W teorii ekonomii terminu ,,konkurencja” używa się niekiedy -skrótowo - dla oznaczenia konkurencji doskonałej.

Konkurencja doskonała. Sytuacja na rynku, w której (1) liczba sprzedających i kupujących jest bardzo duża, (2) produkty oferowane przez sprzedających są homogeniczne (lub nierozróżnialne). W takich warunkach żadna firma nie może wywierać wpływu na cenę rynkową i każda stoi wobec poziomej (lub doskonale elastycznej) krzywej popytu.

Konkurencja monopolistyczna. Struktura rynku, przy której istnieje duża liczba sprzedawców dostarczających dobra będące substytutami, lecz niedoskonałymi. Na takim rynku każda firma może wywierać pewien wpływ na cenę.

Konkurencja niedoskonała. Sytuacja, w której przynajmniej jeden sprzedawca jest na tyle duży, że może wywierać wpływ na cenę rynkową, tak że nie istnieje konkurencja doskonała. Współcześnie, terminem konkurencja niedoskonała określa się każdy rodzaj tej ,,niedoskonałości” - czysty monopol, oligopol lub konkurencję monopolistyczną.

Konkurencyjna równowaga. Równoważenie podaży i popytu na rynku lub w gospodarce charakteryzujących się doskonałą konkurencją. Ponieważ sprzedający i kupujący nie mogą w warunkach doskonałej konkurencji wywierać wpływu na rynek, ceny będą zmierzać do punktu, w którym cena równa się krańcowym kosztom i krańcowej użyteczności.

Konkurencyjny rynek. Rynek, na którym liczba sprzedawców i kupców homogenicznego dobra jest tak duża, że żaden z nich nie jest na tyle duży, by wywierać wpływ na cenę panującą na rynku.

Konkurent niedoskonały. Firma kupująca lub sprzedająca dobra w ilościach wystarczająco dużych, by móc wywierać wpływ na cenę tych dóbr.

Konsumenta nadwyżka. Różnica między sumą, którą konsument byłby skłonny zapłacić za dany towar, a sumą, którą rzeczywiście płaci. Ta różnica powstaje, gdyż krańcowa użyteczność (w kategoriach pieniężnych) pierwszej jednostki przewyższa cenę i tylko krańcowa użyteczność ostatniej jednostki jest równa cenie. Tak więc, pieniężny ekwiwalent użyteczności skonsumowanego to-waru może znacznie przekraczać wydaną sumę. Przy dość restrykcyjnych założeniach pieniężna wartość nadwyżki konsumenta może być mierzona, przy zastosowaniu wykresu krzywej popytu, jako powierzchnia trójkąta, którego boki tworzą: krzywa popytu, oś pionowa i krzywa ceny.

Konsumenta suwerenność. Zjawisko dotyczące rynku lub systemu cen, w którym konsumenci z pozycji dyktatora decydują o tym, jakie produkty i w jakiej ilości będą wytwarzane. Uważa się, że konsumenci osiągają to, podwyższając ceny tych dóbr, których pragną najbardziej, a producenci, zwabieni przez wyższe ceny i zyski, wytwarzają więcej tych właśnie dóbr. Suwerenność konsumentów jest ograniczona, gdy nie dysponują pełnymi informacjami lub gdy na gusty wpływa reklama kształtowana przez producentów.

Konsumpcja. W makroekonomii całkowite wydatki kraju lub poszczególnych jednostek na dobra konsumpcyjne w danym okresie. Mówiąc dokładniej, konsumpcja powinna dotyczyć tych dóbr, które zostały całkowicie zużytkowane, wykorzystane lub ,,zjedzone” w tym okresie. W praktyce wydatki na konsumpcję obejmują wszystkie zakupione dobra, z których wiele jest użytkowanych przez okres dłuższy od badanego (np. odzież, samochody).

Konsumpcji funkcja. Zależność całkowitej konsumpcji i poziomu dochodu. Jako miara dochodu może być użyty dochód do dyspozycji (DI) albo - w przypadku krajowej funkcji konsumpcji - PNR. Często się przyjmuje, że całkowity majątek lub inne zmienne także mogą wywierać wpływ na konsumpcję.

Korelacja. Stopień, w jakim dwie zmienne są powiązane w sposób systematyczny.

Korporacja. Organizacja gospodarcza, której właścicielami są jednostki lub inne spółki, mająca takie same prawa dotyczące zakupu, sprzedaży i zawierania umów, jakie może mieć osoba fizyczna. Korporacja jest pod względem prawnym odrębna od swych właścicieli, tak że odpowiedzialność tych właścicieli jest ,,ograniczona”. W najgorszym przypadku mogą oni utracić swój wkład, lecz poza tym nie są odpowiedzialni za zobowiązania korporacji.

Korporacja wielonarodowa. Korporacja (spółka) wytwarzająca i sprzedająca swe produkty w wielu krajach.

Korzyści komparatywne (w handlu międzynarodowym). Prawo korzyści komparatywnych mówi, że kraj powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie tych towarów, które może wytwarzać przy relatywnie niższych kosztach i powinien importować te dobra, które wytwarza przy kosztach relatywnie wyższych. Tak więc to korzyści komparatywne, nie absolutne, powinny rządzić postępowaniem partnerów handlowych.

Korzyści produkcji masowej. To samo co korzyści skali.

Korzyści (przychody) skali. Sytuacja, w której średni koszt produkcji zmniejsza się, gdy zwiększa się wielkość zakładu oraz produkcji. Dokładniej obrazuje to funkcja produkcji, dla której produkt zwiększa się więcej niż dwukrotnie, gdy wszystkie nakłady zostają podwojone.

Korzyści zakresu. Korzyści wynikające z wytwarzania rozlicznych dóbr lub usług. Korzyści takie występują, gdy tańsza jest łączna produkcja dobra X i dobra Y od wytwarzania ich oddzielnie. Np. linie lotnicze sprzedające przeloty z Nowego Jor-ku do Chicago i z powrotem mogą zorganizować transport lotniczy taniej niż linie sprzedające bilety tylko w jedną stronę.

Korzyści zasada (w opodatkowaniu). Zasada głosząca, że ludzie powinni być opodatkowani proporcjonalnie do korzyści, które odnoszą z programów rządowych.

Koszt całkowity. Minimalny koszt całkowity osiągalny przy danym poziomie technologii i cenach nakładów. Przy krótkookresowym koszcie całkowitym za dane przyjmuje się istniejące wyposażenie i inne koszty stałe. Długookresowy koszt całkowity jest to koszt, który zostanie poniesiony (przy danej technologii i cenach nakładów), jeżeli firma ma całkowitą swobodę w odniesieniu do wszystkich nakładów i decyzji.

Koszt krańcowy. Przyrost kosztu całkowitego konieczny do wytworzenia jednej dodatkowej jednostki produkcji (lub zmniejszenia kosztu całkowitego w wyniku wyprodukowania o jedną jednostkę mniej). Krótkookresowy i długookresowy koszt krańcowy łączy się - odpowiednio - z krótkookresowym i długookresowym kosztem całkowitym.

Koszt minimalny. Najniższy osiągalny koszt na jednostkę (przeciętny, zmienny lub krańcowy). Każdy punkt na krzywej kosztu przeciętnego jest minimalny w tym znaczeniu, że jest to najlepsze z możliwych osiągnięć firmy w odniesieniu do kosztu dla produkcji, którą ten punkt przedstawia. Minimalny koszt przeciętny jest najniższym punktem (lub najniższymi punktami) na tej krzywej.

Koszt przeciętny. Koszt całkowity podzielony przez ilość wytworzonych dóbr. Krótkookresowy i długookresowy koszt przeciętny jest łączony z krótko-i długookresowym kosztem całkowitym.

Koszt przeciętny zmienny. Całkowity koszt zmienny podzielony przez ilość wy-tworzonej produkcji.

Koszt stały. Koszt, który firma ponosi, nawet w tym okresie, w którym produkcja jest równa zeru.

Koszt utraconych możliwości (alternatywny). Wartość następnego najlepszego zastosowania dobra ekonomicznego lub wartość utraconej alternatywy. Tak więc, powiedzmy, że nakłady zużyte na wydobycie tony węgla mogłyby dać 10 cetnarów zboża. Koszt utraconych możliwości związany z jedną toną węgla wynosi więc 10 cetnarów zboża, które nie zostały wyprodukowane (chociaż mogłyby być). Wydobywając węgiel, utracono możliwość uprawy zboża. Koszt ten jest szczególnie przydatny do wyceny dóbr nierynkowych, takich jak bezpieczeństwo lub zatrucie środowiska.

Koszt zmienny. Całkowity poniesiony koszt po odjęciu kosztu stałego. Są to więc koszty zmieniające się wraz z poziomem produkcji (koszty płac, surowców, energii).;

Koszty implicite. Koszty nie występujące jako koszty pieniężne, które jednak powinny być za takie uważane. Przykład:

jeżeli prowadzisz swe własne przedsiębiorstwo, to obliczając zyski powinieneś uwzględnić jako jeden z kosztów implicite zarobki, które byś uzyskał, pracując gdzie indziej. Niekiedy koszty implicite są określane jako koszty utraconych możliwości, znaczenie tych ostatnich jest jednak szersze.

Kraje mniej rozwinięte. Kraje, w których dochód na mieszkańca jest o wiele niższy od dochodu na mieszkańca w krajach rozwiniętych (większości krajów Ameryki Północnej i Europy).

Kraje rozwijające się zob. kraje mniej rozwinięte.

Krańcowa skłonność do konsumpcji

(MPC). Ta część dodatkowego dolara dochodu do dyspozycji, którą rodzina lub społeczność skłonna byłaby wydać na dodatkową konsumpcję (pozostały dochód zostaje zaoszczędzony). Krańcowa skłonność nie jest tym samym co „średnia skłonność do konsumpcji”, która jest stosunkiem całkowitej konsumpcji do całko-witego dochodu do dyspozycji.

Krańcowa skłonność do oszczędzania (MPS). Ta część dodatkowego dolara dochodu do dyspozycji, którą rodzina lub społeczność chciałaby raczej dodać do oszczędności, niż skonsumować. Zauważ, że - z definicji - MPC+ MPS = 1

. Krańcowa stawka podatkowa. W przypadku podatku dochodowego procent ostatniego dolara dochodu zabrany przez podatek. Jeżeli system podatkowy jest progresywny, krańcowa stawka podatkowa jest wyższa od średniej stawki podatkowej.

Krańcowy przychód (MR). Dodatkowy przychód, który uzyska firma, jeśli sprzeda jedną dodatkową jednostkę produkcji. W warunkach konkurencji doskonałej jest tym samym, co cena. W wa-runkach konkurencji niedoskonałej MR jest wyższy od ceny, gdyż w celu sprzedania dodatkowej jednostki cena wszystkich sprzedanych jednostek musi zostać obniżona.

Krańcowy przychód z czynnika (MRF). Równa się krańcowemu przychodowi pomnożonemu przez krańcowy produkt. Jest to dodatkowy przychód, który powstanie, jeżeli firma kupi dodatkową jednostkę jakiegoś czynnika, włączy ją do produkcji i sprzeda dodatkowy produkt w ten sposób wytworzony.

Kredyt. Użytkowanie funduszy innej osoby w zamian za przyrzeczenie ich zwrotu w późniejszym terminie. Głównymi przykładami są krótkoterminowe pożyczki zaciągane w bankach, kredyty udzielane przez dostawców itp.

Krótki okres. Okres, w którym nie wszystkie czynniki mogą w pełni się dostosować. W mikroekonomii zasób kapitału i inne „stałe” czynniki nie dostosowują się w krótkim okresie, a wejście do gałęzi nie jest w krótkim okresie wolne. W makro- ekonomii ceny, umowy o płace, stawki podatkowe oraz oczekiwania mogą się nie w pełni dostosować w krótkim okresie.

Krzywa kosztów przeciętnych w długim okresie (LRAC lub LAĆ). Krzywa minimalnego przeciętnego kosztu wytworzenia danego towaru, dla każdego poziomu produkcji, przyjmując technologię i ceny nakładów za dane, producent może jednak wybrać zakładkę o optymalnej wielkości.

Krzywa kosztów przeciętnych w krótkim okresie (SRAĆ). Krzywa minimalnego przeciętnego kosztu wytworzenia danego towaru, dla każdego poziomu produkcji, przy przyjęciu danego stanu technologii, danych cen nakładów oraz istniejącej fabryki i istniejącego wyposażenia.

Krzywa możliwości konsumpcyjnych

(linia budżetu). Na wykresie, którego osi obrazują ilości dwóch dóbr, krzywa pokazująca wszystkie możliwe kombinacje tych dwóch dóbr, które konsument mógłby nabyć przy danym dochodzie (budżecie) i przy danych ich cenach.

Kurs pełzający (ślizgający się). Technika utrzymywania kursu wymiennego danej waluty umożliwiająca tylko niewielki wzrost lub spadek („pełzanie”) kursu każdego dnia lub tygodnia (powiedzmy o 0,25% na tydzień).

Kurs walutowy. Stopa lub cena, po której waluta jednego kraju jest wymieniana na walutę innego kraju. Np., jeżeli jeden funt brytyjski kosztuje 1,25 do1., to kurs wymienny funta wynosi 1,25 do1. Kraj ma stały kurs walutowy, jeżeli utrzymuje kurs swojej waluty na stałym, ustalonym z góry poziomie i gotów jest tego poziomu bronić. Kurs, który nie jest stały, jest określany jako kurs płynny.

Kwoty ilościowe. Forma protekcjonizmu; polega na tym, że całkowita wielkość importu danego towaru (np. cukru lub samochodów) jest w danym okresie ograniczona.

Laissez. faire. Pogląd, że rząd nie powinien ingerować w działalność gospodarczą. Wyrażany przez ekonomistów klasycznych, takich jak Adam Smith, utrzymujących, że rola rządu powinna się ograni-czać do: l) przestrzegania prawa i utrzymywania porządku, 2) obrony narodowej, 3) dostarczania pewnych dóbr publicznych, których nie dostarczyłyby przedsiębiorstwa prywatne (np. utrzymywanie latarni morskich).

Lorenza krzywa. Wykres, pokazujący skumulowany odsetek ludności na osi poziomej oraz skumulowany odsetek uzyskiwanego dochodu na osi pionowej, używany do pokazania stopnia równości lub nierówności podziału dochodu. Im większe jest odchylenie krzywej Lorenza od prostej nachylonej pod kątem 45°, tym większa jest nierówność podziału dochodów.

Łatwego pieniądza polityka. Polityka banku centralnego zmierzająca do zwiększenia podaży pieniądza w celu zmniejszenia stóp procentowych. Intencją takiej polityki jest zwiększenie popytu i zwiększenie w ten sposób realnego PNB. Przeciwieństwo polityki trudnego pieniądza.

Majątek. Wartość netto fizycznych i finansowych pozycji będących własnością kraju lub jakiejś osoby. Równa się wszystkim aktywom minus zobowiązania.

Makroekonomia. Analiza funkcjonowania gospodarki jako całości - zajmująca się globalnym produktem, całkowitym zatrudnieniem, inflacją, cenami, bezrobociem. Mikroekonomia natomiast zajmuje się badaniem poszczególnych elementów gospodarki, takich jak ceny pro-duktów lub zachowanie poszczególnych konsumentów czy firm.

Makroekonomia racjonalnych oczekiwań (nazywana niekiedy nową klasyczną makroekonomią). Szkoła, której głównymi przedstawicielami są R. Lucas i T. Sargent, utrzymująca, że rynki oczyszczają się szybko, a oczekiwania są racjonalne. Można wykazać, że dająca się przewidzieć polityka ekonomiczna nie ma wpływu na produkt realny i bezrobocie.

Malejącego popytu prawo. Reguła mówiąca, że spadek ceny jakiegoś dobra lub jakiejś usługi powoduje, że konsumenci będą kupować więcej tego dobra, gdy inne rzeczy pozostaną bez zmian.

Malejących przychodów prawo. Prawo produkcji głoszące, że przyrost produktu wynikający ze zwiększania nakładów jednego czynnika będzie mieć tendencję malejącą. Wynika to stąd, że niektóre nakłady, takie np. jak ziemia, są stałe. Formalnie biorąc, prawo jest równoważne stwierdzeniu, że krańcowy produkt czynnika zmiennego po przekroczeniu pewnego punktu zmniejsza się. Zob. maltuzjańska teoria ludnościowa.

Maltuzjańska teoria ludnościowa.

Pogląd, po raz pierwszy wyrażony przez T. Malthusa, że ludność ma naturalną tendencję do wzrostu w postępie geometrycznym (l, 2, 4, 8...), a żywność zmierza do wzrostu w postępie arytmetycznym (l, 2, 3, 4...). Wraz z upływem czasu produkcja żywności per capita będzie się więc zmniejszać i w ten sposób hamować wzrost liczby ludności. Teoria ta opiera się na prawie malejących przychodów.

Marksizm. System społecznych, politycznych i ekonomicznych doktryn rozwiniętych przez K. Marksa w XIX w. Jako teoria ekonomiczna marksizm prze-powiadał, że kapitalizm upadnie w wyniku działania swych własnych wewnętrznych sprzeczności, a zwłaszcza w wyniku swej tendencji do wyzysku klas pracujących. Przekonanie, że w kapitalizmie, klasy pracujące będą w sposób nieunikniony uciskane, było oparte na spiżowym prawie płac, głoszącym, że płace będą się obniżać do poziomu minimum egzystencji.

Mediana. W statystyce liczba leżąca dokładnie w środku serii liczb uporządkowanych lub uszeregowanych od najmniejszej do największej (np. dochody, stopnie z egzaminów), tak więc dla liczb l, 3, 6, 10, 20 medianą jest 6.

Merger. Połączenie dwóch lub więcej firm w jedno przedsiębiorstwo.

Merkantylizm. Doktryna polityczna, najbardziej być może znana jako przedmiot ataków. A. Smitha w jego Bogactwie narodów. Merkantyliści pozostawali pod wrażeniem faktu, że na cenne metale (zwłaszcza złoto) istnieje zawsze popyt i że można za nie wszystko kupić. Opowiadali się za polityką umożliwiającą osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego (przewagi eksportu nad importem), pozwalającego gromadzić złoto. Opowiadali się także autorytarną kontrolą, gdyż - ich zdaniem - niepohamowane dążenie do osiągnięcia indywidualnych korzyści (laissez faire) może prowadzić do utraty złota.

Mikroekonomia zob. makroekonomia.

Mnożnik. Termin używany w makroekonomii do określenia zmiany w zmiennej indukowanej (PNB, podaż pieniądza, import) na jednostkę zmiany w zmiennej zewnętrznej (wydatki rządowe, stawki podatkowe lub rezerwy bankowe). Mnożnik inwestycyjny dotyczy ostatecznego wzrostu PNB, wynikającego z wynoszącego jeden dolar zwiększenia inwestycji. W prostym modelu mnożnika, mnożnik inwestycyjny (lub wydatki rządowe) jest wyższy od l, ponieważ pierwotne zwiększenie wydatków uruchamia serię dalszych „indukowanych” zwiększeń wydatków. Dla zrozumienia procesu działania mnożnika podstawowe znaczenie ma zrozumienie zmian indukowanych i zewnętrznych.

Mnożnik handlu zagranicznego. Wzrost PNB danego kraju wynikający ze zwiększenia eksportu o jednostkę.

Mode1. Formalny schemat, którego celem jest przedstawienie podstawowych cech złożonego systemu za pomocą kilku centralnych powiązań. Modele mają formę wykresów, równań matematycznych lub programów komputerowych.

Monetaryzm. Szkoła myślenia utrzymująca, że zmiany w podaży pieniądza są główną przyczyną fluktuacji makroekonomicznych. Według poglądów przedstawicieli monetaryzmu, w krótkim okresie zmiany w podaży pieniądza są pod-stawową determinantą zmian zarówno realnego produktu, jak i poziomu cen. W długim okresie produkt realny zmierza do potencjalnego PNB, ceny natomiast mają tendencję do zmieniania się proporcjonalnie do podaży pieniądza. Monetaryści często twierdzą, że najlepszą polityką makroekonomiczną jest ta, która prowadzi do wzrostu podaży pieniądza o 3-5% rocznie.

Monopo1. Struktura rynku, na którym towar jest dostarczany tylko przez jedną firmę.

Monopol naturalny. Firma bądź gałąź, której średni koszt na jednostkę produkcji spada ostro w trakcie całego procesu produkcji. Tak więc, pojedyncza firma, monopol, może dostarczyć produkcję gałęzi bardziej efektywnie, niż może to zrobić wiele firm.

Monopson. Lustrzane odbicie monopolu:

rynek, na którym jest jeden nabywca.

Nadużycie. Obciążenie stopą procentową przewyższającą prawnie ustaloną maksymalną stopę od pożyczek pieniężnych.

Nakłady zob. czynniki produkcji.

Narzut na koszty. Metoda ustalania cen stosowana przez wiele firm w warunkach niedoskonałej konkurencji; stosując tę metodę szacują one średni koszt i następnie powiększają go o pewien procent, aby dojść do ostatecznej ceny.

Naturalna stopa bezrobocia. Stopa bezrobocia, przy której naciski na płace pozostają w równowadze, nie powodując ani wzrostu, ani spadku stopy inflacji. Alternatywnie - stopa bezrobocia, przy której długookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa.

Naturalna stopa wzrostu. Stopa wzrostu siły roboczej plus stopa wzrostu jej wydajności. Jeśli więc siła robocza wzrasta o l % rocznie, a produkcja na roboczo-godzinę o 2% rocznie, to naturalna stopa wzrostu gospodarki wynosi 3% rocznie.

Niewidzialna ręka. Koncepcja wprowadzona w 1776 r. przez A. Smitha w celu opisania paradoksu leseferystycznej gospodarki rynkowej. Według tej koncepcji chociaż każda jednostka dąży do swego własnego celu, system rynkowy pracuje na rzecz wszystkich, tak jak gdyby całym procesem rządziła jakaś dobroczynna niewidzialna ręka.

NÓW. Rachunki bieżące. Przynoszące procent rachunki czekowe.

Obiegu pieniądza szybkość. Pieniądz, w swej funkcji środka wymiany, znajduje się w ruchu: od nabywcy do sprzedawcy do nowego nabywcy itd. ,, Szybkość obiegu” dotyczy ,,prędkości” tego ruchu. Dochodowa szybkość obiegu pieniądza jest określana, bardziej precyzyjnie, jako PNB podzielony przez (średnią) całkowitą podaż pieniądza we wchodzącym w grę okresie, lub V = PNB/Af.

Obligacja. Emitowany przez państwo lub korporację papier wartościowy, który ma przynosić procent i zwrócić w przyszłości wpłaconą nań sumę (w określonym dniu).

Obojętności krzywa. Krzywa narysowana na wykresie, którego obie osie obrazują ilość konsumowanych dóbr. Wszystkie punkty na jednej krzywej (pokazującej kombinacje dwóch dóbr) dają konsumentowi taki sam poziom satysfakcji. To znaczy, że między każdymi dwoma punktami na krzywej obojętności konsument jest obojętny.

Obojętności mapa. Wykres pokazujący rodzinę krzywych obojętności. Ogólnie biorąc, krzywe leżące dalej od początku układu współrzędnych (na północny wschód) reprezentują wyższy poziom satysfakcji.

Oczekiwania. Poglądy lub przekonania dotyczące niepewnych zmiennych (takich jak przyszłe stopy procentowe, ceny lub podatki). Mówi się, że oczekiwania są racjonalne, jeżeli - średnio biorąc - są one poprawne i wykorzystują wszystkie dostępne informacje. Mówi się, że oczekiwania są adaptacyjne, gdy ludzie przyjmują, iż przyszłość będzie w dużym stopniu podobna do przeszłości, lecz zmieniają (lub adaptują) swoje oczekiwania, jeżeli popełnili w przeszłości błędy dotyczące przewidywania przyszłości.

Ograniczona odpowiedzialność. Przywilej akcjonariuszy, polegający na tym, że w razie gdy korporacja znajduje się w kłopotach finansowych, ich straty są ograniczone do początkowego wkładu finansowego. Tak więc akcjonariusze odpowiadają za długi korporacji tylko do wysokości swego pierwotnego wkładu.

Okuna prawo. Odkryty przez A. Okuna związek między cyklicznymi ruchami PNB a bezrobociem. Prawo stwierdza, że gdy rzeczywisty PNB maleje o 2% w odniesieniu do PNB potencjalnego, to stopa bezrobocia zwiększa się o około jeden punkt procentowy. (Wcześniejsze szacunki oceniały ten stosunek na 3 do 1.)

Oligopo1. Sytuacja niedoskonałej konkurencji, w której jakaś gałąź jest zdominowana przez małą liczbę dostawców.

Operacje otwartego rynku. Działania banku centralnego polegające na zakupie lub sprzedaży obligacji rządowych w taki sposób, by wywrzeć wpływ na rezerwy bankowe, podaż pieniądza i stopy procentowe. Jeżeli papiery wartościowe są kupowane, pieniądze wypłacane przez bank centralny zwiększają rezerwy banków komercyjnych i podaż pieniądza rośnie. Jeżeli papiery wartościowe są sprzedawane, podaż pieniądza maleje.

Opodatkowania ciężar. Ostateczny ekonomiczny ciężar podatku, analizowany niezależnie od przepisów wskazujących płatników. Tak więc podatek od sprzedaży może być płacony przez detalistę, ale jest prawdopodobne, że obciąży on konsumenta. Rozłożenie ciężaru opodatkowania zależy od cenowej elastyczności podaży i popytu.

Opodatkowanie podwójne. Dwukrotne obciążenie podatkiem danej transakcji lub danego dochodu. Najczęściej spotykane przy opodatkowaniu dochodów korporacji, gdy płaci się podatek od zysków korporacji i podatek od dochodów osobistych od tych samych zysków wypłacanych w formie dywidend.

Oszczędności. Różnica między dochodem do dyspozycji i wydatkami na konsumpcję. Oszczędności ujemne (dissaving):

wydawanie w jakimś okresie na dobra konsumpcyjne więcej niż wynosi dochód do dyspozycji w tym okresie (różnica jest finansowana z pożyczek lub oszczędności poczynionych w przeszłości).

Oszczędzania paradoks. Paradoks, zauważony po raz pierwszy przez J.M. Keynesa, a polegający na tym, że wynikiem decyzji podjętej przez społeczność o oszczędzaniu więcej (o tym, aby być bardziej oszczędnym) może być w rzeczywistości oszczędzanie przez tę społeczność mniej. Więcej oszczędzać, to mniej wydawać na dobra konsumpcyjne; mniejsze wydatki na dobra konsumpcyjne mogą spowodować zmniejszenie globalnego popytu i PN B; to może prowadzić do niższych indywidualnych inwestycji, niższych dochodów i - ostatecznie - mniejszych oszczędności.

Pajęczyny mode1. Dynamiczny model podaży i popytu, w którym adaptacyjne (nieracjonalne) oczekiwania prowadzą do ciągłych wahań cen. Niekiedy uważa się, że model ten dotyczy głównie rynków rolnych.

Parytet siły nabywczej. Pogląd, że odpowiedni kurs wymienny dwóch walut wynika z siły nabywczej tych walut w każdym z krajów. Rozważ koszyk dóbr (X^, X^...}. Zastanów się, ile kosztowałby taki koszyk we Francji, we frankach francuskich, w Stanach Zjednoczonych, w dolarach USA. Relacja między sumą franków a sumą dolarów jest kursem wymiennym opartym na parytecie siły nabywczej.

Patent. Zagwarantowanie wynalazcy wyłącznego prawa do kontroli użytkowania wynalazku przez okres siedemnastu lat. Umożliwiają one tworzenie okresowych monopoli, co pozwala uzyskać środki na wynagradzanie działalności wynalazczej i są głównym narzędziem stymulowania inwencji jednostek oraz małych firm.

Perswazja moralna. Wywierany przez bank centralny nacisk, zwykle raczej o charakterze słownym niż prawnym lub technicznym, którego celem jest przekonanie banków komercyjnych o złagodzeniu lub zaostrzeniu ich polityki kredytowej.

Phillipsa krzywa. Wykres po raz pierwszy zastosowany przez A.W. Phillipsa, pokazujący związek (tradeoff) między bezrobociem a inflacją. W uproszczeniu, pogląd oparty na pracy Phillipsa, mówi, że czym niższa stopa bezrobocia, tym wyższa stopa inflacji. We współczesnej ekonomii głównego nurtu uważa się, że opadająca krzywa Phillipsa jest ważna tylko dla krótkiego okresu, w długim okresie krzywa Phillipsa jest pionowa przy naturalnej stopie bezrobocia.

Pieniądz. Wszystko, co pełni rolę środka wymiany, to znaczy to, co jest powszechnie akceptowane jako środek zapłaty. (Jeżeli chodzi o pozycje składające się na pieniądz w rozwiniętej gospodarce patrz pieniądza podaż).

Pieniądza podaż. ,,Wąsko” rozumiana podaż pieniądza (M^) składa się z monet, pieniędzy papierowych oraz rachunków czekowych; jest to pieniądz wąski lub transakcyjny. W szerszym sensie podaż (M^) obejmuje wszystkie pozycje M^ plus depozyty oszczędnościowe, fundusze pieniężne itp., na które nie mogą być wystawiane czeki.

Pieniądz towarowy. Pieniądz mający samoistną wartość (np. rynkowa wartość miedzi zawartej w miedzianej monecie), także jakiś towar (bydło, paciorki itp.) używany jako pieniądz. W miarę jak transakcje pieniężne stawały się coraz to powszechniejsze, używanie pieniądza towarowego stawało się coraz bardziej niedogodne i następowało przejście do pieniądza papierowego.

Pieniężna polityka. Polityka banku centralnego prowadzona przez sprawowanie kontroli nad podażą pieniądza, stopą procentową i warunkami udzielania kredytu. Instrumenty polityki monetarnej to przede wszystkim operacje otwartego rynku, wymagania dotyczące rezerw obowiązkowych i stopa dyskontowa.

Pieniężne fundusze. Skrótowe, potoczne określenie krótkoterminowych instrumentów finansowych o wysokiej płynności znajdujących się w posiadaniu inwestorów; ich stopa procentowa nie podlega regulacji.

Płace realne. Siła nabywcza płac; dobra i usługi, które można nabyć za daną płacę nominalną.

Płynny kurs walutowy. Sytuacja, w której kurs walutowy w danym kraju jest określany całkowicie przez rynek - przez podaż i popyt - bez interwencji rządu lub banku centralnego. Wynikiem tego są zwykle o wiele silniejsze fluktuacje kursów niż przy stałym kursie wymiennym.

Płynny regulowany kurs walutowy.

Najpowszechniej występujący kurs walutowy. Państwo stosujące ten system interweniuje przez bank centralny w celu ustabilizowania swej waluty lub - niekiedy - usiłuje utrzymać kurs na określonym poziomie.

Podatek obrotowy. Podatek obciążający poszczególne etapy produkcji - od surowców do produktu finalnego.

Podatek od dochodów osobistych. Podatek nakładany na dochody otrzymywane przez jednostki czy to w formie płac (dochód „zarobiony”), czy w formie dochodów z własności - renta, dywidendy lub procent (dochód „nie zarobiony”). W Stanach Zjednoczonych stawki podatku od dochodów osobistych są „stopniowane”, tak że ludzie mający wyższe dochody płacą wyższe stawki niż osoby mające niższe dochody.

Podatek od korporacji. Podatek nakładany na osiągany przez spółki akcyjne roczny dochód netto.

Podatek od wartości dodanej. Podatek nakładany na firmę jako procent jej wartości dodanej.

Podatek pogłówny. Podatek ustalany jako określona liczba jednostek pieniężnych nałożony na wszystkich członków populacji, bez względu na wysokość ich do-chodu.

Podatki progresywne, proporcjonalne i regresywne. Ujmując problem w prostych kategoriach, można powiedzieć, że podatki progresywne w większym stopniu obciążają bogatych, a podatki regresywne - biednych. Mówiąc bardziej dokładnie, podatek jest progresywny, jeżeli średnia stawka podatku (podatki podzielone przez dochód) jest wyższa dla tych, którzy mają dochody wysokie, a regresywny, jeżeli średnia stawka podatku zmniejsza się wraz z wyższymi dochodami. Stopniowany podatek dochodowy jest progresywny, podatek od sprzedaży żywności jest regresywny. Podatek proporcjonalny to podatek, przy którym średnie obciążenie podatkiem jest równe przy wszystkich poziomach dochodu.

Podaż globalna. Całkowita wartość dóbr i usług, które firmy są skłonne wytworzyć w danym okresie. Globalna podaż jest funkcją osiągalnych nakładów, technologii i poziomu cen.

Podaż pracy. Liczba pracowników lub (bardziej ogólnie) liczba godzin pracy dostępna w danej gospodarce. Głównymi determinantami podaży pracy są: ludność, płace i tradycja społeczna.

Podaży globalnej krzywa (AS). Krzywa pokazująca związek między realną produkcją, którą firmy chciałyby dostarczyć i globalnym poziomem cen. Krzywa AS jest pionowa w bardzo długim okresie, ale może być relatywnie płaska w okresie krótkim, co wynika z elementów kosztów stałych (takich jak umowy o pracę) wbudowanych w gospodarkę.

Podaży i popytu prawo. „Prawo” przewidujące, że w warunkach doskonałej konkurencji ceny rynkowe osiągają poziom, przy którym ilości, które nabywcy chcą kupić, równają się ilościom, które sprzedawcy chcą sprzedać.

Podaży krzywa. Wykres pokazujący ilość dobra, którą dostawcy na danym rynku byliby gotowi sprzedać przy każdej cenie (przy innych rzeczach bez zmian).

Podaży pieniądza funkcja. Stosunek pomiędzy ilością trzymanych pieniędzy i stopą procentową. W miarę jak stopa procentowa rośnie, obligacje lub inne krótkoterminowe papiery wartościowe stają się bardziej atrakcyjne i zmniejszają popyt na pieniądz.

Podział. W ekonomii sposób, w jaki dzielony jest całkowity produkt między jednostki lub czynniki produkcji (tzn. podział dochodu między pracę i kapitał). Teoria dochodu narodowego rozróżnia pięć kategorii dochodu (a więc, implicite, pięć grup odbiorców): l) płace, 2) odsetki, 3) renty, 4) zyski korporacji, 5) dochody firm nie będących korporacjami.

Podział pracy. Metoda organizowania produkcji polegająca na tym, że każdy pracownik specjalizuje się w jednym stadium produkcji, niekiedy bardzo niewielkim. Specjalizacja pracy przynosi wyższą całkowitą produkcję, gdyż pracownicy mogą być lepiej przygotowani, a wyspecjalizowane maszyny mogą wykonywać dokładniej określone zadania.

Polityka dochodowa oparta na podatkach. Niedawna propozycja (nigdy nie sprawdzona w praktyce) dotycząca zmniejszenia inflacji. Przewiduje nakładanie podatków na firmy lub na pracowników, łamiących wytyczne dotyczące płac i cen oraz udzielanie subsydiów tym. którzy się takim wytycznym podporządkowują.

Polityka fiskalna. Działania rządu polegające na: l) zakupach dóbr i usług oraz na wypłatach transferów, 2) ustalaniu liczby i typów stawek podatkowych. Poli-tyka fiskalna i polityka pieniężna są głównymi narzędziami stosowanymi przez rząd w celu regulacji gospodarki.

Popyt elastyczny (w odniesieniu do ceny). Sytuacja, w której cenowa elastyczność popytu przekracza 1. To znaczy, że reakcja nabywców na zmniejszenie ceny jest wystarczająca, by całkowity przychód (cena razy nabyta ilość) wzrósł. Odwrotnie - gdyby cena została podniesiona, całkowity dochód spadłby.

Popyt globalny. Całkowite (planowane lub pożądane) wydatki w gospodarce w danym okresie. Popyt globalny jest określany przez globalny poziom cen oraz przez czynniki takie, jak inwestycje, działania rządu, podaż pieniądza.

Popyt inwestycyjny. Zależność poziomu inwestycji od kosztu pożyczek (lub - dokładniej - od realnej stopy procentowej). Zależność tę uzasadnia pogląd, że firmy wybierają tylko korzystne projekty inwestycyjne i że w miarę jak rośnie koszt pożyczek, coraz to mniejsza liczba projektów inwestycyjnych może przynieść zysk.

Popyt na pieniądz. Ogólny termin używany przez ekonomistów do wyjaśnienia, dlaczego jednostki oraz firmy trzymają pieniądz. Oczywistą przyczyną jest popyt transakcyjny: ludzie trzymają pewną ilość pieniędzy, ponieważ potrzebują ich na robienie zakupów lub płacenie rachunków. Inną przyczyną jest popyt na zasoby pieniądza powstający, gdy utrzymywana jest pewna ilość gotówki na nieprzewidziane przyszłe wydatki (,,popyt wynikający z ostrożności”) lub jako bardzo płynne wolne od ryzyka aktywa („popyt porfolio”). Zauważmy, że popyt na pieniądz jest popytem na zasób, nie na strumień.

Popyt nieelastyczny (w odniesieniu do zmian ceny). Sytuacja, w której cenowa elastyczność popytu jest mniejsza od jedności. Oznacza to, że gdy cena się zmniejsza, całkowity przychód (cena x nabyta ilość) obniża się. Doskonale nieelastyczny popyt oznacza, że zakupiona ilość w ogóle się nie zmienia, gdy cena zwiększa się lub zmniejsza. Przeciwieństwo popytu elastycznego.

Popyt pochodny (warunkowy). Popyt na czynnik produkcji, będący wynikiem popytu na dobro finalne, do powstania którego się przyczynia. Tak więc popyt na benzynę jest pochodną popytu na transport samochodowy.

Popytu krzywa. Wykres pokazujący ilość dobra, którą nabywcy kupią przy każdej cenie, przy innych rzeczach bez zmian. Zwykle na tym wykresie cena jest przedstawiona na osi pionowej (osi Y), a ilość popytu na osi poziomej (osi X).

Popyt o elastyczności równej jedności

(w odniesieniu do cen). Sytuacja pośrednia między popytem elastycznym a nieelastycznym, w której elastyczność cenowa jest równa co do wartości bezwzględnej jedności. Znaczy to, że gdy cena się zmienia, całkowity przychód pozostaje bez zmian.

Popytu globalnego krzywa (AD). Krzywa pokazująca związek między ilością dóbr i usług, którą ludzie chcą kupić i ogólnym poziomem cen. Tak jak w przypadku każdej krzywej popytu, za krzywą popytu globalnego kryją się ważne zmienne, takie np. jak wydatki rządowe, eksport oraz podaż pieniądza.

Post hoc, propter hoc. Błąd powstający wtedy, gdy się zakłada, że ponieważ wydarzenie A poprzedza wydarzenie B, to A jest przyczyną B.

Pośrednik finansowy. Instytucja, która przyjmuje fundusze od oszczędzających i pożycza je pożyczkobiorcom. Są to instytucje przyjmujące depozyty (takie jak banki oszczędnościowe lub komercyjne) oraz instytucje nie przyjmujące depozytów, takie jak towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emerytalne, domy maklerskie.

Prawdopodobieństwo. W statystyce liczba pomiędzy O i l wskazująca szansę wystąpienia pewnego zdarzenia. Wartość O wskazuje, że zdarzenie nie może wystąpić, wartość l, że musi ono wystąpić. Prawdopodobieństwo, że rzucona moneta spadnie awersem do góry, wynosi 1/2, tzn., że jest jedna szansa na dwie, że tak się stanie.

Prawo rosnących kosztów względnych. Prawo rzadkości dla gospodarki o pełnym zatrudnieniu stwierdza, że gdy społeczeństwo chce więcej dobra A, to musi poświęcić jakąś ilość produkcji innego dobra, B. Prawo rosnących kosztów względnych mówi, że gdy społeczeństwo chce coraz to więcej dobra A, to ilość dobra B, która musi być poświęcona dla każdej dodatkowej jednostki A, będzie się zwiększać wraz ze wzrostem produkcji A. W kategoriach granicy możliwości produkcyjnych prawo to jest ilustrowane przez krzywą wygiętą na zewnątrz (jak kopuła).

Preferencja płynności. To samo, co popyt na pieniądz.

Procent. Dochód wypłacany tym, którzy pożyczają pieniądze firmom lub jednostkom.

Procentowa stopa. Cena płacona za pożyczenie pieniędzy na jakiś okres. Jeżeli stopa procentowa wynosi 10% rocznie, to za pożyczenie 1000 do1. na jeden rok trzeba zapłacić 100 do1.

Procent składany. Procent składany od sumy wszystkich procentów uzyskanych w przeszłości, a także od sumy podstawowej. Załóżmy np., że 100 do1. (kwota podstawowa) jest złożona na rachunku przynoszącym procent składany w wysokości 10% rocznie. W końcu pierwszego roku uzyskuje się 10 do1. odsetek; w końcu drugiego roku uzyskane odsetki wynoszą 11 do1.-10 do1. z początkowej podstawowej kwoty oraz l do1. odsetek z procentów - itd. w następnych latach.

Produkcyjność. Termin dotyczący relacji produkcji do nakładów (całkowita produkcja podzielona przez nakłady pracy to „wydajność pracy”). Produkcyjność rośnie, jeżeli przy takiej samej ilości czynników wytwarza się większą produkcję. Wydajność pracy rośnie w wyniku udoskonalonej technologii, lepszych kwalifikacji lub pogłębienia kapitału.

Produkcyjność netto kapitału zob. stopa przychodu.

Produkt krańcowy (MP). Dodatkowy produkt będący wynikiem zaangażowania dodatkowej jednostki jednego, określonego czynnika (przy nakładach wszystkich innych czynników pozostających bez zmiany). Zgodnie z teorią podziału dochodu sformułowaną przez J. B. Clarka każdy czynnik produkcji jest wynagradzany zgodnie z jego produktem krańcowym.

Produkt narodowy brutto, nominalny.

Wartość wszystkich dóbr i usług finalnych wyprodukowanych w danym kraju, w jakimś okresie, wyrażona w bieżących cenach rynkowych (bez uwzględnienia deprecjacji dóbr kapitałowych).

Produkt narodowy brutto, potencjalny. Maksymalny dający się utrzymać przy danym stanie technologii i ludności poziom PNB; niekiedy nazywany „produktem przy wysokim zatrudnieniu”. Dzisiaj ogólnie traktowany jako odpowiadający poziomowi produkcji przy naturalnej stopie bezrobocia.

Produkt narodowy brutto, realny. Nominalny produkt narodowy skorygowany przez uwzględnienie inflacji. Równa się nominalnemu PNB pomniejszonemu o sumę wystarczają do zrekompensowania wzrostu cen od roku przyjętego za bazowy. Tak więc, wzrost realnego PNB wykazuje zwiększenie fizycznej wielkości produkcji w danym okresie wykluczając wzrost cen.

Produkt narodowy netto. PNB minus sumy przeznaczone na amortyzację dóbr kapitałowych.

Produktu zróżnicowanie. Występowanie cech, które sprawiają, że podobne dobra stają się substytutami mniej niż doskonałymi. Różnice w lokalizacji sprawiają, że benzyny sprzedawane w odrębnych punktach nie są doskonałymi substytutami. Firmy korzystające ze zróżnicowania produktów stają wobec opadającej krzywej popytu zamiast poziomej krzywej popytu doskonałego konkurenta.

Proletariat zob. burżuazja.

Protekcjonizm. Polityka mająca na celu ochronę jakiejś krajowej gałęzi produkcji przed konkurencją dóbr importowanych (zwykle za pomocą ceł lub kwot ilościowych).

Przedsiębiorca. W kategoriach ogólnych, czynnik organizujący produkcję. Osoba lub firma pełniąca tę funkcję zatrudnia czynniki produkcji, kieruje produkcją i ponosi ryzyko. Ważną rolą przedsiębiorcy jest ponoszenie ryzyka przez wprowadzenie innowacji.

Przewaga absolutna (w handlu międzynarodowym). Zdolność kraju A do wytwarzania danego towaru bardziej efektywnie (np. przy niższych kosztach), niż to robi kraj B. Posiadanie takiej absolutnej przewagi nie oznacza, że A może z powodzeniem eksportować ten towar do B. Kraj B może nadal mieć przewagę komparatywną.

Przychody skali. Stopa wzrostu produkcji, gdy wszystkie czynniki wzrastają razem. Jeśli np. wszystkie czynniki rosną w dwójnasób, to o procesie takim mówi się, że wykazuje stałe korzyści skali. Jeżeli jednak produkcja rośnie tylko o 75% gdy wszystkie czynniki rosną w dwójnasób, to proces wykazuje malejące przychody skali; jeżeli produkcja więcej niż się podwaja, to proces jest technologią rosnących przychodów skali.

Przychód całkowity. Cena razy ilość lub całkowita wielkość sprzedaży.

Przychód przeciętny. Całkowity przychód podzielony przez całkowitą liczbę sprzedanych jednostek, tzn. przychód na jednostkę. Średni przychód jest zwykle równy cenie.

Przyspieszenia (akceleracji) zasada. Teoria wydatków inwestycyjnych, według której poziomem inwestycji rządzi stopa wzrostu PNB. Tzn., że poziom inwestycji netto będzie dodatni (lub wysoki), gdy PNB rośnie, a będzie równy zeru (lub niski), gdy PNB utrzymuje się na stałym poziomie (nawet gdy PNB jest bardzo wysoki).

Punkt zrównania. W odniesieniu do jednostki, rodziny lub społeczności (w makroekonomii), ten poziom dochodu, przy którym jego całość jest wydawana na dobra konsumpcyjne, tzn. punkt, w którym nie ma ani oszczędności, ani oszczędności ujemnych. Oszczędzanie rozpoczyna się przy wyższych poziomach dochodu. Punkt zrównania cen: taki poziom cen, przy którym firma wytwarzając pokrywa koszty, lecz nie osiąga zysku.

Rachunki czekowe (pieniądz bankowy). Depozyty w banku handlowym, na które można wystawiać czeki i które są pieniądzem transakcyjnym (M^). Głównymi rodzajami tych rachunków są wkłady na żądanie, które można wycofać bez uprzedniego zawiadomienia i które nie przynoszą odsetek oraz rachunki NÓW różniące się od tradycyjnych rachunków czekowych tylko tym, że przynoszą procent. Rachunki czekowe stanowią przeważającą część M^.

Rachunkowość dochodu i produktu narodowego. Zestaw rachunków mierzący wydatki, dochód i produkcję całego kraju w okresie kwartału lub roku.

Racjonalne oczekiwania, 1. Wąska definicja zob. oczekiwania. 2. Bardziej ogólnie, część poglądów na gospodarkę wyznawanych przez zwolenników makro-ekonomii racjonalnych oczekiwań.

Realna stopa procentowa. Stopa procentowa mierzona raczej w kategoriach dóbr niż w pieniądzu. Jest więc równa pieniężnej (lub nominalnej) stopie procentowej pomniejszonej o stopę inflacji.

Recesja. Okres przynajmniej dwóch kolejnych lat, w czasie których realny PNB maleje.

Regulacja. Ustanowione przez rząd przepisy prawne lub normy, których celem jest zmiana zachowania firm. Główne rodzaje regulacji to regulacja ekonomiczna (wywierająca wpływ m.in. na ceny, usługi świadczone przez jakąś gałąź, np. przez linie lotnicze) i regulacja społeczna. Ta ostatnia usiłuje skorygować oddziaływanie efektów zewnętrznych (takich jak skażenie powietrza lub wody) występujące w wielu gałęziach.

Renoma (dobre imię, goodwill) zob. aktywa nieuchwytne.

Renta ekonomiczna. Termin ten był stosowany w XIX w. przez brytyjskich ekonomistów dla określenia dochodu z własności ziemi. Całość podaży gruntów w danym kraju lub na świecie jest (z niewielkimi zastrzeżeniami) stała, a przychód uzyskiwany przez właścicieli ziemi to renta. Terminem tym obejmuje się często także przychód każdego czynnika o stałej podaży, tzn. każdego czynnika, którego krzywa podaży jest doskonale nieelastyczna lub pionowa.

Rewaluacja. Ustawowe podwyższenie kursu waluty danego kraju w stosunku do walut zagranicznych.

Rezerwowa armia pracy. Termin używany w ekonomii marksistowskiej. Według argumentacji Marksa zawsze są bezrobotni poszukujący pracy. Pracodawcy mogą wykorzystać istnienie tej armii do wprowadzenia w życie spiżowego prawa płac.

Rezerwy międzynarodowe. Każdy kraj utrzymuje jakieś rezerwy - w formie złota, walut zagranicznych, w formie specjalnych praw ciągnienia. Rezerwy międzynarodowe pełnią funkcję „międzynarodowego pieniądza”, używanego wtedy np., gdy dany kraj ma trudności związane z bilansem płatniczym. Jeżeli kraj jest przygotowany do tego, by kurs jego waluty był całkowicie płynny, to nie potrzebuje takich rezerw.

Rokowania zbiorowe. Proces negocjacji pomiędzy grupą pracowników (zwykle związkiem zawodowym) i ich pracodawcą.

Rozwój gospodarczy (wzrost gospodarczy). Termin stosowany zwykle w odniesieniu do krajów mniej rozwiniętych, dotyczący procesu, w którym kraje te zwiększają swój produkt na mieszkańca czy to przez zwiększanie zasobu dóbr kapitałowych, ulepszanie technologii, podnoszenie kwalifikacji lub za pomocą innych środków.

Równowaga. Stan, w którym podmiot gospodarczy pozostaje w spoczynku, lub w którym siły oddziałujące na ten podmiot są w równowadze, tak że nie występuje tendencja do zmiany. Nierównowaga występuje, gdy gospodarka nie znajduje się w stanie równowagi. Może wystąpić, gdy szoki (dotyczące dochodów lub cen) przesunęły krzywą popytu lub podaży, a cena rynkowa (lub ceny) nie dostosowała się jeszcze w pełni. W makroekonomii często się uważa, że bezrobocie wywodzi się ze stanów nierównowagi.

Równowaga (w odniesieniu do firmy). Sytuacja (poziom dochodu), gdy przy danych ograniczeniach firma maksymalizuje zysk i dlatego nie ma bodźców do zmiany swej produkcji lub poziomu cen. Zgodnie z ogólnie przyjętą teorią przedsiębiorstwa oznacza to, że firma wybrała taki poziom produkcji, przy którym krańcowy utarg jest równy krańcowemu kosztowi przy tendencji wzrostowej tego kosztu.

Równowaga (w odniesieniu do poszczególnych konsumentów). Sytuacja, w której konsument maksymalizuje użyteczność, tzn. wybiera koszyk dóbr, który przy danym dochodzie i cenach najlepiej zaspokaja jego potrzeby.

Równowaga krótko- i długookresowa.

Równowaga ustalająca się w różnych okresach, krótkich i długich, które, z kolei, zależą od tego, czy wielkość fabryki jest zdolna do pełnego dostosowania.

Równowaga makroekonomiczna. Poziom PN B, przy którym planowany globalny popyt jest równy globalnej podaży. W najprostszym modelu definicja PNB równowagi jest następująca:

C+/+G=PNB, gdzie C jest planowaną konsumpcją, / całkowitą sumą, jaką firmy zamierzają wydać na inwestycje, a G to wydatki państwa na dobra i usługi.

Równowaga ogólna. Stan równowagi gospodarki jako całości, w którym ceny wszystkich dóbr i usług są takie, że wszystkie rynki znajdują się jednocześnie w równowadze. Ponieważ przy takich cenach producenci chcą dostarczyć dokładnie taką samą ilość dóbr, jaką konsumenci chcą kupić, to nie występują naciski zachęcające jakikolwiek podmiot gospodarczy do zmiany działania. Równowaga cząstkowa to występowanie warunków równowagi na jednym tylko rynku.

Równowagi cząstkowej analiza. Analiza koncentrująca się na efekcie zmian na pojedynczym rynku, przyjmując inne rzeczy za niezmienione (np. przy pomijaniu zmian w dochodzie). Analiza równowagi cząstkowej może być np. zastosowana do oceny wpływu wzrostu ceny benzyny na popyt na benzynę. Jeżeli jednak wzrost ceny przyczynia się do zmniejszenia PNB, będzie występowało ,,sprzężenie zwrotne” z rynkiem benzyny. Analiza równowagi cząstkowej nie uwzględnia jednak tego efektu sprzężenia zwrotnego.

Rynek funduszy federalnych. Rynek, na którym są sprzedawane i kupowane rezerwy banków komercyjnych. Bank pożycza fundusze federalne, aby zwiększyć swoje rezerwy do minimalnego poziomu wymaganego przez System Rezerwy Federalnej;

wielkość rezerw banku udzielającego pożyczki musi przekraczać poziom wymagany przepisami. Stopa procentowa od takich pożyczek (udzielanych zwykle-na 24 godziny) jest stopą funduszy federalnych.

Rynek „oczyszczający”. Rynek, na którym ceny są wystarczająco giętkie, by bardzo szybko zrównoważyć popyt i podaż. Na takim rynku nie ma racjonowania, bezrobocia oraz nadwyżki popytu i podaży. Dotyczy to wielu rynków towarowych i finansowych, nie dotyczy jednak rynków pracy i rynków rozmaitych produktów.

Rynek pieniężny. Termin określający instytucje zajmujące się zakupem lub sprzedażą środków takich, jak zobowiązania Skarbu Państwa. Odmiennie od rynku kapitałowego, rynek pieniężny nie jest ulokowany w jakimś konkretnym miejscu

- jest to raczej siatka maklerów, kupujących i sprzedających.

Rynku ułomności. Niedoskonałości systemu cen uniemożliwiające efektywną alokację zasobów. Ważnymi przykładami są tu efekty zewnętrzne i niedoskonała konkurencja.

Rzadkości prawo. Zasada głosząca, że większość rzeczy, których ludzie pragną, jest dostępna tylko w ograniczonej ilości (wyjątkiem są dobra wolne). Tak więc - ogólnie - dobra są rzadkie i dlatego muszą być w jakiś sposób racjonowane, czy to za pomocą cen czy innych środków.

Saya prawo rynków. Teoria głosząca, że „podaż kreuje swój własny popyt”. W 1803 r. J.B. Say argumentował, że nadmierny popyt lub nadmierna podaż są niemożliwe, gdyż całkowita siła nabywcza jest dokładnie równa całkowitym dochodom i całkowitej produkcji. J.M. Keynes skoncentrował swój atak na prawie Saya, wskazując, że dodatkowy dolar dochodu nie musi przecież zostać wydatkowany (tzn. krańcowa skłonność do konsumpcji nie musi być równa jeden).

Silą robocza. Ludność w wieku 16 lat i starsza, która albo pracuje, albo pracy szuka.

Socjalizm. Teoria polityczna utrzymująca, że wszystkie (lub prawie wszystkie) środki produkcji, poza pracą, powinny być własnością społeczeństwa, gdyż umożliwia to bardziej równościowy niż w kapitalizmie podział przychodów z kapitału.

Socjalizm rynkowy. Gospodarka socjalistyczna, w której większość problemów mikroekonomicznych jest rozwiązywana przez mechanizm rynkowy. Państwo nadal jest właścicielem większości zasobów kapitałowych oraz ziemi i decyduje o inwestycjach, ale techniki produkcji i struktura produkcji są pozostawione działaniu podaży i popytu.

Specjalne prawa ciągnienia (SDR).

1. Nowa międzynarodowa jednostka monetarna, równa ustalonej proporcji pięciu głównych walut. 2. Prawa przyznane krajom, które są członkami Międzynarodowe go Funduszu Walutowego, do zaciągania w MFW pożyczek o ograniczonej wielkości, zwykle w celu wyrównania okresowej nierównowagi bilansu płatniczego.

Spiżowe prawo plac. W ekonomii marksistowskiej teoria głosząca, że w kapitalizmie występuje nieunikniona tendencja dotycząca płac, polegająca na tym, że są one ściągane w dół, do poziomu minimum egzystencji.

Spółka. Stowarzyszenie dwóch lub więcej osób w celu prowadzenia działalności gospodarczej, nie mające jednak formy korporacji. Partnerzy nie mają więc przywileju ograniczonej odpowiedzialności. Gdy spółka zawodzi, jeden z partnerów może być odpowiedzialny za wszystkie jej długi, jeżeli drugi partner nie może spłacić przypadającego na niego udziału w długach.

Stagflacja. Termin ukuty w początku lat siedemdziesiątych XX w., określający warunki, w których wysokie bezrobocie, lub stagnacji, współistnieje z utrzymującą się inflacją. Jego wyjaśnienie zawiera się przede wszystkim w inercyjnym charakterze procesu inflacyjnego.

Stopa przychodu (lub przychód) od kapitału. Korzyść, którą przynosi inwestycja lub dobro kapitałowe. Stopa przychodu od inwestycji, która kosztuje 100 do1., a przynosi 12 do1. rocznie, wynosi 12%.

Strata bezużyteczna (zbędna). Utrata nadwyżki konsumenta lub nadwyżki producenta wynikająca z odchylenia cen od kosztów krańcowych. Tak więc, gdy monopolista podnosi cenę, wartość spadku satysfakcji konsumenta jest większy od przyrostu przychodu monopolisty - różnica jest bezużyteczną stratą dla społeczeństwa wynikającą z działania monopolu.

Strumień a zasób. Strumieniem jest zmienna, która ma wymiar czasowy, „płynie” w czasie (podobnie jak strumień). Zasób to zmienna, która mierzy jakąś ilość w danym momencie (podobnie jak woda w jeziorze). Dochód to dolary na rok, a więc jest to strumień. Majątek - w grudniu 1985 - to zasób. Podobnie inwestycje to strumień, a kapitał to zasób.

Substytucyjny efekt (zmiany ceny). Występująca u konsumentów tendencja do konsumowana więcej jakiegoś dobra, gdy jego cena spada („substytuować” na korzyść tego dobra) i konsumowania mniejszej ilości tego dobra, gdy jego cena rośnie („substytuować” na niekorzyść tego dobra). Ten substytucyjny efekt zmiany cen prowadzi do opadającej krzywej popytu.

System Rezerwy Federalnej. Bank centralny Stanów Zjednoczonych.

Środek płatniczy. Pieniądz, który na mocy przepisów prawnych musi być przyjmowany jako zapłata za długi. Wszystkie monety i pieniądze papierowe USA są środkiem płatniczym, lecz czeki nim nie są.

Tablica nakładów i wyników. Tablica pokazująca przepływ dóbr pomiędzy poszczególnymi gałęziami.

Teoria wartości oparta na pracy. Pogląd, często kojarzony z Karolem Marksem, lecz rozwinięty wcześniej, że wartość każdego towaru powinna być określana wyłącznie na podstawie ilości pracy koniecznej do jego wytworzenia.

Teoria wędrówek losowych (na rynku papierów wartościowych). Pogląd, że wszystkie dostępne w danej chwili informacje są już włączone w ceny papierów wartościowych (lub innych aktywów). W konsekwencji rynek papierów wartościowych nie oferuje możliwości transakcji opartych na starych lub „przedawnionych”, lub też łatwo dostępnych informacjach (takich jak ostatnie ruchy cen). Jednakże ceny papierów wartościowych zmieniają się, a podstawą tych zmian są nowe informacje. Jeżeli założymy, że szansę dobrych i złych wiadomości mają się jak pięćdziesiąt do pięćdziesięciu, to nie możemy przewidzieć, jaki będzie następny ruch. Będą to zmiany przypadkowe - z różnym prawdopodobieństwem zmiany w górę lub w do1.

Terms of trade. Wyrażenie używane zazwyczaj w odniesieniu do handlu międzynarodowego, dotyczące ,,realnych” warunków, na jakich dany kraj sprzedaje swoje produkty eksportowe i kupuje pro-dukty importowane. Równa się relacji wskaźnika cen eksportowych do indeksu cen towarów importowanych. W ostatnich latach wiele krajów o gospodarce mniej rozwiniętej odczuło pogorszenie swoich terms of trade; tzn. odkrywają one, że za swój eksport produktów rolnictwa mogą kupić mniej dóbr przemysłowych.

Transfery rządowe. Płatności rządu, na rzecz poszczególnych osób nie świadczących w zamian jakichś usług. Przykładem są wypłaty wynikające z systemu zabezpieczenia społecznego i zasiłki dla bezrobotnych.

Trudnego pieniądza polityka. Polityka banku centralnego polegająca na hamowaniu lub zmniejszaniu podaży pieniądza i zwiększaniu stóp procentowych. Celem tych posunięć jest utrzymanie lub obniżenie poziomu realnego PNB, zmniejszenie inflacji lub wzmocnienie bilansu płatniczego przez przyciągnięcie kapitału. Przeciwieństwo polityki łatwego pieniądza.

Ubóstwo. Dzisiaj rząd USA określa „granicę ubóstwa” jako równą minimalnej stopie życiowej (około 10600 do1. w 1984 r. dla czteroosobowej rodziny).

Ujemny podatek dochodowy. System, który miałby zastąpić obecny, skomplikowany zestaw programów podtrzymywania dochodów jednym, zunifikowanym programem. Po jego wprowadzeniu biedne rodziny otrzymywałyby pewną sumę „podtrzymującą” dochód (lub ujemny podatek), której wielkość zależałaby od wysokości ich dochodu. Rodziny o niskim dochodzie mogłyby otrzymywać 4500 do1.+50% jakichś zarobków. Rodzina nie otrzymywałaby nic przy dochodzie wynoszącym 9000 do1.

Ustawodawstwo antytrustowe. Przepisy prawne zabraniające monopolizacji, ograniczeń handlu oraz zmowy i porozumień firm, których celem jest podwyższenie cen lub ograniczenie konkurencji.

Użyteczność całkowita. Całkowita satysfakcja osiągnięta w wyniku konsumpcji towarów. Użyteczność krańcowa jest dodatkową użytecznością wynikającą z konsumpcji dodatkowej jednostki danego towaru.

Użyteczność krańcowa (MU). Dodatkowa satysfakcja osiągana z konsumpcji dodatkowej jednostki towaru (przy zachowaniu konsumpcji wszystkich innych dóbr bez zmian).

Waluta. Monety i pieniądz papierowy.

Waluta złota. Sytuacja, w której jakiś kraj: l) oznajmia, że jednostka jego waluty jest ekwiwalentem jakiejś ustalonej ilości złota, 2) będzie kupować lub sprzedawać złoto swobodnie, po ustalonej cenie, 3) nie ogranicza eksportu i importu złota. Gdy dwa kraje (lub więcej) mają system waluty złotej, to ustala się parytety złota lub kurs wymienny walut. Jeżeli „zawartość złota” w funcie jest pięć razy większa niż w dolarze, wtedy cena funta na rynku walutowym wyniesie 5 do1. Klasycznym przykładem działania systemu waluty złotej była Wielka Brytania w drugiej połowie XIX w. Dzisiaj w żadnym kraju nie istnieje pełny system waluty złotej, ani nawet system do niej zbliżony.

Systemem ściśle związanym z walutą złotą jest system dewizowo-złoty. W tym przypadku kraj utrzymuje w formie rezerw nie złoto, lecz walutę kraju, w którym jest system waluty złotej.

Wartości paradoks. Paradoks polegający na tym, że wiele dóbr mających podstawowe znaczenie dla życia (np. woda) ma niską wartość „rynkową”, natomiast liczne dobra luksusowe (np. brylanty) mające małą wartość „użytkową” są drogie. Jest to tłumaczone faktem, że cena odzwierciedla nie całkowitą użyteczność, lecz jego użyteczność krańcową.

Wartość dodana. Różnica między wartością wyprodukowanych dóbr a kosztem materiałów i zapasów, które zostały zużyte do ich wytworzenia. Wartość dodana składa się z płac, procentów, rent i zysków dodanych do produkcji przez firmę lub gałąź.

Wartość dodatkowa. Termin używany w ekonomii marksistowskiej dotyczący nadwyżki ceny nad wartością całkowitej, pośredniej i bezpośredniej pracy włożonej w wytworzenie dobra.

Wartość dzisiejsza (aktywów). Dzisiejsza wartość aktywu przynoszącego strumień dochodu w jakimś okresie. Określenie wartości takich strumieni przychodów wymaga obliczenia dzisiejszej, zaktualizowanej wartości każdego składnika dochodu; dokonuje się tego, stosując stopę dyskontową (lub stopę procentową).

Wewnętrzna wartość (pieniądza). Wartość pieniądza jako towaru (np. rynkowa wartość ciężaru miedzi zawartej w miedzianej monecie).

Własności i kontroli rozdział. Charakterystyczny dla wielkich korporacji; są one własnością swych akcjonariuszy, lecz zarządzają nimi i kontrolują je ich menedżerowie. W takich sytuacjach rzeczywista kontrola sprawowana przez akcjonariuszy jest nieistotna.

Własność indywidualna. Firma będąca własnością jednej osoby, która firmą kieruje.

Wolnorynkowy system. Termin używany zwykle w tym samym znaczeniu, co termin kapitalizm.

Wolny hande1. Polityka, zgodnie z którą państwo nie interweniuje w wymianę między krajami - za pomocą ceł, kwot ilościowych lub innych środków.

Wskaźnik cen dóbr konsumpcyjnych

(CPI). Najszerzej stosowany indeks kosztów utrzymania. Jest to indeks cen ustalonego koszyka dóbr konsumpcyjnych, w którym waga przypisana do każdego towaru jest udziałem wydatków na ten towar w wydatkach konsumentów, mieszkających w miastach w latach 1972-1973.

Współczynnik kapitałochłonności. W teorii wzrostu gospodarczego współczynnik całkowitych zasobów kapitału do rocznego PNB.

Wybór publiczny. Gałąź ekonomii i nauk politycznych zajmująca się sposobem, w jaki rządy dokonują wyboru swych programów gospodarczych. Teoria wyboru publicznego zajmuje się zwłaszcza tym, jak demokratyczne systemy pozostające pod presją wysokich urzędników, którzy chcą pełnić swoje funkcje ponownie, dokonują wyboru między alternatywnymi planami.

Wydatki deficytowe. Wydatki rządu na dobra i usługi oraz wypłaty transferowe przekraczające wpływy z podatków i z innych źródeł dochodów. Różnica musi być pokryta z pożyczek, zwykle publicznych, a niekiedy także zaciągniętych w banku centralnym.

Wyłączenia zasada. Kryterium, na podstawie którego dobra publiczne odróżnia się od dóbr prywatnych. Gdy producent dany towar sprzedaje A i może z łatwością wyłączyć B, C, D z korzystania z tego towaru, to - na podstawie zasady wyłączenia - dobro jest dobrem prywatnym. Jeżeli - jak to jest w przypadku opieki zdrowotnej lub obrony narodowej - ludzi nie można z łatwością wyłączyć z korzystania z tych dóbr, wtedy dany towar ma aspekty ,,dobra publicznego”.

Wynalazek. Stworzenie nowego produktu lub odkrycie nowej techniki produkcji; wynalazek trzeba odróżniać od wprowadzenia na rynek nowego produktu lub wprowadzenia nowej techniki produkcji, co jest innowacją.

Wypychanie. Pogląd, że wydatki państwa, deficyty lub dług publiczny ograniczają ilość inwestycji. Chociaż termin jest często używany swobodnie, są jednak dwa rodzaje okoliczności, w których może wystąpić rzeczywiste wypychanie. Po pierwsze, wydatki państwa mogą wypychać inwestycje w wyniku ograniczenia zasobów (jeżeli w gospodarce występuje pełne zatrudnienie); po drugie, wypychanie może wystąpić, gdy stopy procentowe rosną i dławią inwestycje wrażliwe na oprocentowanie.

Zasada produkcji przy najmniejszym koszcie. Zasada głosząca, że koszt wytworzenia określonej ilości produkcji osiąga minimum, gdy stosunek krańcowe-go przychodu z czynnika do ceny tego czynnika jest taki sam dla wszystkich czynników.

Zasada zdolności do płacenia (w opodatkowaniu). Ci, którzy mają większe dochody lub większy majątek, powinni płacić większe podatki. Zasada nie określa, o ile więcej powinni płacić ci, którzy są w lepszej sytuacji materialnej.

Zatrudnienie pełne. Termin używany w różnych znaczeniach. Historycznie uznawano, że jest to poziom zatrudnienia, przy którym nie istnieje bezrobocie niedobrowolne (lub jest ono minimalne). Dzisiaj wielu ekonomistów uważa, że przy braku bezrobocia niedobrowolnego lub przy bardzo niskim jego poziomie inflacja szybko gwałtownie wzrośnie. Pełne zatrudnienie w znaczeniu braku bezrobocia niedobrowolnego jest więc - prawdopodobnie - nie do utrzymania. Dzisiaj pojęcie pełnego zatrudnienia zostało zastąpione przez naturalną stopę bezrobocia.

Ziemia. W ekonomii klasycznej i neoklasycznej jeden z trzech podstawowych czynników produkcji (wraz z pracą i kapitałem). Obejmuje zarówno grunty użytkowane dla celów rolnictwa i przemysłu, jak i zasoby naturalne uzyskiwane spod powierzchni ziemi lub sponad niej.

Zmiana technologiczna. Wprowadzenie nowej metody produkcji, przynoszącej udoskonalenie produktu lub zmniejszenie kosztów i w ten sposób zwiększającej produkcyjność. Wynikiem jest przesunięcie na zewnątrz krzywej możliwości produkcyjnych.

Zmiana zewnętrzna a zmiana indukowana. Każda zmiana jest zmianą zewnętrzną jakiejś zmiennej spowodowaną przez czynniki spoza systemu. Przeciwieństwo

---