Zestaw zagadnień do matury ustnej z geografii
definicja geografii: to dział nauki zajmujący się zróżnicowaniem powłoki kuli ziemskiej oraz wzajemnymi powiązaniami poszczególnych jej składników, a także przestrzennym zróżnicowaniem działalności ludzkiej.
Istnieją dwa zasadnicze podziały geografii:
a.geografia ogólna i geografia regionalna
b.geografia fizyczna i geografia ekonomiczna
Pierwszy podział: geografia ogólna zajmuje się prawidłowościami w zróżnicowaniu powierzchni Ziemi oraz działalności człowieka; geografia regionalna skupia się na kompleksowej charakterystyce poszczególnych krain geograficznych, państw i innych jednostek
Drugi podział: geografia fizyczna zajmuje się charakterystyką i przestrzennym zróżnicowaniem poszczególnych elementów środowiska geograficznego (tj. budowy geologicznej, rzeźby terenu, gleb, stosunków wodnych, klimatu, szaty roślinnej, szaty zwierzęcej). Geografia ekonomiczna społeczną, gospodarczą i polityczna działalnością człowieka
Głównymi gałęziami geografii fizycznej są: geomorfologia (ukształtowanie powierzchni Ziemi, główne formy ukształtowania, czynniki i procesy modelujące krajobraz), hydrologia i oceanologia (zasoby wodne Ziemi; wody lądowe, morskie i oceaniczne), meteorologia i klimatologia (badanie pogody i klimatu, wszelkich czynników i procesów z nimi związanych), pedologia (geografia gleb- typy gleb i ich rozmieszczenie na kuli ziemskiej), fitogeografia (geografia roślin), zoogeografia (geografia zwierząt)
Głównymi gałęziami geografii ekonomicznej są: geografia przemysłu, ludności, osadnictwa, rolnictwa, transportu (komunikacji), turyzmu
Geografia pozostaje w ścisłym związku z tymi naukami, które zajmują się budową bądź procesami związanymi z funkcjonowaniem planety Ziemi, a zatem z geodezją i kartografią, geologią i geofizyką. Ostatnio coraz silniej zacieśniają się związki pomiędzy geografią ekonomiczną a socjologią
teorie na temat usytuowania Ziemi we Wszechświecie:
a.teoria geocentryczna- zakładała, że Ziemia stanowi centrum Wszechświata
b.teoria heliocentryczna- autorstwa M. Kopernika (1543); centralne położenie Słońca, wokół którego poruszają się planety
budowa Układu Słonecznego- składa się z szeregu obiektów: Słońca, planet, ich księżyców oraz pierścieni, planetoid, komet, meteoroidów.
Różnica pomiędzy planetami i gwiazdą (Słońcem) polega na tym, że gwiazda świeci światłem własnym, które jest efektem zachodzących w jej wnętrzu reakcji termojądrowych, planety świecą światłem odbitym od gwiazdy
Dawne i współczesne poglądy na kształt i wymiary Ziemi
W starożytności wyobrażano sobie Ziemie jako powierzchnię płaską bądź też jako idealna kulę (Pitagoras). Najwcześniej wysuniętymi dowodami przemawiającymi za kulistością Ziemi były: sposób ukazywania się statki na horyzoncie (najpierw widoczny jest żagiel), zjawisko zaćmienia Księżyca
Współcześnie bardzo dokładnie poznano kształt Ziemi, do jego opisu używa się terminu geoida. Pod tym pojęciem rozumie się pewną teoretyczna powierzchnię, która w każdym miejscu prostopadła jest do lokalnego pionu. Jest ona zbliżona do elipsoidy obrotowej, jednak w stosunku do elipsoidy jej powierzchnia znajduje się wyżej na obszarach lądowych, a niżej na terenach morskich.
Wymiary Ziemi:
promień równikowy: 6378,14 km
promień biegunowy: 6356,75 km (a zatem różnica pomiędzy tymi promieniami wynosi około 21km, co świadczy o spłaszczeniu Ziemi przy biegunach)
obwód równika: 40075 km
powierzchnia Ziemi: 510mln km2
objętość Ziemi: 1083mld km3
4. Ruch obrotowy Ziemi- dowody i następstwa
- jest to ruch (zwany tez wirowym), który Ziemia wykonuje wokół własnej osi. Czas jego trwania wynosi dobę, a dokładnie 23 godziny, 56 minut, 4 sekundy, czyli w przybliżeniu 24 godziny (dobę). Odbywa się z zachodu na wschód (dlatego pozorna wędrówka Słońca po sklepieniu niebieskim następuje ze wschodu na zachód)
dowodami na jego istnienie są: odchylenie na wschód ciał swobodnie spadających, działanie siły Coriolisa, odchylenie ciał poruszających się
następstwa ruchu obrotowego dzieli się na pośrednie i bezpośrednie: do tych pierwszych zalicza się wszystkie dowody na istnienie tego ruchu, a ponadto następstwo dnia i nocy, wędrówka ciał niebieskich po nieboskłonie, spłaszczenie Ziemi przy biegunach, odchylenie pasatów (na półkuli północnej w prawo, a na południowej w lewo); następstwami pośrednimi są między innymi różnice klimatyczne na kuli ziemskiej
Prędkość liniowa ruchu obrotowego nie jest stała, mieści się w przedziale od 0km/h na biegunach do 1666,7km/h na równiku
Charakterystyka ruchu obiegowego Ziemi
jest to ruch jaki Ziemia wykonuje wokół Słońca. Droga, po której porusza się Ziemia ma kształt elipsy. Czas trwania pełnego obiegu wynosi 1 rok, a dokładnie 365 dób, 5 godzin, 48 minut, 45,9 sekundy
średnia odległość Ziemi od Słońca wynosi 150mln km, przy czym w punkcie najbliższym (peryhelium) ta odległość wynosi 149mln km, a w najdalszym(aphelium) 152mln km
- Dowodami na istnienie ruchu obiegowego jest: aberracja światła, paralaksa bliskiej gwiazdy (czyli zmiana położenia gwiazdy na sferze niebieskiej w różnych porach roku)
- Następstwami ruchu obiegowego są: występowanie pór roku, a tym samym niejednakowe oświetlenie powierzchni Ziemi w ciągu roku, roczne zmiany jeśli chodzi o miejsce wschodu i zachodu Słońca
Występowanie pór roku wynika z niejednakowego oświetlenia powierzchni kuli ziemskiej, jest ono uzależnione od szerokości geograficznej.
na półkuli północnej:
wiosna: 21. 03. - 22. 06
lato: 22. 06. - 23. 09
jesień: 23. 09. - 22. 12
zima: 22. 12 - 21. 03
Na półkulo południowej poszczególne pory roku występują z sześciomiesięcznym przesunięciem, np. lato: 22. 12 - 21. 03
Słońce świeci w zenicie jedynie w strefie międzyzwrotnikowej, z tym że na równiku 2 razy w ciągu roku: 21. 03 i 23. 09, są to tzw. równonoc wiosenna i równonoc jesienna; wówczas obie półkule oświetlone są w takim samym stopniu. Na zwrotniku Raka świeci w zenicie 22. 06, a na zwrotniku Koziorożca: 22. 12 (przesilenie letnie i przesilenie zimowe)
Noc polarna na półkuli północnej występuje od 23. 09. - 22. 12 do 21. 03. - 22. 06, z tym że na biegunie północnym trwa ona najdłużej, bo przez całe pół roku, a najkrócej (tylko jedną dobę) na kole podbiegunowym (dn. 22. 12 - 21. 03). Z kolei od 21. 03. - 22. 06 rozpoczyna się dzień polarny i na biegunie trwa aż do 23. 09. - 22. 12. Najkrócej występuje również na kole południowym- jeden dzień w roku: 22. 06. - 23. 09
Na półkuli południowej te poszczególne daty przesunięte są o sześć miesięcy w stosunku do powyższych
Skały i minerały na kuli ziemskiej
Minerał to naturalny składnik skorupy ziemskiej, który powstał bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka. Może być to pierwiastek, związek chemiczny albo mieszanina jednorodna. Istnieje kilka cech minerałów, wśród których ważnymi są: gęstość, barwa, twardość. Ta ostatnia wyrażana jest w dziewięciostopniowej skali Mohsa
Skały to zespoły jednorodnych bądź różnorodnych minerałów. Tylko niektóre minerały biorą udział w tworzeniu skał; określa się je mianem minerałów skałotwórczych.
Najważniejszym kryterium podziału skał jest ich geneza. Według tego kryterium w przyrodzie występują skały: magmowe, osadowe, metamorficzne
Skały magmowe
Powstały na sutek krystalizacji magmy, czyli stopu krzemianowego występującego wewnątrz Ziemi. Istnieją dwa podziały skał magmowych:
a.odczyn skał wynikający z zawartości krzemionki: skały kwaśne, obojętne, zasadowe
b.miejsce stygnięcia magmy: głębinowe, wylewne, porfirowe
skały porfirowe- część magmy zastyga nad, a część pod powierzchnią Ziemi (porfir)
Skały osadowe powstają wskutek nagromadzenia materiału, który kiedyś budował inne skały, a które to skały zniszczone zostały w wyniku procesów erozyjnych oraz wietrzenia. Skały osadowe dzieli się na:
a.okruchowe- ma postać luźnej zwietrzeliny bądź zwięzłej skały (piaskowce, zlepieńce, mułowce itp.)
b.pochodzenia chemicznego
c.pochodzenia organicznego
Skały metamorficzne są wynikiem procesów metamorficznych. Skały magmowe lub osadowe poddawane są działaniu bardzo wysokiego ciśnienia bądź temperatury. Na skutek tego oddziaływania zmienia się skład chemiczny oraz mineralny skał. Istnieje kilka typów metamorfizmu (np. kontaktowy, w którym czynnikiem przekształcającym jest wysoka temperatura)
Procesy kształtujące powierzchnię Ziemi
Zjawiska endogeniczne- ich źródło tkwi we wnętrzu Ziemi:
a) ruchy izostatyczne- mianem tym określa się pionowe wznoszenie się fragmentów skorupy ziemskiej, które mają na celu zachowanie izostazji, czyli równowagi grawitacyjnej w przyrodzie. Równowaga ta często bywa zachwiana na dwa sposoby: poprzez nadmierne obciążenie (wskutek zalegania pokrywy śnieżnej, osadów morskich lub zwiększonej ilości wody w zbiornikach morskich) bądź odciążenie (poprzez wysychanie zbiorników, zachodzącą erozję) fragmentów powierzchni Ziemi. Wszystkim tym zaburzeniom równowagi przeciwdziałają ruchy izostatyczne
b) ruchy epejrogeniczne- przyczynę ich powstawania utożsamia się procesami magmowymi, zachodzącymi wewnątrz skorupy ziemskiej. Polegają one na pionowym, bardzo powolnym wahadłowym wznoszeniu się lądów i obniżaniu się dna oceanicznego. Ruchy te powodują zmiany w położeniu bazy erozyjnej na lądach (czyli maksymalnej głębokości, do jakiej teoretycznie może zachodzić erozja, np. rzeczna). O istnieniu tego typu ruchów świadczą niejednakowe wysokości teras morskich pochodzących z różnych okresów
c) ruchy orogeniczne- są to ruchy poziome prowadzące do powstania gór fałdowych. Ich tworzenie się zachodzi przede wszystkim na skutek przesuwania się płyt litosfery względem siebie. Góry fałdowe powstają w wyniku sfałdowania osadów morskich, zalegających w strefie subdukcji, które następnie ulegają wypiętrzeniu w wyniku zachodzących wznoszącym ruchom izostatycznym. Osady o olbrzymiej grubości zgromadzone w tej strefie subdukcji (czyli obszarze wsuwania się płyty oceanicznej pod kontynentalną) noszą miano geosynkliny. Innym sposobem powstawania gór fałdowych jest kolizja dwóch płyt kontynentalnych. Bez względu na genezę ten rodzaj gór (góry fałdowe) najpowszechniej spotyka się na obszarze kuli ziemskiej
d) trzęsienia ziemi- powstają na skutek rozchodzenia się tzw. fal sprężystych wewnątrz Ziemi. Według definicji trzęsieniem ziemi jest drgający ruch skorupy ziemskiej obserwowany na jej powierzchni, a wywołany siłami wewnętrznymi. W wyniku tych drgań dochodzi do przesunięć skał, które skutkują rozchodzeniem się fal sejsmicznych
e) wulkanizm- w przypadku którego magma w postaci lawy wraz z innymi produktami wydostaje się na powierzchnię ziemi, co prowadzi do formowania skał magmowych wylewnych, różniących się od głębinowych tym, że czas ich stygnięcia jest znacznie krótszy, w związku z czym struktura wewnętrzna skał ma charakter skrytokrystaliczny
f) plutonizm- W przypadku tego zjawiska magma nie wydostaje się na powierzchnię ziemi, lecz krąży w jej warstwach wewnętrznych. W ten sposób dochodzi do powstawania magmowych skał głębinowych.
Zjawiska egzogeniczne- procesy zewnętrzne, działające na zasadzie przeciwwagi w stosunku do zjawisk endogenicznych:
a)wietrzenie- proces ten można rozumieć dwojako: jako wietrzenie fizyczne oraz chemiczne. Do tego pierwszego, zwanego również wietrzeniem mechanicznym dochodzi wówczas, gdy skały tracą swoją spoistość i rozpadają się na mniejsze elementy np. okruchy lub bloki jednak bez zmiany składu chemicznego. Wietrzenie fizyczne charakterystyczne jest dla klimatu pustynnego, podbiegunowego oraz górskiego. Wietrzenie chemiczne powszechnie zachodzi w klimacie ciepłym i wilgotnym. W przeciwieństwie do fizycznego, prowadzi ono do zmiany składu chemicznego skał. Podstawowymi procesami chemicznymi w przypadku tego wietrzenia są: utlenianie, rozpuszczanie, hydratyzacja, karbonatyzacja, hydroliza oraz redukcja
b) denudacja- jest to proces ściśle związany z erozją. Prowadzi on bowiem do usuwania materiału zwietrzelinowego ze skał, a w konsekwencji do stopniowego ich obniżania, zrównywania z powierzchnią
c) grawitacyjne ruchy masowe- są one uzależnione od siły ciężkości czyli od grawitacji. Siła ta sprawia, że luźny materiał skalny zalegający na stoku ulega przemieszczeniu w dół. Żeby ruchy te mogły zaistnieć wystąpić muszą pewne warunki, np. wstrząsy tektoniczne, podcięcie stoku przez wody rzeczne, zachwianie równowagi stoku wskutek działalności człowieka i inne. Wyróżnia się kilka typów grawitacyjnych ruchów masowych: osiadanie, spełzywanie, spływ, staczanie, osuwanie i obrywanie. O tym który ruch wystąpi w danych warunkach decyduje przede wszystkim wielkość nachylenia stoku oraz stopień nasączenia zwietrzeliny wodą. Formami związanymi z ruchami masowymi są żleby, nisze i jęzory osuwiskowe, piargi
d) erozja, transport i akumulacja, do której dochodzi za sprawą działalności wiatru, wód morskich, rzecznych, podziemnych, lodowców. Prowadza one do powstawania bardzo różnorodnych form, zarówno erozyjnych jak i akumulacyjnych
Są one głównymi formami na kuli ziemskiej.
Kontynenty- o zróżnicowanej wysokości nad poziomem morza; poniżej 300m- obszary nizinne, powyżej 300m- obszary wyżynne i górskie. Rzeźba obszarów znoszących się ponad 300m może być bardzo zróżnicowana. Góry od wyżyn odróżniają się tym, że w przypadku tych pierwszych wysokości względne są znacznie większe, rzeźba bardziej żywa, ich powstanie związane jest z występowaniem ruchów górotwórczych
Baseny oceaniczne- to potężne, mało urozmaicone formy, leżące na znacznych głębokościach (4000- 6000m) od strefy szelfowej oddzielają je stoki kontynentalne
Szelfy- zalegają bezpośrednio wynurzonej części kontynentu, są częścią cokołu kontynentalnego, ich maksymalna głębokość wynosi 200m
Formami urozmaicającymi dna morskie i oceaniczne są grzbiety oraz rowy, powstałe w miejscach graniczenia ze sobą poszczególnych płyt litosfery
Najważniejszymi składnikami atmosfery ziemskiej są: azot ((78,09%), tlen (20,09). W ilościach śladowych występują ponadto: argon, hel, ksenon, tlenki: azotu, siarki i węgla oraz ozonu. Dodatkowo zawarty jest również dwutlenek węgla, a jego ilość jest zmienna, zależna miedzy innymi od uprzemysłowienia danego obszaru. W przekroju pionowym przez atmosferę wyróżnia się warstwy, którymi są:
troposfera- najniższa, sięgająca nad biegunami wysokości 6- 8 km, a nad równikiem 16- 18 km. W warstwie tej zawarta jest prawie cała para wodna atmosfery. Jest ona niezmiernie ważna z punktu widzenia funkcjonowania życia na Ziemi, ponieważ odbywają się w niej wszelkie procesy odpowiedzialne za pogodę i klimat
stratosfera- wznosi się do wysokości 50km, a jej cechą charakterystyczną jest obecność warstwy ozonowej, która pochłania zabójcze dla człowieka promieniowanie ultrafioletowe
mezosfera- rozciąga się na wysokości 50- 85 km nad powierzchnią Ziemi. W jej obrębie notowany jest gwałtowny spadek temperatury nawet do - 90o C
termosfera- najgorętsza spośród wszystkich warstw, temperatura wzrasta do niewyobrażalnej wartości 1500 o C. Na wysokości 500 km zamienia się ona w egzosferę, bardzo zimny obszar, który stopniowo przechodzi w przestrzeń kosmiczną
10. Od czego zależy zróżnicowanie termiczne Ziemi?
Istnieje cały szereg czynników, które sprawiają, że w pewnych obszarach temperatura powietrza stale utrzymuje się na bardzo wysokim lub bardzo niskim poziomie, w innych zaś maja miejsce znaczne jej wahania. Najważniejszą role odgrywa położenie w określonej strefie geograficznej; im bliżej równika, tym wyższy jest kąt padania promieni słonecznych. W strefie międzyzwrotnikowej słońce przez cały rok oświetla powierzchnię ziemską niemal pod katem prostym. Im dalej od równika tym niższy jest ten kąt, przez co mniejsze są także dostawy energii słonecznej. Ponadto w strefie umiarkowanej występuje zjawisko pór roku. W okresie lata na półkuli północnej i zimy na południowej kat padania promieni słonecznych jest większy aniżeli w drugiej połowie roku. Wpływa to rzecz jasna w odpowiedni sposób na temperaturę powietrza. Temperatura ta kształtowana jest również przez prądy morskie, które jeśli są ciepłe- podnoszą średnią temperaturę powietrza (zimne prądy morskie obniżają średnią temperaturę). Wpływ ma także stopień oddalenia danego obszaru od mórz i oceanów. Tereny nadmorskie odznaczają się klimatem oceanicznym, dla którego charakterystyczne są niskie roczne amplitudy powietrza. Przeciwnie jest w przypadku klimatu kontynentalnego, pozbawionego łagodzącego wpływu wielkich mas wodnych. Na rozkład temperatur wpływ ma także wyniesienie obszaru (wraz z wysokością temperatura powietrza spada o 0,6 o C na każde 100m), stopień zanieczyszczenia powietrza (np. obecność dużych ilości pyłów hamuje dopływ promieniowania słonecznego), stopień zalesienia terenu, kolor podłoża (co wiąże się z pochłanianiem ciepła przez podłoże ciemne, a odbijaniem przez jasne).Nie bez znaczenia jest również działalność człowieka, który bardzo często w znaczący sposób wpływa na klimat kuli ziemskiej
Charakterystyka wiatrów na kuli ziemskiej
Pod pojęciem wiatru rozumie się poziomy ruch powietrza, który zachodzi w niższych warstwach troposfery. Prowadzi on do wyrównywania różnic w ciśnieniu atmosferycznym. Wiatry dzieli się na stałe, sezonowe oraz lokalne
wiatry stałe- pasaty w strefie międzyzwrotnikowej, do których powstania dochodzi na skutek istnienia obszaru wysokiego ciśnienia w okolicach zwrotnikowych i niskiego w pobliżu równika. Wiatry te dążą do zniwelowania tych różnic. Występują przez cały rok
wiatry sezonowe- monsuny, ich tworzenie się jest związane ze specyficznymi warunkami danego obszaru, a także z następstwem pór roku. Kiedy nad lądem powstaje ośrodek wyżowy, a nad morzem niżowy, wiatry te wieją od morza do lądu (monsun letni), przy odwrotnym układzie ośrodków barycznych ich kierunek jest przeciwny- z lądu w kierunku morza (monsun zimowy)
wiatry lokalne- wiatry fenowe, dolinne i górskie, bryza morska; powstają w miejscach, gdzie istnieją bardzo specyficzne warunki atmosferyczne (w niewielkiej odległości od siebie wykształcają się ośrodki wyżowe i niżowe)
Rodzaje ruchów wód w zbiornikach morskich i oceanicznych
Najbardziej powszechnym ruchem wody w zbiornikach morskich jest falowanie, do którego dochodzi na skutek oddziaływania wiatru. Na skutek gwałtownego trzęsienia ziemi pod dnem morskim może dojść natomiast do powstania specyficznej fali- tsunami, której rozmiary i prędkość przemieszczania się wywołują często ogromne zniszczenia na brzegach morskich. Innym rodzajem ruchu są prądy morskie. Istnieje kilka czynników ich powstawania. Są nimi: wiatry o charakterze stałym, różnice w gęstości mas wodnych, występowanie siły Coriolisa. Prądy morskie dzieli się na stałe, czasowe i okresowe. Ponadto klasyfikuje się je również ze względu na ich temperaturę w stosunku do wód otaczających (ciepłe, obojętne, zimne). Prądy morskie ciepłe i zimne odgrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu klimatu na Ziemi.Pod wpływem oddziaływania Słońca i Księżyca dochodzi do powstawania pływów, czyli wahadłowych ruchów wody morskiej, które w jednych zbiornikach są prawie niezauważalne, winnych natomiast bardzo się zaznaczają
13. Elementy potamologii
Potamologia to nauka zajmująca się rzekami oraz mniejszymi ciekami wodnymi. Rzeki mogą mieć charakter stały, okresowy lub epizodyczny. Najpowszechniej występującymi są rzeki stałe, które przez cały rok niosą w swoich korytach wodę, choć stan wód może ulegać wahaniom. Rzeki okresowe związane są ściśle z występowaniem pory deszczowej strefie zwrotnikowej bądź podzwrotnikowej. Wody w rzece pojawiają się dopiero po wystąpieniu opadów. Rzeki epizodyczne są natomiast elementami krajobrazu w strefie wyjątkowo suchej.
Strefa klimatyczna determinuje sposób zasilania rzeki. W związku z tym wyróżnia się różne ustroje rzeczne:
ustrój lodowcowy (zasilanie z topniejącego lodu lodowcowego)
ustrój śnieżny (głównym źródłem wody rzecznej są opady śniegu)
ustrój deszczowy (głównym źródłem wody rzecznej są opady deszczu)
14. Elementy krenologii
Krenologia stanowi dziedzinę hydrografii, która zajmuje się źródłami. Pod pojęciem źródła rozumie się wydostawanie się na powierzchnię ziemską wód zalegających wewnątrz skorupy ziemskiej. Żeby wypływ mógł być uznany za źródło musu mieć on charakter naturalny i skoncentrowany. Czynnikiem powodującym wypływ wody może być siła ciężkości (źródła zstępujące) lub ciśnienie hydrostatyczne (źródła wstępujące).
Specyficzną odmianę źródeł stanowią gejzery. Są to źródła wyrzucające z bardzo dużą siłą porcje wrzącej wody. Wysokość do jakiej może wznieść się ta woda osiąga nawet 65m. Charakterystyczne jest także, że woda wyrzucana jest co jakiś czas, a nie ciągle. Gejzery obserwować można w nowej Zelandii, Islandii, Stanach Zjednoczonych. Warto wspomnieć także o źródłach artezyjskich. Wypływają nimi wody, które wewnątrz ziemi znajdują się pod warstwami skał nieprzepuszczalnych, wskutek czego cały czas pozostają one pod działaniem zwiększonego ciśnienia hydrostatycznego. Gdy dojdzie do przebicia pokładu zalegającego powyżej wody te wypływają samoczynnie w postaci źródła
15. Rzeźbotwórcza działalność wód krasowych
Zjawiska krasowe zaliczane są do zjawisk egzogenicznych, czyli takich które mają swe źródło na powierzchni Ziemi. Zjawiska te mogą zachodzić jedynie wtedy, gdy zaistnieją specyficzne warunki przyrodnicze. Są nimi: występowanie skał, które mogą ulec krasowieniu, odpowiedni skład oddziałującej na te skały wody, a także określone warunki klimatyczne.
Najodpowiedniejszymi warunkami do zaistnienia tych zjawisk jest gorący, wilgotny klimat, chociaż w nieco chłodniejszym również będą one zachodzić, z tym że formy krasowe osiągną tam nieco mniejsze rozmiary. Ponadto występować muszą skały podatne na krasowienie, a zatem: wapienie, margle, dolomity, sole kamienne. Przy czym najintensywniej procesy krasowe zachodzą w skałach węglanowych. Intensywność procesów zwiększa się jeszcze jeśli formacje skalne będą dobrze uszczelnione, z licznymi porami, które pozwolą wodzie krasowej wniknięcie do ich wnętrza.
Wspomniana już woda krasowa odznacza się tym, iż posiada zdolność rozpuszczania skał, którą zawdzięcza zawartości dwutlenku węgla i azotu. Ten pierwszy składnik przenika do wody z powietrza atmosferycznego, a także wzbogaca wodę podczas jej przesiąkania przez glebę, do której dostaje się wskutek procesów rozkładu materii organicznej. Dzięki obecności tych dwu związków proces krasowy jest przyspieszony o około 300 razy w stosunku do wody bez ich zawartości. Na stopień intensywności krasowienia wpływ ma również ilość oraz temperatura tejże wody.
W wyniku procesów krasowych dochodzi do powstania całego szeregu form, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych, które stanowią wyróżnik krasu w danym terenie.
Do form krasu powierzchniowego zalicza się miedzy innymi:
- żłobki i żebra krasowe- o bardzo różnych rozmiarach; ich głębokość nie przekracza przeważnie 2 m , ale długość i szerokość może osiągać nawet kilkadziesiąt metrów. Powstają w wyniku linearnego spływania wody opadowej
- lejki krasowe- koliste bądź wydłużone, owalne wgłębienia powstałe na skutek rozpuszczania utworów skalnych przez wodę krasową wpadającą w szczeliny. Lejki krasowe łącząc się ze sobą tworzą uwały, a te zaś ulegając dalszemu łączeniu przekształcają się w rozległe zagłębienia, o powierzchni nawet do 600 km2 zwane poljami. W ich dnie mogą tworzyć się jeziora
- kotły zapadliskowe- związane nieodłącznie z formami krasu podziemnego- jaskiniami. Wskutek ich zapadania się na powierzchni ziemi formują się duże formy lejowate
- ponory i wywierzyska- stanowią istotny element cyrkulacji wód w obszarach krasowych. Ponory stanowią swoiste wpływy wód (cieków bądź rzek) pod powierzchnię ziemi, przyjmują one najczęściej kształty szerokich szczelin. Wywierzyska natomiast zwane inaczej źródłami krasowymi, są miejscami wypływu wód podziemnych na powierzchnię, która często wydostaje się pod ciśnieniem
- humy (ostańce)- wznoszą się ponad powierzchnię polja; w klimacie cieplejszym i bardziej wilgotnym zwane są mogotami
Drugą grupę stanowią formy krasu podziemnego. Składają się na nie:
- jaskinie- naturalne pustki, próżnie skalne, wydrążone przez przepływającą wodę krasową. Mogą mieć bardzo różną budowę i rozmiary
- studnie- stanowiące formy na kształt pionowych jaskiń, o podobnej średnicy na całej długości
- kominy- podobnie jak studnie, także pionowe, ale o wzrastającej wraz z głębokością średnicy otworu
Oraz inne formy podziemne, jak korytarze, sale, komory.
Dodatkową atrakcją krasu podziemnego są formy naciekowe powstające wskutek wytrącania się, a następnie ponownego osadzania węglanu wapnia z wód krasowych. Do najbardziej znanych rodzajów nacieków zalicza się:
- stalagmity- o kształcie podobnym do powyższych, ale "wyrastające" z podłoża, które utworzyły się wskutek osadzania się węglanu wapnia zawartego w kroplach wody spadającej ze stalaktytów
- stalagnaty- utworzone wskutek swoistego "zrośnięcia" stalaktytów i stalagmitów
Różnorodność form naciekowych jest bardzo duża. Oprócz wymienionych powyżej w wielu jaskiniach spotkać można draperie, polewy, misy naciekowe, pizolity (perły jaskiniowe).
17. Podstawowe informacje na temat położenia Polski na kontynencie europejskim
Powierzchnia Polski wynosi 312 683 km2. Kraj z dwóch stron, od północy i południa, ograniczony jest przez bariery naturalne; na północy jest nią Morze Bałtyckie, a na południu fragment łuku Karpat. Obszar Polski położony jest w dorzeczu Wisły i Odry, w zlewisku Morza Bałtyckiego. Skrajnymi punktami terytorium Polski są:
Polska graniczy z siedmioma państwami. Najdłuższa jest granica z Czechami, wynosi 785,7 km. Kolejne pod względem długości granice Polski to: słowacka (617,7 km), ukraińska (520,2 km), niemiecka (461,6 km), białoruska (407,5 km), rosyjska (209,7 km), litewska (102,4 km). Granica morska ma długość 524 km.
18. Polska- charakterystyka rzeźby terenu
Ukształtowanie powierzchni Polski nie jest monotonne, mimo że ponad 90% tej powierzchni stanowią niziny. Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi 173 m, przy czym najwyższy punkt- tatrzański szczyt Rysy- wznosi się na wysokość 2499 m, najniższy natomiast leży poniżej poziomu morza (miejscowość Raczki Elbląskie na Żuławach Wiślanych). Terytorium Polski odznacza się pasowym ułożeniem głównych elementów rzeźby. Północ kraju ma charakter zdecydowanie nizinny, w części Żuław nawet depresyjny. Dalej na południe, na obszarze pojezierzy występuje rzeźba dosyć urozmaicona, jako że są to tereny objęte zasięgiem ostatniego zlodowacenia (rzeźba młodoglacjalna). Posuwając się jeszcze bardziej w kierunku południowym krajobraz staje się coraz bardziej monotonny, mało urozmaicony (rzeźba staroglacjalna). Kolejno zaznaczają się w krajobrazie wyżyny i góry nie objęte alpejskimi ruchami fałdowymi (Sudety, Wyżyna Śląska, Kielecka, Lubelska, Krakowsko-Częstochowska). Pomiędzy starymi a młodymi górami rozciąga się pas kotlin (kotlina Sandomierska i Oświęcimska). Polskę wieńczy od południa potężne pasmo Karpat Zachodnich, o rzeźbie typowej dla gór wysokich.
19. Surowce mineralne eksploatowane w Polsce
Do najważniejszych bogactw mineralnych kraju należą następujące surowce: węgiel kamienny, węgiel brunatny, rudy miedzi, siarka, sól kamienna i potasowa. Ich złoża w przeważającej większości skupiają się w południowej części Polski. Dla gospodarki naszego kraju bardzo ważne znaczenie mają złoża węgla kamiennego, stanowią one podstawę polskiej energetyki. Na obszarze kraju istnieją trzy główne zagłębia węgla brunatnego: Zagłębie Górnośląski, Zagłębie Lubelskie i Zagłębie Dolnośląskie. Obecnie eksploatacja węgla prowadzona jest jedynie w dwóch pierwszych , z tym że w Zagłębiu Lubelskim działa tylko jedna kopalnia. Na Dolnym Śląsku zaprzestano eksploatacji węgla z racji bardzo wysokich kosztów tego wydobycia. Pokłady węgla kamiennego pochodzą z okresu karbonu. Do celów energetycznych wykorzystuje się również węgiel brunatny wydobywany w dwóch rejonach: w okolicy Bełchatowa, a także w pobliżu Konina, Koła i Turka. Jego złoża występują także niedaleko Poznania oraz Legnicy. Bogate są polskie złoża miedzi, zlokalizowane na Dolnym Śląsku, w pobliżu Głogowa, Bolesławca oraz Złotoryi (LGOM- Legnicko- Głogowski Okręg Miedziowy). Spośród surowców chemicznych największe znaczenie odgrywa siarka, w wydobyciu której Polska stanowiła jeszcze niedawno prawdziwego potentata (złoża w rejonie Tarnobrzega i Staszowa). Historia wydobycia soli kamiennej w Polsce sięga czasów średniowiecznych, kiedy eksploatowano ją w Wieliczce i Bochni. Dzisiaj złóż bocheńskich i wielickich już się nie eksploatuje na skalę przemysłową. Znaczenia nabrały natomiast złoża soli potasowej w pobliżu Kłodawy oraz Inowrocławia
20. Charakterystyka klimatu Polski
Klimat Polski określany jest mianem umiarkowanego przejściowego. Średnie roczne opady kształtują się na poziomie 600 mm. Na klimat Polski wpływ mają przede wszystkim masy powietrza polarno- morskiego i polarno- kontynentalnego. Te pierwsze napływają nad terytorium naszego kraju znad Atlantyku, niesione przez wiatry zachodnie. Ich obecność skutkuje zwiększonym zachmurzeniem i ochłodzeniem w porze letniej. W okresie zimowym masy polarno- morskie przynoszą ocieplenie. Powietrze polarno- kontynentalne wędruje do Polski znad kontynentu azjatyckiego. Są to masy powietrza typowe dla klimatu kontynentalnego; sprawiają, że w zimie panuje mroźna słoneczna pogoda, a w lecie upalna.
21. Rzeki Polski
Głównymi rzekami Polski jest Wisła i Odra. Ta pierwsza w całości leży na terytorium naszego kraju (długość 1047 km). Dorzecze Wisły pokrywa 55,7% obszaru Polski, a Odry- 33,9%. Te dwie główne rzeki wpadają do Bałtyku, w związku z czym Polska leży niemal w całości w zlewisku tego morza (w 99,7%). Tylko niewielkie skrawki kraju odwadniane są do Morza Czarnego (przez Orawę i Strwiąż) oraz Morza Północnego (przez Izerę i Orlicę). Cechą charakterystyczną polskiej sieci rzecznej jest jej asymetryczność, która przejawia się tym, że prawe dopływy Wisły i Odry są znacznie bardziej liczne niż lewe. Ma to swoje uzasadnienie w ogólnych pochyleniu obszaru Polski z południowego- wschodu na północny- zachód. Polskie rzeki zasilane są wskutek opadów deszczu oraz topnienia śniegu (ustrój śnieżno- deszczowy) z czym wiążą dwa okresy wyżówek (tj. wysokich stanów w wody w rzekach): wyżówki wiosenne oraz letnie.
22. Środowisko przyrodnicze Pobrzeża Południowo-Bałtyckiego
Najbardziej charakterystyczną cecha tego obszaru jest równinna, słabo urozmaicona rzeźba. Maksymalne wzniesienia nie przekraczają tu z reguły 100m n.p.m., wyjątkiem jest jedynie kilka wzniesień o genezie glacjalnej (m. in. Maślana Góra o wysokości 197m- najwyższy szczyt rejonu). Żuławy Wiślane stanowią natomiast obszar depresyjny. Całe pobrzeże pocięte jest ujściowymi odcinkami dolin rzecznych. Występują tu różne typy wybrzeży morskich, zarówno wysokie (klifowe w pobliżu Rozewia, Trójmiasta) jak i niskie (mierzeje: Helska, Wiślana). Jak na klimat morski przystało roczne amplitudy temperatur nie są duże, co wynika z niskich temperatur letnich i stosunkowo wysokich zimowych. Roślinność naturalna w znacznej mierze wyparta została przez inne gatunki, jednak pierwotnie były nią łęgi i olsy (rośliny typowe dla obszarów zalewowych)
23. Środowisko przyrodnicze obszarów pojeziernych w Polsce
Geneza pojezierzy związana jest z występowaniem zlodowacenia plejstoceńskiego, które w znacznym stopniu przemodelowało dotychczasową rzeźbę terenu. Polskie pojezierza dzielą się na trzy zasadnicze części: Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Wielkopolskie.
Pojezierze Mazurskie słynie z występowania największych (Śniardwy, Mamry) i najgłębszych (Hańcza) jezior w Polsce. Pod względem liczebności jezior znajduje się ono natomiast na drugim miejscu po Pojezierzu Pomorskim. Granice tego pojezierza wyznaczają rzeki: Pasłęka i Rospuda. Klimat jest tu dosyć chłodny, lata krótkie, zimy mroźne. Ponadto występuje dużo lasów, głównie iglastych.
Pojezierze Pomorskie rozciąga się pomiędzy Odrą a Pasłęką. Na jego obszarze znajduje się około 4000 jezior. Tutaj też wznosi się najwyższy szczyt Niżu Polskiego- Wieżyca o wysokości329 m n.p.m. Klimat jest tu nieco bardziej przyjazny, zwłaszcza zimy, mimo że długie, przebiegają jednak w sposób łagodny. Na dominujących tu glebach piaszczystych występuję roślinność borów.
Granice Pojezierza Wielkopolskiego wyznaczają dwie pradoliny: Toruńsko - Eberswaldzka i Warciańsko - Odrzańska. Jezior jest tu zdecydowanie mniej (ok. 100). Warunki klimatyczne i glebowe sprzyjają produkcji rolnej.
24. Środowisko przyrodnicze Nizin Środkowopolskich
Do Nizin Środkowopolskich zaliczają się: Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Podlaska, Nizina Podlaska, Nizina Mazowiecka oraz Polesie Lubelskie. Stanowią one obszar niejednorodny, a ich wspólną cechą jest monotonna rzeźba staroglacjalna. Poszczególne niziny różnią się pod względem klimatycznym (Nizina Śląska odznacza się najdłuższym okresem wegetacyjnym w skali kraju, natomiast na Nizinie Podlaskiej warunki klimatyczne są znacznie bardziej surowe), glebowym (Nizina Wielkopolska- urodzajne gleby brunatne, Nizina Podlaska- znacznie gorsze bielice), zasobności w surowce mineralne, roślinnym, a także wieloma innymi względami.
25. Środowisko przyrodnicze wyżyn polskich
Pod pojęciem wyżyn polskich rozumie się: Wyżynę Krakowsko - Częstochowską, Wyżynę Śląską, Wyżynę Kielecką oraz Wyżynę Lubelską. Różnią się one pomiędzy sobą znacznie, szczególnie pod względem budowy geologicznej. Wyżyna Krakowsko- Częstochowska utworzona jest z wapieni powstałych w okresie jury, podczas gdy Śląska z piaskowców i łupków. W geologii Wyżyny Kieleckiej zaznaczają się skały kwarcytowe, zaś Wyżyna Lubelska zbudowana jest z wapieni okresu kredowego. Wyżyny różnią się także pod względem występujących złóż mineralnych . Różnice klimatyczne nie są bardzo znaczące.
26. Środowisko przyrodnicze kotlin podkarpackich
Kotliny podkarpackie tworzą: Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Ich rzeźba jest łagodna, w krajobrazie zaznaczają się liczne doliny rzeczne. Panują tutaj korzystne warunki klimatyczne. Charakterystycznymi formacjami roślinnymi są lasy jodłowo - bukowe oraz grabowo - dębowe. Gleby nie sprzyjają prowadzeniu intensywnej gospodarki rolnej (bielicowe i płowe). Z gospodarczego punktu widzenia znaczenie mają występujące tu złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.
27. Charakterystyka obszaru Sudetów
Sudety charakteryzują się chyba najbogatszą budowa geologiczną w skali całego kraju. Występuje tu ogromna różnorodność skał. Z tego powodu niektórzy nazywają Sudety "rajem geologów". Górotwór ten wypiętrzany był już w czasie orogenezy kaledońskiej, następnie hercyńskiej, a w czasie fałdowań alpejskich doszło do jego pocięcia uskokami, czemu zawdzięcza on swoją obecną budowę zrębową (jedyne góry zrębowe w Polsce). Sudety dzielą się na: Zachodnie, Środkowe i Wschodnie. W paśmie Karkonoszy wznosi się najwyższy szczyt Sudetów- Śnieżka o wysokości 1602m n.p.m. Klimat mimo że górski, jest jednak bardziej łagodny aniżeli w przypadku Karpat, ponieważ zaznaczają się tu wpływy oceaniczne. Jest to obszar źródłowy dla wielu rzek, z których najważniejsze są: Nysa Łużycka, Kwisa, Kaczawa, Nysa Kłodzka, Izera. Z hydrologicznego punktu widzenia obszar ten jest niezmiernie ważny, ponieważ stanowi rozdziela dorzecza Odry, Łaby i Dunaju. Występują tu złoża licznych surowców mineralnych: węgla kamiennego i brunatnego, miedzi, niklu, cyny, chromu, żelaza. Jak na góry przystało roślinność przyjmuje układ piętrowy począwszy od regla dolnego aż po alpejskie łąki. Sudety słyną z licznych uzdrowisk, do bardziej znanych należą: Świeradów - Zdrój, Szczawno -Zdrój, Kudowa - Zdrój, Duszniki - Zdrój, Lądek - Zdrój, Polanica - Zdrój, Cieplice
28. Środowisko przyrodnicze Karpat Polskich
Karpaty są najwyższym i najdłuższym łańcuchem górskim Polski. Ich długość w granicach naszego kraju wynosi ok. 300km, a najwyższy polski szczyt- Rysy osiąga wysokość 2499m n.p.m. Karpaty są górami młodymi powstałymi w czasie fałdowań alpejskich, w związku z tym odznaczają się żywą, urozmaiconą rzeźbą. Polskie Karpaty Wewnętrzne składają się z Tatr, Pienin i Podhala. Tatry natomiast dzielą się jeszcze na Zachodnie oraz Wschodnie. W okresie plejstocenu intensywnie rozwijały się tu lodowce górskie, które ukształtowały potężne cyrki zajmowane obecnie przez jeziora tatrzańskie (Morskie Oko, Czarny Staw oraz jeziora w Dolinie Pięciu Stawów Polskich). W Tatrach Zachodnich występują zjawiska i formy krasowe, co umożliwia ich wapienna budowa. Zbudowane z granitów Tatry Wysokie pozbawione są krasu, ich rzeźba jest bardziej groźna i majestatyczna, co wynika ze znacznej odporności skał. Pietra klimatyczno- roślinne zaznaczają się tu bardzo wyraźnie.
29. Ludność i procesy ludnościowe w Polsce
Polska znajduje się na 8. miejscu w Europie pod względem liczby mieszkańców. Obecnie liczba ta wynosi 38,6mln, co przy powierzchni 312 tys. km2 daje średnią gęstość zaludnienia na poziomie 124 osób/ km2. Najwięcej osób na 1 km2 przypada w województwie śląskim oraz lubelskim, zaś najmniej na Podlasiu. Pod względem etnicznym Polska stanowi kraj jednolity. Obecnie przyrost naturalny w Polsce kształtuje się na bardzo niskim poziomie, co tłumaczy się trudną sytuacją materialną wielu rodzin, późniejszym niż dawniej zawieraniem małżeństw, coraz powszechniejszym podejmowaniem pracy przez kobiety itp. Skutkuje to podnoszeniem się średniej wieku społeczeństwa, co jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym. Z roku na rok coraz więcej obywateli Polski znajduje się w wieku emerytalnym, co odbija się rzecz jasna na budżecie państwa (konieczność wypłacania świadczeń emerytalnych). Współczynnik feminizacji w Polsce wynosi 105. Palącym problemem społecznym ostatnich lat jest bardzo wysokie bezrobocie, które dotyka szczególnie ludzi młodych.
30. Ogólna charakterystyka przemysłu
Pod pojęciem przemysłu rozumie się dział gospodarki narodowej, który polega na wydobywaniu zasobów naturalnych i późniejszym ich przetwarzaniu po to, by zaspokoić potrzeby człowieka. Produkcja przemysłowa ma charakter masowy i następuje przy użyciu maszyn i urządzeń produkcyjnych. Przemysł spełnia kilka podstawowych funkcji: produkcyjną, społeczną i przestrzenną. Przy lokalizacji zakładów przemysłowych należy brać pod uwagę pewne czynniki (tzw. czynniki lokalizacji) zarówno przyrodnicze (dostępność surowców, źródeł energii itp.) jak i pozaprzyrodnicze (chłonny rynek zbytu, siła robocza), które decydują o opłacalności produkcji.
Poziom polskiego rolnictwa pozostawia wiele do życzenia. Na tle rolnictwa państw wysokorozwiniętych przedstawia się ono jako zacofane, mało wydajne, nieefektywne. Warunki przyrodnicze dla prowadzenia gospodarki rolnej w Polsce nie są najlepsze. Gleby to przeważnie bielice i brunatne, które odznaczają się średnim poziomem urodzajności. Panuje duża zmienność pogody, co związane jest z położeniem Polski w strefie klimatu przejściowego, uniemożliwia to dokładne przewidzenie pogody. Dodatkową przeszkodę stanowi fakt, że na znacznym obszarze kraju okres wegetacyjny nie przekracza 200 dni w ciągu roku. W niektórych obszarach Polski występują ponadto deficyty wody. Korzystne jest natomiast ukształtowanie powierzchni kraju (dominacja nizin, obszarów równinnych). Poziom rolnictwa zależy nie tylko od czynników przyrodniczych, ale także od stopnia mechanizacji, chemizacji, a także od polityki państwa. Ta ostatnia zmieniła się po roku 1989, kiedy większymi przywilejami obdarzono gospodarstwa indywidualne. Dużą szansą dla rolnictwa polskiego jest zjednoczenie kraju ze strukturami europejskimi. Obecnie należy położyć nacisk na unowocześnianie gospodarki rolnej, komasację gruntów, tam gdzie panuje ogromne rozdrobnienie agrarne (południowa Polska), likwidowanie utajonego bezrobocia w rolnictwie, a przede wszystkim ciągłe dokształcanie właścicieli gospodarstw.
32. Główne okręgi przemysłowe na świecie
Z punktu widzenia produkcji przemysłowej bardzo korzystnym zjawiskiem jest koncentracja przestrzenna, która pozwala na znaczne ograniczenie kosztów produkcji. Koncentracja ta prowadzi do powstawania okręgów przemysłowych. Obecnie na świecie istnieje bardzo wiele tego typu okręgów, a bardzo duża ich ilość skupia się na kontynencie europejskim. We Francji najważniejszymi są okręgi: Paryski, Północny, Alzacki; na Ukrainie Okręg Doniecki; w Rosji natomiast produkcja przemysłowa skupia się wokół Moskwy i Sankt Petersburga. Ponadto na Wyspach Brytyjskich istnieją dwa ważne okręgi: Londyński oraz Middlands. Najważniejszymi skupiskami przemysłu w Ameryce Południowej są brazylijskie okręgi Minas Gerais i Rio de Janeiro. W Azji pod względem stopnia koncentracji przemysłu dominuje Japonia (okręg Tokio- Jokohama- Osaka- Kobe)
Oprócz wymienionych bardzo znany obszar przemysłowy Europy stanowi Zagłębie Ruhry czyli Okręg Reńsko - Westfalski. Zajmuje on obszar o powierzchni 4,4 tys. Km2, na którym żyje aż 5,4mln osób. Zagłębie to ma charakter konurbacji, na która składa się bardzo wiele miast, wśród których jako najbardziej znane należy wymienić Essen, Dortmund, Duisburg. Przemysł rozwinął się tu w oparciu o wydobywany lokalnie węgiel kamienny. Dominującymi gałęziami przemysłu są: hutnictwo żelaza, przemysł elektromaszynowy, chemiczny, obecnie do tych tradycyjnych branż wprowadza się także przemysł precyzyjny
33. Wybrane zagadnienia dotyczące energetyki światowej
Energetyka stanowi podstawę wszelkiej działalności gospodarczej, a tym samym bazę rozwoju gospodarczego państw. Krajami o największej produkcji energii elektrycznej są obecnie: USA, Rosja, Japonia, Chiny, Indie, Kanada, Niemcy, Francja oraz Wielka Brytania. Znaczenie poszczególnych surowców energetycznych zmieniało się. Jedne zyskiwały na znaczeniu, inne wykorzystywane były w coraz mniejszym stopniu. Prymitywna gospodarka opierała się o energię pozyskiwaną ze spalania drewna. Wraz ze wzrostem znaczenia węgla nastąpiło znaczne przyspieszenie gospodarcze. Stosowany był do produkcji energii cieplnej, elektrycznej, ale również w hutnictwie. Na bazie węgla rozwijał się również transport. Kiedy jednak po II wojnie światowej rozwój ten osiągnął znaczne tempo, zaczęto coraz chętniej sięgać po ropę naftową jako surowiec tańszy, bardziej kaloryczny, łatwo dostępny, przyjazny dla środowiska (spala się bez spopielania). Jeszcze w latach 50. łączne zużycie ropy naftowej i gazu wyprzedziło zużycie węgla kamiennego i brunatnego. Na wielką skalę rozpoczęły się wówczas poszukiwania nowych złóż ropy. Lata 60. należały natomiast w całości do ropy naftowej. Jej wydobycie rosło w tempie wykładniczym, a ze względu na niska cenę pokrywała ona wówczas połowę światowego zapotrzebowania na energię. Dopiero lata 70. przyniosły załamanie na światowym rynku energetycznym, doprowadziły do gwałtownego załamania koniunktury na ropę. Mimo ogromnego kryzysu naftowego, udział ropy naftowej w zaspokojeniu potrzeb energetycznych nadal jest znaczny. Obok niej liczącymi surowcami są także węgiel kamienny, gaz ziemny oraz węgiel brunatny. Taka struktura nie jest jednak korzystna z punktu widzenia środowiska, jako że paliwa stałe na skutek spalania dostarczają do atmosfery znaczne ilości pyłów, tlenków siarki i azotu. Obecnie coraz bardziej popularne stają na odnawialne źródła energii. Zalicza się do nich energię słoneczną, wiatru, biomasy, geotermalną, mórz i oceanów oraz wodną (wód płynących). Jest wiele przyczyn, dla których znaczenie tych form energii systematycznie wzrasta. Do najważniejszych należą względy środowiskowe, zerowy koszt paliwa, a także ich równomierne rozmieszczenie w skali globu (możliwość uniezależnienia się państw od dostawców paliw).
34. Rasy, mniejszości, religie na świecie
Tym co w największym stopniu określa człowieka jest jego religia, przynależność etniczna oraz przynależność rasowa. Na świecie wyróżnia się trzy główne rasy. Ludzie różnych ras odróżniają się od siebie kolorem skóry oraz budową ciała (a właściwie pewnych jego elementów). Rasy ściśle związane są z konkretnymi obszarami na kuli ziemskiej:
rasa biała (europeidalna)- charakterystyczna dla Europy, Australii, Ameryki Pólnocnej, pewnych obszarów Azji
rasa żółta (mongoloidalna)- spotykana powszechnie w Azji Południowo- Wschodniej, Środkowej oraz w Ameryce Północnej (Indianie, Eskimosi)
rasa czarna (negroidalna)- typowa dla Afryki
Wspomniana przynależność etniczna związana jest z pojęciem grupy etnicznej, którą rozumie się jako zbiorowisko ludzi kultywujących wspólne tradycje, posiadających wspólne wartości kulturowe, porozumiewających się tym samym językiem, żyjących na tym samym obszarze.
Religia jest bardzo ważnym określnikiem człowieka. Religiami o największej liczbie wyznawców są obecnie:
Chrześcijaństwo (wyznawane przez 1/3 wszystkich mieszkańców świata)
Judaizm
Wzrost znaczenia łączności związany jest obecnie z postępującymi procesami globalizacyjnymi. Obecnie istnieje ogromna potrzeba ciągłego porozumiewania się nawet pomiędzy najbardziej odległymi zakątkami świata. Tradycyjna łączność pocztowa jest w tym celu w ogóle nieprzydatna, dlatego gwałtownie rozwijają się szybkie sposoby komunikowania. Spośród rodzajów telekomunikacji (telefonia, radiofonia, telegrafia, telewizja, telemetria, telemechanika) największy postęp dokonuje się w zakresie telefonii komórkowej. W ostatnim czasie powstała i gwałtownie rozwinęła się łączność za pomocą Internetu. Obecnie stanowi on chyba najważniejszy sposób komunikacji międzyludzkiej, którego znaczenie w dalszym ciągu wzrasta.
36. Rozmieszczenie najważniejszych regionów rolniczych świata
Produkcja rolna nie może rozwijać się w każdym miejscu na świecie. By mogła ona zaistnieć i by była opłacalna muszą panować odpowiednie warunki przyrodnicze (odpowiednie gleby, klimat, właściwa ilość opadów, itd.). Nie bez znaczenia są także uwarunkowania pozaprzyrodnicze (struktura agrarna, polityka państwa, struktura własnościowa i inne). W Europie warunki na ogół sprzyjają działalności rolniczej, wyróżnia się tu trzy główne obszary rolnicze: zachodnioeuropejski, środkowoeuropejski (z Polską) oraz śródziemnomorski. Sytuacja przedstawia się także korzystnie w Ameryce Północnej (region anglo-amerykański) oraz Południowej (region łacińsko - amerykański). W Azji wyróżnia się dwa regiony sprzyjające prowadzeniu produkcji rolnej: północnoueroazjatycki (z Rosją oraz byłymi republikami radzieckimi) i środkowoazjatyccki (terytorium Mongolii i Chin).
Gospodarka rolna Europy Zachodniej charakteryzuje się wyjątkową intensywnością produkcji. Jej cechami charakterystycznymi jest znaczna towarowość, powszechne stosowanie maszyn i urządzeń rolniczych oraz środków chemicznych, niewielki udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia, a także występujący interwencjonizm państwowy.
37. Główne obszary pozyskiwania ropy naftowej
Ropa naftowa stanowi bardzo ważny surowiec energetyczny świata. Jej zasoby skoncentrowane są w pewnych obszarach na kuli ziemskiej i tylko nieliczne państwa mają możliwość eksploatacji ropy. Największe udokumentowane złoża (65% całkowitych rezerw) znajdują się w rejonie Zatoki Perskiej, a szczególnie na obszarze Arabii Saudyjskiej, Iraku, Iranu, Kuwejtu oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Innymi liczącymi się dostawcami ropy naftowej na światowe rynki są: Libia, Nigeria, Algieria, eksploatujące złoża saharyjskie; Meksyk, Wenezuela pozyskujące ropę ze złóż Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego, a ponadto Rosja, Chiny, Indonezja, Indie, Norwegia i Wielka Brytania. Dwa ostatnie kraje wydobywają ten cenny surowiec spod dna Morza północnego.
38. Nierównomierne rozmieszczenie ludności świata
Warunki naturalne sprawiają, że pewne obszary świata są chętnie i licznie zamieszkiwane, inne natomiast stanowią subekumeny lub anekumeny (tereny użytkowane przez człowieka tylko sporadycznie, bądź całkowicie niezaludnione). Czynnikami przyciągającymi ludzi są na pewno: sprzyjający klimat, bogactwa naturalne, żyzne gleby, niezbyt urozmaicona rzeźba. Obecnie największym obszarem koncentracji ludności jest Azja Południowo- Wschodnia, co wynika przede wszystkim ze znacznego przyrostu naturalnego. Jednak pod względem gęstości zaludnienia dominuje Europa (97 osób/km2), a zwłaszcza Niemcy oraz Francja. W Afryce z kolei najwięcej osób zamieszkuje deltę Nilu, w Ameryce Środkowej- wybrzeża Morza Karaibsjiego, w Ameryce Południowej- brazylijskie stany Minas Gerais i Soa Paulo oraz Nizinę La Platy, a w Ameryce Północnej- Krainę Wielkich Jezior i wybrzeża atlantyckie.
40. Wielowymiarowość procesów urbanizacyjnych
Urbanizacja to proces, który coraz intensywniej zachodzi na świecie, a jego skutki zaznaczają się w bardzo wielu dziedzinach naszego życia. Istnieje cały szereg definicji procesu urbanizacji. Różnią się one w zależności od kryterium przyjmowanym za najważniejsze. W ujęciu formalnym urbanizacja jest równoznaczna z prawami miejskimi danej miejscowości. Kierując się kryteriami demograficznymi urbanizacja to proces wzrostu odsetka ludności miejskiej, który następuje głównie wskutek migracji. Jeśli weźmie się pod uwagę aspekt ekonomiczno- gospodarczy najistotniejsze jest zmniejszanie się odsetka ludności zatrudnionej w rolnictwie, na rzecz zatrudnienia w zawodach pozarolniczych, a zwłaszcza w usługach (zjawisko tercjalizacji gospodarki, tj. wzrastające zatrudnienie w trzecim sektorze, czyli w usługach). Można także rozpatrywać urbanizację w sensie przestrzennym oraz społecznym. W tym pierwszym za podstawowe kryterium przyjmuje się rozrost przestrzenny miast, który w swoim maksymalnym wymiarze przyjmuje postać aglomeracji. W sensie społecznym przejawia się ona poprzez coraz bardziej powszechny miejski styl życia. Istnieją także kryteria wielkościowe, choć w poszczególnych państwach są one różne, co znacznie utrudnia dokonywanie porównań międzynarodowych. Aspekt infrastrukturalny kładzie z kolei nacisk na stopień rozwoju infrastruktury technicznej danej jednostki osadniczej. Jeszcze innym wyznacznikiem miejskości jest stopień koncentracji obiektów, instytucji związanych z nauka, oświatą i kulturą. Natomiast kryterium, które pozwala sklasyfikować daną miejscowość jako miasto bądź wieś na podstawie jej wyglądu zewnętrznego (typu zabudowy, architektury) nosi miano fizjonomicznego. Skrajna postacią urbanizacji jest powstawanie tzw. megalopolis wskutek łączenia się ze sobą poszczególnych aglomeracji (przykład: wschodnie wybrzeże USA).
41. Przemysł zaawansowanych technologii
Nazwa ta kryje w sobie następujące branże: przemysł elektroniczny, precyzyjny, lotniczy i rakietowy, zbrojeniowy, farmaceutyczny oraz chemiczny. Przemysł zaawansowanych technologii jest osiągnięciem trzeciej w historii rewolucji przemysłowej, która miała miejsce w latach 70. minionego stulecia. Polegała ona na wykorzystywaniu do produkcji przemysłowej wyników najnowszych badań naukowych, nowości technicznych takich jak światłowody, półprzewodniki itp. Produkcja przemysłowa uległa całkowitej reorganizacji, zaczęto na coraz większą skalę stosować automatyzacją, powszechnie wykorzystywać komputery. Światowymi centrami tego przemysłu są kraje dysponujące znacznymi środkami na badania naukowe, czyli wysokorozwinięte (USA, Japonia, Niemcy, Francja i inne). Przemysł ten, podobnie jak tradycyjny, ma tendencje do koncentracji przestrzennej. Taki nowoczesny okręg przemysłowy określany jest mianem technopolii (np. Dolina Krzemowa)
42. Intensywna i ekstensywna gospodarka rolna
Gospodarowanie ziemią może przybierać formę intensywną bądź ekstensywną. Rolnictwo intensywne charakterystyczne jest dla wysokorozwiniętych krajów europejskich oraz dla Japonii. Odznacza się ono znacznym wykorzystaniem nawozów chemicznych oraz środków ochrony roślin, mechanizacją większości czynności gospodarczych, wprowadzaniem nowoczesnych odmian roślin itp. Wszystkie te zabiegi prowadzą do jak największej maksymalizacji zysku. Istotą gospodarki intensywnej jest wykorzystywanie każdego skrawka ziemi do tego, by przyniósł on zysk.
W rolnictwie ekstensywnym środki wkładane w zwiększenie wydajności produkcji są niewielkie, podobnie jak efekty gospodarowania. Do produkcji roślinnej wykorzystuje się znaczne obszary, bez stosowania chemizacji i innych środków intensyfikujących produkcję. Rolnictwo to charakterystyczne jest dla krajów dużych, w których nie walczy się o każdy skrawek ziemi, ale często zacofanych (kraje Ameryki Łacińskiej, Azji, Afryki Zachodniej i Środkowej). Do krajów wysokorozwiniętych, które gospodarują ziemią w sposób ekstensywny należą Stany Zjednoczone i Kanada.
43. Problem głodu na świecie
Przyjmując za wystarczające dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka dostarczenie mu 2300- 2700 kalorii w ciągu doby i ok. 80 g białka, państwa świata dzieli się na 3 klasy:
Wyżywienie nazbyt obfite- w krajach wysokorozwiniętych, naftowych krajach arabskich, ale także w wielu krajach słabo rozwiniętych dzienne spożycie pokarmów przekracza zarówno normę kaloryczną jak i tą odnoszącą się do białka
Wyżywienie skromne, ale wystarczające- w niektórych państwach średnio i słabo rozwiniętych dobowe spożycie kalorii mieści się w przedziale 2300- 2700, zaś białka w granicach 50- 80 g
Wyżywienie niedostateczne i głodowe- w najbiedniejszych krajach świata dzienne spożycie kalorii nie przekracza 2300, a białka 50 g
Często wskutek długotrwałych susz, kataklizmów, bądź innych czynników dochodzi do zaistnienia klęski głodu, która prowadzi do śmierci wielu osób, zwłaszcza dzieci oraz ludzi starych. W skali globalnej co roku z powodu głodu śmierć ponosi aż 15 mln osób, w tym 6 mln dzieci poniżej 5. roku życia. Istnieją pewne regiony świata, w których problem głodu praktycznie nie znika. Są to tereny Afryki, Azji, w mniejszym stopniu także Ameryki Południowej. Obszary, w których problem głodu przybiera największe rozmiary leżą najczęściej w strefie międzyzwrotnikowej. Najbardziej odczuwalny jest on w takich krajach jak: Etiopia, Somalia, Sudan, Czad, Bangladesz, Indie, Pakistan, Afganista, Kambodża. Również Chiny raz po raz borykają się z tym problemem, który na największą skalę zaistniał tam w latach 1959- 61, kiedy śmierć poniosło aż 30 mln osób.
Bezpośrednie ofiary głodu to jednak nie wszystko. Brak dostatecznej ilości wartościowego pokarmu pociąga za sobą szereg konsekwencji, które ujawniają się dopiero po pewnym czasie. Wycieńczone organizmy osób niedożywionych dużo łatwiej poddają się chorobom takim jak cholera, tyfus, grypa, odra oraz wielu innym. W obszarach deficytu żywności rozprzestrzeniają się one bardzo szybko, przybierając niejednokrotnie charakter epidemii. Należy przyznać, że w pewnych państwach, które jeszcze do niedawna nie mogły uporać się z nękającym mieszkańców głodem, w ostatnich latach sytuacja uległa poprawie. Dotyczy to na przykład Arabii Saudyjskiej, Tunezji, Chin. Przyczyniła się do tego m. in. tzw. "zielona rewolucja", a także zahamowanie przyrostu naturalnego (istotne zwłaszcza w Chinach). Najgorzej sytuacja przedstawiała się natomiast krajach takich jak Sierra Leone, Liberia, Afganistan, Malawi i Kambodża. Tam w ciągu ostatnich dwudziestu lat problem głodu jeszcze się pogłębił.
44. Główne rejony wydobycia rud żelaza na świecie
Rudy żelaza stanowią bardzo ważny surowiec metaliczny. Istnieje kilka obszarów pozyskiwania tej rudy na świecie: Kiruna w Szwecji, Ural i rejony Kurska w Rosji, Zagłębie Krzywy Róg w Ukrainie, Stany Zjednoczone (rejon Wielkich Jezior). Oprócz tych najważniejszych zagłębi udokumentowane złoża rud żelaza znajdują się także w Indiach, Kanadzie, RPA, Chinach, Brazylii, Australii. Polskie złoża tej rudy (na Wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej oraz w okolicach Łęczycy) nie są obecnie eksploatowane.
45. Historia Unii Europejskiej
Unia Europejska jako jedna organizacja powstała w roku 1993 na mocy traktatu podpisanego przez 12 państw, którymi były: Belgia, Dania, Francja, Gracja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy, W. Brytania, Austria, Finlandia oraz Szwecja. Zanim jednak doszło do sygnowania tego dokumentu istniały pewne etapy poprzedzające. W roku 1952 sześć państw europejskich: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy utworzyło stowarzyszenie o nazwie Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS). Jej zadaniem było ułatwianie handlu tymi produktami pomiędzy członkami Wspólnoty. Pięć lat później te same kraje powołały do życia Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, która miała ułatwić upowszechnianie wykorzystania energii jądrowej. W roku 1958 członkowie tych dwu organizacji założyli Europejską Wspólnotę gospodarczą, która przekształcona została w roku 1993 w Unię Europejską.
46. Droga Polski do Unii Europejskiej
Wraz z upadkiem systemu komunistycznego w roku 1989 polska polityka zagraniczna zwróciła się na Zachód. Coraz częściej pojawiały się głosy o konieczności zacieśnienia współpracy z Europejską Wspólnotą Gospodarczą. W roku 1994 zaczął obowiązywać układ, podpisany przez Polskę w roku 1991, określający zasady stopniowego włączania się w struktury europejskie. Traktat amsterdamski z roku 1997 otworzył Unię na nowych członków. Polska wykorzystała nadążającą się szansę i w rok później przystąpiła do negocjacji w sprawie warunków członkostwa, które stało się jej udziałem w roku 2004.
47. Rola transportu we współczesnym świecie
Transportem nazywa się dział komunikacji, który umożliwia przewożenie osób oraz towarów. Żeby mógł się odbywać należy dysponować odpowiednimi środkami transportowymi. Ze względu na środowisko, w którym się odbywa transport dzieli się na: lądowy, wodny, przesyłowy, powietrzny oraz pasażerski i towarowy. Znaczenie transportu we wszystkich aspektach życia ludzkiego jest nie do przecenienia. Nie sposób wymienić wszelkich korzyści wynikających z jego istnienia. Do najważniejszych należy: umożliwianie kontaktów mimo znacznych odległości, poprawa poziomu życia, wymiana handlowa i bardzo wiele innych. Zagrożenia jakie wynikają z rozwoju transportu mają w znacznej mierze charakter środowiskowy
48. Główne zagłębia węglowe świata
Eksploatacja węgla na masową skalę rozpoczęła się już w wieku XIX i od tej pory wydobyto łącznie ponad 140mld ton. Głównym przeznaczeniem tego surowca jest produkcja energii elektrycznej, znaczną jego część przeznacza się także na zaspokojenie bezpośrednich potrzeb gospodarstw domowych oraz zakładów przemysłowych. O opłacalności wydobywania i wykorzystywania węgla decyduje przede wszystkim jego wartość kaloryczna, która w poszczególnych złożach jest zróżnicowana. Na opłacalność wpływa również lokalizacja złóż; im głębiej one zalegają, im trudniejsze są warunki eksploatacji tym mniej opłacalne jest ich pozyskiwanie. Światowym potentatem w dziedzinie produkcji tego surowca niezmiennie pozostają Chiny oraz Stany Zjednoczone. Co roku te dwa państwa wydobywają więcej niż wszystkie pozostałe kraje świata (54%). Wśród największych producentów znajdują się też: Indie, Republika Południowej Afryki oraz Polska. W związku z tym, że pozyskanie węgla przekracza wewnętrzne zapotrzebowanie tych krajów, stanowi on ważny surowiec eksportowy, trafiający na rynki wielu krajów, a przede wszystkim do Japonii, Kanady i państw Europy Zachodniej. Główne zagłębia węglowe świata zlokalizowane są w: Rosji (Leńskie, Tunguskie, Kuźnieckie), Ukrainie ((Donieckie, Wpłyńskie), Stanach Zjednoczonych, Niemczech (Ruhry, Saary), Chinach (prowincja Shanxi), Indiach (Damodar), a także w Polsce.