1. Wpływ kultury prawnej i politycznej oraz struktury społeczeństwa na funkcjonowanie systemu politycznego

KULTURA POLITYCZNA to całokształt wartości, norm i reguł zachowania utrwalonych w świadomości podmiotów biorących udział w działaniach politycznych. (Wiedza o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie polityką, ocena zjawisk politycznych, sądy jak ma być sprawowana, emocjonalne podejście do państwa, Ojczyzny, uznane wzory zachowań politycznych). Ogromna rola kultury politycznej dla kształtu i mechanizmu funkcjonowania każdego systemu politycznego wynika z szeregu funkcji przez nią pełnionych, z których trzy wydają się najistotniejsze. Dzięki porządkowaniu i ujednolicaniu działań politycznych spełnia ona wobec systemu funkcję regulacyjną, przyczyniając się do nabywania wiedzy o systemie politycznym. Wpływając na kształtowanie się poglądów, postaw i hierarchii wartości stanowi kluczowy element całego procesu socjalizacji politycznej. Stwarzając podstawy dla przeprowadzenia skoordynowanych działań politycznych oraz współdziałania jednostek i grup w dążeniu do osiągnięcia określonych wartości i dóbr odgrywa również rolę integracyjną. Dlatego też nie ulega wątpliwości, że jednym z ważniejszych determinantów stosunków politycznych w danym państwie jest kultura polityczna jego obywateli. Zjawiska polityczne nie ograniczają się bowiem tylko do samego procesu sprawowania władzy wyłącznie w jej normatywnym wymiarze, ale dotyczą również innych obszarów działalności społecznej. Oznacza to, że polityczne wzory kulturowe wyznaczające normy zachowań w sferze publicznej wyrażają także pewne ogólne i niepowtarzalne cechy danego społeczeństwa. Te specyficzne właściwości odzwierciedlają się w pewnych określonych, względnie trwałych dyspozycjach, które znajdują zastosowanie zarówno w płaszczyźnie zachowań politycznych, społecznych jak i ekonomicznych zarazem.

Kultura polityczna jest zatem tym elementem życia społecznego, który oddziałuje i ma wpływ na kreowanie postaw politycznych i poglądów jednostek czy grup społecznych, a głównie ich stosunku do organów władzy. Formę, jakość i treść kultury politycznej określa stan zaangażowania się danej grupy społecznej w życie społeczno-polityczne w ich środowisku.

AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNA to stopień zaangażowania się grupy w rozwiązywanie problemów, realizację celów i zadań, jakie stawiają przed nimi władze.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę to, że kulturę polityczną można podzielić na różne elementy składające się na całość tego zjawiska, to możemy przedstawić cztery elementy, które tworzą pełnię kultury politycznej:

• element poznawczy to zasób wiedzy o polityce, zjawiskach, procesach zachodzących w polityce, który oparty może być albo o racjonalne argumenty i obiektywizm albo może opierać się o stereotypy, zainteresowanie zjawiskami politycznymi,

• element oceniający to hierarchia wartości, która pozwala na ocenę i osąd danego zjawiska i na określenie najwłaściwszego sposobu sprawowania władzy

• element emocjonalny to postawa społeczna oparta na uczuciach i emocjach jednostki jak patriotyzm, miłość do kraju i uprzedzenia do wrogów

• element normatywny to zaakceptowane normy i formy zachowania się w danym społeczeństwie, które stanowią o właściwym postępowaniu w sferze politycznej

Politologia wyróżnia kilka typów kultury politycznej. Najbardziej powszechna jest koncepcja metodologiczna badań nad kulturą, którą przedstawili Almond i Serba. Określili oni trzy typy kultury politycznej:

• Zaściankowy - to typ kultury, który występuje w mało rozwiniętych cywilizacjach, jednostka w takim społeczeństwie nie zdaje sobie z tego sprawy, że ma jakiś realny wpływ na procesy polityczne zachodzące w jego otoczeniu, jest całkowicie nieświadoma i właśnie dlatego nie angażuje się w życie polityczne. Grupy takie nie odczuwają potrzeby otwierania się na inne grupy i współpracy z nimi, a przyjęty model życia uważają za ostateczny.

• Poddańczy - ten typ kultury odnosi się do grup, w których relacje między władzami a poddanymi nie są równorzędne i rządzący całkowicie dominują w sferze polityki, a społeczność nawet nie odczuwa potrzeby bycia aktywnym w tej kwestii, uznając, że jest do zadanie dla organów władzy. Członkowie społeczeństwa interesujący się polityką często mają krytyczny stosunek, co do formy i sposobu realizowania władzy w ich środowisku. Taki typ odnosi się głównie do grup rządzonych przez systemy totalitarne i autorytarne.

• Uczestniczący - jednostki żyjące w społeczeństwie, które odznaczają się typem kultury politycznej uczestniczącym; gotowi do współpracy i do współdecydowania w sferze polityki. Ten typ charakterystyczny jest dla rozwiniętych demokracji.

Współcześnie raczej nie występują społeczeństwa, które odznaczałyby się i cechowały jednym konkretnym typem kultury politycznej, przeważnie dane kraje zawierają w swoim systemie elementy wszystkich tych typów z priorytetowym znaczeniem i miejscem jednego typu.

Zaangażowanie się społeczeństwa w życie polityczne może występować jako działania mające na celu zmiany i rozwój poszczególnych części składowych systemu politycznego.

Instytucjonalna forma organizacji ma związek z kulturą polityczną społeczeństwa i objawia się to w tworzeniu zarówno systemu politycznego jak i społecznego przez te instytucje.

Do dziś niejasna i nierozwiązana została kwestia funkcji i zadań, jakie dokładnie spełnia kultura polityczna.

Duża grupa badaczy uważa jednak, że kultura polityczna pełni następujące funkcje:

• tworzy tendencyjny wymiar polityki, w skład czego wchodzą postawy, wartości i poglądy polityczne

• jest częścią środowiska politycznego, z którym łączą ją wzajemne relacje i wzajemne oddziaływania

• stanowi element jednoczący grupy polityczne

Współcześnie w cywilizowanym świecie wszystkie procesy na płaszczyźnie politycznej i kulturowej odbywają się w instytucjach i organizacjach struktur politycznych. Formy organizacji o charakterze społeczno-politycznym to dziś rodzina, szkoła, wszelkie formy i instytucje pełniące rolę reprezentacyjną danej grupy. W rozwiniętym kraju XXI wieku nie da się rozgraniczyć i oddzielić całego systemu tworzącego politykę od procesów, które kreują i decydują o poziomie i formie kultury politycznej.

Na kulturę polityczną mają wpływ POSTAWY I ZACHOWANIA POLITYCZNE:

• postawy polityczne - trwały stosunek jednostki lub grupy do podmiotów politycznych i ich działań w systemie politycznym; kształtują się w toku socjalizacji i edukacji politycznej

• zachowania polityczne - reakcje na bodźce wywodzące się ze zjawisk i procesów politycznych

KULTURA PRAWNA - aspekt ogólnie pojmowanej kultury, odnoszący się do stosunku człowieka wobec prawa. Kulturę prawną można zdefiniować jako przejawiające się w społeczeństwie, indywidualne i zbiorowe postawy wobec prawa, zarówno w rozumieniu egzekwującego sprawiedliwość aparatu, jego instytucji jak i konkretnych norm prawnych. Podstawą kultury prawnej jest postępowanie określane jako "prawe" (w przypadku jednostek) lub "praworządne" (w przypadku organizacji i państw).

STRUKTURA SPOŁECZNA (w socjologii) - układ wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa, np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia społeczna. Jest to też układ stosunków społecznych pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami. Społeczność składa się z grup o interesach zbieżnych i sprzecznych. Grupy te dążą do zdobywania i sprawowania władzy państwowej bądź wywierania na nią wpływu. Tworzą się partie polityczne i grupy interesów.

2. System partyjny a system rządów

SYSTEM PARTYJNY - układ partii politycznych, które tworzą , mniej lub bardziej stałą, konstelację powiązań i zależności.

Można wyróżnić kilka grup systemów partyjnych:

• SYSTEM DWUPARTYJNY - dominują 2 duże partie polityczne, między którymi następuje alternacja władzy rządowej. Małe partie w parlamencie pozbawione są cechy relewancji (Malta, Grecja, Wielka Brytania). System partyjny Hiszpanii oraz Portugali - rozwój w kierunku dwupartyjności rozpoczął się w połowie lat '80. W parlamencie hiszpańskim jest dużo partii mniejszych o charakterze często etnicznym , a ich relewantność wzrasta, kiedy jedno z dwóch dużych ugrupowań nie dysponuje większością w parlamencie.

• SYSTEM DWUIPÓŁPARTYJNY - (Francja, Niemcy, Irlandia) bipolarny układ rywalizacji, obecność dwóch dużych partii, jednak w warunkach funkcjonowania w parlamencie kilku mniejszych i relewantnych ugrupowań. Te ostatnie stają się niezbędne w procesie tworzenia gabinetów koalicyjnych, które są regułą we francuskim i niemieckim systemie partyjnym, a w Irlandii - od 1989 r. Bipolarność w systemie francuskim wyraża się w budowaniu 2 alternatywnych rodzajów gabinetów: centroprawicowego i centrolewicowego. W przypadku Irlandii jest trochę inaczej, najsilniejszym ugrupowaniem od zawsze była Fianna Fail, dopiero w 1989 Fianna Fail zmuszona została do stworzenia koalicyjnego gabinetu.

• SYSTEM WIELOPARTYJNY - znaczny poziom dekoncentracji, multipolarne systemy przetargów koalicyjnych. Można wyłonić 2 podgrupy:

• jest wiele partii, ale liczba efektywnych partii nie jest bardzo duża (Dania, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja), wyższy poziom agregacji, najsilniejsza partia zdobywa około 30%, w Szwecji nawet 40%, 2 najsilniejsze partie zdobywają razem ponad 50%, w Szwecji i Islandii Nawet ponad 60%

• bardzo dużo różnych partii (Belgia, Finlandia, Holandia, Szwajcaria, Włochy po 1994) - najsilniejsza partia zdobywa poniżej 30% głosów, w Belgii nawet poniżej 20%, dwie najsilniejsze partie zdobywają poniżej 50%, wyjątkiem Holandia - 50,2% (2005 r.)

Zasada tworzenia jednynie GABINETÓW KOALICYJNYCH - w Luksemburgu, Holandii i Szwajcarii.

GABINETY KOLAICYJNE (większościowe i mniejszościowe) lub JEDNOPARTYJNE (ale tylko mniejszościowe) - Dania, Finlandia, Islandia i Włochy. W Danii prawie regułą stało się tworzenie gabinetów mniejszościowych (od 1994)

Długa tradycja tworzenia GABINETÓW JENDOPARTYJNYCH WIĘKSZOŚCIOWYCH - Norwegia, Szwecja.

• SYSTEM JEDNOPARTYJNY - istnieje tylko jedna legalna partia, zaś działanie ewentualnych organizacji opozycyjnych jest przez nią skutecznie hamowane - np. w ZSRR Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego.

• SYSTEM PARTII HEGEMONICZNEJ - wśród kilku istniejących partii jedna z nich pełni funkcję hegemona zmuszając pozostałe partie (tzw. partie satelickie) do całkowitego podporządkowania - np. w Polsce 1948-1989 układ PZPR-ZSL-SD.

• SYSTEM PARTII DOMINUJĄCEJ - wśród wielu istniejących partii jedna z nich, zwykle wykorzystując uwarunkowania historyczne, ma zdecydowaną przewagę pozostając niemal bez przerwy u władzy - np. w Indiach Indyjski Kongres Narodowy, w Meksyku Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna.

• SYSTEM DWUBLOKOWY - istnieje wiele partii, które rywalizują ze sobą podczas kampanii wyborczej, jednak po wyborach formują się w dwa bloki np. prawica i lewica i współdziałają w ramach tych bloków /z netu

Wyróżniamy następujące SYSTEMY RZĄDÓW:

• SYSTEM PARLAMENTARNO-GABINETOWY - system polityczny, w którym rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum zaufania).

Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo wystąpić do głowy państwa z wnioskiem o rozwiązanie parlamentu. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli narodu mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo.System rządów wykształcony w praktyce angielskiej XVIII-XIX w. Rozpowszechniony obecnie we Włoszech, w Hiszpanii, Danii, Szwecji ,Norwegii oraz w krajach Beneluksu. Współcześnie występuje tendencja uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. SYSTEM KANCLERSKI (Niemcy) lub SYSTEM GABINETOWO-PARLAMENTARNY występujący w Wielkiej Brytanii.

Podstawowe cechy tego systemu:

1. parlament (a przynajmniej jego izba niższa, gdy jest on dwuizbowy) jest wybierany w wyborach powszechnych

2. układ sił w parlamencie (lub podjęte w nim uzgodnienia gdy żadna z partii nie posiada większości) przesądza o powołaniu premiera i powołaniu rządu

3. rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, który może wyrazić wotum nieufności, oznaczające ustąpienie co najmniej jednego ministra, najczęściej zaś całego gabinetu

4. rząd ma wpływ na rozwiązanie parlamentu (czasem jednej jego izby gdy jest dwuizbowy) przed upływem kadencji, co powoduje konieczność rozpisanie przedterminowych wyborów

5. między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych, funkcjonalnych i personalnych (ministrowie mogą być i często są deputowanymi) co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej

6. głowa państwa (w postaci prezydenta lub monarchy) nie kreuje polityki wewnętrznej, ani zagranicznej, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a także wobec woli większości parlamentarnej (powołuje premiera, zarządza wybory przedterminowe)

• SYSTEM PARLAMENTARNY - w systemie parlamentarnym zasadniczą rolę ustawodawcy odgrywa parlament. Posiada także uprawnienia do sprawowania kontroli nad rządem oraz rozstrzyga o budżecie państwa. Władzę wykonawczą sprawują prezydent i rząd.

Prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych przez uprawionych do tego obywateli państwa. Jego rola jest ograniczona. Prezydent jest odpowiedzialny za powołanie rządu, bowiem to on wskazuje kandydata na premiera (jednak nie może tego zrobić wbrew woli większości parlamentarnej, innymi słowy nie może wskazać na kandydata innej osoby niż lider partii, która zwyciężyła w wyborach parlamentarnych).

Rząd jest powoływany przez prezydenta na wniosek premiera. Aby móc sprawować swoją funkcję rząd musi otrzymać wotum zaufania od parlamentu. Z chwilą gdy rząd nie otrzyma wotum zaufania musi podać się do dymisji. Za swoją działalność rząd ponosi solidarnie odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Ten sprawuje wobec rządu funkcję kontrolną.

Głowa państwa, czyli prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej za swoje decyzje. Ponoszą ja natomiast poszczególni członkowie rządu (ministrowie), bowiem mogą zostać odwołani jeśli parlament utraci do nich swoje zaufanie. Prezydent, rząd oraz inne organy sprawujące najwyższą władzę w państwie, ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną. O tym czy wymienione wyżej organy władzy w swoich działaniach złamały konstytucję bądź ustawy decyduje Trybunał Konstytucyjny.

Dominacja parlamentu nad rządem w tego typu systemie politycznym bardzo często jest przyczyną konfliktów i napięć. Z tego choćby względu, że zaczyna sobie uzurpować władzę do sprawowania także władzy wykonawczej. W wielu krajach, gdzie obowiązuje system parlamentarny został on nieco zmodyfikowany w kierunku zapewnienia bardziej niezależnej pozycji rządowi. Możemy więc wyróżnić system parlamentarno-gabinetowy, system parlamentarno-komitetowy i system kanclerski.

• SYSTEM RZĄDÓW KONWENTU - obowiązuje w Szwajcarii. W tym systemie parlament sprawuje władzę wykonawczą i ustawodawczą. Także parlament, a nie głowa państwa, powołuje rząd. Rząd jest politycznie odpowiedzialny przed parlamentem. W systemie parlamentarno-komitetowym nie można odwołać ministra, może on jedynie ustąpić sam, albo nie otrzymać mandatu w kolejnych wyborach. Urząd prezydenta sprawuje członek rządu o najdłuższym stażu. Obok odpowiedzialności karnej ponosi także odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Nie posiada uprawnień rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji.

Cechy:

1. jednolitość władzy państwowej;

2. parlament jest organem władzy najwyższej (posiada władzę ustawodawczą i wykonawczą);

3. rząd powoływany jest przez parlament a nie przez głowę państwa (rząd jest komitetem wykonawczym parlamentu);

4. rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, ale konflikt na linii rząd-parlament może zostać rozstrzygnięty tylko na korzyść parlamentu;

5. ministra nie można odwołać (ustępuje sam lub gdy nie zostanie wybrany do parlamentu w następnych wyborach);

6. głową państwa zostaje członek rządu o najdłuższym stażu;

7. głowa państwa odpowiada politycznie przed parlamentem (ponosi też odpowiedzialność karną);

8. głowa państwa nie ma prawa rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji

• SYSTEM KANCLERSKI - jest odmianą systemu parlamentarnego i występuje w Niemczech. W tym systemie znacznemu rozszerzeniu uległy kompetencje kanclerza (premier). Do jego zadań nie należy tylko i wyłącznie organizowanie polityki zagranicznej i wewnętrznej państwa. On określa kierunki pracy swojego gabinetu, które muszą być wykonane przez poszczególnych ministrów. Kanclerz jest przełożonym dla swoich ministrów. Posiada również prawo dymisjonowania ministrów, do których stracił zaufanie.

Niemcy są dobrowolną federacją państw związkowych zwanych landami. Każdy kraj związkowy posiada swój własny rząd i parlament (zwany Landtagiem), które posiadają szerokie kompetencje w tworzeniu prawa i sprawowaniu władzy wykonawczej. Na szczeblu federalnym praktycznie cała władza wykonawcza należy do kanclerza - głowy rządu federalnego, który jest wybierany przez niższą izbę parlamentu, czyli Bundestag. Większość władzy prawodawczej należy do niższej izby parlamentu - Bundestagu, która jest wybierana w wyborach mieszanych, proporcjonalno-większościowych z 5-procentową klauzulą zaporową. Wyższa izba parlamentu Bundesrat składa się z delegatów rządów krajowych i pełni głównie rolę kontrolną.

Prezydent Niemiec jest formalnie głową państwa, lecz pełni on w zasadzie rolę głównie reprezentacyjną oraz posiada pewną władzę nad systemem sądowniczym. Jego władza nabiera większego znaczenia tylko w czasie kryzysów gabinetowych, kiedy to ma prawo wskazać kandydata na kanclerza oraz rozwiązać parlament.

• SYSTEM PREZYDENCKI - system polityczny w demokracji charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu. W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje pełnia władzy wykonawczej oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.

Prezydent jest odpowiedzialny tylko przed Narodem i Konstytucją, nie ponosi natomiast odpowiedzialności politycznej. Niemniej jednak Kongres może zastosować tzw. impeachment - uchylenie władzy prezydenta w wypadku złamania przez niego prawa. Prezydent Stanów Zjednoczonych dysponuje dużym zakresem władzy, jednak jest ona do pewnego stopnia "hamowana" przez amerykańską legislatywę. Prezydent Stanów Zjednoczonych pełni funkcję zwierzchnika sił zbrojnych, ale Kongres - decyduje o wypowiedzeniu wojny, budżecie na nią przeznaczonym oraz o zawarciu pokoju. Prezydent powołuje przedstawicieli dyplomatycznych i najwyższych urzędników państwowych, jednak Senat zatwierdza kandydatury większością 2/3 głosów. Prezydent ma prawo weta, które może być jednak odrzucone większością 2/3 głosów obu izb Kongresu. Jego specyficznym uprawnieniem teoretycznie wzmacniającym pozycję jest pocket veto.

Cechy:

1. prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym;

2. kadencja prezydenta jest określona w czasie (najczęściej jest ona czteroletnia - jak np. w USA czy Brazylii, choć w Meksyku wydłuża się ona do sześciu lat);

3. ministrowie wchodzący w skład rządu odpowiadają jedynie przed prezydentem;

4. istnieje jeden ośrodek władzy wykonawczej;

5. akty wydawane przez prezydenta nie wymagają kontrasygnaty;

6. prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie, ale w przypadku złamania konstytucji lub prawa może zostać odwołany (przez parlament lub naród w referendum);

7. prezydent ma możliwość wydawania dekretów z mocą ustawy w sytuacjach nadzwyczajnych (np. okres wojny).

• SYSTEM SEMIPREZYDENCKI (inaczej system półprezydencki lub parlamentarno-prezydencki) - system polityczny, forma rządów pośrednia między systemem parlamentarnym a prezydenckim, dzisiaj m.in. we Francji. Za jego twórców uznaje się Charles'a de Gaulla iGeorges'a Pompidou. Prezydent wybierany w wyborach powszechnych jest głową państwa. Określa kierunki polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Powołuje i odwołuje premiera, a na jego wniosek powołuje ministrów. W systemie semiprezydenckim rząd i poszczególni jego członkowie ponoszą odpowiedzialność przed parlamentem.

W systemie tym są trzy ośrodki władzy:

1. parlament

2. rząd

3. prezydent - odgrywa szczególną rolę, gdyż jest wybierany w wyborach powszechnych oraz odgrywa decydującą rolę w tworzeniu rządu. Może wydawać dekrety, które mają moc ustawy.

• SYSTEM AUTORYTARNY - system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony w Europie w pierwszej połowie XX wieku, powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych lub ich kompromitacji w oczach społeczeństwa. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii ani na masowym terrorze, lecz ogranicza się jedynie do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.

• SYSTEM TOTALITARNY (dawniej też: totalizm) - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządu dążący do całkowitej władzy nad społeczeństwem za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb wobec przeciwników politycznych, akcji monopolowych i masowej monopartii. Termin został utworzony przez włoskiego filozofa Giovanniego Gentile, ideologa Włoch faszystowskich.

3. Czynniki wpływające na demokratyzm systemu politycznego

Przed I WŚ czynniki wpływające na demokratyzm systemu politycznego były ograniczone. Przezwyciężanie ograniczeń dokonuje się z rosnącym przyspieszeniem od niedawna. Zapoczątkowane zostało przez klęski monarchicznych imperiów w I WŚ, następnie zaś przez procesy dekolonizacji i desowietyzację w drugiej połowie XX wieku. Rezultatem tych procesów były globowe przemiany określane mianem „trzeciej fali demokratyzacji”. Zarówno rozpad kapitalistycznych imperiów kolonialnych w połowie ubiegłego wieku, jak i rozpad radzieckiego imperium w końcu tegoż wieku, skutkowały wzrostem liczebności suwerennych państw, z których znaczna - ale nie przeważająca liczebnie część - zaadaptowała w różnej mierze ustrój demokratyczny. Skalę zmian spowodowanych przez te procesy obrazuje fakt, że o ile w 1900 r. było zaledwie 6 państw demokratycznych na 48 istniejących, to w 1920 r. ich liczba wzrosła do 15 na 51, a w 1990 r. już 65 na 192. W 2007 roku liczbę żyjących w państwach o wielopartyjnej demokracji szacowano już na ponad połowę ludzkości.

Główną determinantą upowszechnienia demokracji jest to, iż ten typ systemu politycznego okazuje się wysoce efektywny pod wieloma względami:

• dynamizowania rozwoju gospodarczego umożliwianego przez swobodę przedsiębiorczości i spokój społeczny;

• wyzwalania społeczeństw skutecznie stosujących reguły demokratyczno-rynkowe od niedostatków i upowszechnianie dostatków;

• upowszechniania wolności i równości - gwarantowania praw człowieka i obywatela;

• preferowania kompromisu w przezwyciężaniu sprzeczności - minimalizowania przemocy w stosunkach wewnątrzpaństwowych i międzypaństwowych (od 1900 r. państwa demokratyczne nie prowadziły ze sobą wojen);

• zdolności elastycznego dostosowywania się do zmiennych warunków dzięki:

• otwartości na krytykę systemu i jego komponentów, wynikającej implicite z wolności słowa. W odróżnieniu od autokratycznych systemów, z reguły samochwalczych i niedopuszczających krytycznej refleksji, zwolennicy demokracji rynkowych uważają, iż jest to system najmniej zły spośród odkrytych przez człowieka, czego przekornym dowodem jest często cytowane powiedzenie Churchilla w Izbie Gmin w 1947 roku, iż „demokracja to najgorsza forma rządów, jeśli nie liczyć innych form, jakie stosowano od czasu do czasu”;

• zmianom personalnym piastunów władzy państwowej w drodze wyborów oraz wypieraniu przez rynek niesprawnych kierowników aktywności gospodarczej przez sprawniejszych;

• modyfikowaniu za pomocą pokojowych, legalnych reform instytucji i procedur stosownie do nowych potrzeb.

Te bezsporne walory demokracji powodują popularność objawiającą się nie tylko pozytywnie - we wdrażaniu reguł tego stroju, ale i negatywnie - przyznawaniu się doń reżimów drastycznie odmiennych, czego najjaskrawszym dowodem jest totalitarna Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna. Stąd konieczność orientowania się nie wedle cech formalnych, lecz realnych przy rozpoznawaniu przynależności konkretnych państw do demokratycznego typu.

Wedle współczesnych kryteriów za systemy stricte demokratyczne uznawane być mogą tylko te, których ustrój opiera się formalnie i realnie na:

• dostępności sfery polityki dla wszystkich - możności wybierania na stanowiska publiczne i swobodzie dostępu do tych stanowisk, czyli upodmiotowieniu ogółu obywateli, bez ograniczeń ze względów klasowych, rasowych, majątkowych, religijnych, czy jakichkolwiek innych (poza wyrokiem sądowym pozbawiającym praw publicznych);

• suwerenności narodu (ludu) - oznaczającej, że władza zwierzchnia, niezbywalna i niepodzielna, należy do zbiorowości społecznej żyjącej w granicach państwa;

• zasadzie reprezentacji - utożsamionej z delegowaniem uprawnień władczych na przedstawicieli obieralnych przez naród w wyborach powszechnych i działających pod jego kontrolą;

• uznaniu wyborów za główne źródło legitymacji władzy (prawomocności jej działania) i konieczności cyklicznego potwierdzania legitymacji władzy w wyborach powszechnych;

• możności zrzeszania się w partie polityczne i wyboru między alternatywnymi ofertami piastunów władzy państwowej;

• odpowiedzialności rządzących przed rządzonymi - tworzeniu wyspecjalizowanych instytucji kontroli władzy mających w założeniu zapobiegać jej nadużyciom;

• podziale władz - wyrażającym ideę ograniczania rządu poprzez wzajemne kontrolowanie się ośrodków władzy oraz przez działalność zorganizowanej opozycji politycznej;

• wolności przekonań i wypowiedzi;

• instytucjonalnej ochronie praw obywatelskich - wyrażającej się w stwarzaniu formalnych zabezpieczeń obywateli przed nadmierną i nieuzasadnioną ingerencją władzy w ich sprawy prywatne oraz

• prawie własności prywatnej i swobodzie przedsiębiorczości wedle reguł gospodarki

4. Uniwersalizm a regionalizm systemów politycznych

REGIONALIZM to przeniesienie podejmowania decyzji z władzy centralnej na podmioty pośrednie znajdujące się pomiędzy centrum, a władzą lokalną, mające jurysdykcję nad danym regionem lub częścią państwa. Regionalizm łączy się z decentralizacją bez poddawania jednak w wątpliwość integralności państwa i ostatecznego autorytetu rządu narodowego. Stosunek wobec regionalizmu jest ambiwalentny, jako że koncepcja ta jest przedmiotem kontestacji. Regionalizm może np. przyjąć postać dewolucji, w postaci administracyjnej lub legislacyjnej, może się łączyć z federalizmem, w którym to regionalne lub lokalne podmioty władzy konstytutywnie uczestniczą w suwerenności.

Regionalizm staje się coraz bardziej szanowaną koncepcją, a w krajach takich jak WB, Francja, Hiszpania, Kanada od lat 60' jest potężnym ruchem politycznym. Siły wpierające regionalizm obejmują wzrost znaczenia kulturowych i etnicznych nacjonalizmów oraz spadek zdolności państw narodowych do utrzymania wysokiego poziomu politycznego posłuszeństwa w coraz bardziej zglobalizowanym świecie. W tym sensie regionalizm może być odpowiednikiem globalizacji. Niektórzy twierdzą, że stanowi on rozwiązanie odpowiednie jedynie w niektórych krajach, głównie tych, które charakteryzują się dużą powierzchnią i kulturowym zróżnicowaniem i istnieje w nich silna tradycja regionalnej lojalności politycznej. Krytyka regionalizmu może przyjąć jedną z dwóch postaci: ostrzegania, że zagraża on terytorialnej integralności narodu poprzez wzmacnianie tożsamości i lojalności regionalnych za cenę osłabiania ich narodowych odpowiedników; z perspektywy separatystycznej stanowi on rozwiązanie wprowadzenie przez władzę centralną w celu osłabienia i kontrolowania tendencji odśrodkowych w państwie. Wynika z tego, że regionalizm może przyjąć postać regionizacji, procesu, za pomocą którego władza centralna odpowiada na regionalne żądania bez utraty monopolu na podejmowanie decyzji.

UNIWERSALIZM (łac. universalis `powszechny, ogólny`) - dążenie do ogarnięcia pewnej całości, objęcia wszystkiego, całokształt postaw i uznanie zasady dominacji całości nad częściami; powszechność.

PAŃSTWO UNIWERSALNE - wg Toynbee'ego państwo ustanawiane na całym obszarze panowania danej cywilizacji.

UNIWERSALNE PAŃSTWO HEGEMONICZNE - byt państwowy, który według teorii amerykańskiego politologa, filozofa politycznego oraz ekonomisty Francisa Fukuyamy (zawartej w jego pracy "Koniec historii" z 1992) powstaje u kresu historii i opiera się na dwóch zasadniczych filarach - gospodarce oraz uznaniu. Proces historii ludzkiej, który do tego państwa prowadzi, napędzany jest zarówno logiką rozwoju nowożytnego przyrodoznawstwa jak i walką o uznanie.

5. Modele dekolonizacji (droga do pełnej suwerenności wybranych posiadłości brytyjskich)

Dekolonizacja - to termin określający likwidację systemu kolonialnego na świecie i tworzenie się niepodległych państw na bazie dawnych terytoriów zależnych.

Proces dekolonizacji dokonał się pod wpływem następujących czynników:

1. opóźnienia w rozwoju byłych kolonii i osłabienia europejskich imperiów kolonialnych w wyniku I i II wojny światowej, występowania wewnętrznych kryzysów, a także w efekcie konfrontacji państw zachodnich z blokiem sowieckim;

2. przenikania do krajów kolonialnych demokratycznych wzorów organizacji państwa i systemu wyborczego, pluralizmu życia społecznego, wzrostu potęgi i wpływu USA na świat współczesny;

3. wpływu byłego ZSRR, Chin i innych byłych krajów socjalistycznych, które, dążąc do osłabienia metropolii kolonialnych, udzielały daleko idącej pomocy ruchom narodowowyzwoleńczym celem wciągnięcia ich w swoje sfery wpływów geopolitycznych i ekonomicznych. Jednocześnie sytuacja narodów byłego ZSRR niewiele różniła się od rzeczywistości kolonialnej i to, na równi z ekonomiczną niemocą modelu radzieckiego, osłabiło jego atrakcyjność dla krajów Trzeciego Świata.

Dekolonizacja sama w sobie nie oznaczała dobrobytu. Porównanie stopnia rozwoju osiągniętego przez dawne kolonie z poziomem rozwoju krajów Trzeciego Świata, które zawsze były krajami politycznie niezależnymi (Etiopia, Liberia, Iran, Afganistan, Nepal), wcale nie świadczy o korzystnej sytuacji tych ostatnich. Z drugiej strony należy przypomnieć, że takie państwa, jak Kanada, Australia i RPA, były dominiami brytyjskimi jeszcze do końca II wojny światowej. Niski poziom społeczno-gospodarczy krajów nie jest jedynie pochodną kolonializmu jako takiego, ale stanowi także efekt konkretnych warunków i układów, w jakich one się rozwijały. Do zacofania' byłych krajów kolonialnych i państw wcześniej niepodległych przyczyniło się zatem wiele innych czynników, do których m.in. możemy zaliczyć:

• brak surowców strategicznych (energetycznych, złota, diamentów) lub, w przypadku ich posiadania, nieodpowiedni sposób eksploatacji i wykorzystania,

• warunki glebowo-klimatyczne,

• możliwości fizjograficzne zasiedlenia terenu,

• brak szybkiego i taniego transportu zarówno wewnątrz krajów, jak i na rynki zewnętrzne,

• sposób rozmieszczenia ludności (zaludnienie),

• słabe wykształcenie określonej struktury społecznej,

• dziedzictwo i obecny poziom rozwoju kulturowego społeczeństwa

Plan dekolonizacji - 2 modele fr. i bryt. ( wynika z rządów pośrednich i bezpośrednich )

• bryt. - spora część władzy w ręce samorządów - rządy pośrednie

• 1 filar

• '31 statut westminsterski - metropolia United Kingdom + posiadłości kolonialne + dominia - każdy z dominiów może stworzyć system polit. - prawny

• kolonia - bez instytucji samorządowych, kolonie korony - dojrzeje - kolonie samorządowe - status dominium - może zrezygnować i stać się republiką

• nie z tego nie wyszło bo dominia nie chcą być instytucja działającą pod dyktando korony

• zerwanie stos. dypl. kolonii afryk. z Londynem + na skutek polit. z Rodezją, ale pozostały we wspólnocie

• syt. się pogarsza - wojny

• 2 filar

• instytucja federacji - Feder. Af. Zach, wsch, śr, Fed. Malajska itp.

• nic z tego nie wyszło bo albo nie udało się stworzyć federacji bo ruchy niepodl. zbyt silne, albo jak już powstała federacja to się rozpadła bo zbyt duże różnice

• model - porządny, logiczny, atrakcyjny - ale nie wypalił, W. B. nie robiła nic by go zrealizować

• rozpad imperium bryt. w sposób elegancki, brak próby powstrzymania tego siłą

W XIX wieku ekspansja brytyjska była skupiona na terenach Azji i Afryki. Jednym z najważniejszych celów polityki Wielkiej Brytanii stało się zdobycie kontroli nad bardzo bogatymi terenami Chin. Było to co prawda niezależne państwo, z tradycją państwową sięgającą kilku tysięcy lat, jednak w XIX wieku Chiny były państwem zdecydowanie zacofanym w stosunku do Europy. Wydarzeniem decydującym o losach XIX-wiecznego „Państwa Środka” była tzw. wojna opiumowa. Wybuchła ona po tym jak cesarz Tag-Kuang zakazał importu tego narkotyku. Sprowokowało to Brytyjczyków, którzy na handlu opium zarabiali bardzo duże pieniądze. Rząd brytyjski postanowił więc zainterweniować. Wojna trwała od 1839 do 1842 roku. Zakończył ją układ w Nankinie, zgodnie z którym Wielka Brytania otrzymała Hong-Kong oraz duże udogodnienia w handlu z Chinami. 
W latach pięćdziesiątych w Chinach z powodu niezadowolenia z decyzji nankińskich wybuchło powstanie tajpingów, które jeszcze bardziej osłabiło państwo. Pod koniec XIX wieku doprowadziło to do podziału formalnie suwerennych Chin na strefy wpływów kontrolowane przez mocarstwa europejskie i Japonię.

Kolejnym terenem azjatyckim pod kontrolą brytyjską były Indie. W 1851 roku wybuchło powstanie Sipajów (żołnierzy hinduskich w służbie brytyjskiej). Zostało ono stłumione przez wojska Wielkiej Brytanii w 1858 roku. W wyniku tego odebrano Kompanii Wschodnioindyjskiej władzę nad Indiami. Powołano tam wicekróla, który rządził większością Indii. Na pozostałych terenach panowali zależni od Brytyjczyków radżowie.

Wielka Brytania kontynuowała także swoje podboje kolonialne na kontynencie afrykańskim. Po tym jak w 1869 roku uruchomiono kanał sueski, Brytyjczycy przejęli kontrolę nad Egiptem. W latach 1881-1885 wybuchło z tego powodu w Sudanie antybrytyjskie muzułmańskie powstanie Mahdiego. Z kolei na południu Afryki Wielka Brytania postanowiła przejąć kontrolę nad Oranią i Transwalem, czyli afrykanerskimi państwami stworzonymi przez holenderskich osadników (osadnicy zwani byli Burami). Konflikt nazywany został wojną burską i trwał w latach 1899-1902. Zakończył się zwycięstwem Brytyjczyków i utworzeniem Unii Południowej Afryki (dzisiaj RPA), która została brytyjskim dominium.

Poza podbojami w Afryce Północnej, Brytyjscy podróżnicy spenetrowali prawie całą Afrykę środkową. Kontrolowali w wyniku tego rozległe terytoria łącznie z dzisiejszą Nigerią.

Rozpad angielskiego imperium kolonialnego.

- główne kolonie brytyjskie w XIX w.: Indie, Beczuana, Rodezja, Brytyjska Afryka Wschodnia, Kondominium Anglo-Egipskie, Egipt, Nigeria, Złote Wybrzeże, Sierra Leone, Gujana Brytyjska

- dominia brytyjskie: Australia, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki i Kanada

W wyniku amerykańskiej walki o niepodległość 1775-1783 Wielka Brytania musiała uznać niepodległość swoich 13 kolonii. Powstało nowe państwo - Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Mimo to imperium nadal powiększało swoją potęge. Wiele lat później po zakończeniu I wojny światowej pozycja mocarstwowa Wielkiej Brytanii uległa zachwianiu, jej liczne domina stały się suwerenne np.: Kanada, Australia, Nowa Zelandia. W 1937 Irlandia uzyskała niepodległość. Po ataku Niemiec w 1939 na Polskę Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę, która ostatecznie zburzyła jej mocarstwową pozycje na świecie.

Po 1945 r. Wielka Brytania zaczęła prowadzić politykę dekolonizacyjną. Duże znaczenie w polityce usamodzielnia kolonii brytyjskich miały kolejne zwycięstwa w wyborach (1945, 1948) Partii Pracy- partii antykolonialnej. Jednak konserwatyści, którzy w 1959 wygrali wybory kontynuowali politykę względnie pokojowej likwidacji Bryt. Imperium Kolonialnego.  U schyłku Imperium Brytyjskie starało się zaszczepić na stałe demokrację parlamentarną i system prawny w usamodzielniających się koloniach - jednak z różnym skutkiem. Wielka Brytania miała najlepszą sytuację w swoich koloniach, sprawowała  w nich władzę pośrednio, tzn. tworzyła tzw. kolonie samorządowe (własne parlamenty, duża autonomia), przez co udało jej się wykształcić elity lokalne, gotowe do przejęcia samodzielnie sprawowanej już władzy . Wszystkie jej kolonie uzyskały do lat 60 (rok 1960- „rok Afryki”). suwerenność, niektóre z nich prowadziły z Wielka Brytania wojnę partyzancką m.in Kenia i Ghana, niektóre prowadziły z Wielką Brytanią dość specyficzną walkę jak Indie Mahatmy Gadndiego, a większość prawie nie buntowała się przeciw Wielkiej Brytanii.

Prawie wszystkie byłe kolonie brytyjskie przyłączyły się do Wspólnoty Narodów, stowarzyszenia, które zastąpiło Imperium Brytyjskie.

Wspólnota Narodów (ang. Commonwealth of Nations; do 1949 Wspólnota Brytyjska - British Commonwealth i Brytyjska Wspólnota Narodów - British Commonwealth of Nations) to międzynarodowa organizacja oficjalnie zawiązana w 1926, dobrowolnie zrzeszająca niepodległe kraje, z których większość była w ubiegłych wiekach częścią brytyjskiego imperium kolonialnego. Część państw członkowskich Wspólnoty Narodów uznaje brytyjskiego monarchę za głowę swojego kraju, jednak większość z nich to republiki, w których głową państwa jest prezydent, a niektóre mają własne monarchie. Królowa Elżbieta II wszędzie traktowana jest jako Głowa Wspólnoty Narodów.

Uzyskały niepodległość:

- 1956- Sudan (Kondominium brytyjsko-egipskie)- W 1951 Egipt zerwał układ z W. Brytanią, król Faruk I ogłosił się także królem Sudanu; 1956 proklamowanie niepodległej Republiki Sudanu; od 1956 czł. ONZ.

- 1957-  Malaje; 1963Malaje + Singapur + cześć Borneo= Federacja Malezji

- 1960- Somalia, Nigeria

6. Cechy systemów politycznych państw poautorytarnych

Wstęp

Autorytaryzm był antydemokratycznym systemem rządów. Władza w państwach autorytarnych skupiona była w głównej mierze w ręku jednego człowieka lub nielicznej grupy osób. System autorytarny odrzucał wolność, równość pomiędzy ludźmi czy tolerancję. Jednostki były bezwzględnie podporządkowywane organom państwowym, mocno rozwinął się również system donosicielstwa. Wysokie stanowiska w rządach autorytarnych często zajmowali wojskowi. Były to tak zwane rządy silnej ręki. Rządy autorytarne powstawały często w wyniku rozpadu ustrojów demokratycznych, wykorzystując ich słabość w okresie międzywojennym oraz po II Wojnie Światowej. Rządy autorytarne występowały w wielu krajach Europy w okresie międzywojennym: II Rzeczpospolita, Rumunia, w Hiszpanii w latach 1939-75, a po II wojnie światowej w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.

NicolaeCeauşescu

W 1965r. Ceauşescu objął stanowisko I sekretarza Rumuńskiej Partii Robotniczej. Jego jedną z pierwszych decyzji była zmiana nazwy partii na Rumuńską Partię Komunistyczną oraz zmianę nazwy państwa na Socjalistyczną Republikę Rumunii. Dwa lata później przyjął także stanowisko przewodniczącego Rady Państwa. Ustanowił dyktaturę typu stalinowskiego z kultem własnej osoby. Aż do 1989r Ceauşescu okazywał kompletną nieznajomość realiów życia codziennego w swoim kraju. Podczas gdy na ulicach panowała bieda, on pokazywał się w telewizji wchodząc do sklepów pełnych towarów, które specjalnie na tą okazję były zakupywane. Pod koniec 1989r. rozpoczęły się liczne demonstracje przeciwko rządowi i przywódcy. Ostatecznie władca został stracony wraz z małżonką podczas publicznego procesu. Po śmierci przywódcy do władzy w Rumunii doszedł IonIliescu,były członek kierownictwa partii komunistycznej, poplecznik Ceauşescu. Stanął na czele Frontu Ocalenia Narodowego, który składał się głównie z komunistów. Front przejął kontrolę nad całym aparatem państwowym i mediami, w późniejszej fazie korzystali z władzy nad mediami, by osłabić odradzające się inne ruchy polityczne. W wyborach, które odbyły się w maju 1990 roku, zwyciężył Ion Iliescu, zaś okoliczności w jakich to zrobił, zostały uznane za urągające zasadom demokracji ze względu na wykorzystywanie mediów do walki politycznej i niedopuszczenie do nich innych sił politycznych.

Rządy Piłsudskiego

W wyniku zamachu majowego w 1926 roku do władzy w Polsce doszedł Józef Piłsudski. Pomimo początkowego braku przewagi w Sejmie i konieczności współpracy z innymi ugrupowaniami, stopniowo Piłsudski wprowadzał ograniczenie roli ciała przedstawicielskiego. Od roku 1929 rozpoczął się okres jawnych rządów autorytarnych zwanych „rządami pułkowników. Wtedy to znacznie ograniczono rolę opozycji i obniżono rangę Sejmu. Po kilku latach władzy silnej ręki, w 1935r. zmarł Józef Piłsudski. Jego śmierć skomplikowała sytuację wewnątrz obozu Polskiej sanacji. Źródłem tego konfliktu była sukcesja po marszałku. Spór ten spowodował osłabienie pozycji sanacji na scenie politycznej. Ośmielił on partie opozycyjne do działania. Chwilę słabości chciała wykorzystać Narodowa Demokracja, która w konflikcie władzy upatrywała przejęcie przez siebie rządów nad państwem. Swoją działalność wtedy rozpoczęli również komuniści, dla których kryzys był okazją do poszerzenia swoich wpływów. Wtedy obóz komunistyczny finansowany był z Rosji i Niemiec, co ułatwiało mu działanie. Polska osłabiona śmiercią autorytarnego przywódcy musiała chwilę później stawić czoła dużo silniejszym przeciwnikom w II Wojnie Światowej, aby odzyskać swoją pozycję na arenie międzynarodowej. Po wojnie działacze sanacyjni zachowali wpływ na decyzje rządu polskiego na wygnaniu w Londynie.M. Eckert - Historia polityczna Polski lat 1918-1939

Hiszpania generała Franco

W wyniku wojny domowej lat 1936-1939 z pomocą państw faszystowskich Niemiec i Włoch na czele państwa stanął generał F. Franco. Przybrał on tytuł wodza Hiszpanii. Oparł swoją władzę na podporządkowanych mu armii oraz Falandze Hiszpańskiej, rozbudował system kontroli i represji. Otrzymał również poparcie kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa. Zniósł w międzyczasie swobody obywatelskie i zakazał funkcjonowania partii politycznych z wyjątkiem Falangi. Jego rządy trwały nieprzerwanie do jego śmierci w 1975 roku, co wyraźnie odbiło się na sytuacji Hiszpanii tamtego czasu. Dopiero w późnych latach 60 rozpoczęto reformy konstytucyjne, zbliżające Hiszpanię do krajów zachodnich. Po śmierci generała, władzę w Hiszpanii przejął Jan Karol I, wybrany z resztą przez zmarłego przywódcę. Jan Karol miał za zagwarantować nieprzerwane rządy dyktatury. Jednak dwa dni po śmierci generała opowiedział się za całkowitą zmianą systemu politycznego stworzonego przez Franco. Dwa lata później Jan Karol doprowadził do pierwszych demokratycznych wyborów w tym kraju. Dużym sprawdzianem dla nowego króla był zamach stanu, do jakiego doszło w 1981r., gdy członkowie Straży Obywatelskiej zatrzymali członków parlamentu hiszpańskiego. Przewrót ten jednak szybko skończył się po orędziu króla do narodu, nawołującego do wsparcia demokratycznie wybranego rządu. Do dnia dzisiejszego Hiszpania jest dziedziczną monarchią parlamentarną, z Janem Karolem I na czele, cieszącym się znacznym poparciem społeczeństwa, nawet komunistów. W roku 1978 uchwalono obecną konstytucję ustanawiającą gwarancje demokracji politycznej oraz system rządów parlamentarno- gabinetowych.

Portugalia Antonio Salazara

W 1926r. w wyniku mocnego kryzysu gospodarczego dokonał się w Portugalii wojskowy zamach stanu pod kierownictwem gen. Carmona, w wyniku którego pełnię władzy praktycznie przejął skrajnie prawicowy polityk A. Salazar. Początkowo jako minister finansów, następnie premier do 1968r. W 1932r. przyjęto konstytucję deklarującą powstanie „Nowego Państwa”, w ramach której zakazano działalności partii politycznych i związków zawodowych, umocniono również pozycję kościoła. Portugalia przez okres II Wojny Światowej pozostała formalnie neutralna, będąc miejscem scierania się wpływów niemieckich i alianckich. Po wojnie stanęła po stronie mocarstw zachodnich, jednak wciąż znajdowała się w izolacji w skutek polityki wewnętrznej mało efektywnej gospodarczo, oraz niedopuszczania opozycji do parlamentu. Po odejściu Salazara od władzy w 1968r. w skutek choroby, następcy kontynuowali styl jego rządów, co spotykało się niejednokrotnie ze sprzeciwem społeczności międzynarodowej. Dopiero w 1974r. młodzi oficerowie skupieni wokół Ruchu Sił Zbrojnych dokonali przewrotu tzw. Rewolucji goździków. Wtedy władzę objął Komitet Ocalenia Narodowego pod przywództwem generała Spinoli. Zlikwidowano tajną policję, otworzono wszystkie granice państwa dla opozycji demokratycznej na emigracji, przeprowadzono defaszyzację kraju. W latach 1974-75 uznano niepodległość większości Portugalskich kolonii. Po tym okresie władzę przejęła lewica zaangażowana w obalanie systemu, która przeprowadziła liczne reformy i nacjonalizację przemysłu. Stopniowo do władzy dochodzili liberałowie, którzy intensyfikowali przechodzenie Portugalii do gospodarki wolnorynkowej.

Chile Augusto Pinocheta

W roku 1973 w Chile w wyniku przewrotu wojskowego do władzy doszedł Augusto Pinochet. Natychmiastowo rozwiązał on parlament, zawiesił działalność partii politycznych. Dochodziło do krwawego terroru, w wyniku którego zginęło kilkadziesiąt tysięcy ofiar. Jednocześnie Pinochet doprowadził do wielu osiągnięć ekonomicznych. Lata 1970-1980 były czasem chilijskiego cudu gospodarczego, dzięki wprowadzeniu zasad gospodarki wolnorynkowej. W 1978r zniesiono stan wyjątkowy, prowadzono otwartą politykę. W 1981r. Pinochet w nowej konstytucji zagwarantował sobie sprawowanie władzy do 1989r i status dożywotniego senatora. Mimo władzy silnej ręki w wolnych wyborach w 1990r. Pinochet przegrał z centrolewicową koalicją chrześcijańską. Po przegranych wyborach były przywódca stał się celem rozliczania się obecnego rządu ze straszną przeszłością, której przyczyną był Pinochet. Wielokrotnie stawiano go przed obliczem sądu stawiając zarzuty znęcania się nad przeciwnikami politycznymi oraz spowodowaniem śmierci co najmniej 35 tysięcy osób. W późniejszych latach socjaldemokratyczny rząd Chile notował wysoki wzrost gospodarczy. Zmieniono również autorytarną konstytucję funkcjonującą od 1981r.

Podsumowanie

Ustrój autorytarny przedstawionych przeze mnie państw mocno wpisał się w karty historii. Następcy rządów autorytarnych stawali przed trudnym zadaniem odświeżenia systemu politycznego państwa i przywrócenia jego stabilności na arenie międzynarodowej. Również trudnym zagadnieniem była poprawa warunków życia społeczeństwa, po wieloletnich prześladowaniach, zwłaszcza politycznych przeciwników. Nie wszystkim krajom do dziś w zupełności udało się wyrwać z jarzma autorytaryzmu, chociażby Rumunia, która do dnia dzisiejszego nie przekształciła się w pełni demokratyczne państwo.

7. Federalizm i regionalizm we współczesnym świecie (geneza, modele, wpływ na funkcjonowanie systemu politycznego)

FEDERALIZM może być rozumiany w kilku znaczeniach. Może być postrzegany, jako zjawisko, proces lub forma ustrojowa. Federalizm w znaczeniu pewnego zjednoczeniowego procesu może być odnoszony już do starożytności. Jednak federalizm w znaczeniu określonej formy państwa jest zjawiskiem, którego narodziny wiąże się powszechnie z uchwaleniem konstytucji USA. Wcześniejsza historia idei federalnej dotyczyła tylko przykładów tworzenia rozmaitych związków państw, których naturę identyfikowano słowami - liga, sojusz, unia. Wszystkie były jakiegoś rodzaju związkami państw (konfederacjami), a nie jednym państwem o złożonej strukturze. Tworzenie różnego rodzaju konfederacji zawsze wiązało się z dążeniem do osiągnięcia pewnych celów. Gdy zostały osiągnięte, konfederacje rozpadały się, rzadziej przekształcały się w struktury o charakterze państwowym. Wiele zmieniło się wraz z narodzinami nowożytnego konstytucjonalizmu, gdy pojawiła się nowa forma ustrojowa państwa, pozwalająca w jakimś stopniu zachować różnorodność w jedności. Uznano, że dla ważnych celów państwa mogą część władzy suwerennej przenieść na jeden wspólny rząd. Wzorem stał się ustrój USA, przyjęty w konstytucji 1787 roku.

FEDERACJA AMERYKAŃSKA narodziła się z sojuszu 13 byłych kolonii angielskich w Ameryce. Jej podstawą formalną była umowa międzynarodowa o nazwie Artykuły Konfederacji. W istocie związek funkcjonował sprawniej przed ratyfikacją niż po, kiedy skończyła się już wojna o niepodległość i pozostał tylko Kongres Konfederacji, pozbawiony jakiejkolwiek realnej władzy. Z czasem pojawiły się jednak inne zagrożenia i dlatego dokonano zmian ustrojowych. I tak doszło do utworzenia zupełnie nowej formy państwa, którą nazwano national government, co było równie niedokładne, jak posługiwanie się określeniem federal lub confederal government. Konfederacja znaczyła bowiem związek państw, a federacja już jedno państwo, ale o złożonej strukturze. Federacje są rzeczywistymi państwami, których umowa założycielska staję się konstytucją i najważniejszym dokumentem prawa wewnętrznego. To właśnie w niej przeprowadzony jest podział kompetencji między federacją a p-czł. To konstytucja federalna musi gwarantować jego zachowanie na przyszłość wraz z autonomią p-czł, posiadających swoje własne konstytucje i organizację. P-czł tracą swoją podmiotowość w SM, a ich obywatele stają się bezpośrednio podległymi władzy federalnej. Konieczną cechą państwa federalnego jest też zapewnienie supremacji ustaw stanowionych przez federalną legislatywę, w której jedna z izb reprezentuje poszczególne podmioty federacji, a druga ludność kraju. Inne cechy szczególne, mogą nie mieć charakteru powszechnego (np. nie zawsze obok obywatelstwa państwa federalnego istnieją obywatelstwa p-czł) lub tracić swoje znaczenie (np. zasada podzielnej suwerenności i prawo do secesji p-czł).

FEDERACJA - podział władzy w obrębie państwa, pierwotnie jedna z form realizacji pluralizmu politycznego; władze nie są sobie podporządkowane prawnie, istnieje podział suwerenności - oddzielne kompetencje, ale wzajemna kontrola. Cechy: nie ma identyczności struktur, różne formy ustroju, różne relacje między legislatywą a egzekutywą,

2 autonomiczne szczeble władzy, konstytucja, ważna rola sądu najwyższego - arbiter i interpretator konstytucji, istnieją organy łączące obie władze, parlament.

Ze względu na podział kompetencji wyróżniamy:

• Federalizm dualistyczny - rozdział wg materii tj. dziedziny, w których zawsze kompetencje ma władza federalna takie jak np. obronność, emisja pieniądza - USA;

• Federalizm funkcjonalny - funkcje federalne to ustawodawstwo, funkcje landów to władza wykonawcza i sądownictwo - Niemcy; funkcje wykonawcze - części składowe, pozostałe f. federalne - Austria.

W państwach federalnych istnieje zasada, że kompetencje, które nie zostały zarezerwowane dla władzy federalnej są kompetencjami części składowych (wyjątkiem Kanada). Doktryna zajętego pola - jeśli p. federalne rozpocznie np. władzę legislacyjną to przejmuje ten obszar.

Federalizm niemiecki - unitarny, kooperatywny; 16 landów, które mają własne rządy, parlamenty, sądy, konstytucje, mogą zawierać umowy międzynarodowe pomiędzy landami, landami a RFN oraz landami a państwami, podwójne obywatelstwo; ustawa federalna przyjęta przez Bundestag i Bundesrat (przedstawicielstwo landów), nadrzędność prawa federalnego.

Federalizm amerykański - dwa poziomy zarządzania mają prawo podejmowania kluczowych decyzji w odniesieniu do tego samego terytorium. Federalna - emisja pieniądza, polityka zagraniczna, przepisy dot. handlu zagranicznego i międzystanowego, utrzymywanie armii, wypowiadanie wojny, nakładanie ceł, budowa dróg i urzędów pocztowych, przepisy imigracyjne; władze federalne mają tylko te kompetencje, które są im literalnie przyznane przez konstytucję oraz te, które są konieczne dla realizacji ich celów.

REGIONALIZM − to jedna z najbardziej charakterystycznych tendencji rozwojowych ostatnich lat. Jest ona odzwierciedleniem realnych procesów i zjawisk wyrażających się w dążeniach państw do poszukiwania najbardziej efektywnych form współpracy. Podstawą tej aktywności jest dążenie do maksymalnego zaspokojenia swych potrzeb i interesów związanych z szeroko pojętym rozwojem, bezpieczeństwem, suwerennością, rolą międzynarodową i prestiżem. Znajduje to wyraz w podejmowaniu działań na rzecz rozszerzania, pod względem geograficznym i przedmiotowym, współpracy międzynarodowej. Regionalizm można określić, jako wszelkiego rodzaju formy współpracy międzynarodowej w postaci różnego rodzaju sojuszów i związków integracyjnych państw położonych blisko geograficznie. Podstawą takiej współpracy są wspólne interesy państw wynikające z bliskiego sąsiedztwa, podobieństwa ustrojów społeczno-politycznych, zbliżonego poziomu rozwoju gospodarek i ich komplementarności oraz innych wspólnych cech, takich jak: język, kultura, tradycje historyczne, religia. Źródłem regionalizmu są stale rosnące pod względem ilościowym i jakościowym potrzeby i interesy państw, co wymaga zastosowania nowych, coraz bardziej efektywnych form współpracy międzynarodowej. Dowodzą tego szybki wzrost liczby regionalnych ugrupowań ekonomicznych po II wojnie światowej oraz liczne próby tworzenia nowych regionalnych form współpracy w Europie po przezwyciężeniu jej podziału politycznego. Powstanie regionalnej wspólnoty potrzeb i interesów prowadzi do ilościowego i jakościowego wzrostu interakcji między państwami i społeczeństwami regionu. W związku z tym pojawia się naturalna potrzeba regulowania wzajemnych oddziaływań, opartych na trwałych formach i normach prawno-organizacyjnych, stwarzających warunki do efektywnych działań państw w regionie. Instytucje regionalne spełniają funkcję stabilizującą, legitymizującą, co przejawia się w podejmowaniu działań na rzecz afirmacji przez środowisko międzynarodowe rozwiązań regionalnych, oraz integracyjną, polegającą na organizowaniu działań państw regionu wokół wspólnych celów. Integracja państw regionu to najbardziej zaawansowana faza rozwoju regionalizmu. W procesie regionalizmu występuje wzajemne oddziaływanie sfery ekonomicznej i politycznej. Regionalizm, będąc procesem międzynarodowym, nosi w sobie piętno oraz cechy polityki wewnętrznej i zagranicznej państw, które go promują. Chociaż opiera się on na idei wspólnoty interesów, w praktyce służy realizacji interesów narodowych, podlegając różnorodnym interpretacjom. W związku z tym, regionalizm można traktować, jako specyficzny i dający się wyodrębnić system działań oraz procedur postępowania ukierunkowanych na osiąganie celów w polityce zagranicznej państwa w danym regionie geograficznym. Regionalizacja ma także swój prakseologiczny wymiar, gdyż oznacza praktyczne działanie, będące synonimem polityki regionalnej, polega ono na: eliminowaniu barier utrudniających komunikowanie się społeczeństw regionu, tworzeniu regionalnych zasad i norm prawnych, zawieraniu układów regionalnych służących zapewnieniu pokoju i bezpieczeństwa oraz pokojowego rozstrzygania sporów, powoływaniu do życia organizacji regionalnych. Najbardziej zaawansowaną formą polityki regionalnej jest powołanie ponadnarodowych struktur organizacyjnych przejmujących kompetencje od suwerennych państw. Doświadczenie integracji w UE, gdzie podejmuje się takie działania, dowodzi, że przekazywanie kompetencji na rzecz ponadnarodowych instytucji przebiega powoli, ponieważ państwa nadal dbają o zachowanie atrybutów suwerenności i w przyszłości należy się spodziewać, że jeszcze długo to one, a nie ponadnarodowe organy pozostaną głównymi podmiotami kreującymi politykę regionalną.

Regionalizacja

W tradycyjnym modelu zarządzania terytorialnego stosunek regionów do gospodarki światowej i do systemów międzynarodowych był wyznaczany przez państwo. Regiony dostarczały politycznego wsparcia państwom i rządom oraz były reprezentowane w polityce danego państwa. W zamian państwa gwarantowały opiekę oraz subsydia. Ta dwustronna wymiana uległa procesowi destabilizacji, spowodowanej przez globalizację, integrację europejską i rozwój rynków. Obecnie regiony wyłaniają się jako nowe miejsca konstruowania polityk, jako systemy działania oraz jako aktorzy w porządku światowym. Ten układ jest o wiele bardziej skomplikowany, gdyż państwa utraciły monopol na pośrednictwo oraz zdolność do kontrolowania własnej gospodarki przestrzennej. Regiony w dalszym ciągu angażują się w wymianę ze swoimi państwami, ale również pozostają w bezpośrednim kontakcie z układem międzynarodowym oraz gospodarką światową. Ich usytuowanie wewnątrz nowych systemów działania nie jest regulowane na takiej samej zasadzie, jak w stosunkach z państwem. Wewnątrz systemów takich jak Unia Europejska wpływ jest wywierany na wielorakie sposoby i przez rozmaite kanały. Pozycja regionów w gospodarce międzynarodowej jest regulowana nie przez polityczne kanały reprezentacji, ale przez ich przewagę konkurencyjną i sukces w korzystaniu z niej. Należy podkreślić, że państwa ani nie zniknęły, ani też się do tego nie sposobią, jednakże już dłużej nie monopolizują zewnętrznych powiązań regionów.

Region składa się z terytorium, któremu istotę nadaje jego znaczenie funkcjonalne i polityczne; jest również systemem instytucjonalnym (który przyjmuje formę rządu lokalnego) lub zbiorem instytucji administracyjnych działających na danym terytorium. Może posiadać własne instytucje, sposoby działania oraz układy tworzące odrębne społeczeństwo obywatelskie. W końcu - region może odegrać rolę aktora zdolnego do formułowania i realizowania własnego interesu tak w kraju, jaki i w systemie światowym.

Państwo narodowe stanowiło potężną siłę dla kulturowej jedności, poprzez powszechną edukację, oficjalny język polityki oraz administracji i odkąd środki masowego przekazu podczas drugiej wojny światowej zaczęły służyć wzmocnieniu tych narodowych wzorców. W większości krajów zauważalna jest społeczna presja do przejmowania dominujących form w mowie i obyczajach i co najmniej łagodna pogarda dla kultur i języków peryferii. Modernizacja była kojarzona z nacjonalizacją, a regionalną kulturę postrzegano jako wsteczną, reakcyjną albo „prowincjonalną”, gdzie prowincjonalny jest postrzegany jako przeciwieństwo nie tylko narodowych, ale również uniwersalnych wartości Oświecenia i postępu.

W ostatnich latach wszystko się zmieniało. Języki mniejszościowe otrzymały nowy status wśród historycznych narodowości Hiszpanii, gdzie obecnie spełniają centralną rolę w systemie edukacji. Ten proces językowej normalizacji był nierówny i dużo dalej zaszedł w Katalonii, gdzie język lokalny zawsze cieszył się wysokim statusem i społecznym zasięgiem, niż w Galicji, gdzie jest on wciąż szeroko postrzegany przez miejską średnią klasę jako znak uwstecznienia i konserwatyzmu wiejskiego. W Walii język otrzymał tak znaczne formalne wsparcie w administracji publicznej, mediach i edukacji, że jego znajomość jest teraz atutem ambitnych profesjonalistów, a już nie symbolem przednowoczesnego społeczeństwa wiejskiego - stąd jego radykalna ekspansja wśród zanglicyzowanej klasy średniej południowej Walii, która coraz częściej wysyła swoje dzieci do walijskich szkół. Podobne zjawisko jest zauważalne wśród niemówiącej po baskijsku populacji Bilbao. Mniejszościowe języki cieszą się nieznacznym powodzeniem we Francji, gdzie są tylko minimalne dodatkowe świadczenia za ich uczenie i nie ma żadnych dodatków za nauczanie w nich, a dotyczy to francuskich szkół, gdzie program nauczania jest nadal centralnie kontrolowany i jednolity.

Trudniejszym do zmierzenia zjawiskiem jest wzmocniony status społeczny dialektu w Skandynawii, Niemczech i wśród niemieckojęzycznych mieszkańców Szwajcarii, gdzie politycy używają dialektu, żeby podkreślić swoje lokalne korzenie i tożsamość oraz wysyłać subtelne sygnały do swojego elektoratu. We Włoszech dialekt jest wciąż regularnie używany przez około jedną trzecią populacji w kontaktach nieformalnych, co odzwierciedlają intensywną lokalność kultury, chociaż użyteczność dialektu spadła w ciągu ostatnich trzydziestu lat; w 1955 tylko od 11 do 12 procent populacji mówiło po włosku regularnie. Liga Lombardzka w początkach swego istnienia próbowała uczynić dialekt narzędziem mobilizacji politycznej, ale z niewielkim sukcesem. We Francji, dla kontrastu, użycie dialektu oznacza „stary regionalizm”, czyli przywiązanie emocjonalne, tradycję oraz nawet opór wobec nowoczesności (Parisot, 1996) i nigdy nie używa się dialektu w politycznej komunikacji. Użycie dialektu w Zjednoczonym Królestwie spadło gwałtownie od czasów II wojny światowej, ale począwszy od lat 70. nastąpiło ponowne wzmocnienie statusu regionalnych akcentów, które są obecnie akceptowane w radiu i telewizji i u narodowych polityków.

Regionalizm odżywa w sztuce, muzyce i literaturze, odbijając upadający prestiż oficjalnie sankcjonowanych kultur narodowych.

Z łatwością można zauważyć, że tożsamość regionalna jest kluczowym elementem w konstrukcji regionów rozumianych jako przestrzeń działań społecznych i politycznych. Trudniej jest jednak zdefiniować jakie elementy składają się na ową tożsamość i jak wpływa ona na działania społeczne i polityczne. Miarą regionalnej specyfiki mogą być różnice norm, wartości oraz wzorów zachowań, występujące pomiędzy regionami jednego państwa. Najpopularniejszymi źródłami wzorców i wartości komunikacji społecznej są język i religia.

Konflikty tożsamości zdarzają się w miejscach, gdzie historia regionu (albo bezpaństwowego narodu) musiała zmierzyć się z integracją państwową. Natomiast na innych obszarach regionalizm historycznie współbrzmiał z przynależnością narodową i mógł nawet stanowić jej ważny komponent. Jeszcze gdzie indziej, regionalizm jest po prostu rozszerzeniem pojęcia lokalności

Czym jest sama idea regionalizmu? Jest to ideologia, której zasadniczym celem jest podważenie idei państwa narodowego. Państwo narodowe, wedle koncepcji zachodnioeuropejskiej, jest instytucją mająca na celu organizację życia zbiorowego narodów, narzędziem w rękach narodów. Regionaliści głoszą tezę, że państwo narodowe jest nie tyle instytucją będącą narzędziem realizacji celów poszczególnych narodów, lecz instytucją zniewalającą te narody, narodowości i jednostki. Posługując się hasłami wolnościowymi, regionaliści głoszą postulat „wyzwolenia" ludzi spod ucisku państwa narodowego. Ma to się dokonać poprzez zbuntowanie obywateli przeciwko własnym państwom. Bunt przeciw własnym państwom związany jest ściśle z propagowaniem innej niż narodowa świadomości - obywatelskiej, regionalnej, etnicznej, kulturowej. W tym celu najbardziej znaczące zadanie otrzymują narodowości zamieszkujące poszczególne państwa narodowe. We Francji to Bretończycy, Alzatczycy, Baskowie. W Hiszpanii to Katalończycy, w Wielkiej Brytanii Szkoci, Walijczycy, Irlandczycy, w Polsce np. Ślązacy, Kaszubi. Regionaliści dążą więc do zbuntowania narodów lub wspólnot etnicznych, które nie mają w tej chwili własnych państw, przeciwko państwom, w których zamieszkują. W myśl zasady, że mniejszym organem państwowym łatwiej sterować i sprawować nad nim „władzę niewidzialną ręką".

Regionaliści starają się na każdym etapie integracji (najpierw w ramach EWG, a potem UE) wzmacniać swoją koncepcję poprzez tworzenie instytucji zajmujących się popieraniem regionalizacji, jak i tworzeniem dokumentów prawnych nadających regionom coraz większy status. Za przykład służyć mogą niemieckie landy, które są wyposażone w szerokie kompetencje przez rząd federalny, mają swoje przedstawicielstwa we Wspólnotach, uczestniczą w debatach kształtujących politykę w tych dziedzinach, które dotyczą spraw regionalnych. Kluczową instytucją realizującą ideę regionalizacji jest utworzony w 1994 r. Komitet Regionów, którego oficjalnym zadaniem jest koordynacja polityki regionalnej i zacieranie różnic pomiędzy poszczególnymi regionami. W istocie Komitet Regionów zajmuje się kreowaniem regionalizacji na wzór niemiecki. Jego rangę podniósł Traktat Amsterdamski.

8. Struktura parlamentu (geneza, modele, konsekwencje dla systemu politycznego)

Historia - Anglia: Wielka Karta Swobód (Magna Charta Libertatum, The Great Charter - 1215) ograniczyła władzę króla z zakresu sądownictwa i ustanowienia podatków. Zakazano wprowadzania nowych podatków bez wiedzy i zgody Wielkiej Rady oraz więzienia i karania osób wolnych bez wyroku sądowego. Potwierdzono, że lud ma prawo oporu wobec władcy, który rządzi niesprawiedliwie i zapomina o co poniektórych przywilejach. Czterdzieści dziewięć lat później, w 1264 roku doszło do kolejnego konfliktu na płaszczyźnie król - poddani. Tym razem słaby król musiał zgodzić się na zwołanie obrad, podczas których mogli być obecni przedstawiciele chłopstwa i rycerstwa. Właśnie w ten sposób ukształtował się pierwszy w historii Anglii PARLAMENT. Zajmował się odtąd ważnymi sprawami państwowymi i miał wielkie znaczenie na sposób rządzenia króla i na wszelkie reformy przez niego zaproponowane. Głównym jednak jego zadaniem było zajmowanie się podatkami, które odtąd ustanawiał. Z czasem jego władza, jak i liczebność, się rozszerzyła i został podzielony na dwie części: Izbę Lordów oraz Izbę Gmin. Wielka Karta Swobód jak i ustanowienie parlamentu angielskiego spowodowały znaczny spadek pozycji, autorytetu i władzy króla w państwie. Te dwa wydarzenia zobrazowały jak łatwo lud może przejąć kontrolę nad państwem i nietykalnym dotąd królem.

Parlamenty różnią się od siebie nazwą, rozmiarem, strukturą, sposobem powoływania, uprawnieniami, aktywnością oraz zakresem wpływu na politykę państwa. Wszędzie jednak symbolizują ideę ludowładztwa.

Istnienie legislatyw w systemach i kontekstach politycznych nieuchronnie sugeruje, iż ich funkcje są dość zróżnicowane. Parlamenty w systemach demokratycznych mogą faktycznie „pełnić główną rolę w formowaniu i stanowieniu prawa oraz w podejmowaniu decyzji politycznych”. O faktycznej roli parlamentu decyduje także system partyjny. W systemach demokratycznych, niezależnie od tego czy mamy do czynienia z reżimem parlamentarnym, prezydenckim, czy z systemem rządów zgromadzenia, w każdym z nich władzę USTAWODAWCZĄ powierza się parlamentowi. Na mocy funkcji ustrojodawczej Sejm może uchwalić konstytucję bądź wprowadzić do niej zmiany. Parlament decyduje o ustroju państwa. Do niego należy prawo uchwalania budżetu i podatków. Należy pamiętać, że tylko w parlamentaryzmie parlament jest jedyną instytucją polityczną dysponującą formalną, demokratyczną legitymacją do sprawowania władzy z imienia narodu, podczas gdy w prezydentaliźmie i semiprezydentaliźmie dzieli on ją z pochodzącą również z wyborów głową państwa. We wszystkich systemach demokratycznych parlament spełnia funkcję mniej lub bardziej rygorystycznej „ bariery legislacyjnej, uniemożliwiającej egzekutywie zbytnią samowolą w rządzeniu krajem”. Parlamenty są wyposażone we władzę stanowienia ustaw i pochodzącą z rywalizacyjnych wyborów , kolegialną reprezentację interesów indywidualnych wyborców i elektoratu jako całości. Jest miejscem dyskusji o sprawach publicznych, jest areną ujawniania się poglądów i interesów mniejszości. Parlament pełni rolę głównego miejsca, w którym dochodzi do konfrontacji między partią (koalicją) rządzącą a opozycją. Podstawowymi kierunkami działań parlamentu są: ustawodawstwo, kontrola, kreacja rządu oraz innych organów państwowych, a także w niektórych przypadkach - udział w sądzeniu funkcjonariuszy publicznych. Konstytucje, powierzając parlamentowi władzę ustawodawczą, wyposażają je tym samym w prawo podejmowania decyzji o określonej mocy prawnej ( ustawy plasują się prócz konstytucji - najwyżej w hierarchii aktów prawnych). Do niezbywalnych uprawnień należy prawo uchwalania budżetu oraz ustanawiania podatków. Niekiedy, jak w WB - decyzje podjęte przez większość parlamentarną są ostateczne i niepodważalne; w niektórych przypadkach mogą być zakwestionowane przez władzę wykonawczą wyposażoną w prawo weta ( Francja, Włochy, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry), bądź opozycję kwestionującą ich zgodność z konstytucją (Niemcy, Austria, Hiszpania, większość państw Europy Środkowej i Wschodniej).

Funkcja kreacyjna - polega na tworzeniu i likwidowaniu konstytucyjnych organów państwa, oraz w niektórych przypadkach - na powoływaniu i odwoływaniu ich obsady personalnej. Chodzi przede wszystkim o obsadę władzy wykonawczej, lecz nie tylko. Po pierwsze, powoływanie (wybór) rządu wyłącznie przez parlament jest rozwiązaniem rzadkim, w Europie odnajdujemy je tyko w Szwajcarii. W Albanii, Bułgarii i Słowenii parlament dokonuje wyboru premiera przyjmując lub odrzucając kandydaturę wysuniętą przez prezydenta, a następnie zaproponowanego przezeń rządu. Niemiecki Bundestag, fińska Eduskunta i szwedzki Riksdag dokonują tylko wyboru premiera, który następnie samodzielnie konstruuje gabinet. Najczęstszą formą udziału parlamentu w tworzeniu rządu jest WOTUM ZAUFANIA. Ważnym uprawnieniem kreacyjnym części parlamentów jest prawo wyboru prezydenta. Przysługuje ono legislatywom Czech, Estonii, Łotwy, Niemiec, Węgier, Włoch. Do kompetencji niektórych parlamentów należy te z wybór rzecznika praw obywatelskich. . Niektóre parlamenty ( Chorwacja, Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Portugalia, Węgry) wybierają wszystkich członków sądu konstytucyjnego. Wśród funkcjonariuszy publicznych znajdują się także prezesi banków centralnych ( Estonia, Polska, Rosja, Słowenia, Ukraina) oraz szefowie instytucji kontroli państwowej (Polska, Rosja, Słowenia, Ukraina, Węgry).

Funkcja kontrolna :

• wotum zaufania - jest to uchwała Sejmu wyrażająca poparcie dla rządu oraz prowadzonej przez niego polityki;

• wotum nieufności - jest to uchwała Sejmu odmawiająca poparcia dla rządu i jego polityki bądź też dla konkretnego ministra; prowadzi do dymisji rządu; wotum nieufności jest uchwalane większością bezwzględną głosów;

• absolutorium - jest to szczególny akt, uchwalany przez Sejm, który stwierdza zgodność działań rządu w danym roku z ustawą budżetową oraz finansowymi planami państwa; co roku rząd ma obowiązek przedstawienia sprawozdania z wykonania budżetu Sejmowi; Sejm ma obowiązek ustosunkować się do niego w terminie 2 miesięcy od daty jego złożenia (złożenie sprawozdania następuje w terminie do 6 miesięcy po zakończeniu roku budżetowego)

• zapytania i poselskie interpelacje - są to formy zwracania się posła do członków rządu w sprawie udzielenia informacji w określonej sprawie; zapytany minister ma obowiązek udzielenia odpowiedzi; interpelacje składane są na piśmie, a odpowiedź też winna mieć taki charakter (musi być udzielona w terminie 21 dni); odpowiedź może mieć charakter ustny, wówczas jest wygłaszana na posiedzeniu Sejmu.

9. Porównanie podstawowych modeli egzekutywy (geneza, kompetencje, relacje wewnętrzne i z innymi organami, konsekwencje dla systemu politycznego)

Władza wykonawcza to uprawnienie do wykonywania kluczowych rozstrzygnięć politycznych.

W niektórych państwach europejskich (Cypr, Francja, Rosja, Ukraina) podmioty realnej władzy wykonawczej pochodzą z bezpośrednich wyborów. W pozostałych rządy są konsekwencją elekcji parlamentarnych i funkcją wyłonionego w ich wyniku układu sił w parlamencie. Jeżeli przywódcą jest wyłaniany w wyniku wyborów powszechnych prezydent, mamy do czynienia ze stabilizacją przywództwa, pomijając okoliczności nadzwyczajne może ono zostać zakwestionowane jedynie w wyniku kolejnej elekcji. Jeśli przywódcą jest premier jego siła jest zależna nie tylko od poparcia, jakim się cieszy wśród wyborców, ale też wśród członków własnej partii, często zaś od uznania koalicyjnych partnerów. Dotyczy to zwłaszcza krajów postkomunistycznych, w których reguły tej walki dopiero się kształtują, a konflikty pomiędzy premierem i prezydentem stanowią codzienność polityczną.

Podmioty władzy wykonawczej mogą być kolegialne albo jednoosobowe. Grupę pierwszą tworzą gabinety, solidarnie odpowiadające za swą działalność przed parlamentem. Do grupy drugiej zaliczamy monarchów, prezydentów i premierów, choć zakres ich władzy bywa zróżnicowany.

Egzekutywa może mieć charakter monistyczny ( Cypr, USA - prezydent), bądź dualistyczny ( prezydent oraz rząd z premierem na czele). Dualistyczną strukturę władzy wykonawczej różnicują sposób obioru prezydenta ( wybór powszechny lub parlamentarny) oraz relacje między rządem a prezydentem. Mogą one przybrać postać faktycznej dominacji prezydenta (Francja, za wyjątkiem okresów koabitacji, Rosja, Ukraina), równoległej aktywności prezydenta i rządu ( Grecja, Francja w okresach koabitacji, Portugalia, Włochy, Litwa, Polska, Rumunia, bądź też faktycznej dominacji rządu ( Austria, Finlandia po 1999, Irlandia, RFN, Czechy, Estonia, Łotwa, Węgry).

GŁOWA PAŃSTWA:

• Monarcha, prezydent

• Jeżeli nie występuje równocześnie w charakterze szefa rządu - nie odpowiada przed nikim za podejmowanie decyzji

• Charakter symboliczny ma większość uprawnień głowy państwa ( odznaczenia, prawo ułaskawiania) lub formalny ( ceremonialne powierzanie misji utworzenia rządu osobie delegowanej przez partię, który wygrała wybory)

• Rola umacniania jedności społeczeństwa

• Hiszpania - król jako symbol jedności i trwałości państwa

• Politycznie neutralny

• W Rosji ma prawo określania podstawowych kierunków polityki wewnętrznej i zewnętrznej

• Symboliczna wladza prezydenta w RFN, Czechach, Estonii, Łotwie, Słowacji, na Węgrzech

• Supremacja prezydentów Cypru, Rosji, Ukrainy do2004 r.

• Republiki semiprezydenckie - Francja, Finlandia do 1999, Rumunia

• Parlamentaryzm z korygującą prezydenturą - Włochy, Austria Portugalia, Grecja, Islandia, Bułgaria, Litwa, polska, Słowenia

• Wymóg uzyskania co najmniej bezwzględnej, a niekiedy kwalifikowanej liczby głosów, przesądza o przyjęciu większościowych systemów wyborczych (wyj. Irlandia) → dotyczy to sytuacji jak prezydenta wybiera parlament i też jak jest wybrany w wyborach powszechnych

• Cenzus wieku: Włochy 50 lat, Grecja, Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa Łotwa - 40, Cypr, Irlandia, Austria, Islandia, Portugalia, Polska, Rosja, Słowacja, Ukraina, Węgry - 35. Granicy wieku nie przewiduje konstytucja: Rumunii, Chorwacji i Słowenii

• Długość kadencji: 7 lat - Francja do 2000, Włochy i Irlandia, 6 lat - Austria, Finlandia, Rosja ( od 2008); 5 lat - RFN, Grecja, Cypr, Portugalia, Polska, Bułgaria, Chorwacja, Czechy Estonia, Litwa, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, 4 lata - Islandia, Łotwa

• Jedną reelekcję dopuszcza się w: Finlandii, Grecji, RFN, Portuglii oraz w krajach EŚ-W. Żadnych ograniczeń nie ustanawia konstytucja Francji, Włoch, Islandii i Austrii

• Nieusuwalność z urzędu przed upływem konstytucyjnego terminu

• Swoboda w powoływaniu i odwoływaniu ministrów

• Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

• Głowa państwa może rozwiązać zgromadzenie narodowe w każdym momencie i z dowolnej przyczyny ( nie przed upływem roku i w stosunku do parlamentu pochodzącego z przedtreminowych wyborów)

• Prezydent Rosji może rozwiązać parlament, który trzykrotnie odmówi prezydentowi wotum zaufania dla kandydatai na stanowisko premiera lub dwukrotnie wyrazi wotum nieufności wobec rządu ( art. 111 i 117 konstytucji)

• Prawo wydawania dekretów jest przejawem władzy pozytywnej , prawo sprzeciwu wobec podjętych przez parlament ustaw oznacza władzę negatywną

• Biorąc pod uwagę zarówno uprawnienia wobec parlamentu jak i rządu możemy mówić o silnej lub słabej prezydenturze

• Odpowiedzialność polityczna głowy państwa - monarcha w ogóle nie odpowiada za politykę, jest nietykalny; prezydent ponosi odpowiedzialność wyłącznie za czyny stanowiące naruszenie prawa (wyj. Islandia, Łotwa, slowacja)

• Instytucja kontrasygnaty - podpisywanie aktów prezydenckich przez premiera lub ministra - ta osoba przejmuje odpowiedzialność za daną decyzję

• Liczba uprawnień wykonywanych przez prezydenta bez obowiązku kontrasygnaty (tzw. prerogatywy) jest ograniczona. (wyj. Cypr, Rosja, Ukraina, Francja)

• Austria, Islandia, Rumunia i Słowacja - możliwość pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności politycznej poprzez referendum.

• Litwa, Łotwa - możliwość zdymisjonowania prezydenta przez parlament .

Kompetencje prezydenckie (Polska)

• Kompetencje w stosunku do Rady Ministrów: powoływanie rządu; desygnowanie premiera; przyjmowanie dymisji Rady Ministrów; odwołanie ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności; zwoływanie Rady Gabinetowej (obrady Rady Ministrów pod przewodnictwem prezydenta; powoływana w sprawach szczególnej wagi)

• Kompetencje w stosunku do parlamentu: zarządza wybory parlamentarne; zwołuje pierwsze posiedzenie nowego Sejmu; posiada inicjatywę ustawodawczą; posiada prawo weta zawieszającego w stosunku do projektów ustaw; podpisuje ustawy; zarządza ogłoszenie ich w Dzienniku Ustaw RP; posiada prawo rozwiązania parlamentu (w sytuacjach określonych przez konstytucję)

• Kompetencje w stosunku do władzy sądowniczej: powołuje sędziów; powołuje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego; powołuje Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego; powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego

• Kompetencje w zakresie spraw zagranicznych: reprezentuje państwo na arenie międzynarodowej (razem z premierem i ministrem spraw zagranicznych); ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe; mianuje i odwołuje ambasadorów Polski

• Kompetencje w zakresie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi kraju oraz państwowej obronności: jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych; za pośrednictwem ministra obrony narodowej, sprawuje w czasie pokoju zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi; mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców Sił Zbrojnych; na czas wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych; nadaje stopnie wojskowe; w razie zagrożenia państwa zarządza powszechną bądź częściową mobilizację oraz użycie sił zbrojnych do obrony kraju; posiada organ doradczy do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, którym jest RBN

• Tradycyjne uprawnienia prezydenta:nadawanie obywatelstwa; nadawanie orderów i odznaczeń; prawo łaski; nadawanie tytułów naukowych

RZĄD JAKO INSTYTUCJA WŁADZY WYKONAWCZEJ:

• Kolegialne centrum decyzyjne

• Premier plus ministrowie - ponoszą odpowiedzialność przed parlamentem (niekiedy też przed głową państwa)

• Podejmuje podstawowe rozstrzygnięcia w zakresie polityki wewnętrznej i zagranicznej

• Naturalny moment uformowania rządu - wybory

• Nowy rząd może powstać również między wyborami, gdy premier składa rezygnację. Jej przyczyną może być rozpad koalicji gabinetowej, uwikłanie w skandal, presja głowy państwa, bądź presja ze strony własnej partii.

• Parlament może w każdej chwili uchwalić wobec rządu wotum nieufności - dzieje się tak najczęściej gdy jedna z partii koalicyjnych przechodzi do opozycji i doprowadza do powstania większości parlamentarnej niechętnej dotychczasowemu gabinetowi lub premierowi.

• Rząd może złożyć wniosek o wotum zaufania, które nie uzyska poparcia większości parlamentarnej

• Po takich sytuacjach niekiedy tworzony jest rząd tymczasowy powołany wyłącznie na okres kryzysu politycznego ( Bułgaria, Litwa, Rumunia)

• We Francji, Ukrainie i Rosji przyczyną upadku rządu może być odwołanie premiera przez głowę państwa

• Rząd działa kolegialnie i za swe działania ponosi solidarną odpowiedzialność, która nie wyklucza odpowiedzialności indywidualnej ( premiera czy ministrów)

• Na czele rządu stoi premier ( Niemcy, Austria - kanclerz, Hiszpania, Włochy - prezydent (nazwa))

• Faktycznym zwierzchnikiem rządu może być prezydent ( Cypr, V Republika za czasów de Gaulla)

• Ustawa zasadnicza RFN jako jedyna przewiduje odpowiedzialność indywidualną kanclerza, wobec ktorej odpowiedzialność gabinetu ma charakter wtórny

• Silna pozycja premierów WB czy Grecji - premier może zostać zmuszony do dymisji tylko wtedy gdy rząd jest mniejszościowy.

• Rezygnacja premiera pociąga za sobą dymisję całego gabinetu

• Premier może pełnić funkcję lidera w gabinecie - WB, Grecja, Portugalia i Hiszpania ( P i H z zastrzeżeniami)

• Ograniczenia działalności premiera - pośrednia zależność od woli wyborców i bezpośrednia od woli własnej partii i ewentualnych partnerów koalicyjnych.

• Wzmocnieniu funkcji premiera służy przede wszystkim konstruktywne wotum nieufności, obowiązku połączenia decyzji o zdymisjonowaniu szefa rządu z powołaniem jego następcy. (RFN, Grecja, Hiszpania, Polska, Węgry)

Rolę premiera wyraźnie podkreśla Konstytucja RP w art. 148: PREZES RADY MINISTRÓW:

• reprezentuje Radę Ministrów,

• kieruje pracami Rady Ministrów,

• wydaje rozporządzenia,

• zapewnia wykonywanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonywania,

• koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów,

• sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym w granicach i formach określonych w Konstytucji i ustawach,

• jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej,

• kieruje merytoryczną działalnością Rady Ministrów,

• ponosi odpowiedzialność polityczną,

• decyduje o składzie Rady Ministrów,

• posiada kompetencje generalne - do jego zadań należy wszystko to co nie jest zastrzeżone dla innych organów (tzw. domniemanie kompetencji),

• jest podstawowym łącznikiem administracji rządowej,

• dokonuje obsady personalnej szeregu organów administracji rządowej,

• nadzoruje organy centralne i terytorialne administracji rządowej,

• nadzoruje samorząd w granicach określonych w konstytucji i ustawach.

Kompetencje Rady Ministrów:

• prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej (art. 146 ust. 1 Konstytucji),

• kieruje administracją rządową (art. 146 ust. 3 Konstytucji),

• w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach, na podstawie art. 146 ust. 4 Konstytucji, w szczególności:

• zapewnia wykonanie ustaw,

• wydaje rozporządzenia,

• koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej,

• chroni interesy Skarbu Państwa,

• uchwala projekt budżetu państwa,

• kieruje wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu,

• zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa oraz porządek publiczny,

• zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa,

• sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi,

• zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe,

• sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określa corocznie liczbę obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej,

• określa organizację i tryb swojej pracy.
  

Do Rady Ministrów należą sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych oraz samorządu terytorialnego (art. 146 ust. 2 Konstytucji).

Członkowie Rady Ministrów (również Prezes) ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu za:

• naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania (art. 156 ust. 1 Konstytucji),

• popełnienie przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem.
  

Odpowiedzialność konstytucyjna ma charakter indywidualny, egzekwować ją można tylko od każdego członka Rady Ministrów z osobna.

Pozycja rządu, podobnie jak głowy państwa, zależna jest od przyjęcia określonego systemu rządów.

• W systemie prezydenckim rząd ma charakter nieformalny, ponieważ jest organem pozakonstytucyjnym. W skład rządu wchodzą stojący na czele poszczególnych departamentów sekretarze, których mianuje prezydent. Może on ich w każdej chwili odwołać.
  Władza wykonawcza jest w dużym stopniu niezależna od władzy ustawodawczej. Ta ostatnia koncentruje się na tworzeniu prawa, a kompetencje głowy państwa uległy znacznemu rozszerzeniu. Prezydent na równi z parlamentem jest przedstawicielem narodu. Jest od wyłaniany w drodze wyborów powszechnych. Sprawuje funkcję głowy państwa i szefa administracji.

• W systemie parlamentarnym rząd, składający się z premiera i ministrów, posiada rzeczywistą władzę rządzenia i prowadzenia polityki państwa. Rząd powoływany jest zwykle przez głowę państwa, jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, musi więc reprezentować jego większość. Zwykle premierem zostaje lider partii, która wygrała wybory. Rząd jest powoływany przez prezydenta na wniosek premiera. Aby móc sprawować swoją funkcję rząd musi otrzymać wotum zaufania od parlamentu. Z chwilą gdy rząd nie otrzyma wotum zaufania musi podać się do dymisji. Za swoją działalność rząd ponosi solidarnie odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Ten sprawuje wobec rządu funkcję kontrolną. W ramach systemu parlamentarnego można wyróżnić trzy rodzaje stosunków wewnętrznych w rządzie:

• system kolegialny, w którym premier nie posiada wewnątrz rządu szczególnej pozycji, jedynie przewodniczy posiedzeniom rządu, na których wspólnie podejmuje decyzje państwowe,

• system gabinetowy, w którym premier stoi na czele rządu, jest jego organem kierowniczym, określa kierunki polityki państwa, wskazuje kandydatów na ministrów. Rząd z premierem na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem,

• system kanclerski, w którym ministrowie są podporządkowani kanclerzowi, jedynie kanclerz ponosi odpowiedzialność polityczną za działalność rządu przed parlamentem, lecz jest ona realizowana tylko przez instytucję konstruktywnego wotum nieufności.

• W systemie półprezydenckim powoływany przez prezydenta rząd odpowiada politycznie przed parlamentem. Pracami rządu kieruje premier, ale często rząd działa w ramach linii politycznej prezydenta, aktywnie uczestniczącego w rządowych pracach i mającego dominujący wpływ na jego funkcjonowanie.

• W systemie parlamentarno- gabinetowym rząd jest wybierany, kontrolowany, odwoływany przez parlament, jemu podporządkowany i jemu odpowiedzialny. Dlatego też bywa nazywany komitetem wykonawczym parlamentu.

W państwach demokratycznych występują dwie procedury kształtowania rządu:

• parlamentarna - charakterystyczna dla systemu parlamentarno- gabinetowego i systemu parlamentarno- komitetowego. W systemie parlamentarnym głowa państwa mianuje premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu, jego skład zależy od większości parlamentarnej.

• pozaparlamentarna- stosowana w systemie prezydenckim, gdzie decydujący głos o składzie rządu należy do prezydenta.

10. Sądownictwo powszechne a kontrola konstytucyjności prawa (pozycja ustrojowa, zasady, struktura, funkcja w systemie politycznym)

WŁADZA SĄDOWNICZA:

• Nie tworzy norm prawnych, rozstrzyga o ich zastosowaniu w sytuacjach konfliktowych. W ten sposób 3 wladze tworzą system władzy publicznej (L, E, S)

• Zasada rządów prawa w krajach demokratycznych

• Jest atrybutem silnego państwa, stanowi fundament nowoczesnej demokracji

• Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i stosowanie prawa, to ogół uprawnionych organów do realizacji dóbr publicznych i posiadających monopol na rozstrzyganie sporów prawnej natury

• Sądy powszechne, sądy powoływane w jednostkach podziału terytorialnego, oraz stojący na ich czele SN lub dodatkowo najwyższy sąd administracyjny lub apelacyjny.

• Istotą wymiaru sprawiedliwości jest rozpatrywanie i rozstrzyganie sporów prawnych przez organ w sposób niezaangażowany, który realizuje prawo obywatela, grupy społecznej lub instytucji do sądu

• Stosowanie prawa to orzekanie o prawnej kwalifikacji stanów faktycznych i decydowanie o tym, która norma prawna ma zastosowanie w konkretnej sytuacji.

Cechy władzy sądowniczej:

• Charakter REAKTYWNY (musi być impuls żeby było działanie)

• NIEZAWISŁOŚĆ - czyli wyłączenie sądów spod bezpośredniej ingerencji środków decyzyjnych i prezentowanych stanowisk, opinii, poglądów

• NIEZALEŻNOŚĆ od władzy ustawodawczej i wykonawczej

• Sędzia powinien być niezależny od stron sporu i od przełożonych

• Atutem władzy sądowniczej jest jej stałość i niepodleganie fluktuacjom opinii publicznej

• Lokuje się poza tzw. „rynkiem politycznym”

• Funkcja APOLITYCZNEGO GWARANTA WOLNOŚCI I PRAW JEDNOSTKI

• Polega na podejmowaniu rozstrzygnięć wiążących strony konfliktu powstałego na tle dostępu do władzy, sposobu jej sprawowania czy też egzekwowania odpowiedzialności rządzących za swe poczynania, w sytuacjach dających sądowi możność faktycznego wyboru. W rękach sądu leży bowiem prawo do uznania:

1. Decyzji politycznych za zgodnie lub niezgodne z konstytucją

2. Funkcjonariusza publicznego za winnego lub niewinnego naruszenia prawa

3. Wyników wyborów za ważne lub nieważne

4. Działalność partii politycznej za nie zagrażającą lub zagrażającą demokratycznemu ładowi politycznemu

5. Działań administracji państwowej za nie naruszające lub naruszające wolność i prawa obywatelskie

Sądowa kontrola konstytucyjności prawa

• Judicial review

• Sąd jako „strażnik konstytucji”

• Idea narodziła się w Ameryce, w początku XIX, treścią orzeczenia SN USA z 1803 było ustanowienie zasady, że w przypadku niezgodności ustawy z konstytucją, każdy sąd ma prawo odmówić jej zastosowania.

• W dwudziestoleciu międzywojennym judicial review przedostała się do europejskiego porządku prawnego ( jako pierwsza Austria 1920), po II WŚ kontrola konstytucyjności stała się standardem w całej Europie.

• Zdecentralizowana kontrola sądów powszechnych (przyjęta po 1803 w USA) - model amerykański opiera się na założeniu, że każdy sąd, który zetknie się ze sprzecznością normy niższego rzędu z normą konstytucyjną jest zobowiązany zastosować w sprawie, która stanowi przedmiot rozstrzygnięcia - tę ostatnią.

• Kontrola konstytucyjności ma więc charakter konkretny ( realizuje się tylko podczas i z okazji procesu sądowego w konkretnej sprawie) jak i względny ( jej skutki odnoszą się wyłącznie do stron procesu)

• Scentralizowana kontrola sprawowana przez wyodrębnione trybunały - jej istotą jest powierzenie abstrakcyjnej kontroli norm specjalnym organom, działającym poza systemem sądownictwa powszechnego. Noszą one miano trybunałów, sądów, bądź rad konstytucyjnych. Skutkiem jest całkowite unieważnienie aktu uznanego za sprzeczny z konstytucją. Oznacza niemożliwość stosowania go w jakiejkolwiek sprawie, a nie tylko w tej , której bezpośrednio dotyczy. Żaden podmiot władzy sądowniczej nie może badać sprawy z urzędu, jest ono wyłącznym rezultatem zewnętrznej inicjatywy. Posiada ją mniejszość parlamentarna, szef rządu i głowa państwa

• Trybunały konstytucyjne są wyodrębnionym podsystemem władzy sądowniczej i nie podlegającym niczyjemu zwierzchnictwu. Sędziowie sądu konstytucyjnego powoływani są w inny sposób niż pozostali sędziowie. Wpływ na ich skład ma większość parlamentarna, choć niekiedy dzieli go z prezydentem. Obowiązuje zasada kadencyjności (od 8 chorwacja do 12 rosja Słowacja Węgry). W Estonii powoływani są na stałe.

• Grupa państw o silnej ochronie konstytucyjności - USA, Niemcy, Belgia, Francja, średnia - Austria, Hiszpania, Włochy, słaba - Dania, Norwegia, Szwecja, Grecja Portugalia. W WB, Holandii., Luksemburgu sądowa kontrola konstytucyjności nie istnieje.

• Przykłady - niegodny z konstytucją Dekret Borysa Jelcyna z 1993 o rozwiązaniu dumy państwowej, 1993-1998 niekonstytucyjna decyzja premiera Mecziara w Słowacji.

*******************

COMMON LAW (dosł. z j. ang. "prawo wspólne", pl. "prawo zwyczajowe") - porządek prawny charakterystyczny dla krajów anglosaskich (m.in. krajów wchodzących w skład Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii). Termin ten używany bywa w czterech różnych znaczeniach:

1. w znaczeniu pierwotnym common law oznaczało prawo tworzone od XII w. w Anglii pod auspicjami alternatywnego systemu sądownictwa, które opierało się na argumentacji odwołującej się do tradycji, zwyczaju oraz precedensu (sposobu, w jaki pewnego rodzaju przypadek już rozstrzygnięto). Takie common law przeciwstawiano regułom słuszności (equity);

2. prawo tworzone przez sądy na zasadzie precedensu, i przeciwstawiane prawu stanowionemu (statutory law). Uzasadnienie decyzji sędziowskiej w common law jest zawsze kazuistyczne i odwołuje się do szczególnych okoliczności sprawy.

3. całość systemu prawnego krajów anglosaskich;

4. typ systemu prawnego charakterystycznego dla krajów anglosaskich i przeciwstawianego systemom prawa Europy kontynentalnej, cechujący się brakiem oddzielenia stosowania prawa od jego stanowienia oraz świadomym i celowym oparciem norm prawnych i rozstrzygnięć sądowych na wcześniejszych precedensach;

Gdzie występuje?:

Wielka Brytania, Stany Zjednoczone (bez Luizjany), Kanada (wyjątkiem Quebec, gdzie dominuje civil law), Australia, Nowa Zelandia, Indie, Hongkong, Nigeria, niektóre kraje Afryki Zachodniej, jednak w większości afrykańskich krajów postkolonialnych funkcjonują systemy mieszane.

Podstawowe zasady common law:

W common law prawo precedensowe jest tworzone w drodze wyroków sądowych. Różnią się one od orzeczeń prawa kontynentalnego przede wszystkim tym, że inaczej niż w systemie kontynentalnym stanowią one oficjalnie źródło prawa powszechnie obowiązującego.

Anglosaski precedens składa się z dwóch elementów:

• ratio decidendi - wiążące propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych

• obiter dictum - propozycje rozstrzygnięcia kwestii prawnych nie mających kluczowego znaczenia dla sprawy.

Ratio decidendi stanowi z zasady reguła precedensu, która następnie służy za podstawę prawną przy rozstrzyganiu podobnych przypadków w przyszłości. Jest ona wiążąca dla sądów niższej instancjioraz dla sądów apelacyjnych, które ją ustanowiły tak długo, dopóki nie zostanie unieważniona. Nie jest natomiast z zasady wiążąca dla Sądów Najwyższych. Szczegółowo zasady związania określa zasada stare decisis i różni się ona w szczegółach w zależności od poszczególnych stanów jak i części Zjednoczonego Królestwa.

Z kolei obiter dictum, mimo iż nie posiadają mocy wiążącej stanowią cenną pomoc dla późniejszych sędziów, a w przypadku gdy pochodzą od sądów najwyższej instancji wpływają faktycznie na kształt przyszłego prawa.

Precedens nie jest jednak niewzruszalny. Po pierwsze reguła precedensu może ulec zestarzeniu w związku ze zmianami zachodzącymi w życiu i moralności społeczeństwa. Po drugie w przypadku Wielkiej Brytanii istnieje zawsze ryzyko powstania sprzeczności precedensu z prawem Wspólnoty Europejskiej. Ponadto istnieją również instytucje takie jak distinguishing oraz overruling. Overruling oznacza unieważnienie precedensu i może być dokonane tyko przez sąd niezwiązany unieważnianym precedensem. Natomiast distinguishing jest możliwe, wtedy gdy sąd orzekający stwierdzi istnienie rozbieżności pomiędzy stanem faktycznym bieżącej sprawy a okolicznościami faktycznymi jakie miały miejsce w sprawie precedensowej. Co więcej, z distinguishing może skorzystać każdy sąd nawet taki, który jest związany precedensem. Z kolei w sytuacji gdy dla aktualnie rozstrzyganej sprawy brak jest wiążącego precedensu mówi się, że mamy do czynienia z tzw. case of first impression (sprawą jeszcze nierozpoznaną), co uprawnia orzekającego w niej sędziego do rozstrzygnięcia jej bądź w oparciu o własne poczucie sprawiedliwości (common sense), bądź poprzez analogię do innych spraw precedensowych.

Jeśli chodzi o wpływ prawa stanowionego na kształtowanie common law, to akty prawa stanowionego, które stanowią odbicie angielskiego common law, są z reguły interpretowane w świetle jego tradycji, co sprawia, iż szereg kwestii pozostaje nierozstrzygniętych, gdyż zawsze pojmuje się je tak, jak tego wymaga wcześniejsze prawo precedensowe i zwyczaj. Łatwo zaobserwować to na przykładzie prawa karnego, które w Anglii wciąż pozostaje domeną common law, podczas gdy w wielu stanach USA zostało całkowicie skodyfikowane. Kodyfikacja common law nie reguluje na ogół nowych przypadków, a tylko porządkuje istniejący materiał normatywny, pochodzący z prawa precedensowego i dlatego to ostatnie pozostaje środkiem do jego wykładni. Z tego powodu także współcześnie w amerykańskich szkołach prawniczych uczy się, jak rozstrzygano sprawy karne w sądach angielskich w 1750.

Inaczej interpretuje się ustawy wydawane w zupełnie nowych obszarach regulacji. Mogą one być nowatorskie i wprowadzać nowe podstawy skarg sądowych. Jako przykład może posłużyć odpowiedzialność za wrongful death; na tej podstawie niektóre osoby, zwykle małżonek, dziecko lub spadkobierca, mogą żądać odszkodowania od sprawcy w imieniu zmarłego. Taki delikt nie istnieje w tradycyjnym common law i dlatego na terytoriach, na których nie obowiązuje odpowiedni akt prawny, sąd nie przyjmie pozwu opartego na tej podstawie. Sądy generalnie interpretują normy ustawowe wąsko, tzn. ograniczając się tylko do tego, co zostało w nich wyraźnie przewidziane. Uznaje się prymat ustawodawcy w określeniu zakresu dopuszczalnego stanowienia prawa przez sędziów, z ograniczeniem przez "wyższy porządek", określany normami konstytucyjnymi.

Pierwszym kompleksowym traktatem opisującym common law było dzieło "Commentaries on the Laws of England", autorstwa sędziego Williama Blackstone'a, opublikowane w latach 1765-1769. W Stanach Zjednoczonych wielką popularnością i uznaniem cieszy się do dziś dzieło sędziego Sądu Najwyższego Olivera Wendella Holmesa Jr. "The Common Law", które stało się klasyką przedmiotu. Wiedzę o różnych zagadnieniach prawnych w poszczególnych jurysdykcjach stanowych gromadzi "Corpus Iuris Secundum".

W sprawach cywilnych w common law zwykło się wyróżniać prawo deliktów oraz prawo kontraktów. Współcześnie w Stanach Zjednoczonych nie obejmuje ono już norm karnych, gdyż te od końca XIX stulecia były sukcesywnie kodyfikowane.

---