1.Metodologia nauki mówi o dwóch tradycjach euklidesowo-kartezjańskiej i babilońskiej (stoickiej). Czym one różnią się i jakie ma to znaczenie dla nauki ekonomicznej? Tradycja euklidesowo-kartezjańska (aksjomatyczno-dedukcyjna) - w tej tradycji mieści się myślenie redukcyjne, określane czasem jako atomizm, a polegające na dzieleniu badanego obiektu na coraz mniejsze części. Występuje tu również dualizm, a więc skłonność do dwoistego ujmowania zagadnień, jak np. prawda - fałsz, logiczne - nielogiczne, pozytywne - normatywne. Tradycja babilońska (talmudyzm i stoicyzm) została zrodzona przez filozofów stoików i doktrynę religijną judaizmu, opartą na wykładzie talmudu babilońskiego, jest to próba wyjaśnienia świata bez emocji, w zgodzie z przyrodą i rozumem oraz podkreśleniem znaczenia norm moralnych w życiu człowieka. Różnice - uznaje się występowanie praw logiki wyłącznie w ramach podukładu, zamiast atomizmu stosuje się holizm, ujęcie całościowe badanego zagadnienia. Z tej teorii wychodzi, że w rzeczywistości trzeba liczyć się z błędami przez niepewność.

2. Podaj definicje historii myśli ekonomicznej i doktryny ekonomicznej. Czym różnią się pojęcia `obiekt' i `przedmiot' w nauce ekonomicznej? Historia myśli ekonomicznej jest dyscypliną naukową w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłość myśli ekonomicznej, opisuje ją i poszukuje prawidłowość służących praktyce gospodarczej. Obiekt jest pewną cząstką rzeczywistości, wyodrębniona przez obserwatora. Od zdolności obserwatora zależy jasna identyfikacja, tak jak ustalenie tożsamości obiektu i jego wyodrębnienie w wysoce złożonego świata zjawisk. Program badawczy, który obok obserwatora (jest w sumie przez niego realizowany) również identyfikuje i ustala tożsamość obiektu i jego wyodrębnienie z wysoce złożonego świata zjawisk. Ten program badawczy jest właśnie przedmiotem dyscypliny naukowej.

3. Jaką rolę w koncepcjach myślicieli antycznej Grecji przepisywano instytucji państwa (polis)? Polis (miasto-państwo) odgrywa główną rolę w całym układzie antycznej Grecji. Polis był wspólnotą skupioną wokół umocnionego centrum władzy i obejmującą stosunkowo mały obszar (np. Ateny - 3,5 tyś. km2). Mała odległość od centrum pozwalała zwoływać wszystkich dorosłych (nie dotyczyło to niewolników)obywateli na zgromadzenia w celu omówienia spraw państwa.

4. Gospodarka rolna w ujęciu Ksenofonta i Katona. Podobieństwa i różnice. Ksenofont stwierdził, że ani pieniądza, ani srebra nigdy nie jest za dużo, lecz popyt na produkty rolników może być ograniczony, a sami producenci mogą stracić pracę i szukać zajęcia w handlu. Dlatego radzi nie tylko kształcić i wychowywać dobrych zarządców i nawet żonę, ale daje także konkretne wskazówki, co do uprawy różnych gleb, prac polowych, młócenia i czyszczenia ziarna sadzenia drzew i winorośli. W odróżnieniu do tego Katon twierdził, że handel jest zajęciem niepewnym, chociaż zyskownym. Dlatego ideałem jest `vir agricola' (roztropny mąż, dobry rolnik i gospodarz) lub `vir bonus' (człowiek powinien podjąć się służby publicznej a nie wzbogacać się). Według niego powinno się zwracać uwagę na warunki glebowe, mikroklimat, oddalenie od rynków zbytu i możliwości transportu. Ma dwie alternatywy podczas uprawy - drzew oliwkowych i winorośli (nakład pracy, siły pociągowej zwierząt i koszty wynajmu obcych rolników - konkurencja).

5. Opisz istotne cechy doktryny ekonomiczne Arystotelesa, zwracając uwagę na jego analizę procesu wymiany. Teoria wymiany, która uwzględnia wymóg sprawiedliwości rozdzielającej, tak jak proporcjonalnej w ujęciu geometrycznym. Arystoteles uznaje wymianę za warunek i spoiwo utrzymywania się wspólnoty państwowej. Każe odróżniać pojęcie odwetu - niesprawiedliwego, od pojęcia opłaty - sprawiedliwego odwzajemnienia się w procesie wymiany. Jednak opłata nie jest odwzajemnieniem się równym na równe, ale świadczeniem proporcjonalnym (sprawiedliwość). Według niego pieniądz nie może rodzić pieniędzy (sztuka takiego zarobkowania jest sprzeczna). Gromadzenie dóbr materialnych jako majątku gospodarstwa domowego jest zajęciem godnym, nawet jeśli korzysta się z handlu. Ma ona przy tym wyraźne granice, podczas gdy gromadzenie pieniędzy, wynikające z prostej chciwości, nie ma granic.

6. Jaki wpływ wywierała etyka wczesnego chrześcijaństwa na koncepcje społeczne-ekonomiczne patrystyki? Przez etykę został potępiony pogoń za bogactwem, lecz było ono potrzebne, aby spełniać dobre uczynki. Nie trzeba kochać bogactwa, lecz stawiać je wyżej niż biedę. Lichwiarzy są krwiopijcami, nieuczyniono jednak zmian dla niewolników (tylko uznanie człowieczeństwa i kara za zabicie go). Przez etykę ludzie starali się wyrzeczyć pogoń za bogactwem.

7. Przedstaw główne cechy doktryny społeczno-ekonomiczne Tomasza z Akwinu, a zwłaszcza jego koncepcje ceny sprawiedliwej. Struktura poglądów ekonomicznych kanonistyki żąda ekwiwalentnego wynagrodzenia za nakłady pracy (dwa czynniki - ilościowy [miara w czasie] i jakościowy [opis]) i usługi. Teoria przeciwstawia procent zasadzie sprawiedliwości, a teoria pieniądza żąda uwzględnienia tez dotyczących stosunków społecznych. Podstawą teorii własności jest teza o tej instytucji jako środka osiągnięcia zbawienia wiecznego (własność jest także odbiciem prawa naturalnego w prawie pozytywnym. W duchu arystotelizmu i patrystyki Tomasz z Akwinu rozwijał teorię stosunków społecznych, adaptując ją na potrzeby ustroju feudalnego i jego głównej instytucji (poddaństwo). Nie trzeba już było wyjaśniać statusu niewolnika, ale masy przywiązanej do ziemi chłopów i liczne warstwy biedoty (również równość przed Bogiem). Urodzenie się w niższym stanie jest karą za grzech pierworodny, lecz podporządkowaniem sobie człowieka jest odbiciem porządku naturalnego. Wszystkie teorie legły u podstaw teorii ceny sprawiedliwej (zasada ekwiwalentności wymiany): cena sprawiedliwa to cena równa wartości towaru (ekwiwalentność wymiany odpowiada równości wymienionych dóbr). Pojawia się kwestia jak określić i zmierzyć wartość.

8. Omów ewolucje nauki o pieniądzu i procencie, która dokonała się u schyłku średniowiecza. U schyłku Średniowiecza rozpowszechniła się operacja kredytowa kupna-sprzedaży renty. Np. właściciel nieruchomości zaciągnął pożyczkę pod jej zestaw spłacając dług ratami rocznymi (stopa procentowa wynosiła przez długi czas 10%, a w XV w spadła na 6-8%). Nastąpiło przekształcenie zgromadzonych pieniędzy w kapitał (później rozciągnął się też procent od pożyczki). Pieniądz stał się nie tylko pośrednikiem w wymianie, lecz także źródło przynoszące konkretny zysk. Poczym pojawiły się coraz to nowe monety (psucie monety, skutki - utrudnienie w wymianie, utrata zaufania w pieniądz, odpływ złota i srebra w kraju, przepływ fałszywych pieniędzy, upadek handlu zagranicznego, handel wewnętrzny bogaci nieuczciwych). Dlatego ustalono, że biciem monety zajmować się będzie władca państwa. Mikołaj z Oresme (1360 r.) głosił, że podstawą polityki pieniężnej powinna być użyteczność monety jako środka wymiany (poręczna, lekka, z substancji kosztownej i rzadkiej). Nowe ujęcia ceny sprawiedliwej - Antonin z Florencji: trzy stopnie ceny sprawiedliwej (niższy, gdy występuje wymiana ekwiwalentna; średni, gdy występuje transakcja gotówkowa; wyższy, gdy występuje zapłata późniejsza); Bernard ze Sieny: uwzględnienie w cenie sprawiedliwej - wkład kwalifikacji, rzadkość, indywidualne gusty; Gabriel Biel: uwzględnienie w cenie konieczność, popyt, ryzyko, troski, trud pozyskania, możliwe szkody.

9. Przypomnij treść utopii społecznych Morusa, Campanelli i Bacona. Według Morusa (1478-1535) w państwie Utopii nie ma własności prywatnej i osobistej (-racjonalna organizacja produkcji i podziału). Podstawową jednostką społeczną jest rodzina (40 osób), gdzie połowa pracuje na roli, a druga w rzemiośle i obowiązkami się wymieniają. Ciężkie prace wykonują niewolnicy, lecz pracuje się tam 6 godzin dziennie. Gardzi się kruszcami szlachetnymi. Państwo jest federacją miast, na czele których stoją wybieralni książęta. Delegaci miast tworzą senat zarządzającymi sprawami federacji. Campanella (1568-1639) twierdził, że idealne państwo-miasto opiera się na wspólnej własności środków produkcji i konsumpcji. Władzę sprawują mędrcy (jednocześnie kapłani) i kwalifikują obywateli na odpowiedni zawód. Lecz podstawowe decyzje podejmuje ludność. W sumie obowiązuje praca (3-4 godzin dziennie), ale tylko pożyteczna dla miasta. Resztę dnia spędza się na edukację duchową. Handel uprawia się tylko w mieście, chyba że jest coś potrzebne od obcokrajowca. W wizji przyszłego miasta Bacona decydującą rolę ma odgrywać postęp naukowy (fascynacja naukami przyrodniczymi, empiryzmem i utylitaryzmem, badania eksperymentalne) i techniczny. Poza tym powinien być instytut badań naukowych, który świadczy wspólnocie usługi, uczeni instytutu prowadzą skomplikowane eksperymenty, budują maszyny, opracowują technologię.

10. Opisz koncepcje bulionistów i ich krytykę w rozprawach T. Muna. Bulioniści (po ang. złoto lub srebro w sztabach) wprowadzili koncepcję monetarną tzw. ilościową teorię pieniądza. Byli zafascynowani pieniądzem kruszcowym (rewolucja cen i nowa funkcja pieniądza - tworzenie kapitału). `Psucie monety' spowodowało ich zainteresowanie pieniądzem. Thomas Mun stworzył koncepcje aktywnego bilansu handlowego, która występuje w całej okazałości. Według niego kraj powinien eksperymentować wyrobami przetworzonymi, importować powinno się tylko w ramach potrzeby i surowce do reeksportu, do tego trzeba również korzystnie ustalić taryfy celne. Lecz z drugiej strony trzeba dobrze traktować kupców zagranicznych, aby jego koncept działał.

11. Jakie podobieństwa i różnice dostrzegasz w poglądach kolbertyzmu i kameralistyki? Kolbertyzm popiera nauke ekonomiczną, która powinna się zajmować gospodarką makroskali, aby doszło do rozwoju gospodarki narodowej, uzyskać samowystarczalności i ścisłą reglementacje z zagranicą. Powinno się zakładać manufaktury, aby zmniejszyć import, a obywatele powinni być pracowici i zapobiegliwi. Kolbertyzm był polityką protekcjonizmu wychowawczego, ograniczał swoje państwo barierą celną, zakazywał emigracji, rozbudował armię lądową i flotę, podatek `taille' został zmodyfikowany i podporządkował życie społeczno gospodarcze interesom państwa (interwencjonizm)[polityka fiskalna obciążająca głównie chłopów]. Kameralistyka jest systemem poglądów wyrastających na stosunkowo zacofanej strukturze gospodarczej, społecznej i politycznej krajów niemieckich (dziedzictwo po wojnie 30 - letniej). Kamera to izba (urząd) administracji takiej władzy. Postulowano dodatkowe opodatkowanie poddanych w zależności od ich dochodów, stworzono oddzielny fundusz (skarbiec) w wypadku dodatkowych potrzeb władzy. Ustalono reguły życia gospodarczego, podzielono ludność na produkującą i konsumującą. Handel zagraniczny przyniósłby państwu nędze i niepokój społeczny. Te dwa poglądy prowadziły politykę protekcjonalistyczną i próbę odbudowy życia gospodarczego.

12. Czy zasadne jest nazywanie poglądów polskich ekonomistów XVI i XVII wieku mianem `szlacheckiego merkantylizmu'? Folwark w Polsce rozwijał się kosztem ziemi chłopskiej i dzięki coraz wyższej pańszczyźnie. Szlachta pragnęła wykorzystać dobrą koniunkturę i utrzymać handel zbożem w swoich rękach. Stan mieszczański był wciąż za słaby, aby dopominać się o przywileje handlowe. Dość słabe było również rzemiosło i jego organizacje cechowe. W zalążkowym stadium znajdował się system kredytowo-bankowy. Dlatego uważam, że mimo wszystkiego szlachta reprezentowała myśl merkantylizmu, ponieważ reszta społeczeństwa nie miała ani środków ani władzy do jakiejkolwiek reprezentacji. Pojęcie `szlachecki merkantylizm' jest moim zdaniem uzasadniony.

13. Opisz istotę `porządku naturalnego' i teorię produktu czystego w ujęciu fizjokratów. `Porządek naturalny' jest przedstawiony jako trwały fundament, jedynego stanu doskonałego, wynikającego z praw przyrody. Koncepcja porządku naturalnego wywodzi się z filozofii Kartezjusza i Malebranche'a oraz z poglądów głoszonych przez przyjaciół Quesnaya - encyklopedystów. Przyroda rządzi się swoimi prawami, które człowiek poznaje w procesie doświadczenia, w kontakcie z naturą i za pomocą rozumu. Jednostka ludzka ma znaczny obszar `wolności' działania, ograniczony warunkami praw naturalnych człowieka. Przez wolność trzeba rozumieć możliwość zastanawiania się w celu podjęcia rozumnej decyzji na rzecz działania lub jego zaniechania.

14. Jakie walory analityczne miała `Tablica ekonomiczna' F. Quesnaya? Tablica ekonomiczna zapoczątkowała w myśli ekonomicznej nowy rozdział - bada procesy reprodukcji i cyrkulacji produktu społecznego. Teoria tablicy ekonomicznej - a) cyrkulacja między właścicielami a farmerami (produkt do właściciela, pieniądze do farmera); b) transakcja między właścicielami a kasą jałową (np. rzemieślnikami); c) cyrkulacja między kasą jałową a farmerami (kasa kupuje żywność, a farmerzy podwajają swój dochód); d) farmerzy kupują u kasy jałowej potrzebne narzędzia; e) transakcja zakupu surowców u farmerów przez kasę jałową. To był proces reprodukcji prostej, który został zakończony, stan początkowy i końcowy jest taki sam i można wszystkie podpunkty cyrkulacji produktów i pieniądza powtórzyć.

15. Dlaczego idee fizjokratów nie przyjęły się w Polsce? Rolnictwo polskie tkwiło głęboko w strukturze feudalnej, nie miało gospodarstw farmerskich i warstwy dzierżawców-kapitalistów. Chłop egzystował w poddaństwie i pańszczyźnie. Rozbiory przekreśliły przekreśliły ostatecznie nadzieję na przebudowę struktury społecznej. Idee fizjokratyzmu w równym stopniu były przyjmowane przez działaczy społecznych i politycznych. Niekiedy były zwalczone przez zwolenników protekcjonizmu, trzymających się jeszcze tez merkantylizmu i kameralistyki. Dostrzegli oni słabość fizjokratyzmu, zwłaszcza jego nieprzydatność w polskich warunkach. Polski naród nie mógł sobie pozwolić na liberalizm, leseferyzm lub fizjokratyzm, jeśli nie mieli silnego, niepodległego państwa.

16. Przypomnij wkład Williama Petty'ego do budowy zrębów ekonomii klasycznej. Zwróć uwagę na znaczenie jego `arytmetyki politycznej'. Petty wprowadził nową metodę dociekań - statystykę (według niego - arytmetyka polityczna). Wprowadził do badań ekonomicznych metody ilościowej, odwołaniem się do nauk przyrodniczych i akceptacją kauzalizmu, tj. więzi przyczynowo-skutkowej w zjawiskach społeczno-gorpodarczych. W wielu traktatach Patty łączył analizę statystyczną z opisem organizmu państwa i gospodarki kraju, wykorzystają wiedzę o anatomii człowieka, strukturze jego ciała i zachodzących w nim procesach. Statystyka opisowa pozwala m.in. porównywać wielkość i potęgę państw. Centralne miejsca w systemie poglądów ekonomicznych Petty'ego zajmuje jednak teoria bogactwa narodowego, który wyraźnie świadczy o zerwaniu z podejściem merkantylistów (ograniczenie handlu zagranicznego i koncentracja na produkcję własną); teoria pieniądza (potrzebny jest kapitał); teoria wartości (syntetyczny miernik wartości pracy i ziemi) i usunięcie ceny ziemi.

17. Jaką wymowę społeczną mają różne pojęcia teorii wartości przedstawione przez Adama Smitha? Smith prezentuje w swojej teorii wartości swój pogląd na mechanizm wymiany towarów, proces tworzenia i podziału wartości, tworzenia się cen i dochodów. Już z obserwacji procesu wymiany wyłania się dwoiste pojmowanie wartości - jako użyteczności pewnego towaru i jako możliwości nabycia innego dobra. Chodzi o wartość wymienną (określa ceny towarów - wysiłek i trud) i wartość użytkową (o niej decydują czynniki subiektywne kupującego i czynnik obiektywny, jak np. rzadkość danego dobra). Po raz pierwszy została określona teoria wartości oparta na pracy - uwzględnienia procesu produkcji (proces wymiany - wartość powstaje w czasie produkcji, która jest równa wyłożonej tam pracy życia).

18. Porównaj zasady polityki gospodarczej głoszone przez A. Smitha i D. Ricardo. Nad wszystkimi rozważaniami Smitha króluje ogólna zasada wolności gospodarowania, liberalizm wyznaczający państwu skromną rolę w porównaniu z merkantylizmem i bliższy koncepcjom fizjokratów. Doceniał korzyści płynące z handlu zagranicznego, lecz bardziej cenił handel wewnętrzny, który daje najwięcej pracy mieszkańcom kraju i przynosi korzyści warstwie kupieckiej, jego jedynym wyjątkiem w polityce liberalnej była polityka ochronna, która powinna być sterowana przez silną rękę władzy., tj. wymiar sprawiedliwości, administracja publiczna i utożsamienie różnych instytucji użyteczności publicznej. Cztery zasady dobrego opodatkowania: a) proporcjonalne obciążenie podatkami do dochodu; b) określenie kryteriów podatków; c) doskonalenie praktyki ściągania świadczeń; d) pobieranie podatków w formie dogodnej dla podatnika. Ricardo przyniósł ogromne zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne. W przeciwieństwa do Smitha, stosował on konsekwentnie abstrakcję i dedukcję. Ujął on przedmiot ekonomii politycznej. Jeżeli Smith przejął od merkantylistów zainteresowanie przyczynami i siłami tworzącymi bogactwo narodu, to Ricardo postawił w centrum swoich dociekań zagadnienie podziału wytworzonego produktu między trzy klasy społęczne - właścicielami ziemi, kapitalistów i robotników. Jego teoria wartości wynika zrówno z teorii podziału, obejmujące teorię pracy, zysku i renty, procentu, pieniędzy i kosztów komparatywnych. Cała teoria związana jest z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie, co powoduje zmiany w relacjach cen zachodzących w czasie. Użyteczność nie może być miernikiem wartości wymiennej. Ricardo wyjaśnił i usunął z doktryny klasycznej (dogmat Smitha) związane wartości z kosztami produkcji i skrytykował pogląd, że wartość towaru zależy od ilości pracy.

19. Znaczenie teorii rynku Saya dla polityki liberalizmu gospodarczego. Teoria nadania rangę rynku - teza, że podaż stwarza własny popyt, nie może zaistnieć sytuacja nadprodukcji, niezrealizowania części wytworzonej wartości, prowadząca do kryzysu. Odrzucił pogląd o konieczności utrzymania popytu efektywnego jako warunku pełnej realizacji wytworzonego produktu. Jednak zgadzał się, że na rynkach określonych produktów może zaistnieć okresowa nadprodukcja. Reakcja wolnej gospodarki przejawi się w przepływie siły nabywczej na inne rynki i zmieni relację między popytem a podażą w sposób niedopuszczający do powstania kryzysu (podobne zdanie do Smitha).

20. Daj krótką charakterystykę doktryny ekonomicznej J.St. Milla. Według Milla prawa rządzące produkcją opierają się na obiektywnych prawach przyrody i wymykają się spod ludzkiej kontroli. Natomiast prawa podziału są związane z układem instytucji społecznych i można je modyfikować. Odwołuje się on w swym poglądzie na istotę wartości na jednego z ujęć Smitha - wartość rzeczy oznacza ilość innej rzeczy w ogólności, na którą ta pierwsza rzecz jest wymienna. Mill wprowadził do ekonomii pojęcia `statystyka' (pokazuje zjawiska gospodarcze w ich jednoczesnym współistnienia) i `dynamika' (dodaje do statystyki teorię ruchu, ujawniając istotę, prawa i tendencję zachodzących zmian). Mill częściowo przejął schemat ricardiański (wzrost ceny, spadek zysków itp.).

21. Opisz specyfikę krajów niemieckich XVIII i XIX wieku. Znaczenie ruchu zjednoczeniowego w kształtowaniu koncepcji społeczno-ekonomicznych. W pierwszej połowie XIX wieku kraje niemieckie znajdowały się na etapie powolnego przechodzenia od feudalizmu do kapitalizmu. Stosunki poddaństwa występowały głównie w rolnictwie, lecz w przemyśle manufaktury zatrudniono coraz częściej ludzi wolnych. Na drodze do kapitalizmu manufakturowego do kapitalizmu industrialnego barierą były stosunki feudalne w rolnictwie i rozbicie polityczne. W zachodnich rejonach właściciele ziemi nie mieli już tak wielkiej siły, lecz w Prusach pańszczyzna i poddaństwo ciągle się utrzymywały. Typowe dla epoki feudalizmu rozbicie dzielnicowe przybrało na ziemiach niemieckich skrajne formy (ponad 1000). Rodzący się układ społeczny poszukiwał generalnego rozwiązania w ramach zjednoczenia państwa (czynniki, jak naród, religia, kultura, dynastia i armia). Świadomość narodowa rodziła się w atmosferze wielkiego fermentu myślowego, jaki [rzyniosła niemiecka filozofia klasyczna oraz wojna wyzwoleńcza z Napoleonem, a następnie walka o hegemonię między Austrią a Prusami. Odrodzenie narodowe i walka o zjednoczenie przyniosły konkretne efekty - militarystyczne Prusy narzuciły w 1834 r. unię celną aż 18 krajom, pozwoliło to nie tylko hamować inwazję obcych towarów na rynek niemiecki, lecz przyspieszyć rozbudowę ogólno niemieckiej infrastruktury gospodarczej (drogi i kanały).

22. Istota protekcjonizmu wychowawczego w ujęciu F. Lista. Według Lista chronić trzeba głównie przemysł, który pobudzić może rozwój rolnictwa i pozostałych działów gospodarki. List chce stworzyć system na użytek narodu niemieckiego, jego zjednoczenia politycznego i gospodarczego. Podchodził do zjawisk gospodarczych w skali makro oraz na trzymanie się tradycji wiązania teorii z polityką, tj. instytucją państwa. List zamierzał stworzyć system przejściowy, który służyłby potrzebom narodu pozostającego w tyle za innymi pod względem poziomu rozwoju, potrzebom wychowania przemysłowego (cztery istotne składniki systemu - historia gospodarcza: teoria stadiów rozwoju, teoria sił wytwórczych; opis doktryn politycznych; polityka: protekcjonalizm wychowawczy). List chce uniknąć powstania monopolu jednego narodu dysponujące potężnym przemysłem, dlatego List popiera politykę protekcyjną, stosując np. cła `wychowawcze', chroniący słaby jeszcze rodzimy przemysł.

23. Uzasadnienie polityki protekcjonizmu w koncepcjach amerykańskich ekonomistów - H.C. Carey'a i H. George'a. Carey (1793-1879) był czołowym przedstawicielem protekcjonalizmu w Ameryce. Carey skoncentrował się na teorii podziału bogactwa i funkcjonowaniu gospodarki amerykańskiej. Rozszerzył teorię podziału o pozyskiwanie renty gruntowej i stanął na pozycjach harmonii społecznej oraz optymistycznej wizji wygaszania konfliktów klasowych. W teorii wartości opowiedział się za jej wersją kosztową i tworzeniem wartości w procesie wymiany. Protekcjonalizm uskrzydlał wywody Careya odnosząc się do tworzenia warunków rozwoju gospodarki narodowej. Możliwość wykorzystania ogromnych połaci żyznych wiązała się z koniecznością rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej. Carey był zwolennikiem handlu łączącego bezpośrednio producenta z konsumentem. George (1839-1897) krytykował kapitalizm z pozycji drobnego wytwórcy. Podstawowe zło wynika, jego zdaniem, z instytucji własności ziemi i renty gruntowej. Głosił program nacjonalizacji ziemi za pomocą jednego podatku gruntowego, co nadało programowi raczej utopijny charakter. George głosił poglądy eklektyczne, krytykujące klasyczną teorię podziału, ale uznające za słuszną teorię wolnego handlu, zarzucał ekonomii klasycznej negowanie roli instytucji społecznych, czynnika moralnego i szczególnych cech okresu historycznego.

24. Przypomnij główne poglądy Saint-Simona, Fouriera i Owena. Jakie słabości dostrzegasz w koncepcjach socjalizmu zrzeszeniowego? Saint-Simon (1760-1825) głosił program budowy doskonalszego ustroju, w którym prawdziwa władza należeć będzie do ciał kolegialnych i parlamentu (złożonych z najlepszych umysłów klasy industrialnej - rolników, przemysłowców i kupców), a władza monarsza będzie tylko zwornikiem porządku państwowego. Fourier (1772-1837) miał światopogląd opierający się na filozofii idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego stwórcy. Jego zdaniem dotychczasowy rozwój ludzkości hamował namiętności (zmysły, popędy i pasje człowieka, które przyciągają ludzi i ułatwiają tworzenie różnych wspólnot) i dopiero w okresie cywilizacji pojawia się możliwość powstania harmonii w stosunkach społecznych. Do tego są potrzebne organizacje wspólnot - `falangi'. Jest to zrzeszenie producentów i konsumentów, dobrowolnie gospodarujących na farmie, ale w sposób racjonalnie zorganizowany. Zgodnie ze swymi namiętnościami tworzą oni różne zespoły, które pracują i żyją w harmonii. Falanga dzieli się na dwie grupy członków: akcjonariuszy i socjetariuszy (wnoszą tylko swoją pracę, ale oszczędzając mogą się stać akcjonariuszami), lecz nie opiera się na równości majątkowej i komunizmie konsumpcyjnym. Owen (1771-1858) po raz pierwszy używa wyrażenia `socjalizm', jako nazwa nowego i lepszego ustroju socjalnego. Owen twierdził, iż charakter człowieka jest pochodną warunków, w których jest on wychowywany. Eksperymentował on na przypadkach `żywych', zmieniał ilość godzin pracy, walczył z alkoholizmem, wprowadził ubezpieczenia dla załogi od chorób i starości - z tego powodu wzrosła efektywność i wydajność pracy. W kolejnym eksperymencie zamienił pieniądz kruszcowy na pieniądz pracy, lecz nie mógł on konkurować z realnym pieniądzem. Według mnie wszystkie trzy poglądy bazują na myśli utopijnej ich twórców, brak połączenia do realnego świata.

25. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu, głoszoną przez Sismondiego i Proudhona. Według Sismondiego (1773-1842) bogactwem jest produkt pracy - zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany. Bogactwo rośnie szybciej dzięki podziałowi pracy i zastosowaniu maszyn, lecz Sismondi wskazuje na możliwość powstania nadprodukcji - sytuacji, w której zubożałe masy konsumentów nie zapewnią efektywnego popytu na towary wytwarzane przez coraz wydajniejsze maszyny (przyczyny kryzysów w gospodarce kapitalistycznej). Aby zmienić tą sytuację wolna konkurencja powinna przyspieszać postęp techniczny i pauperyzować podstawową warstwę konsumentów. Lecz według Sismondiego państwo powinno się zająć terapią schorzeń ustroju, przywracając równowagę między popytem a podażą oraz właściwe relacje między zjawiskami demograficznymi a gromadzonym bogactwem. Konieczna jest przeto polityka podatkowa obciążająca głównie bogatych i chroniąca drobnych wytwórców. Trzeba popierać i czynić stabilnymi gospodarstwa rodzinne i możliwości awansu robotników do warstwy drobnych wytwórców (ekonomia drobnomieszczańska). Proudhon (1809-1865) - `własność to kradzież'. Usiłował rozwiązać sprzeczność między instytucją własności środków produkcji (właściciel zabiera robotnikowi część jego produktu, która powstała dzięki społecznemu podziałowi pracy) a potrzebą wolności. Likwidacja prywatnej własności zagraża jednak wolności człowieka (ponieważ pojawia się tylko z instytucją wymiany, przeto zniknie ona w procesie racjonalizacji wymiany) - myślenie anarchistów. Likwidacja władzy pieniądza, w obiegu byłyby bony jako środek wymiany.

26. Opisz główne składniki paradygmatu marksistowskiego, zwracając uwagę na rolę w nim materializmu dialektycznego i historycznego. Marksizm jest to naukowy system wiedzy o rzeczywistości, który ma stanowić podstawę światopoglądu oraz ideologię klasy robotniczej. Filozofia (która plasuje się w ramach materializmu - który głosi o materialności świata - jako jednego z dwóch kierunków w rozwoju myśli filozoficznej; drugi kierunek to idealizm, który zajmuje przeciwstawna pozycję do pierwszego), socjalizm naukowy, ekonomia polityczna i ruch robotniczy stanowią trzy źródła marksizmu, które stanowią jej wysoką spójność wewnętrzną. Okazało się, że dialektyka przeniesiona na grunt materializmu jest ogromnie przydatnym narzędziem poznania. Dialektyka jako metoda eksponuje dynamiczne ujmowanie wszelkich zjawisk, występowanie różnych sprzeczności (teza o jedności i walce przeciwieństw) oraz przechodzenie od powolnych zmian ilościowych do gwałtownych jakościowych. Dialektyka została zaakceptowana przez marksizm i występuje w dwóch postaciach. Pierwszą jest materializm dialektyczny, używany czasem jako synonim całej filozofii marksistowskiej, będący światopoglądem i nauczaniem o prawach rozwoju przyrody i społeczeństwa. Drugą postacią, organicznie związaną z pierwszą, jest materializm historyczny, który jest doktryną rozwoju społeczeństwa. Zajmuje się analizą przemian w bazie materialnej ludzkości i wykrywaniem praw powstania, rozkwitu i upadku formacji społecznych. Metoda dialektyczna jest wyjątkowo przydatnym narzędziem do poznawania przemian historycznych.

27. Na podstawie `trójkąta Mengera' przedstaw główną zasadę optymalnego rozdysponowania zasobów. Teoria subiektywnej roli wartości - użyteczność i rzadkość są tylko przesłankami ogólnymi, ponieważ o wartości dobra gospodarczego decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona dokonuje oceny znaczenia, czyli wartość dobra, posługując się znajomością rangi swoich potrzeb i stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera tak rozumianej wartości należy uwzględnić dwa momenty - subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają intensywniejszego zaspokojenia. Zasadą jest również to, że człowiek najpierw zaspakaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia, co przynosi mu poczucie zadowolenia. Drugi moment - obiektywny - określa granice dostępnych zasobów dóbr gospodarczych. Oba momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu gospodarującego, pragnącego maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach ograniczeń. Dzięki `trójkątowi Mangera' można dowieść, że maksymalizację zadowolenia daje kombinacja zakupu dwóch porcji dobra I klasy i jednej porcji II klasy, a optymalne rozdysponowanie dostępnych zasobów wymaga wyrównania krańcowych przyrostów zadowolenia w każdym z dostępnych zastosowań.

Klasa potrzeb	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X
Wskaźnik (ranga)	10	9	8	7	6	5	4	3	2	1
		9	8	7	6	5	4	3	2	1	0
		8	7	6	5	4	3	2	1	0
		7	6	5	4	3	2	1	0
		6	5	4	3	2	1	0
		5	4	3	2	1	0
		4	3	2	1	0
		3	2	1	0
		2	1	0
		1	0
		0

28. Wskaż podobieństwa i różnice w ujęciu i modelach równowagi rynkowej, stosowanych przez Cournota i Walrasa. Cournot (1801-1877) w swoim modelu równowagi podał kolejny wzór: D = popyt efektywny; F = pewna funkcja; p = cena; Uekstr = ekstremum funkcji. D = F (p); Uekstr = [p*F(p)]' = F(p) + pF'(p) = 0; 2F'(p) + pF''(p)<0. Cournot stosował analizę i sformułował prawo popytu, uznając, że wtedy popyt wzrasta, kiedy popyt wzrasta i przyjmuje jako sprawę oczywistą przyjmuje zasadę ciągłości funkcji i ogólne reguły jej badania. Bada relacje między popytem, podażą i ceną w komplikujących się warunkach i sytuacjach: monopolu, duopolu i konkurencji doskonałej. Najpierw trzeba określić ekstremum funkcji (np. utargu), czyli spełnić warunek, aby pierwsza pochodna równała się zeru, a następnie określić maksimum, tj. spełnić warunek, aby druga pochodna była mniejsza od zera. Cournot stał się prekursorem teorii duopolu, objaśniającej współzależność konkurentów w procesie wyznaczania ceny. Walras (1801-1866) twierdził, że wyznaczanie ceny pozwala ustalić równowagę popytu i podaży. Efektywny popyt i podaż określa iloczyn ilości wymienianych dóbr przez ich ceny. Ponieważ wielkością podstawową, i w pewnym sensie przyczynową, jest popyt, przeto wystarczy zająć się ustaleniem zależności funkcjonalnej popytu i ceny. D = popyt na dane dobro (funkcja jego ceny). Da = Fa (pa) i Db = Fb (pb). O = zależności funkcjonalne podaży danego dobra. Da = Oa i Db = Ob

29. Jak można dowieść, że A. Marshall przerzucił pomost między ekonomią klasyczną a marginalizmem? Centralną część doktryny ekonomicznej Marshalla zajmuje się teoria popytu, podaży i równowagi, będąca w znacznej mierze syntezą dorobku ekonomii klasycznej i koncepcji szkół kierunku marginalistycznego. Jak wiadomo, twórcy ekonomii klasycznej przyznawali pierwszeństwo podaży; Menger i Walras eksponowali rolę popytu, a Jevons nawet uznał wartość wymienną za całkowicie zależną od popytu. Marshall znalazł wyjście kompromisowe, wskazując na współzależność popytu, podaży i ceny. Marshall twierdził, że konsument czerpie korzyści w warunkach wolnego rynku. Bieżącą cenę rynkową wyznacza konsument jest skłonny zapłacić cenę wyższą, to ta nadwyżka ceny przynosi mu szczególna rentę. Teoria i prawo podaży zawierają kilka istotnych twierdzeń na temat kosztów produkcji, a wiec i podziału dochodu. Marshall wprowadził, oprócz tradycyjnych trzech czynników produkcji, czwarty - organizacji. Według niego cena musi teraz pokryć koszty stałe i zmienne, nazywa się ją normalną ceną długookresową.

30. Przypomnij koncepcje: `typu idealnego', `ducha gospodarczości' i `stylu gospodarowania', głoszone przez czołowych przedstawicieli historyzmu w Niemczech. `Typ idealny' - to konstrukcja pojęciowa, która odgrywa rolę wzorca potrzebnego do systematyzacji i porządkowania zjawisk oraz opisu pewnej rzeczywistości. Taki typ jest nieostrym zbiorem cech nie występujących w empirii. Do opracowania wzorca pomocne jest rozróżnianie działań gospodarczych. Można mówić o czterech rodzajach takich działań. Pierwszy ma charakter celowo-racjonalny, tj. cel jest osiągany z uwzględnieniem istniejących ograniczeń; drugi ma cechy wartościująco-racjonalne, uwzględnia bowiem wartości etyczne i religijne; trzeci rodzaj obejmuje działania uczuciowe związane z pewnymi stanami emocjonalnymi; czwarty - działania tradycjonalne, tj. płynące z doświadczeń i przyzwyczajeń. `Duch gospodarczości' - jest to siła sprawczej przemian ustrojowych. System gospodarczy wyróżnia trzy składniki, pozwalające badać jego strukturę i morfologię, a mianowicie - ducha formę i technikę. Ducha kapitalizmu cechują zawłaszczanie, konkurencja i racjonalność, formą jest układ wolnych, zdecentralizowanych, rynkowo zorientowanych przedsiębiorstw; technika jest następstwem postępu w celu podnoszenia wydajności produkcji. Drobiazgowa analizę przemian społecznych i gospodarczych, które przyniosły w efekcie system kapitalistyczny. 'Styl gospodarowania' - jest kolejna konstrukcją badawczą opierającą się na charakterystyce postaw osób i wspólnot, która pozwalając zrozumieć konkretne procesu społeczno-gospodarcze, nie kusi się o wykrycie rządzących nimi praw. Pod wpływem zdobywającej wówczas uznanie teorii psychologicznej, tzw. gestaltyzmu, głoszącej tezę o występowaniu w życiu psychicznym pewnych całości - postaci - nie będący tylko sumą elementarnych cech. Pozwalało to wyróżniać w dociekaniach ekonomicznych czyste (ahistoryczne) teorie, historyczne teorie ekonomiczne i historie gospodarczą. Koncepcja stylów gospodarczych układała się w ciąg myślenia w kategoriach typów idealnych, ducha gospodarczości i doktryn uwzględniających stadialny rozwój społeczny.

31. Poglądy Veblena na rozwój społeczno-gospodarczy. Jego krytyka ustroju, zawarta w teorii klasy próżniaczej. Teoria klasy próżniaczej jest podstawowym działem instytucjonalizmu. Veblen (1857-1929) uznaje za podstawę przemian ciągłe doskonalenie techniki i technologii, które przełamują opór tradycyjnych instytucji i tworzą nowe, Veblen doszedł do pesymistycznego wniosku na podstawie obserwacji amerykańskiego społeczeństwa. Świat biznesu może zatem nie tylko hamować ewolucję społeczną, lecz także nawet spowodować regres. Byłby to nowy ustrój - `feudalizm przemysłowy'. Zdaniem Veblena wykształciła się szczególna `kultura pieniężna' (pecuniary culture), w której pieniądz wyznacza pozycję w hierarchii społecznej, nie sprzyjającą instynktowi dobrej roboty. Te zawody, które wynikają z kultury pieniężnej, są podporządkowane klasie próżniaczej. Przedstawiciele świata interesu, nazywani są przez Veblena `kapitalistami przemysłu', to z reguły wielcy finansiści, już wyobcowani ze środowiska zajętego wytwarzaniem dóbr i usług. Ich krzykliwe zachowania, obnoszenie się z bogactwem, ekstrawagancja i ostentacyjna konsumpcja świadczą o pogardzie dla pracy. Właściciele wielu instytucji ekonomicznych mają na celu zysk pieniężny i konsumpcję na pokaz - proces koncentracji i centralizacji kapitału.

32. Commons o roli orzecznictwa sądowego w regulowaniu stosunków gospodarczych. Ogromna rola przepisywana przez Commonsa (1862-1945) działalności legislacyjnej tłumaczy jego postawę wobec tradycji leseferyzmu, panującego w ekonomii neoklasycznej. Nie może on się pogodzić z hasłem, iż państwo ma być tylko stróżem nocnym interesu społeczeństwa, najczęściej tożsamym z interesem bogaczy. Państwo może wiele uczynić dzięki mądrym decyzjom legislacyjnym, ingerujące tym samym w procesy gospodarcze i społeczne. Commons pozostał jednak konserwatystą, nie popierał bowiem metod ingerencji fiskalnej, które już niedługo staną się radykalnym środkiem terapii gospodarczej. Nie wierzył także w możliwości planowania gospodarczego w warunkach demokracji.

33. Znaczenie Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i autonomii Galicji dla rozwoju polskiej myśli ekonomicznej w czasie rozbiorów. Na podkreślenie zasługuje fakt istnienia dwóch ograniczonych tworów państwowych. Pierwszy to Księstwo Warszawskie, powołane do życia wolą zwycięskiego Napoleona i uznane przez siły postępowe kraju za szansę na odzyskanie niepodległości. Warto wspomnieć, że na naszych ziemiach znalazła się armia rewolucyjnej Francji, co sprzyjało przynajmniej zniesieniu poddaństwa, chociaż nie doprowadziło do uwłaszczenia. Namiastka własnego państwa pozwalała na ograniczone działania reformujące administrację kraju i kształcenie fachowców na potrzeby gospodarki. Lecz warto wspomnieć, że bez Szkoły Głównej Prawa i Administracji i Uniwersytetu Warszawskiego nie byłoby najważniejszego osiągnięcia tego okresu, jakim stała się nauka gospodarstwa narodowego w ujęciu Skarbka. Drugi twór - Królestwo Polskie - dawał znacznie mniejsze szanse na obronę naszych interesów narodowych. Wprawdzie namiestnik cara godził się na istnienie narodowego wojska i uprawianie lokalnej polityki gospodarczej, ale Królestwo stanowiło część imperium rosyjskiego i było pozbawione całkowicie atrybutów suwerenności. Nadzieje wiązano z rozwojem własnego systemu oświaty i posiadaniem wyższej uczelni. Tylko w Galicji powstała szansa na uprawnianie nauki ekonomicznej w spolonizowanych uniwersytetach Krakowa i Lwowa. Tam też powstały koncepcje ekonomii `akademickiej' i pojawiły się wielkie nazwiska polskiej myśli ekonomicznej, jak Dunajewski, Czerkawski lub Biliński. W Galicji pojawiła się również koncepcja polskiej szkoły gospodarstwa społecznego.

34. Czy istotnie Fryderyk Skarbek zasłużył na miano `ojca polskiej ekonomii politycznej'? Mimo ciągłych analiz można powiedzieć, że to miano Skarbka (1792-1866) jest słuszne i oddaje należną część temu wielkiemu uczonemu i działaczowi. Skarbek był pierwszym polskim ekonomistą, który opracował tak kompletny i logicznie spójny system poglądów ekonomicznych, który opiera się głównie na ekonomii klasycznej, mające cechy narodowe.

35. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim. Dunajewski (1824-1907) opierał się na ekonomii klasycznej. Był ministrem skarbu państwa Austrii i jego postulaty obejmowały kontrolę banków, wprowadzenie ceł zaporowych i upaństwowienie kolei. Uznawał równorzędność nazw: ekonomia polityczna, nauka gospodarstwa narodowego lub społecznego. Negował możliwość powstania ogólnej nadprodukcji towarów, a źródła zysków upatruje w różnicy między teraźniejszością a przyszłą wartością kapitału. Milewski (1859-1916) był posłem na sejm krajowy i austriacki. W duchu historycznym krytykował liberalizm ekonomii klasycznej za oderwanie od rzeczywistości. Głąbiński (1862-1943) był posłem w parlamencie austriackim i należał do twórców stronnictwa narodowo demokratycznego na terenie Galicji. Był zwolennikiem historyzmu pragnący uwzględnić interesy narodowe w formułowaniu zasad polityki gospodarczej. Kamieński (1812-1865) dokonał swoistej syntezy elementów klasycznej filozofii niemieckiej, francuskiego socjalizmu utopijnego, polskiego historyzmu demokratycznego i klasycznej ekonomii politycznej. Przekonanie o koniecznym postępie ludzkości walczącej z przyrodą. Nauki społeczne obejmują: ekonomię moralną (psychologia społeczna generująca ducha czasu, opinię powszechną, wyobrażenia religijne. Poglądy naukowe i artystyczne); ekonomię materialną (działalność ludzkiego ducha w walce z materią, tj. z przyrodą); ekonomię polityczną (stosunki między różnymi wspólnotami ludzkimi).

36. Jakie główne nurty występowały w polskiej myśli ekonomicznej u schyłku doby rozbiorowej? Nurt zachowawczy - którego głównym przedstawicielem był Zamoyski (1800-1874), który krzewił idee typowe dla okresu włączania tradycyjnego rolnictwa do systemu gospodarki rynkowej, a jednocześnie sam podejmował śmiałe decyzje inwestując np. w budowę pierwszych statków parowych i w żeglugę na Wiśle. Umiarkowany program społeczno-gospodarczy głoszono także w zaborze pruskim. Znamiennie jest wkomponowane tego programu w oryginalny system filozofii (Cieszkowski - 1814-1894). Polsce przypisano rolę Mesjasza, a za podstawę działania uznano filozofię czynu, będącego przede wszystkim kategorią moralną. Do programu włączono elementy socjalizmu utopijnego, jak postulat dopuszczenia robotników do udziału w zyskach. Lecz były również bardziej realistyczne propozycje emisji biletów rentowych, zabezpieczonych na hipotece majątków ziemskich, która ułatwiłaby kredytowanie rozwoju gospodarczego. W zaborze pruskim rozwineły się działalność oświatowa, spółdzielczość i ruch zakładania kas oszczędnościowych. Nurt rewolucyjny - (Ściegienny - 1800-1890) domagał się likwidacji obszarnictwa i wyzwał do wspólnej z ludem walki z caratem. (Dembowski - 1822-1846) pragnienie uwłaszczania chłopstwa, co miało być podstawową siłą w walce o wyzwolenie narodowe. Ostra krytyka nurtu zachowawczego i organizacja powstania.

37. Bilans otwarcia po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Potrzeby gospodarcze i możliwości polskiej ekonomii. Bilans potrzeb i możliwości, według którego przebiegał rozwój myśli ekonomicznej w II Rzeczpospolitej był na początku bardzo napięty. Potrzeby społeczne i pilność ich zaspokojenia w momencie odzyskania niepodległości wysuwały na plan pierwszy konieczność likwidacji systemu gospodarki wojennej. Ludność znalazła się na granicy zagłady biologicznej, głodujące miasta nie mogły uzyskać pomocy od zniszczonego rolnictwa, systemy kontroli gospodarczej rozpadły się wraz z ich klęską militarną, a lokalne rządu dopiero uczyły się sztuki administrowania. Pojawiała się zasadnicza kwestia, jaki ma być udział państwa w życiu gospodarczym (etatyzm, etapy do przejścia - wojenny, demobilizacyjny, stabilizacyjny, wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji zbrojeniowych). Szczególny typ zapotrzebowania zgłaszały gospodarka i państwo w dziedzinie kształcenia zawodowego ekonomistów i tworzenia kadr dydaktycznych i naukowo-badawczych. Podstawę potencjału stanowiło 5 państwowych uniwersytetów - na Uniwersytecie Warszawskim, który był największy, studiowało 25% wszystkich studentów kraju. Lecz Warszawa miał jeszcze inne poważne uczelnie (Towarzystwo Kursów Naukowych = Wolna Wszechnica Polska - wydział Prawa i Nauki Ekonomiczno-Społeczne; Wyższa Szkoła Handlowa = Szkoła Główna Handlowa - lecz była płatna; Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego - ekonomika rolnictwa i podstawy naukowe polityki agrarnej; Politechnika - ekonomia polityczna). Drugi największy był Uniwersytet Poznański - wszędzie rozwijały się uniwersytety - Lublin, Łódź, Kraków (Wyższe Studium Handlowe = Akademia Handlowa) itd. Instytut Badań Koniunktur i Cen i Instytut Gospodarstwa Społecznego były placówkami naukowo badawczymi, zajmującymi się zagadnieniami struktury gospodarczej. Trzeba powiedzieć, że wyzwaniom, że wyzwaniom odradzającego się życia społeczno-gospodarczego usiłowały sprostać naród i władza państwowa, rozbudowując potencjał naukowy uczelni i placówek badawczych. W pierwszych latach niepodległości korzystano z pomocy dwóch ośrodków galicyjskich, które zasiliły uniwersytety i prywatne wyższe uczelnie Warszawy i Poznania. Wkrótce jednak ośrodek stołeczny zdominował pozostałe, co trzeba uznać za rzecz naturalną. W takim krótkim historycznie czasie uzyskało wyjątkowo dobre wyniki.

38. Opisz zjawisko słabnięcia kierunku historycznego w ośrodku lwowskim i krakowskim. Początkowa silna reprezentacja tego kierunku w obu galicyjskich ośrodkach już na początku XX wieku powoli słabła. Przyczyn można upatrywać zarówno w osłabieniu więzi z historyzmem niemieckim, jego transformacją w kierunku socjologicznym, jak i w tym, że nasi ekonomiści w warunkach niepodległego państwa poszukiwali koncepcji opartych na szerszej bazie teoretycznej. Dziś możemy powiedzieć, że tradycja euklidesowo-kartezjańska, tak wyraźna w ekonomii neoklasycznej, staje się coraz atrakcyjniejsza. Trzeba jednak zaznaczyć, że ustępowanie pola innym orientacjom niż historyczna było powolne.

39. Spory a etatyzm. Poglądy A. Krzyżanowskiego, Rybarskiego i obu braci Grabskich. Krzyżanowski stał na czele neoliberałów w czasie sporów o etatyzm. W wielu jego publikacjach i wystąpieniach (także jako posła) mogliśmy zobaczyć elastyczność wobec polityki interwencjonizmu. Zwalczał on politykę Grabskiego i jego reformę walutową, ale zgadzał się na przewrót majowy Piłsudskiego i współdziałał z nową władzą do 1931 r., kiedy po znanej sprawie brzeskiej opuścił sejm i podjął krytykę sanacji. Uzależniał on dopuszczalny zakres etatyzmu od sytuacji walutowej i finansowej kraju. Krzyżanowski miał jednak rację zwalczając politykę deflacji i utrzymywania za wszelką cenę silnej waluty. Rybarski (1887-1910) na temat etatyzmu opowiadał się za umiarkowaną ingerencją państwa, nie naruszającą podstaw własności prywatnej, ale która realizuje cele narodowe. Skłaniał się w stronę protekcjonizmu wychowawczego i pochwalał politykę zmierzającej do samowystarczalności gospodarczej. Dowodził, że nie ma istotnej sprzeczności między tradycyjnym pojęciem wartości wymiennej a pojęciem wartości opartej na krańcowej użyteczności. Rybarski prezentuje i analizuje motywy działalności gospodarczej, opisuje i klasyfikuje potrzeby, roztrząsa problem użyteczności i wprowadza czynnik niepewności w podejmowania decyzji. S. Grabski jest przedstawicielem nurtu socjologicznego, wyrastającego z młodszej szkoły historycznej. W jego publikacjach znalazły się interesujące rozważania na temat rozwoju systemów społeczno-ekonomicznych, który, jego zdaniem, zawsze miał wiele przyczyn sprawczych. Kapitalizm nie pojawił się jako konieczność dziejowa, jak twierdzą marksiści, ale też nie musi się gwałtownie załamać, ponieważ dowiódł swej wysokiej elastyczności i nie ma dowodów na wyczerpanie się jego sił napędowych. Na użytek polityki narodowej Grabski proponował wspieranie państwa w dziedzinie wychowania społeczno-gospodarczego narodu, reformę ustroju rolnego i znane środki nakręcania koniunktury, które jednak okazały się tak nieskuteczne w okresie wielkiego kryzysu. W dyskusji na temat etatyzmu wspierał on w umiarkowany sposób poglądy zwolenników większego udziału państwa w życiu gospodarczym. W. Grabski był ekonomistą-agrarnikiem i ministrem sarbu i premierem, który przeprowadził w 1924 r. reformę walutową. Ten działacz Narodowej Demokracji, posłujący swego czasu do rosyjskiej Dumy Państwowej. Stosując metodę historyczną, baczną uwagę zwracał na badanie empiryczne oraz łączenie etyki z ekonomią i politykę. Głosił hasła solidaryzmu klasowego i program przekształcania rolnictwa w kierunku gospodarstw farmerskich, uwzględniających warunki glebowe i rynkowe. Do warstw teoretycznej Grabski nie wniósł większego wkładu i dzisiaj jest przede wszystkim wspomniany jako odważny reformator walutowy.

40. Przed jakimi wyzwaniami stanęła ekonomia neoklasyczna w latach 30-ch? Wielki kryzys lat trzydziestych, który nie dawał się zlikwidować metodami i środkami znajdującymi się w arsenale jeszcze słabo zarysowanego paradygmatu ekonomii neoklasycznej. Co gorsza, kryzys był tak głęboki i ogarniający tak wiele państw, że były uzasadnione obawy o losy całej formacji społeczno-gospodarczej. Gwałtowny spadek produkcji i wymiany handlowej, załamanie się systemów walutowych i międzynarodowego układu finansowego oraz nie znana dotąd skala bezrobocia - to wszystko zrobiło pilne zapotrzebowanie społeczne i instytucjonalne na radykalny program już nie tylko doraźnej poprawy sytuacji, lecz także usunięcia głębszych przyczyn choroby ustrojowej. Kryzysowi gospodarczemu towarzyszyły napięcia międzynarodowe. Musimy pamiętać, że I wojna światowa zmieniła poważnie układ sił między wielkimi mocarstwami, osłabiając Wielką Brytanię i wzmacniając Stany Zjednoczone, a jednocześnie powołując w drodze rewolucji pierwsze państwo oficjalne realizujące cele doktryny marksistowskiej - Związek Radziecki. Desperacja mas pracujących w warunkach kryzysu czyniła atrakcyjną nawet wizję rewolucji i przymusowej likwidacji bezrobocia. Eksperyment socjalistyczny na Wschodzie można było potraktować jako alternatywę likwidacji kryzysu, nabierającego cech strukturalnych.

41. Wyjaśnij istotę pojęć użytych przez Keynesa: skłonność do konsumpcji i inwestowania, preferencja płynności i krańcowa wydajność kapitału. Skłonność do konsumpcji - skłonność w tym przypadku można określić jako posiadanie pewnej cechy, podatności do konsumowania, utrwalonej w długim okresie. Keynes sprawę ujął najpierw w prostym wzorze zależności funkcjonalnej, jako relację między danym poziomem dochodu, wyrażonym w jednostkach płacy (subskrypt w), a wydatkami na konsumpcję przy tym poziomie dochodu. Jeżeli skłonność do konsumpcji oznaczamy x (chi), to funkcja przyjmie postać: cw = x(Yw). Chociaż wysokość dochodu jest podstawowym czynnikiem wpływającym na skłonność do konsumpcji, istnieje także wiele innych czynników - obiektywnych (zmiana jednostek płac, zmiana różnicy między dochodem a dochodem netto, zmiany w wartościach kapitałowych, zmiany stopy dyskontowania, zmiany polityki fiskalnej, zmiany w przewidywaniach co do relacji obecnego i przyszłego poziomu dochodów) i subiektywnych (powstrzymania ludzi od wydawania dochodów i ich przeciwieństwa w postaci motywów do konsumowania), które kształtują taką skłonność. Teoria inwestycji w systemie ekonomicznym keynsa najlepiej świadczy jego wypowiedź, że istotę keynesizmu można zawrzeć w jednym zdaniu: `przy danej psychice społeczeństwa ogólny poziom produkcji i zatrudnienia zależy od wielkości inwestycji'. Skłonność do inwestowania - opiera się na skłonności do oszczędzania i jest określana przez zbiór czynników, będący niejako odwrotnościami wymienionych poprzednio przy powyższej skłonności. Operując przeciętną skłonnością do konsumpcji C/Y i przeciętną skłonnością do oszczędzania S/Y, można zapisać, że ich suma równa się jedności: C/Y + S/Y =1. decyzja o oszczędzaniu i inwestowaniu wiąże się z przewidywaniem korzyści i nakładów . stosunek przewidywanej dochodowości inwestycji do jego ceny podaży , albo lepiej stosunek przewidywanego dochodu z jednostki danego danego typu kapitału do kosztu jej wytworzenia, Keynes nazywał krańcową efektywnością kapitału.

42. Omów zbiory danych, zmiennych niezależnych i zależnych, wykorzystanych przez Keynesa w jego modelu gospodarki rynkowej. Model Keynesa (1883-1946) zawiera trzy główne komponenty. Pierwszy obejmuje dane opisujące wejście systemu i charakterystykę długiego okresu; drugi - zmienne niezależne, tj. uznane za constans w krótkim okresie; trzeci zmienne zależne, kształtujące stan wyjścia systemu gospodarczego, a zwłaszcza jego dochód narodowy i zatrudnienie. Wyróżnione zostały trzy grupy danych, wzajemnie powiązanych i kształtujących charakter gospodarki w relatywnie długim okresie. Grupa pierwsza obejmuje zasoby siły roboczej, ich wielkości, strukturę i kwalifikacje, a także gusty i przyzwyczajenia konsumenta oraz instytucje społeczne decydujące o podziale dochodu narodowego. W rozwoju społecznym występują w tej grupie fale optymizmu i pesymizmu, o niezwykle złożonej więzi przyczynowej. Grupa druga charakteryzuje istniejący stan techniki, łącznie z wyposażeniem kapitałowym, infrastrukturą, stanem wiedzy i nauki. W badaniach długookresowych mówimy o postępie technicznym. Łatwo dowieść występowania ścisłych więzi tej grupy danych z pierwszą grupą. Ostatnia grupa obejmuje historyczne przemiany w polityce monetarnej, zwłaszcza w podaży pieniądza. W pewnych okolicznościach działania w tym obszarze mogą przyjąć postać zmiennych niezależnych w krótkim okresie. Z kolei jako zmienne niezależne przyjmuje się trzy następujące wielkości: czynniki psychologiczne (psychiczną skłonność do konsumpcji, przewidywanie przyszłej dochodowości obiektów kapitałowych, psychiczną postawę wobec płynności); krańcową wydajność kapitału; stopę procentową. Czynniki przyjęte w analizie jako dane oddziałują na zmienne niezależne, ale w pełni ich nie wykorzystują. Stopa procentowa jest uzależniona od podaży pieniądza, inicjowanej przez władzę monetarną, i od subiektywnych skłonności kształtujących psychiczną postawę wobec płynności. Jako zmienne zależne występują dochód narodowy i zatrudnienie oraz takie wielkości agregatowe związane z tworzeniem i podziału dochodu narodowego (oszczędność, konsumpcja i inwestycje)poziom dochodu narodowego mierzony w jednostkach płac, będzie odpowiadał każdemu poziomowi zatrudnienia, a więc i popytu efektywnego, dana zaś struktura społeczna i gospodarcza określi w pełni kształt globalnej podaży, wyrażającej technicznie warunki produkcji.

43. Przypomnij wkład głównych twórców ekonomii matematycznej i ekonometrii. Neumann (1903-1957) miał ogromne sukcesy w rozwijaniu matematyki czystej i stosowanej, logiki i topologii, teorii maszyn cyfrowych i matematycznych podstaw mechaniki kwantowej. Morgenstern (1902-1977) prowadził badania związane z ekonomiką obrony i prognozowaniem gospodarczym. Obaj byli autorami `Teoria gier i zachowań ekonomicznych' i potrafili scalić matematyczną teorię gier z praktyką podejmowania decyzji gospodarczych, prezentując klasyczne już rozwiązania. Debreua (1921) dzieło `Teoria wartości: aksjomatyczna analiza równowagi ekonomicznej' rozwiązało problem równowagi gospodarczej został rozwiązany za pomocą subtelnych i precyzyjnych twierdzeń współczesnej matematyki. Zamiast stosowanych dotąd metod algebraicznego rachunku macierzowego użył on metod teorii zbiorów i topologii, uogólniając wyniki osiągnięte przez znaną już teorię cen konkurencyjnych. Twierdzenie Arrowa (1921) `teoremat niemożności' głosi, że w określonych warunkach racjonalności i równości nie można zagwarantować odpowiedniości, między rangowaniem preferencji społecznych a indywidualnych, jeżeli mamy do czynienia z więcej niż dwoma osobnikami i dwoma alternatywnymi wyborami. Ciompa (1867-1913) wprowadził pojęcie `ekonometria' (jest to część ekonomii zajmująca się mierzeniem zależności występujących w teoretycznej analizie ekonomicznej), które zostało wprowadzone przez stosowanie języka matematycznego. Efektywność poczynań ekonometrii warunkują cztery komponenty (aprioryczne teorie ekonomiczne, sposoby gromadzenia danych, szczególne metody ekonometryczne i techniki obliczeniowe). Frisch (1895-1973) krytykował on ekonomię neoklasyczną za mglistość wywodów i pragnął nadać własnym koncepcją klarowność sądów opartych na zbiorze aksjomatów. Uczynił się walnie do upowszechnienia nowej dyscypliny naukowej i podziału ekonomii na mikro- i makroekonomię. Tinbergen (1903-1944) był znany w dziedzinie budowy modeli makroekonomicznych. Jego prace referują wyniki badań na modelu zbudowanym na zbiorze 48 równań opisujących wielkie procesy gospodarcze. Haavelmo (1911) wskazał na trudności gromadzenia danych statystycznych i opowiadał się za większym stosowaniem modeli opartych na estymacji wartości probabilistycznych w koncepcji struktury wynikającej z rozkładu prawdopodobieństwa łącznych obserwacji. Koncepcje te stały się bodźce kolejnych badań ekonometrycznych, zwłaszcza związanych z prognozowaniem. Sławę przyniosło Leontiefowi (1906-1999) opracowanie i wdrożenie metody analizy przepływów międzygałęziowych, która pozwala badać ilościowe relacje nakładów i wyników w wielkich systemach gospodarczych. Koopmans (1910-1985) rozwiązał nową dyscyplinę naukową (analizę działalności) - wielce oryginalne ujęcie procesów planowania produkcji. Theil (1924) rozwija metody i techniki zastosowania miar informacji w ekonomice oraz teorię konsumpcji i produkcji. Merton (1944) napisał rozprawy dotyczące teorii portfela, tj. metod alokacji posiadanych aktywów. Scholes (1941) wyróżniał oryginalne metody określania wartości tzw. derywatów (papiery wartościowe, dające prawa do określonych walorów finansowych); kontrakty terminowe i prawa poboru. Wysokie ryzyko operacji na tym rynku jest pobudzane możliwością uzyskania ogromnego zysku. Ostatni dwaj naukowcy potwierdzili płodność metod matematycznych w badaniach ekonomicznych. Markowitz (1927) jest twórcą teorii `efektywnego portfela', opartej na koncepcji dywersyfikacji inwestowanych środków finansowych w warunkach wysokiej niepewności i ryzyka. Sharpe (1934) jest autorem teorii rynkowej oceny niepewnych aktywów. Miller (1923) zajmuje się relacją między strukturą aktywów przedsiębiorstwa a polityką przyznawania dywidendy.

44. Jakie główne twierdzenia formułuje teoria racjonalnych oczekiwań? Nazwę racjonalnych oczekiwań wprowadził Muth (1930) w obszernym artykule pt. `oczekiwania racjonalne a teoria ruchu cen'. W tym artykule opisuje sposoby formułowania oczekiwań, które zmieniają się wraz ze zmianami funkcjonowania systemu gospodarczego. Podmioty gospodarujące uczą się na swoich błędach i ich nie powtarzają. Błąd w prognozie jest tylko wynikiem nie pełnego wykorzystania posiadanych informacja. Subiektywne, indywidualne oczekiwania podmiotu są oparte na obiektywnych oczekiwaniach, wynikających ze znajomości określonego modelu ekonomicznego i całego zbioru dostępnej informacji. Podmiot kształtuje racjonalne oczekiwania wówczas, gdy jego przewidywania nie opierają się na uprzedzeniach i kiedy korzysta z całej dostępnej informacji tak, jak gdyby znał model określający zachowanie się danej zmiennej. Pobieżne zapoznanie się z taką koncepcją może zaskakiwać - oto podmioty lepiej znają parametry występujące w równaniach modelowych, podczas gdy ekonometryk musi je wyznaczyć dopiero po zbadaniu zachowań takich podmiotów.

45. Omów treść subdyscyplin tworzących tzw. nową ekonomią polityczną. Czołową postacią ekonomii politycznej jest Buchanan (1919), struktura i treść subdyscyplin: wybór publiczny jest to decyzja polityczna, którą Buchanan i jego zwolennicy pragną zintegrować z teorią ekonomiczną. Rozróżnia się dwa poziomy konceptualne wyboru społecznego - przedkonstytucyjny i pokonstytucyjny. Na pierwszym poziomie powstaje układ instytucjonalny pewnego porządku społeczno-gospodarczego, zwłaszcza dotyczący praw własności, który może analizować teoria ekonomiczna. Na drugim poziomie, kiedy już państwo i prawo eliminują metody `rozboju' przy pozyskiwaniu dóbr, uprawia się ekonomiczną teorię instytucji politycznych. Ekonomika konstytucjonalna, to następna subdyscyplina, gdzie na pierwszym poziomie ustala się reguły gry, tj. tworzy się zbiór praw (konstytucję), a na drugim ujawnia się strategie prowadzenia gry w takich ramach. Subdyscyplina ekonomika biurokracji była również przedmiotem badań Niskanena (1933) i Downsa (1930). Vickerey (1914-1996) zajmował się systemami podatkowymi i wyborem w sytuacji asymetrii dopływu informacji. Jego model opodatkowania uwzględniał tzw. ryzyko moralne, kiedy nie można śledzić poczynań drugiej strony. Mirrlees (1936) zajmował się szeroko czynnikiem niepewności w podejmowaniu decyzji i ekonomiką dobrobytu. Twórczo rozwinął modele Vickereya, uprościł je matematycznie, czyniąc przydatnymi w praktyce gospodarczej. Druga komponent nowej ekonomii politycznej, którą jest `nowa ekonomika instytucjonalna' - obejmuje ona dwie subdyscypliny ekonomikę praw własności [Alchain (1914) zapewnia gospodarce odpowiednią efektywność; w książce Demetza (1930) jest zawarta istota teorii ekonomicznej ptaw własności w powiązaniu z takimi instytucjami, jak firma i gałęzie przemysłu, oraz z uwzględnieniem procesów koncentracji kapitału i tworzeniem się monopoli] i teorię kosztów transakcyjnych [Coase (1910) - koszty transakcji - są to koszty korzystania z mechanizmu cenowego, daje się rozwinąć w ten sposób, że za takie można uznać koszty: negocjacji umów między dostawcami a odbiorcami; wyszukiwania i przetwarzania informacji potrzebnych do określenia cen rynkowych, kontroli wykonywania umów długookresowych; początkowa alokacja legalnych uprawnień nie ma znaczenia z punktu widzenia efektywności tak długo, jak długo można je swobodnie wymieniać]. Jeżeli pierwsza jest bliższa ortodoksji nurtu głównego, to druga ma cechy oryginalności.

46. Milton Friedmann - jego koncepcje teorii i polityki monetaryzmu. Pierwszą tezą jest założenie stabilności sektora prywatnego w gospodarce kapitalistycznej. Jest to znamienne wyznanie wiary i zdecydowane odcięcie się od keynesizmu. Wiara w możliwość uzyskania równowagi w warunkach braku zakłóceń ze strony podaży pieniądza, traktowanej jako czynnik zewnętrzny, sterowany przez państwo. Stabilnej ścieżce niezakłóconego wzrostu gospodarczego powinien towarzyszyć stabilny strumień podaży pieniądza. Drugim założeniem jest twierdzenie o dominacji impulsów monetarnych w zbiorze wszystkich innych impulsów oddziałujących na proces gospodarczy. Przez impuls monetarny rozumie się po prostu zmiany w zasobie pieniądza, wywołane głównie przez władze monetarne (państwo). Zdaniem monetarystów władze są w stanie kontrolować pieniądza, jeśli tylko tego chcą. Trzecie założenie dotyczy działanie mechanizmu transmisyjnego, tj. układu przenoszącego zmiany w nominalnych i realnych bilansach pieniądza na decyzje o wydatkach. Zmiany w podaży pieniądza zmieniają strukturę portfela aktywów posiadanych przez podmioty gospodarujące. W portfelu występują walory pieniężne i niepieniężne, a wśród pieniężnych głównie gotowizna i papiery wartościowe. Czwarte założenie monetaryzmu dotyczy relacji między siłami scalającymi a siłami rozdzielającymi. Twierdzi się, że między tymi siłami wystepuje przybliżona seperacja. Wbrew twierdzeniom keynesizmu monetaryści uznają niektóre oddziaływania na proces gospodarczy za mało istotne i nieskuteczne (jak np. środki fiskalne).

47. Przedstaw różnicę w postulatach keynesistów i monetarystów, zgłaszane pod adresem polityki gospodarczej. Zdaniem monetarystów gospodarka kapitalistyczna pozostawiona sobie zachowa niezbędną stabilność przy pewnym - społecznie akceptowanym - `naturalnym' poziomie bezrobocia. W ten sposób kwestionuje się ostateczny charakter zwycięstwa nad prawem Saya, odniesionym przez Keynesa. `Dominacja impulsów monetarnych' odrzuca twierdzenie Keynsa, że taka role w długofalowym procesie gospodarczym odgrywają zmiany w krańcowej wydajności kapitału. Jeśli w pewnym okresie podaż pieniądza będzie wyższa od pożądanej przez jednostki gospodarujące, to nadmiar pieniądza będzie skierowany na pozyskanie dodatkowych walorów. Zdaniem monetarystów te wzmożone zakupy rozładują się ostatecznie we wzroście cen i mogą pobudzić zjawiska inflacyjne. Keynesiści widzą inny skutek nadmiaru pieniądza - obnizenie się stopy procentowej i tym samym pobudzenie inwestycji oraz wzrost zatrudnienia. Niekiedy mówi się, że monetaryści stosują wobec mechanizmu transmisyjnego podejście cenowe, podczas gdy keynesiści - podejście inwestycyjne poprzez zmiany w stopie procentowej. Wbrew twierdzeniom keynesizmu monetaryści uznają niektóre oddziaływania na proces gospodarczy za mało istotne i niejako a priori nieskuteczne.

48. Przedstaw krótko dorobek amerykańskiego postkeynesizmu. Clower (1962) jest autorem hipotezy dualnej decyzji podejmowanej przez dwa podmioty i stanowiącej bazę oczekiwań i wydatków konsumenta, zależny od dochodu bieżącego. Według niego jest to wystarczające, aby odrzucić koncepcję równowagi na rzecz logiki wyborów, która może stanowić dobry mikrofundament dla makroekonomii. Clower twierdził, że Keynes miał na myśli teorię zachowań podstawowych podmiotów - gospodarstwa domowego i firm. Wprowadził rozróżnienie popytu wyobrażonego (popyt gospodarstw domowychi wyrażanych w cenach odpowiadających równowadze pełnego zatrudnienia) i efektywnego (jeśli do równowagi, to część gospodarstw będzie redukować swoje wydatki do poziomu wyznaczonego przez aktualny dochód i na rynku będzie generowanie ceny zawierające fałszywe sygnały dla pracodawców). Leijonhyfvud (1933) pragnie wyjaśnić nie tylko to, co istotnie powiedział Keynes, lecz także chce dać własną wizję rozwoju gospodarczego. Jego zdaniem ekonomika Keynesa nie jest ekonomiką równowagi i gospodarka nie dysponuje pełną informacją, a przeto rynki dostosowują się do zakłóceń najpierw poprzez zmiany ilościowe produkcji, zatrudnienia, wymiany, a dopiero potem poprzez zmiany cen. Postrzegał problem makroekonomii przez pryzmat koordynacji w ramach wielkich i złożonych systemów. Obaj naukowcy pragnęli zrezygnować z koncepcji równowagi na rzecz analizy procesu gospodarowania w nierównowadze. Nie zmienia to istoty problemu - wszak zawsze istnieje sprzężenie między obu tymi stanami. Postawili pewne akcenty na odczytach Keynesa. Dyskusja wokół zasygnalizowanych zagadnień przyciągnęła tak licznych uczestników, że powstały warunki do identyfikacji ich koncepcji jako szczególnego nurtu, scalonego wspólną krytyką ekonomii ortodoksyjnej - nurtu głównego - paradygmatu neoklasycznego, wraz z jego teorią maksymalizacji użyteczności. Coraz częściej poglądy tych ekonomistów nazywa się postkeynesizmem.

49. Opisz istotę dwóch nurtów współczesnego keynesizmu - neoricardiańskiego i kaleckiańskiego. Kalecki w swojej rozprawie `Próba teorii koniunktury' wyjaśniał mechanizm cyklu gospodarczego na podstawie prostego modelu kapitalistycznej gospodarki zamkniętej, abstrahując od wzrostu gospodarczego, wymiany zagranicznej oraz wpływu postępu technicznego, przyrostu ludności i działalności państwa. Mechanizm składa się przeto z trzech stałych agregatowych - realnych, a nie pieniężnych - wielkości: zysku, kapitału trwałego i inwestycji. To właśnie wzajemne relacje tych wielkości powodują ruch i zmiany w poziomie produkcji, zatrudnieniu, poziomie cen i płac oraz w stopie procentowej. Wyjaśnienie cyklu może przeto się rozpocząć od momentu wzrostu zamówień inwestycyjnych, który wywołuje wzrost produkcji dóbr kapitałowych, przekraczający po pewnym czasie poziom zapotrzebowania na nowy aparat wytwórczy. Obniżona przewidywana rentowność inwestycji przyniesie spadek zamówień inwestycyjnych. W taki sposób można przedstawić wszystkie cztery fazy cyklu. Kalecki twierdził, że cykl jest zjawiskiem nieuchronnym, co wynika z niestabilnej działalności inwestycyjnej w gospodarce kapitalistycznej.

50. F. Hayek - mistrz szkoły neoaustriackiej - o roli państwa w procesach gospodarczych. Hayek (1899-1992) jako źródło kryzysu eksponował wzrost ilości pieniądza, zwłaszcza kredytowego, w okresach ożywienia. Według niego inwestorzy pragną doskonalić technikę wytwarzania i produkować dobra lepszej jakości, co wymaga większych nakładów. Popyt na dobra inwestycyjne dynamizuje odpowiednie gałęzie produkcji maszyn i urządzeń. I tu pojawia się zjawisko sygnalizowane już przez pierwsze pokolenie szkoły austriackiej, a mianowicie proces przesuwania się produkcji ku stadiom czasochłonnym, kiedy zamierzony efekt uzyskuje się drogą okrężną, wiodącą przez wiele faz. Według Hayeka pojęcie kapitał, wprowadzone przez szkołę austriacką, było krańcowo odmienne od obowiązującego w paradygmacie neoklasycznym. Jeśli więc w ekonomii klasycznej kapitał był kategorią uchwytną i mierzalną, to ekonomia austriacka wiąże go z kategorią czasu, zwłaszcza niezbędnego do przetworzenia surowców w gotowy produkt. Liczba faz i produktów pośrednich decyduje o wielkości akumulacji kapitału. Uczestniczył także w dyskusji na temat możliwości prowadzenia rachunku ekonomicznego w ustroju socjalistycznym. Wskazał na niezdolność centralnego planifikatora do szybkiej realizacji na ciągłe wahania poziomów popytu i podaży oraz oceny preferencji konsumentów. Planifikator nie jest także w stanie poznać handlowej efektywności technologii, potrzebnej do zrównoważenia cen i ilości towarów. Atakował te ustroje społeczne, w których demokracja zaczyna realizować cele rzekomej sprawiedliwości społecznej. Rząd pragnący działać na rzecz takiego celu sięga zwykle po narzędzie kontroli nad cenami i integruje w procesy rynkowe. Przestrzegał przed nadmiernym korzystaniem z monetarnych form polityki gospodarczej.

51. Co wiesz o współczesnej ekonomice ewolucyjnej (neoinstytucjonalizmie)? Dla rozwoju doktryny instytucjonalizmu wiele uczynił jej historyk i rekonstruktor Gruchy (1906-1990). Przedstawił on koncepcję ojców-założycieli instytucjonalizmu: Veblena, Commons, Mitchella i Clarka. Gruchy doprowadzał analizę do rubieży lat siedemdziesiątych i prezentował osiągnięcia młodszej generacji i kreśli wizję tworzącego się paradygmatu nowej ekonomiki ewolucyjnej jako nauki stanowiącej część kultury i służącej ludzkości. Cały paradygmat ekonomiki ewolucyjnej jest nastawiony na podejście holistyczne, a więc całościowe. Narzuca ono potrzebę stosowania metody `opowiadania', nazwanym także modelem wzorcowym, pozwalającej skupić uwagę na relacjach między częściami a całością, poszukiwać spójnej jedności zjawisk i śledzić proces ewolucji społecznej. Obserwator rzeczywistości nie może być neutralny i obiektywny, ponieważ jest przedstawicielem określonej kultury. Ekonomista musi uwzględniać dorobek wielu nauk, aby wypowiadać sądy o zjawiskach gospodarczych i zajmować się ich wartościowaniem. Zręby paradygmatu pozwalają tylko w skromnym stopniu uprawiać naukę, uznaną przez Kuhna za normalną. Rozprawa Hodgsona (1946) jest krytyką ortodoksji nurtu głównego i wykładem ekonomiki ewolucyjnej. Według niego ekonomika ortodoksyjna jest igraszką estetów i uprawnianiem formalizmu matematycznego, przypominającym ceremoniał i obrzędy dawnych kapłanów. Wykład ekonomiki instytucjonalnej sprowadził on do omówienia czterech działów: koncepcji wymiany, instytucji rynku, przedsiębiorstwa i kwestii oczekiwań. Istotnym wkładem Ayresa (1891-1972) jest jego teoria wartości społecznej, powiązana z koncepcją ewolucji ludzkości, dwa bloki gospodarcze generują dwie odmienne wartości - cenową (obiekt badań ekenomii neoklasycznej, która z nieprecyzyjnych pojęć użyteczności i wewnętrznej natury człowieka) i przemysłową (daje się weryfikować naukowo i stanowi realny wkład do dobrobytu społecznego, a przeto powinna być pomnażana). Synteza tych rozważań jest koncepcja rozumnego społeczeństwa, ku któremu powinien zmierzać dostęp ludzkości. Chodzi o zapewnienie ciągłości trwania ludzkości, dzięki rozwojowi nauki i twórczości, a nie o postęp realizujący takie cele, jak np. maksymalizacja użyteczności i zadowolenia.

52. Przypomnij wkład teoretyczny szkoły szwedzkiej oraz koncepcje niemieckiego ordoliberalizmu. Szkoła szwedzka - Cassel (1866-1945) przedstawił uproszczoną wersję walrasowskiej teorii równowagi ogólnej, nie uciekając się do teorii użyteczności i marginalizmu. Głównym komponentem ekonomii czystej uczynił teorię cen, która wystarcza do wyjaśnienia zjawisk gospodarczych. Rozwinął także teorię procentu, wprowadzając pojęcie dyspozycji kapitałowej, która odpowiada sile kupna, wyznaczonej przez kapitał rzeczowy, usługi produkcyjne i zasoby pieniądza. Mydral (1898-1987) - zwolennik neoinstytucjonalizmu - prace na temat teorii pieniadza i cyklu gospodarczego oraz wnikliwość analizy współzależności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych. Powszechnym uznaniem cieszy się jego wkład do teorii rozwoju krajów gospodarczo zacofanych. Ohlin (1899-1979), uczeń Cassela, dowodził, że wymiana międzynarodowa wynika z różnic w rozmieszczeniu sił wytwórczych i musi pokonywać granice państwowe. Rozwinął integralną teorię handlu międzynarodowego, opierając się na ricardiańskiej teorii kosztów komparatywnych i teorii rozmieszczenia sił wytwórczych. Lindahl (1891-1960) rozwinął wiele wątków teorii pieniądza i statystyki dochodu narodowego. Podkreślał znaczenie aktywnej roli pieniądza w warunkach niepełnego zatrudnienia. W jego pracach znalazły się teoretyczne i praktyczne wskazówki odnośnie do wiązania rachunkowości na poziomie mikro i makro oraz uprawiania statystyki produktu globalnego. Lundberg (1907-1987) wprowadził płodną analizę sekwencyjnych modeli gospodarki, powiązanych wejściami-wyjściami. Twórca koncepcji długookresowego wzrostu wydajności pracy bez dodatkowych nakładów inwestycyjnych oraz jako inspirator budowy makromodeli gospodarki szwedzkiej. Ordoliberalizm - Eucken (1891-1950) pragnął zamknąć stary spór o metodę, korzystając ze: idealnych typów, ducha gospodarczości i stylów gospodarowania. Jego wzorcem była właśnie koncepcja ordo, scalajaca pierwiastki kulturowe, religijne, społeczne i ekonomiczne. W badaniach porównawczych nad systemami stosował podejście taksonomiczne. W dziełach Roepke (1899-1966) zostały wygłoszone główne myśli budowy systemu społecznej gospodarki rynkowej, taksamo jak Erhard (1897-1977), który pozostawił po sobie także naukową rozprawę na ten temat. Mueller-Armack (1901-1978) był jednym z twórców `cuda gospodarczego' w Niemczech. Stał się orędownikiem integracji zachodnio-europejskiej. Ordoliberalizm zapisał się dobrze w tradycji niemieckiej myśli ekonomicznej, sprawdził się jako doktryna ekonomiczna nowego państwa demokratycznego, którą być może trzeba wykorzystywać także w krajach postsocjalistycznych.

53. Zróżnicowanie ekonomii marksistowskiej na przełomie XIX i XX wieku. Lata dziewięćdziesiąte XIX wieku i początek nowego stulecia, aż do wybuchu I wojny światowej, marksizm wszedł szerokim frontem do programów partii robotniczych, zwłaszcza tak silnych jak niemieckie i francuskie, oraz do całej organizacji II Międzynarodówki. Toczyła się w prawdzie polemika z takimi prądami, jak anarchizm i socjalizm fabiański, ale doktryna marksistowska pozostawała siła dominującą. Jednak w łonie samej doktryny wystąpiły `pęknięcia' pod wpływem prób wytłumaczenia nowego etapu rozwoju kapitalizmu. Stawiano podstawowe pytania - czy obserwowane przemiany można wyjaśnić, posługując się nauką mistrza, i czy należy dążyć do wywołania rewolucji socjalnej. Wystąpiły trzy zasadnicze nurty, nazywane przez marksistowskich historyków rewizjonistycznym, centrowym i rewolucyjnym.

54. Omów stan współczesnej ekonomii marksistowskiej na Zachodzie. Na gruncie amerykańskim najbardziej znani byli dwaj naukowcy, cieszący się sławą autorytetów w dziedzinie ekonomii marksistowskiej: Baran (1910-1964) w `Ekonomii politycznej wzrostu' opisał koncepcję nadwyżki ekonomicznej - potencjalnej i realnej - warunkującej proces wzrostu gospodarczego. Potencjalna nadwyżka ekonomiczna powstaje z wartości dodatkowej i nadzwyczajnej wartości dodatkowej, tworzących się w sektorze kapitalistycznym danej gospodarki. Realna nadwyżka ekonomiczna jest resztą potencjalnej, która pozostaje po `pasożytniczej' konsumpcji państwa, klas, wywozie za granicę i innych wydatkach nie służących rozwojowi społecznemu. Na tej podstawie Baran wskazywał źródła zacofania krajów Trzeciego Świata i napięć społecznych w państwach rozwiniętych. Krytykował także leninowskie ujęcie teorii imperializmu. Sweezy (1910) postanowił przenieść ekonomię marksistowską na grunt amerykański, gdzie jej praktycznie nie było. Sweezy z Baranem opublikował obszerne dzieło „Kapitał monopolistyczny”, w którym uogólnili zjawiska współczesnej gospodarki amerykańskiej. Wskazywali w niej na tendencje stagnacyjne, występujące po osiągnięciu poziomu dojrzałości systemu, deficytu siły roboczej, relatywnego obniżenia zysków, stopy akumulacji i inwestycji. Bez interwencji państwa kapitalizm monopolistyczny nie może już funkcjonować. Autorzy uważali także, że istnieją nowe elementy w procesach kierowania, np. wzrost planowania i demokracji, które mogą sprzyjać pokojowej transformacji socjalistycznej.

55. Jakie znaczenie miała encyklika `Rerum novarum' dla rozwoju katolickiej doktryny społeczno-ekonomicznej? Encyklika rerum novarum (rzeczy nowe), opublikowana 15. maja 1891 r. i poświęcona w całości rozwiązaniu palącej wówczas kwestii społecznej - sprawie roboczej. Sposób analizy tego zagadnienia i niektóre tezy tej encykliki przejęła współczesna katolicka myśl społeczno-ekonomiczna. Encyklika ta odpowiada klasycznej zasadzie przechodzenia od analizy do diagnozy i terapii. Punktem wyjścia jest krótki rozbiór dziejów kwestii roboczej, ocena stanu i rozwiązanie problemu zgodnie z filozofią neotomizmu i teologią chrześcijańską, łącznie z konkretnym programem działania. Narodziny kwestii socjalnej encyklika tłumaczy przede wszystkim samą żądzą nowości, postępem w dziedzinie produkcji, który przyniósł także głęboką zmianę stosunków między przedsiębiorcami i pracownikami najemnymi oraz napływ bogactwa do nielicznych członków społeczeństwa, przy równoczesnym zubożeniu mas ludności. Robotnicy zaczęli się jednoczyć i podjęli ostrą walkę z ustrojem, chociaż ich obyczaje i stan moralny się pogorszyły. Encyklika ta zamknęła ostatecznie okres adaptacji Kościoła do warunków rozwiniętego ustroju kapitalistycznego. Stała się dokumentem doktrynalnym i wytyczną działania dla chrześcijańskiej demokracji w wielu krajach. Kolejne encykliki poświęcone kwestii społecznej zawszę będą się opierały na tym wzorcowym dokumencie.

56. Zreferuj wątki ekonomiczne zawarte w encyklikach społecznych Jana Pawła II. Encyklika laborem exercens dokonuje głębokiej reinterpretacji kwestii społecznej. Punktem odnoszenia są przede wszystkim źródła pierwotne nauki katolickiej (Biblia i system św. Tomasza z Akwinu). Teza wyjściowa encykliki głosi, że kwestia społeczna może być sprowadzona do zagadnienia pracy ludzkiej, problem ten pojawia się wielokrotnie i jest on stałym elementem życia społecznego i doktryny katolickiej. Rozwiązanie tej sprawy może być najistotniejszym kluczem do całej kwestii społecznej. W drugiej części praca a człowiek Jan Paweł II zrywa z tradycyjnym ujmowaniem pracy jako kary za grzech pierworodny. Przeciwnie, ma on w ostatniej instancji zbliżyć człowieka do Boga. W trzeciej części analizuje się konflikt pracy i kapitału na obecnym etapie historycznym. Punktem wyjścia jest stwierdzenie, że problem pracy został ulokowany w ramach wielkiego konfliktu, jaki wraz z rozwojem przemysłu ujawnił się między światem kapitału a światem pracy. Encyklika krytykuje marksistowski program rozwiązania tego konfliktu. Encykliki ta, która odchodzi od tradycyjnej nauki Kościoła, przychylnie traktuje propozycje współwłasności środków pracy i udziału robotników w zyskach przedsiębiorstw. Może to jednak nastąpić tylko w drodze reformowanie, a nie likwidowania przez rewolucję instytucji własności prywatnej. W czwartej części analizuje się stosunek pracownik-pracodawca, która została wzbogacona o koncepcję pracodawcy pośredniego. Takim pracodawcą może być osoby i instytucje ustalające zasady społeczne i politykę pracy w państwie. Encyklika ta stanowiła wyraz kolejny dynamizacji nauki społecznej Kościoła, świadczyła o pragnieniu zachowania pozycji ponad ustrojowej, ale i obecnej w każdym kraju. Pozostała krytyczna wobec współczesnego kapitalizmu i realnego socjalizmu, postulując rozwiązanie kwestii społecznej poprzez skupienie uwagi na etycznym aspekcie pracy ludzkiej. W Centesimus annus pierwszy rozdział przypomina `rerum novarum'. W drugim rozdziale Jan Paweł II wskazuje pozytywne przemiany w skali światowej, jak np. niebezpieczeństwo zbrojeń i militaryzacji, budowa państwa dobrobytu. Kolejny rozdział omawia 1989 r. i upadek systemu realnego socjalizmu i szansy przebudowy podstaw społeczno-gospodarczych we wschodniej Europie. W innym rozdziale papież omawia relację między prawem o powszechnym przeznaczeniu dóbr ziemi, stanowiącej dar Boga, a instytucja własności prywatnej, opartej na tym prawie i przeto mającej także społeczny charakter. Człowiek poprzez pracę przywłaszczał część ziemi, co dało początek własności indywidualnej. Encyklika potwierdza wartość mechanizmu wolnego rynku jako narzędzia wykorzystania dostępnych zasobów i zaspokojenia potrzeb. Kościół nie oferuje konkretnego modelu gospodarki, ale opowiada się za ogólnym wzorcem społeczeństwa, w którym istnieją wolność pracy, przedsiębiorczość i uczestnictwo, a wolny rynek jest pod odpowiednią kontrolą sił społecznych. Końcowe rozdziały encykliki omawiają relacje państwa i kultury oraz ogólne cechy doktryny społecznej Kościoła. Kreśli się wizję państwa praworządnego, korzystającego w sprawach interwencji z ogólnej zasady pomocniczości, chroniącego dziedzictwo kulturowe. Doktryna społeczno-ekonomiczna jest i pozostaje integralną częścią teologii moralnej, nauki Kościelnej i środkiem nowej ewangelizacji.

57. Opisz przebieg procesu wprowadzanie marksizmu do polskiej myśli ekonomicznej w latach 1944-1950.

58. Próby reformowania nauki ekonomicznej w Polsce w okresie 1955-1970. Wykład O. Langego i M. Kaleckiego. Przemiany w kraju po 1956 r. umożliwiły Langemu, mimo obciążenia obowiązkami państwowymi napisania `Ekonomii politycznej'. Znaczenie tego dzieła dla rozwoju polskiej myśli ekonomicznej było poważne. To dzieło było wyraźnie napisane i dla każdego zrozumiałe. Wprowadził do zbioru tych praw kryteria uporządkowania, wyodrębnił prawa postępowania ludzi, prawa splotu działań ludzkich i prawa techniczno-bilansowe. Zdjął także anatemę z badań nad prakseologicznym aspektem działań gospodarczych i tym samym przybliżył ekonomię marksowska do ujęć szkoły neoklasycznej. Jako współtwórca i uznany autorytet przeniósł na nasz grunt ekonometrię. Lange przyczynił się także do upowszechnienia cybernetyki i teorii systemów i ukazał ogromne znaczenie metodologiczne podejścia systemowego i wysokie walory budowy sformalizowanych modeli makroekonomicznych. Kalecki prowadził ożywioną działalność na niwie praktyki gospodarczej i naukowo-badawczej oraz dydaktycznej. Kalecki udowodnił, że cykliczny charakter rozwoju gospodarki kapitalistycznej czyni ją niezdolna do samoczynnego wyjścia z kryzysu i utrudnia proces reprodukcji rozszerzonej. Tylko wpływ czynników wpół egzogenicznych, w rodzaju innowacji, odkrycia nowych źródeł surowcowych oraz interwencji państwa, może utrzymać tę gospodarkę na ścieżce wzrostu gospodarczego. Jest on twórcą oryginalnej teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej. Jego zasługi w rozwoju metod planowania gospodarczego i badania efektywności procesu inwestycyjnego.

59. Dyskusje polskich ekonomistów nad reformą gospodarki socjalistycznej.

60. Jakie wyzwania niesie dla polskiej myśli ekonomicznej obecna transformacja ustroju społeczno-gospodarczego? Etap pierwszy - 1989-1991 (terapia szokowa) wypełniły działania praktyczne o charakterze wręcz alarmowym - zwalczania hiperinflacji, hamowanie spadku produkcji i przywracanie tradycyjnej roli pieniądza w życiu gospodarczym. Zmiany instytucjonalne, zwłaszcza w strukturze własności, zapoczątkowano w ograniczonej skali, zrodziła się prawdziwa `burza mózgów', a więc i gorące spory także w środowisku ekonomistów. W szybkim tempie pojawiły się nowe podręczniki ekonomii, tłumaczone lub pospiesznie adaptowane w zachodnich standardów przez naszych wykładowców. Dyskusja wokół programu Balcerowicza podzieliła jej uczestników na dość radykalnych liberałów i zwolenników umiarkowanej interwencji państwa, zwłaszcza w kwestiach społeczno-gospodarczych. Trzeba pamiętać, że na tym etapie przemian ustrojowych nie należało spodziewać się narodzin doktryny ekonomicznej, opartej na chłodnej analizie naukowej. Atmosfera dyskusji była zbyt mocno naładowana emocjami ideologicznymi i politycznymi. Etap drugi (1992-1995)nie przyniósł jeszcze spokoju w sytuacji i politycznej i społecznej, ale gospodarka zaczęła powoli wychodzić z kryzysu. Częste zmiany rządów nie sprzyjały wypracowaniu długookresowej strategii rozwoju gospodarczego. Prywatyzacja opóźniała się, ale sektor prywatny zaczynał już dominować w tworzeniu dochodu narodowego i zatrudnieniu. Szczególny niepokój budziło wysokie bezrobocie i sytuacja rolnictwa oraz utrata rynków wschodnich. Zapotrzebowanie społeczne i instytucjonalne na trafne analizy, diagnozę i terapię gospodarki zaczyna się w tym okresie reorientować na rozwijanie teorii makroekonomicznej, służącej nie tylko stabilizacji, lecz także głębokim zmianom w strukturze instytucjonalnej. W realizacji tego zapotrzebowania zaangażowało się praktycznie całe środowisko ekonomistów, unikając z powodzeniem, nawet w gorących sporach, naruszania zasad kultury, niezbędnych w krytyce i formułowaniu ocen. Z przeglądu dorobku zawartego w publikacjach można było coraz wyraźniej dostrzec podejmowanie zagadnień kluczowych we współczesnej myśli ekonomicznej. W trzecim etapie (1996-1999) przy relatywnie dynamice wzrostu gospodarczego towarzyszyła wciąż nadmierna inflacja o inercyjnym charakterze, uciążliwe bezrobocie i coraz groźniejszy deficyt płatniczy. Te negatywne zjawiska były przedmiotem dyskusji środowiskowych, podobnie jak kwestie ekonomicznej roli państwa i prywatyzacji. Warto jednak zwrócić uwagę na coraz intensywniejsze próby rozwijania wątków teoretycznych w analizie i uogólnieniu bogatych materiałów empirycznych, gromadzonych nie tylko w Polsce, lecz także w krajach postsocjalistycznych dokonujących transformacji ustrojowej. Mamy podstawy do optymistycznego wniosku, że polska myśl ekonomiczna w niedalekiej przyszłości opracuje ekonomiczną teorię transformacji.

1

---