SZTUKA STAROŻYTNEGO EGIPTU

STAROŻYTNY EGIPT

1. Sztuka i religia

• Precyzja rysunku, trafność gestu, urok detali, harmonia kolorystyki.

• Artysta działał w określonych warunkach społecznych i na zamówienie określonego odbiorcy.

• Ciągłość i jednolitość stylu (ponad 3000 lat) - charakterystyczny styl dzieł egipskich, nie brak przemian!

• Głównym materiałem kamień (kwarcyt, granit, dioryt, porfir, bazalt, itp.).

• Sztuka i troska o nią wynikająca z wierzeń religijnych:

- Wiara w życie pozagrobowe (aż do czasów chrześcijaństwa) - troska o zapewnienie zmarłemu bytu po śmierci (ofiary, umieszczanie przedmiotów codziennego użytku i pożywienia w grobach), koncepcje ulegały zmianom.

- Tworzenie podobizn zmarłych (od Średniego Państwa) jako zastępcze ciało, siedziba ka (niematerialnego sobowtóra człowieka). W Okresie Późnym ka i portrety określane tym samym terminem.

- człowiek składał się z ciała, imienia, cienia i kilku rodzajów dusz (ka - związana z ofiarami grobowymi, ba - opuszczała ciało w momencie śmierci).

• Słowo „rzeźbiarz” - „ten, który utrzymuje przy życiu” (rola rzeźby w światopoglądzie Egipcjan).

• Sztuka, religia i koncepcja władzy (budowa bogato dekorowanych kompleksów świątynnych i pałacowych). Król uważany za osobę boską lub syna boga słońca Re.

• Świątynie: gloryfikacja bóstw i faraona, znak potęgi boskiej i królewskiej.

• Funkcja religii: ustalenie relacji między przyrodą a ludźmi (korzystnych dla obu stron).

• Sztuka narzędziem religii i propagandy państwowej (niewielki indywidualizm twórcy, kanony oparte na doktrynie).

• Niezmienność reguł i przywiązanie do tradycji.

• Organiczność sztuki, obserwacja przyrody, związanie sztuki z naturą i z ludźmi.

2. Natura

• Północno-wschodnia Afryka.

• Pustynia, urodzajne gleby w dolinie Nilu.

• Kopalnie wapienia, piaskowca, szarogłaz, alabaster (obfitość budulca).

• Obszar zbliżony do dzisiejszego.

• Naturalna ochrona (morza, pustynie).

• Do I tys. p.n.e. nikt nie zawładnął Egiptem.

• Życie skoncentrowane wzdłuż doliny Nilu (szlak komunikacyjny i transportowy, żyzna ziemia).

• Katarakty na Nilu - skalne bariery powodujące zwężenie koryta.

• Brak dróg lądowych (tylko aleje procesyjne).

• Podstawowym środkiem transportu łodzie, barki, statki.

• Rzadkie opady, Nil podstawowym źródłem wody, strefa gorąca.

• Współpraca grup ludzkich zamieszkujących brzegi wielkiej rzeki (wspólna dla wszystkich cywilizacji staroż. wschodu).

• Budowa sieci irygacyjnych, tam, kanałów i zbiorników, współpraca - byt zależny od sztucznie nawadnianych upraw.

• Konieczność współpracy i postępująca organizacja społeczna doprowadziły do powstania organizmu państwowego.

3. Gospodarka

• Rolnictwo podstawą bytu (korzystne warunki, regularne wylewy).

• Samowystarczalność: jęczmień, proso, pszenica, warzywa (m.in. ogórki, sałata, groch), owoce (głównie daktyle), bydło, ptactwo wodne, ryby.

• Na pustyniach złoto, ałunit, miedź, kamienie ozdobne, natryt.

• Brak dobrej jakości drewna (akacja, sykomora, tamaryszek, palma), lepsze sprowadzano z Libanu, Sudanu, Afryki Wschodniej.

• Brak cyny, nie wytwarzano brązu, import brązu (opóźnienie technologiczne).

• Kraj wyizolowany, niechęć do zmian, kontynuacja wypróbowanych metod i form.

• Fala innowacji i zapożyczeń w okresie Nowego Państwa.

4. Ludność, chronologia

• Ślady działalności ludzkiej w okresie paleolitu.

• Niezbadane dokładne pochodzenie ludności.

• Prawdopodobnie w większości rasa biała (z minimalną przymieszką czarnej).

• Grupy ściśle związane z populacjami zach. i pd. Azji, przybywające nad Nil stopniowo, w dłuższym okresie.

• Od ok. 3100 r. p.n.e. (zjednoczenie niezależnych królestw w scentralizowany organizm) - pocz. właściwej historii Egiptu.

• Podział na 30 dynastii wg. kapłana Manethona (III w. p.n.e.), drugie panowanie perskie, panowanie Ptolemeuszów, rządy cesarzy rzymskich.

Najbardziej znaczące okresy:

• Najważniejsze zjawiska w sztuce pojawiają się w Okresie Predynastycznym, rozwijają się w Starym, Średnim i Nowym Państwie, w III Okresie Przejściowym.

• W Okresie Późnym, ptolemejskim i rzymskim ograniczenie miejscowej twórczości art., wpływ kultury hellenistycznej.

• Tradycje sztuki faraońskiej w niektórych dziedzinach popierane przez obcych władców do pierwszych wieków n.e., zanik wraz z rozpowszechnieniem chrześcijaństwa.

• Ostatni rozkwit sztuki (niewiele wspólnego z tradycją) w okresie bizantyjsko-koptyjskim, po kilku wiekach stopił się ze sztuką islamu.

• Pierwszych pięć okresów (od powstania państwa do schyłku Okresu Późnego i utraty niepodległości) - Egipt dynastyczny, jednolity, czysto egipski styl.

OKRES PREDYNASTYCZNY I ARCHAICZNY

1. Kultury Maadi i Nagada I

• Koniec V tys. p.n.e. - pierwsze wyroby rzemiosła artystycznego w Egipcie (pierwszy znany obiekt terakotowa głowa męska ze śladami farby, Merimde Beni Salama).

• Kultura Maadi - Dolny Egipt (pn.), miejscowość na przedm. dzisiejszego Kairu, ok. 4 tys. p.n.e.

- naczynia z czarnego bazaltu, cylindryczny kształt, płaska lub pierścieniowa stopka.

- wyroby luksusowe, wymagające dużego nakładu pracy.

- bogato wyposażone groby: malowane naczynia, terakotowe figurki, modele łodzi, kamienne paletki do rozcierania farb (szarogłaz, w formie rombu, ryby, żółwia lub ptaka), figurki antropo lub zoomorficzne.

- gliniane figurki kobiet (maleńkie „ptasie” głowy, spiczaste piersi i rozłożyste biodra) - najstarsze środkowo egipska kultura Badari.

- statuetki z kości o ludzkich głowach.

- w późniejszym okresie idole męskie z kości, zębów hipopotama, ciosów słoniowych, wydłużony stożkowaty kształt, podobieństwo do postaci ludzkiej (niewielkie nacięcia powierzchni).

- kamienne figurki brodatych mężczyzn, modyfikacja sylwetki: głowa wyodrębniona z ramion, rzeźbione oczy, uszy, nosy.

- dekoracyjne szpile i grzebienie do włosów ozdobione kościanymi figurkami zwierząt, charakterystyczne przedstawianie zwierząt, swoboda twórcza.

• Kultura Nagada - Górny Egipt, stanowisko archeol. na pn. od Luksoru, ok. 4 tys. p.n.e.

- paletki do rozcierania farb lub szminek, kształty miejscowej fauny, najlepsze w formie ryb, tylna strona zazwyczaj polerowana, oczy czasem inkrustowane.

- malowane płótno z Gebelein - namalowane sceny łowów, tańca, procesji, łodzi, słaby stan zachowania.

- malowane naczynia ceramiczne, proste elementy geometryczne, stylizowane wzory roślinne i zwierzęce, sceny myśliwskie i triumf nad wrogami, rzadziej schematyczne figury ludzkie.

2. Nagada II

• Od ok. 3500 r. p.n.e.

• Dynamiczny rozwój w wielu dziedzinach.

• Wprowadzono sztuczne nawadnianie, narzędzia miedziane.

• Glazurowane paciorki ze steatytu(wyrabiane już wcześniej), naczyńka z egipskiego fajansu pokryte błękitną glazurą.

• Rozwój płaskorzeźby i malarstwa.

• Zmiana w malowanej ceramice - naczynia pokrywane delikatną, żółtaworóżową glinką i malowano ciemnoczerwoną farbą.

• Obok falistych linii i spirali łodzie o wielu wiosłach i kabinach ozdobione symbolami roślin i zwierząt, pojawiają się sceny figuralne.

• Brak logiki przedstawień, repertuar ograniczony i często powielany.

• Naczynia jako wyposażenie grobowe.

• Dalej wyrabiano naczynia kamienne, ale ograniczono różnorodność form, nowe rodzaje kamieni.

• Pod koniec okresu malarstwo ścienne

• Malowidło z grobowca w Hierakonpolis - pierwsze odkryte, chaotyczny układ, sceny polowań, walki, statki z kabinami, mężczyzna walczący z dwoma zwierzętami, człek rozbijający maczugą głowy jeńców (motyw zwycięskiego władcy).

• Brak postępu w rzeźbie, pod koniec okresu regres w wyrobach z kości słoniowej.

• Niewielka znaleziona liczba terakotowych figurek zwierząt domowych (głównie w Hierakonpolis), ciężkie proporcje, sztywne pozy.

• Próby rzeźbienia w kamieniu figurek zwierzęcych, niski poziom umiejętności.

• Nowe kształty paletek: owalne, czasem z głowami ptaków, przedzielone grzebieniowatymi występami i w kształcie V z otworkiem do zawieszania pomiędzy ramionami (funkcja amuletu), ramiona modelowano.

• Termin „paletki” umowny, nie wiadomo dokładnie do czego służyły, ślady czerwonej lub zielonej farby, otworki do zawieszania.

• Dekorowana paletka z Minszat Ezzat w Delcie (Nagada III) - podważa hipotezę o wotywnej funkcji.

• Płaskorzeźby najważniejszymi obiektami Okresu Predynastycznego, zdobienie palet, grzebieni, noży, itp. (trzonek kamiennego noża z Dżebel El Arak - sceny figuralne, walczące zwierzęta, człowiek poskramiający lwy, statki, scena wojenna).

3. Nagada III, dynastia 0

• Drobiazgowa dokładność wykonania płaskorzeźb, świetna charakterystyka postaci.

• Ustalił się schemat przedstawiania sylwetki ludzkiej w najszerszej płaszczyźnie: ciało ukazane z profilu, barki i oko frontalnie (schemat obowiązujący do końca sztuki egipskiej).

• Zasady kompozycji nie poddane jeszcze regułom kanonu: pasowe układy, chaotyczne sceny, wypełnienie przestrzeni aby nie zostawiać pustych miejsc.

• Podstawy późniejszych kultów, znane podstawowe bóstwa.

• Tell Farcha, figurka człowieka z głową sokoła - wyobrażenie boga Horusa, złote posążki stojących mężczyzn - dokładność, prawdopodobnie nieznani władcy.

• Nóż kościany znaleziony w grobowcu, ok. 3200 r. p.n.e., zdobiony po obu stronach przedstawieniami zwierząt, prawdopodobnie związek z magią myśliwską, kompozycja pasowa.

• Grzebień z kości - nieco wcześniejszy, podobna tematyka zwierzęca, kompozycja pasowa.

• Popularne sceny bitewne i myśliwskie.

• Koptos , częściowo zachowane, kolosalne posągi Mina - bóstwo płodności i urodzaju.

• Brak zachowanych śladów budownictwa sakralnego lub mieszkalnego.

• Predynastyczne groby - zniszczone części nadziemne, ewolucja od owalnych do prostokątnych, zazwyczaj na skraju pustyni w warstwach żwiru z usypanym kopczykiem; później wnętrze wykładane trzciną lub matami, drewniany strop z bali na palach, kopiec wzmocniony kamieniami lub gliną.

• Zwłoki układane na boku z podkurczonymi nogami, wkładano ceramikę, narzędzia, biżuterię.

• Pierwsze mastaby (ar. „ława”, od kształtu części nadziemnej) - podziemna komora wyłożona suszoną cegłą, nadziemna w kształcie kopca na planie prostokąta o pochyłych ścianach, obudowany cegłą, wewnątrz dwie nisze i otwarta kaplica z przedsionkiem.

• Podwójna funkcja grobów egipskich uwarunkowana wierzeniami: ochraniały ciało zmarłego i wyposażenie grobu (komora podziemna), zapewniały możliwość składania ofiar grobowych (część nadziemna, rozbudowywana w miarę ewolucji form).

• Cmentarzysko Um el Gaab, ok. 150 lat przed pocz. I dynastii - zachowana część wyposażenia, naczynia na wino i plakietki z hieroglifami (powszechna umiejętność pisania, istnienie instytucji administracyjnych).

• Dynastia 0 - królowie poprzedzający I dynastię, za czwartego (ostatniego) uważany jest król Narmer (lub pierwszy z I dynastii?).

• Paleta Narmera - z szarogłazu, wys. 63 cm, relief po obu stronach, kształt nawiązuje do predynastycznych palet, imię króla zapisane hieroglifami po obu stronach w górnej części pomiędzy symbolami bogini Hathor, Narmer raz w koronie Górnego raz Dolnego Egiptu, sceny wojenne, na rewersie władca rozbijający maczugą głowę jeńca, pochód zwycięzców, fantastyczne zwierzęta o splecionych szyjach, zagłębienie do rozcierania szminki, byk atakujacy fortecę wroga. Pierwszy znany zabytek sztuki egipskiej o jasno zdefiniowanym programie ideologicznym.

4. Okres Archaiczny (wczesnodynastyczny lub tynicki)

• Ok. 3050 r. p.n.e. - początek panowania I dynastii (pierwszy władca Menes lub inaczej Horus-Aha).

• Okres panowania dwóch pierwszych dynastii.

• Sztuka elementem propagandy państwowej (od zjednoczenia Egiptu w scentralizowane państwo) - gloryfikacja władcy i utrwalanie hierarchii społecznej (musiała być czytelna!).

• Wypracowanie późniejszych konwencji artystycznych:

- uporządkowana kompozycja pasowa scen reliefowych i malarskich.

- schematyzm ukazywania sylwetki ludzkiej, wszystkie zasadnicze elementy widoczne (obie ręce, nogi, głowa, tułów).

• Stojący lub siedzący człowiek zawsze z profilu, nogi w wykroku, barki i oko frontalnie.

• Artystom nie zależało na logice przedstawień, liczne niekonsekwencje.

• Rozwój pisma, niezbędne do funkcjonowania administracji.

• Pierwsze napisy - notki informacyjne (imiona, tytuły, liczby), znaki fonetyczne.

• Pismo towarzyszy płaskorzeźbie, hieroglify - obrazki przedmiotów, proste i jednoznaczne.

• Reliefy nie tylko na stelach i buławach, wapienna stela króla Wadżi - na niej serech (symbol fasady pałacu królewskiego, imię Horusowe), wizerunek sokoła-Horusa, najwcześniejsze znane serechy z czasów dynastii 0.

• Stele grobowe dostojników (Sakkara, Abydos) - płyta wapienna, siedząca postac, czasem inskrypcja z imieniem i tytułem zmarłego, podobne stele z czasów II dynastii koło Heluanu.

• Pojawia się relief w architekturze, nadproże z grobowca królowej Her-neith - poł. I dynastii, fryz z leżącymi lwami; Hierakonpolis, granitowe węgary wejścia.

• Reliefy na niewielkich przedmiotach (często także inkrustowanych), wysoki poziom artystyczny, jakośc wykonania.

• Postęp w rzeźbie pełnej, niewielkie figurki z kości, fajansu i kamienia, większe posągi władców.

• Abydos, kościana figurka króla spowitego w płaszcz.

• Schemat pełnoplastycznego wizerunku: sztywna, hieratyczna poza, władca kroczący lub siedzący na tronie, poza określa godnośc osoby portretowanej (szczątki czerech królewskich posągów z drewna, I dynastia; dwa posągi króla Chasechema, wapień, szarogłaz, II dynastia).

• Nieliczne przedstawienia bóstw (prawdopodobnie lokalnych) i dostojników (II dynastia); posążek wapienny mężczyzny - schematyczny modelunek, wadliwe proporcje; granitowy posąg dostojnika; Abydos, figurka siedzącej kobiety - w peruce i długiej sukni, dłonie złożone płasko na kolanach (charakterystyczna pozycja).

• Apogeum techniki wytwórstwa naczyń kamiennych - najpiękniejsze, najdelikatniej rzeźbione

EPOKA PIRAMID. STARE PAŃSTWO.

ODRODZENIE. ŚREDNIE PAŃSTWO.

---