A L A D Y N

KOMUNIKACYJNY SŁOWNIK OBRAZKOWY

Aladyn - to słownik obrazkowy, będący częścią komunikacyjnego programu komputerowego, który został opracowany w 1993 roku przez niemieckich informatyków i pedagogów specjalnych, m.in.: Michaela Heldemannsa, Thomasa Quebbemanna, Marlles Glockner i innych. Niestety nie ma polskiej wersji tego programu, ale ów system tematycznie uporządkowanych obrazków z powodzeniem mogą wykorzystać nauczyciele, terapeuci, a także rodzice i opiekunowie zajmujący się osobami z trudnościami komunikacyjnymi.

Słownik posiada ponad 1000 osobnych obrazków (symboli), których materiał słownikowy posegregowany jest w określonych obszarach poznawczo-językowych. Zawiera więc prosto i czytelnie zilustrowane kategorie:

• czasowniki

• przymiotniki

• czynności życiowe

• czas wolny

• artykuły spożywcze

• rozmaitości

• napoje

• gospodarstwo domowe

• zdrowie i samopoczucie

• części ciała

• pojazdy

• meble

• miejsca

• kierunki

• pieniądze

• pomoce

• osoby

• zwierzęta

• owoce

• warzywa

• łazienka

• ubrania

Oprócz tego załączone są tablice z literami i cyframi z ich odpowiednikami obrazkowymi, tablice z zegarami określającymi czas, oraz inne przydatne w porozumiewaniu się znaki umowne. Bogactwo słownika sprawia, że naprawdę jest w czym wybierać, a co ważniejsze, symbole są czytelne od strony graficznej.

Najważniejszym elementem związanym z posługiwaniem się komunikacją obrazkową jest zmniejszenie poczucia izolacji i stresu związanego z niemożnością porozumiewania się. W połączeniu więc z rozwojem kontaktów międzyludzkich wpływa korzystnie na rozwój mowy, a użytkownicy Aladyna zaczynają mówić tak, jak potrafią, a raczej jak ich tego nauczymy i na ile im to umożliwimy, co można określić jako mowę wspomaganą obrazkiem. Pozytywna motywacja osób stosujących symbolikę obrazkową powoduje wzbogacenie słownictwa, poprawę rozumienia pojęć, rozwój umiejętności budowania zdań i formułowania swoich myśli, a nade wszystko możność samodzielnego wypowiadania się w zrozumiały dla otoczenia sposób.

Słownik Aladyn otrzymał imię bohatera jednej z baśni: „Baśni z 1001 nocy”. Niechaj więc jego wartość i moc działa, jako ów dobry duch pod postacią czarnoksiężnika Dżinna z czarodziejskiej lampy Aladyna, niech pozwala nam „wyczarować” i wzbogacać osobisty słownik użytkownika, by ożywić uśpione w milczeniu słowa i ludzkie pragnienie bycia rozumianym przez innych ludzi.. Ciekawe ileż chcieliby nasi podopieczni sami wyczarować, mając w swojej sta- rej lampie własnego Dżinna...? A może właśnie z pomocą Aladyna poznamy te marzenia? Warto spróbować.

Od autorów programu „Aladyn”:

„Wspieraniu niemówiących ludzi poświęca się w ostatnich latach coraz więcej uwagi i staje się ono bardzo cenną częścią zabiegów pedagogiki specjalnej. Inicjatorzy i współpracownicy niemieckojęzycznej sekcji ISAAC mocno wspierali i rozwijali ten projekt. Myśl o zbiorze obrazków i jego realizacja są dwojakie. Po pierwsze, odstrasza tak dużo pracy i nie wiadomo czy znajdzie się jakieś wydawnictwo zainteresowane tym projektem. Po drugie, najważniejsze pytanie brzmi: czy w ogóle opłaca się ten cały wysiłek? ..., a potem wszystko jakoś się układa”.

Tak oto i mnie się „jakoś ułożyło...”. Po dokonaniu tłumaczenia słownika natychmiast podjęłam próby wykorzystania symboliki Aladyna w swojej praktyce. Przyznać muszę, że symbolami bardziej są zainteresowane niemówiące osoby dorosłe (z afazją) niż dzieci i ma to prawdopodobnie związek z szatą graficzną, ale i doborem znaków - są bliższe doświadczeniom osób dorosłych. Aladyn jest niewątpliwie ciekawą ofertą znaków i symboli dodatkowo wspomagających inne systemy (słowniki) obrazkowe. Niestety, z uwagi na brak oficjalnej zgody twórców słownika, mogę udostępnić tylko niewielką część słownika. A zatem wybrałam symbole niektórych części ciała - można je porównać z symbolami znanych już w naszym kraju systemów (np. P.C.S.), oraz przymiotniki, bowiem te chyba najtrudniej zilustrować w postaci uproszczonych obrazków. Nie ukrywam, iż mam cichutką nadzieję, że mój skromny wysiłek włożony w powstanie polskiej wersji słownikowej Aladyna zaowocuje zainteresowaniem tak cenną ofertą.

Oto przykładowe symbole części ciała i przymiotników ze słownika Aladin

ALADYN jest przygotowany do następujących działań:

1. Użytkowanie indywidualne.

Aladyn jest jednym z systemów komunikacji obrazkowej, przeznaczonym dla osób z trudnościami w porozumiewaniu się mową dźwiękową, za pomocą pis- ma, i mających trudności w czytaniu, czyli dla tych osób, które potrzebują szybkiej, dość komfortowej i obszernej pomocy w komunikowaniu się na materiale obrazowym. A zatem, może być używany przez osoby z uszkodzeniami fizycznymi, upośledzone umysłowo, autystyczne i z różnymi uszkodzeniami mózgu, powodującymi niemożność mówienia lub poważnie ograniczoną formę porozumiewania się.

Aladyn może być stosowany stale i przez wiele lat, lub jako czasowa pomoc w porozumiewaniu się. Dla niektórych użytkowników może być dodatkowym sposobem komunikacji, wspierającym niejako ich obecne lub przyszłe umiejętności, a w innych przypadkach może się okazać jedyną podstawową metodą przekazywania swoich potrzeb, uczuć i emocji. Jest programem komunikacyjnym, który:

• uwzględnia aspekty postrzegania ludzi z zaburzoną komunikacją poprzez swoją dobrze przemyślaną i uzasadnioną strukturę obrazkową;

• oferuje układy wspomagające (ułatwienia zaprojektowane z użytkownikiem);

• rośnie wraz ze zwiększającym się zapotrzebowaniem językowym użytkownika, jest przeznaczony dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych;

• w połączeniu z komputerem typu notebook (laptop), lub w formie wygodnej, składanej tablicy komunikacyjnej, oferuje możliwość poruszania się użytkownika ze swoim słownikiem;

• zapewnia niepełnosprawnemu użytkownikowi opcje odnośnie następujących zakresów: kontrola otoczenia, czas wolny, dom, szkoła i praca zawodowa;

• pomaga przy pisaniu, czytaniu i liczeniu, oraz wyrażaniu własnych potrzeb, uczuć i emocji.

Aladyn nie jest jedynie zamkniętym SŁOWNIKIEM OBRAZKOWYM. To naprawdę wspaniała propozycja systemu komunikacji obrazkowej, konkretna pomoc, służąca do porozumiewania się o charakterze otwartym, bowiem stwarza możliwość projektowania tablic (swego rodzaju „protez” mowy, ale jej nie zastępującej) i dołączania innych dowolnych obrazków w zależności od bieżących potrzeb użytkownika.

2. Użytkowanie Aladyna w organizacjach i instytucjach.

Z mojej 2-letniej praktyki w użytkowaniu Aladyna sądzę, że słownik ów zapewnia ważną pomoc w rozwijaniu, ale również sprawdzaniu (testowaniu) rozumienia mowy osób niemówiących w obrębie takich sytuacji jak: dom, szkoła, szpitale, przychodnie, poradnie psychologiczno-pedagogiczne i logopedyczne.

Struktura Aladyna, jako programu komputerowego - pod niżej wskazanym adresem można zobaczyć wersję DEMO - jest taka, że może na nim pracować dowolna liczba osób. W przypadku zaś użycia obrazków do konstruowania przenośnych albumów lub tablic komunikacyjnych warto jednak wybierać i dostosowywać obrazki do indywidualnych potrzeb każdego użytkownika (wieku, zainteresowań i aktualizowanych możliwości). Aladyn nie zobowiązuje do zastosowania go w ujednoliconej formie dla określonej wiekiem, czy rodzajem niesprawności grupy użytkowników (np. oddziału przedszkolnego, klasy szkolnej, grupy warsztatowej). Ale oczywiście możliwa jest praca w grupie użytkowników, jednakże z zachowaniem zasad indywidualizacji i stopniowania trudności w przypadku każdego użytkownika.

3. Użytkowanie słownika przez nauczycieli, terapeutów i rodziców.

Aladyn jest zbiorem (uporządkowanym zestawem) prostych obrazków oznaczających podstawowe słowa (głównie rzeczowniki, czasowniki, część przymiotników) niezbędne do codziennego porozumiewania się. Różny może być cel, zakres i sposób (forma) wykorzystania. Zależy to głównie od indywidualnych potrzeb, możliwości, zdolności i zainteresowań użytkownika, a także od pomysłowości konstruktora projektu obrazkowej pomocy do komunikowania się. Obrazki można dowolnie wybierać, grupować je tematycznie i opatrywać tytułem (kategoria symboli, np. dom, szkoła, praca). Do tak konstruowanej struktury, np.: albumu obrazkowego lub tablicy komunikacyjnej, albo przegródek z obrazkami, można z powodzeniem włączać gotowe obrazki ze słownika, lub samodzielnie stworzone znaki i obrazki, zdjęcia lub rysunki, a także inne systemy komunikacyjne, np. znane użytkownikowi takiej komunikacji symbole Blissa, piktogramy, symbole P.C.S. (Picture Communication Symbols, USA). Aladyn nie jest antagonistycznie nastawiony do innych alternatywnych systemów komunikacyjnych. Pedagodzy mają więc do dyspozycji obszerny zasób obrazków, z których mogą dowolnie wybrać te, które osoba niepełnosprawna rozpoznaje i bezbłędnie identyfikuje spośród wielu.

Program komputerowy Aladyn pozwala na drukowanie wybranych obrazków i zmianę ich wielkości, a nam pozostaje niestety uciążliwe ich kopiowanie. Konstruując więc tablicę obrazkową warto zapewnić możliwość oddzielenia obrazków w zależności od potrzeb, np. młodszym użytkownikom możemy stworzyć strony tematyczne, a zatem obrazki mogą być powtórzone w kilku różnych miejscach, co ułatwi do nich dostęp i usprawni porozumiewanie się. Można też podzielić obrazki na kategorie (takie jak: zwroty grzecznościowe, ludzie (osoby), czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, itd.), a każdej z nich dobrze jest przypisać inny kolor tła strony (danej kategorii obrazków). Kolorystyka tła obrazków może być dobrana według własnego upodobania, jednakże stosowanie tego samego kodu kolorów (zwłaszcza, gdy pracujemy z grupą użytkowników), zwiększa czytelność znaków danej kategorii i znacznie ułatwia wyszukanie potrzebnych znaków, a samą tablicę uczyni bardziej estetyczną i atrakcyjną. W innych systemach komunikacyjnych wprowadzono określone kategorie i przypisano im umowne kolory, a zatem warto skorzystać z tej podpowiedzi, gdy myślimy o przyszłym poszerzaniu słownika użytkownika w oparciu o symbole innych systemów komunikacyjnych. Oto proponowane kody kolorów tła:

• czasowniki (czynności) - kolor zielony;

• rzeczowniki, np. w kategorii „ludzie” (osoby, zawody), z wyjątkiem zaimków: „ja”, „ty”, „nasze”, „on”, „twój”, itd. - kolor żółty;

• zwroty grzecznościowe, społeczne, emocjonalno-uczuciowe - kolor czerwony lub różowy;

• przymiotniki i przysłówki oraz inne zwroty opisujące - kolor niebieski;

• rzeczowniki nie ujęte w innych kategoriach - kolor pomarańczowy;

• zwroty pomocnicze, np. przyimki, określenia czasu, kalendarz, kolory, litery, cyfry, pory roku, itp. - kolor biały.

Obrazki powinny być często używane, utrwalane w różnych sytuacjach, ponieważ może się okazać, że użytkownik zna 60 lub więcej obrazków, a stale używa tylko kilkunastu z nich. Należy więc dążyć do uogólniania znaczeń nie- których obrazków, by ich ilość była optymalna dla codziennej komunikacji, np. „łóżko”- w zależności od sytuacji - może oznaczać miejsce do spania lub czynność „spać”. Pozwala to na ograniczenie ilości znaków zwłaszcza tym, którzy wykazują większe zaburzenia w sferze motorycznej lub percepcyjnej. Wszystkie obrazki muszą być podpisane w jednolity sposób - najlepiej w górnej części obrazka, jak to przyjęły inne podobne systemy komunikacji. Zachęcam użytkowników do przyjęcia zasady umowności nazw i używania ich w różnych formach gramatycznych, wszak ponad wszystko najważniejsze jest nabywanie kompetencji komunikacyjnej użytkowników, a oni najlepiej zweryfikują obrazkowe propozycje Aladyna (zaakceptują je lub odrzucą).

4. Pomoc w kształceniu.

Aladyn jest odpowiedni i szczególnie przydatny w placówkach specjalnych i integracyjnych, oraz w terapii pedagogicznej i logopedycznej, bowiem daje użytkownikom możliwość praktycznego porozumiewania się w zakresie wielu tematów. Za pomocą Aladyna można też przeprowadzić różnorodne ćwiczenia w pisaniu, czytaniu wyrazów, a nawet prostych zdań ułożonych z trzech lub więcej obrazków.

Aby właściwie ocenić postępy użytkownika i mierzyć rezultaty swojej pracy, warto prowadzić własną dokumentację, gdzie odnotowujemy daty wprowadzanych obrazków i na bieżąco oceniamy poprawność ich użycia. Czynności te pozwalają zauważyć kiedy są potrzebne dodatkowe ćwiczenia z użyciem jakiegoś obrazka lub odświeżenie jego znaczenia. Wówczas aranżujemy sytuacje, które prowokują do wskazania obrazka i ponownego omówienia jego znaczenia. W razie potrzeby powinniśmy zwalniać tempo wprowadzania nowych znaków, a w pracy z dziećmi nie rozpoczynamy nauki od obrazka, lecz od konkretnego przedmiotu, zdjęcia, rysunku na większym formacie papieru. Dopiero w końcowym etapie wszystko to zastępujemy obrazkiem-symbolem i wielokrotnie upewniamy się (np. zmieniając położenie obrazka na tablicy komunikacyjnej), czy użytkownik dobrze opanował znaczenie obrazka, czy jedynie zapamiętał jego stałe miejsce obok innych obrazków z tablicy. Zadaniem nauczyciela, terapeuty i rodziców jest prowokowanie sytuacji, w których jest okazja do wspólnego tworzenia i użycia tablicy obrazkowej - dotyczy to nie tylko sprawdzania znajomości nowych znaków, lecz daje znakomitą okazję do codziennych rozmów. Porozumiewając się obrazkiem lub tablicą komunikacyjną należy zawsze głośno, wyraźnie i w poprawnej gramatycznie formie wymawiać nazwy obrazków (także prostych zdań z 3 i więcej obrazków) wskazywanych przez użytkownika. Korygowanie form bezokolicznikowych (-ić, -ać, -yć...) pozwoli nam ćwiczyć gramatykę języka. Każdorazowo zachęcamy użytkownika do wypowiadania słów, choćby czynił to jedynie w myślach. Obrazkom muszą stale towarzyszyć słowa, jakbyśmy nazywali myśli użytkownika, ale bez jego własnej aktywności jedynie zastępujemy go w mówieniu i ograniczamy jego poczucie niezależności. Opanowanie każdego nowego znaku-obrazka jest dużym sukcesem i następnym krokiem zbliżającym użytkownika do celu, którym jest coraz większa sprawność językowa i większa kompetencja komunikacyjna. Tak oto krok po kroku realizujemy dynamiczny i niekończący się proces komunikowania się z użytkownikiem. Następnie sprawiamy, by on sam inicjował „rozmowy” z innymi wybranymi partnerami, by jak najczęściej odczuwał, że jest rozumiany, a obrazki są pomocne w realizacji większości osobistych lub społecznych potrzeb.

5. Wykorzystanie obrazków.

Obrazki znajdują się w prostokątnych ramkach i ważne jest zachowywanie jednolitych rozmiarów ramek. W szczególnych przypadkach wskazane jest ich pomniejszenie, ale nie może to powodować trudności w posługiwaniu się większą ilością pomniejszonych obrazków. W czasie nauki nowych symboli warto używać obrazków ze słownika, lub nieco powiększonych i demonstrowanych na osobnych kartach. Gdy zaś użytkownicy opanują wiele słów-znaków, należy zmniejszyć rozmiary tak, by więcej symboli umieścić na stronach albumu, czy tablicy komunikacyjnej, biorąc jednak pod uwagę możliwości rozpoznawania szczegółów. Właściwe wykorzystanie obrazków Aladyna możliwe będzie w warunkach przestrzegania następujących zasad:

• na początku wprowadzamy obrazki (znaki słów i pojęć) najczęściej używane przez w codziennym porozumiewaniu się, np. dotyczące pożywienia, toalety. Zaczynamy więc od tego co bliskie i zrozumiałe, dobrze znane, bowiem tylko tak doceni użytkownik wartość i skuteczność swojej komunikacji z otoczeniem;

• wszystkie grupy wiekowe mogą korzystać z tego samego zestawu obrazków, ale powinny się poszerzać o nowe symbole (dom, podwórko, szkoła, praca);

• obrazki muszą być łatwe do rozpoznawania i wyraźnie różnić się między sobą, co ułatwia ich identyfikowanie;

• za wskazanym przez użytkownika obrazkiem powinno następować spełnienie jego prośby lub życzenia. To bardzo ważne w początkowej fazie ćwiczeń, a zatem podajmy coś do picia, przynieśmy wskazaną zabawkę, włączmy telewizor z ulubionym programem, itd.;

• nie oczekujmy zbyt szybkich efektów, niekiedy musimy na nie długo i cierpli- wie zapracować i poczekać;

• poziom oczekiwań wobec użytkownika powinien być adekwatny do sytuacji w jakiej się on znajduje, czyli: ograniczona sprawność ruchowa nie może oznaczać niższego pułapu wymagań, a upośledzenie umysłowe u osoby dorosłej prowadzić do infantylizmu w wyborze obrazków, itd.;

• nie warto się spieszyć z wprowadzaniem nowych obrazków (zwłaszcza w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo i autystycznymi), ale w niektórych przypadkach możliwe jest wprowadzanie kilku obrazków jednocześnie, np. znanych użytkownikowi obrazków zwierząt, owoców i warzyw, czy nazw stale powtarzanych czynności, etc.;

• obrazki, zwłaszcza nowe (samodzielnie tworzone), powinny być bardzo proste, wręcz symboliczne i łatwe do skopiowania;

• niektóre słowa lub pojęcia abstrakcyjne trudne do zilustrowania obrazkiem, można zastąpić jakimś prostym znakiem umownym, samą nazwą, lub dobrać taki rysunek, który będzie szybko odnaleziony przez użytkownika wśród wielu innych znaków;

• obrazki powinny być często używane i utrwalane, przypominane w różnych sytuacjach, musi im towarzyszyć mówienie.

6. Struktura niemieckiego programu komputerowego ALADYN

(poniższe informacje pochodzą z instrukcji załączonej do słownika).

Autorzy podjęli próbę ukształtowania i zastosowania Aladyna tak korzystnie dla użytkownika jak to tylko możliwe - program posiada profil bardzo sprawne- go programu multimedialnego, a główna idea, techniczne i programowe wyposażenie, a także przemyślenia pedagogiczne znakomicie orientują się w aktualnych standardach i oferują wiele opcji ułatwień dla niepełnosprawnych użytkowników. Niestety, jak dotąd, nie powstała jeszcze polska wersja tego programu. Program ma bardzo prostą strukturę i nie wymaga jakichś szczególnych umiejętności w obsłudze, jednakże wymaga umiejętności czytania, bowiem każdą funkcję odczytuje się z paska narzędzi (z ekranu). Jest uporządkowany drzewiasto, względnie piramidalnie, co oznacza, że jednej powierzchni komunikacyjnej (powierzchnia = obraz na ekranie) można podporządkować dalsze (w dowolnej ilości). Maksymalna liczba obrazków na powierzchnię ekranu wynosi 48.

W przypadku jakichkolwiek problemów - na dowolnym poziomie programu i stosownie do kontekstu - użytkownik może skorzystać z funkcji „pomoc”. Ta znajduje się na pasku „menu”. Niepełnosprawny użytkownik, który posługuje się tym programem jako pomostem dla własnych problemów w porozumiewaniu się, potrzebuje pomocy przy stwarzaniu i rozwijaniu swoich możliwości komunikacyjnych, przy systematyzacji i konstruowaniu właściwego jemu systemu języka (odpowiedni dobór obrazków i symboli). A zatem, język obrazkowy może brzmieć dowcipnie i wesoło, poważnie lub smutno, czyli tak, aby przysłuchiwanie się „zapożyczonym” słowom (nazwom obrazków) sprawiało radość i prowadziło do celu. Wybór obrazka i podporządkowana mu wypowiedź (w edytorze mowy) jest informacją dla partnera rozmowy obrazkowej.

Autorzy, z uwagi na złożone trudności niepełnosprawnych w czytaniu i pisaniu, zrezygnowali z określania standardów, stąd zastosowano dużą ilość pomocy strukturalnych. Należy je jednak rozumieć i traktować jako propozycje. Program zezwala na dowolne ingerencje użytkownika, co oznacza, że stwarza możliwość indywidualnego kształtowania podtytułów (nadawanie własnych), kolorów i opracowywania obrazków pod względem ich wielkości, formy, ilości obrazków na stronie, a do istniejącej struktury programu można także włączać dodatkowe obrazki i rysunki oraz inne systemy, np. Blissa. Tym sposobem można tworzyć dowolną ilość indeksów i stron przydatnych użytkownikowi w porozumiewaniu się z otoczeniem. Wszystkie obrazki są podporządkowane ośmiu bibliotekom.

7. Wymagane oprogramowanie.

Aladyn działa w środowisku Windows z kartą dźwiękową i edytorem mowy (IBM kompatybilny PC, laptop (notebook) . Edytor mowy z obróbką cyfrową - ok. 660 KB na typowym sprzęcie. W P u T Pädagogik und Technik GmbH I. G. opracowano także „czarodziejską mysz” do obsługi programu - technicznie zmodyfikowana mysz komputerowa, do której można przyłączyć specyficzne dla niepełnosprawnych użytkowników urządzenia sterownicze. Dzięki temu program jest świetnie dostosowany do indywidualnych możliwości sterowania (uaktywniania potrzebnych pól ekranu z obrazkami).

8. Dla zainteresowanych adres kontaktowy:

P u T Pädagogik und Technik GmbH I.G.

58300 Wetter,Schuberstrasse 9, BRD, tel.: [phone]

PuT- Pädagogik und Technik
Hover Weg 6 - D 58300 Wetter - Tel./FAX: [phone] email: info@putmobil
Kommunikationshilfen für nichtsprechende Menschen

Adres do wersji DEMO znajduje się na stronie głównej pod hasłem: „linki“

Korzystając z okazji, pragnę gorąco podziękować Annie Lechowicz z Ośrodka Szkoleniowego Komunikacji Symbolicznej Bliss, przy TPD w Warszawie, za zaufanie i udostępnienie mi tak cennego materiału.

W załączeniu:

symbole przymiotników i części ciała. Pozostałe są spakowane - pobierz plik „Aladyn - tablice”.

Amatorskie tłumaczenie słownika - 11 - Marzena Mieszkowicz

symboli „ALADYN”

---