I. MAPA I JEJ SKŁADNIKI: SKALA I ODWZOROWYWANIA:

1. Mapa - jest obrazem terenu wykonany na płaszczyźnie, w odpowiednim odwzorowywaniu kartograficznym, i skali, przy użyciu znaków umownych

Składniki mapy:

a) matematyczne:

- osnowa geodezyjna - jest to sieć punktów, których położenie geograficzne i wysokości bezwzględna zostały dokładnie wyznaczone metodami geodezyjnymi

- skala: jest to stosunek odpowiedniego odcinka na mapie do odpowiadającego mu odcinka rzeczywistego na powierzchni odniesienia. Skala mapy jest ułamkiem, zatem im większy jest mianownik ułamka tym miejsza jest skala mapy. Na mapie skala może być zapisana w postaci:

-skala liczbowa - , 1:100000, (jeden do 100000)

- skala mianowana: 1cm - 1km ( 1cm, na mapie odpowiada 1km w terenie)

- skala liniowa - podziałka w postaci odcinka podzielonego na części , którym SA przypisane wartości odpowiadające określonym odległością rzeczywistym

b) odwzorowanie kartograficzne - polega na przeniesieniu położenia punktów z powierzchni kuli (elipsoidy) ziemskiej na płaszczyznę mapy z zastosowaniem określonych metod matematycznych np.: rzutowania geometrycznego. W praktyce odwzorowanie kartograficzne, polega na matematycznym przenoszeniu punktów na płaszczyznę mapy siatki geograficznej:

- podział odwzorowań ze względu na płaszczyznę przedstawiania odwzorowania:

Odwzorowywania	Rysunek	Przedstawia obraz
Azymutalna (płaszczyznowa) rzut na płaszczyznę styczną do globusa w biegunie		okołobiegunowe
Walcowe - rzut na pobocznice walca		okołorównikowe
Stożkowe - rzut na pobocznicę stożka		Umiarkowanych szerokości geograficznych
Pochodne - na podstawie obliczenia i wzorów matematycznych		=========

- podział odwzorowań ze względu na wiernie przedstawiony element

W wyniku przedstawienia powierzchni kulistej na płaszczyźnie mapy, powstają zniekształcenia kartograficzne. Zniekształcenia wynikają z nierozwijalności kuli na płaszczyźnie. Dotyczyć one mogą odległości oraz pól powierzchni, kątów. Bez zniekształceń odwzorowują się punkty, linie styczności np.: biegun, równik. Ze względu na charakter zniekształceń wyróżniamy odwzorowania:

- wiernoodległościowe - w których uzyskano wielkie przedstawienie odległości pewnych kształtów

- wiernokątne - w których kąty (kierunki) wyznaczone na mapie, odpowiadają rzeczywistym

- wiernopowierzchniowe - w których są przedstawione podstawowe pola figur

- znaki powierzchniowe np.: las, bagna, łąka

b) obraz kartograficzny czyli:

- treść mapy - w której skład wchodzą znaki umowne

- znaki liniowe - miasta, szczyty górskie, wulkany, ośrodki przemysłowe

2. Podział map::

a) podział map ze względu na skalę:

- plany: 1:1000 - 1:5000

- mapy topograficzne: 1:5000 - 1:200000

- mapy przeglądowo - topograficzne: 1:200000 - 1:000000

- skala mniejsza od 1:1000000

b) podział map ze względu na zastosowanie:

- samochodowe

- turystyczne

- szkolne

c) podział map ze względu na zastosowani:

- ogólno - geograficzne (fizyczne)

- tematyczne: przyrodnicze, geologiczne, glebowe, klimatyczne, społeczno - ekonomiczne, społeczno gospodarcze, rozmieszczenie ludności oraz przemysłu, inżynieryjne np.: górnicze

3. Generalizacja treści mapy - jest to uogólnienie treści mapy, z pominięciem mniej ważnych punktów z punktu widzenia przeznaczenia danej mapy. Stopień generalizacji jest odpowiednio zastosowany do skali i rodzaju celu jakiemu ona ma służyć

II. SIATKA GEOGRAFICZNA I KARTOGRAFICZNA: POŁUDNIKI I RÓWNOLEŻNIKI:

1. Siatka geograficna: jest to układ południków i równoleżnikó na globusie:

a) południki:

- są łukami zbiegającymi się w biegunach

- ich długośc jest jednakowa

- jest ich nieskończenie wiele

b) równoleżniki:

- są okręgami

- ich wielkośc aleje ku biegunom

- jest ich nieskończenie wiele

2. Siatka kartograficna - jest to układ południków i równoleżników na mapie. Siatkę kartograficzną można otrzymać drogą rzutowania geometrycznego siatki geograficcznej. Obraz siatki kartograficznej zalezy m.in. od zastosowania powierzchni odwzorowywania oraz od położenia na powierzchni globu punktu lub linii stycznosci

3. Współżędne geograficzne:

a) długość geograficzna jest to kąd zawarty miedzy półpłaszczyzną południka 0º, a płaszczyzną dowolnego południka

N

0º

dowolny południk

S

b) szerokość geograficzna - mierzymy ją od równika na północ i południe po 90º

N

S

III. IZORYTMY JAKO METODA KARTOGRAFICZNEGO PRZEDSTAWIANIA ZJAWISK:

1. Metoda izarytmiczna:

Cechy ilościowe zjawisk występujących w sposób ciągły, często przedstawiane są na mapach izarytmicznych za pomocą izolinii (izarytm), czyli linii łączących punkty o jednakowych wielkościach i wartościach liczbowych

Należą do nich:

- izotermy - linie o jednakowej wartości temperatury

- izobary - linie jednakowego ciśnienia

- izohiety - linie jednakowej sumy opadów

- izohaliny - linie jednakowego zasolenia wody

- izohipsy (poziomice) - warstwice łączące punkty o jednakowej wysokości nad poziomem morza

IV. MIEJSCE ZIEMI WE WSZECHŚWIECIE:

1. Wszechświat jest to kosmos, przestrzeń z wypełniającą ją energią i materią(gwiazdami wraz z planetami, innymi ciałami niebieskimi, ich skupiskami - galaktykami, gromadami galaktyk i materią międzyplanetarną i innymi obiektami); ściślej określając wszechświat to przestrzeń wraz ze znajdującą się w niej materią, która w jakikolwiek sposób może oddziałowywać na nas lub my na nią.

Gwiazda świeci natomiast planeta tylko odbija to światło!!!

2. Ziemia istnieje około 4,6mld lat. Znajduje się w układzie słonecznym, a ten w galaktyce drogi mlecznej. Jest trzecią planetą od słońca i największą z 4 planet wewnętrznych.

Ziemię oświetla Słońce, tzw. światłem słonecznym. Słońce stanowi 99,5 % masy składu słonecznego, oddalenie od Ziemi o 150 mln km.

Pod względem budowy przypomina inne planety wewnętrzne. Ziemia posiada metaliczne stałe jądro, które otoczone jest przez tzw. jądro zewnętrzne z metalu płynnego, po którym występują warstwy półpłynnych, płynnych i stałych skał. Natomiast warunki na powierzchni tych planet różnią się diametralnie, tylko Ziemia posiada azotowo - tlenową atmosferę, dzięki której mogło rozwinąć się życie, oraz występuje na niej woda w stanie ciekłym, Wśród planet odznacza się największą gęstością.

Meteory i pył kosmiczny stale zasilają Ziemię i atmosfera dyfunduje w kosmos, ale globalnie zapasy można uznać za stałe. Zatem w konsekwencji pijemy tą samą wodę, co piły dinozaury kilka milionów lat temu. Podlega ona obiegowi: 600 - 700 bilionów ton rocznie paruje nad równikiem, i opada ona w strefach umiarkowanych. Krąży jednak wciąż ta sama woda, w co miliardy lat temu.

W układzie słonecznym występują 62 księżyce, z tego Saturn ma ich najwięcej, bo 25. Ziemia posiada naturalną satelitę zwaną księżycem. Nasz księżyc oddalony jest o około 100 tyś km. Obraca się wokół własnej osi i obiega Ziemię w tym samym czasie równym 27,3 dnia.

Ustawienie planet w kolejności od Słońca:

Merkury

Wenus planety wewnętrzne są planetami stałymi z metalicznym jądrem i skalną skorupą

Ziemia

Mars

Jowisz

Saturn

Uran planety olbrzymie. Ich masa stanowią łącznie 95 % masy wszystkich planet

Neptun

Pluton najmniejsza planeta, osiąga największą odległość od Słońca I jednocześnie jest najchłonniejsza

V. KSZTAŁT I WYMIARY ZIEMI:

1. Kształt Ziemi - określony jest mianem geoidy, czyli teoretycznej bryły, która jest spłaszczona na biegunach, nieco nabrzmiała, w niskich wysokościach geograficznych półkulach, południowa jest nieco większa od północnej. Matematyczna figura najbliższą kształtowi Ziemi jest elipsoida obrotowa, o promieniowaniu biegunowym krótszym o 21 km od promienia równikowego, którego długość wynosi 6378 km.

2. Wymiary Ziemi -

a) powierzchnia Ziemi wynosi 510 km2

/ \

361 mln² 149 mln²

wody tereny

b) obwód równika - 40000km

c) długość południka - 20000km

d) promień Ziemi - 6378 km

e) długość połowy osi ziemskiej - 6357 km (różnica 21 km)

VI. RUCHY ZIEMII I ICH KONSEKWENCJE:

1. Ruch obrotowy (wirowy) - czyli wokół własnej osi. Odbywa się z zachodu na wschód, twa około 24 h

Jego następstwa:

- występowanie dnia i nocy, co wyznacza cykl dobowy życia organizmów

- spłaszczenie ziemi na biegunach jako czynnik siły odśrodkowe

- zmiany stref czasowych na Ziemi

- ruch ten także powoduje przemieszczanie się pływów spowodowanych grawitacyjnym oddziałowywaniem Księżyca i Słońca

- działanie siły bezwładności tzw. siły Coriolisa. Powoduje ona zmianę kierunku poruszania się ciał w prawo - na półkuli północnej, w lewo - na półkuli południowej. Wpływa m.in. Również na układy krążenia powietrza i prądów morskich

2. Ruch obiegowy - odbywa się on przeciwstawnie do kierunku ruchu wskazówek zegara, czyli ze wschodu na zachód, wokół słońca po orbicie eliptycznej,

w ciągu 365º 54' 47''

Jego następstwa:

- przy roku związane z stałym nachyleniem osi ziemi do płaszczyzny orbity pod kątem 65º 33'

- nierównomierne oświetlenie i ogrzanie w ciągu roku: 21. III - 23. IX - lepiej oświetlona półkula północna, 23. IX - 21. II lepiej oświetlona półkula południowa

- różna wysokość słońca w południe na poszczególnych równoleżnikach

- zróżnicowanie długości dnia i nocy w różnych punktach ziemi

3. Oświetlenie ziemi w ciągu roku:

Wyróżniamy cztery charakterystyczne pozycje ziemi względem słońca związane z następującymi datami:

- 21 marzec - równonoc wiosenna, słońce góruje w zenicie nad równikiem, obie półkule oświetlone jednakowo, dzień trwa tyle samo, co dzień

- 22 czerwiec - przesilenie letnie, słońce góruje w zenicie nad zwrotnikiem Raka, na półkuli północnej - jest najdłuższy dzień w doku, a na południowej - najkrótszy. Dzień polarny wówczas występuje za kołem podbiegunowo - północnym, natomiast na półkuli południowej poza kołem podbiegunowym trwa noc polarna

- 23 wrzesień - równonoc jesienna

- 22 grudzień - przesilenie zimowe, słońce góruje w zenicie nad zwrotnikiem Koziorożca. Najkrótszy dzień na półkuli północnej, najdłuższy - na półkuli południowej. Po za kołem podbiegunowo - południowym dzień polarny, a po za kołem podbiegunowym - północnym - twa noc polarna

4. Strefy oświetlenia ziemi:

- strefa międzyzwrotnikowa - tylko tutaj występuje górowanie słońca w zenicie w każdym punkcie

- strefa umiarkowana - kąt padania promieni słonecznych maleje w kierunku biegunów. W miarę wzrostu szerokości geograficznych wzrasta różnica czasu trwania dnia i nocy, lecz zawsze zachowany jest dobowy rytm oświetlenia. Pory roku są wyraźnie zaznaczone

- podbiegunowe - występowanie dni i nocy polarnych ( pół roku = dzień = noc)

N

66ş33'

23ş27'

zwrotnik raka

Równik

zwrotnik koziorożca

6 6ş33'

S

VII. CZAS NA KULI ZIEMSKIEJ:

1. Czas słoneczny (miejscowy) - określany na podstawie górowania słońca nad południkiem danego miejsca. W danym momencie na ziemi w każdej długości geograficznej jest inny czas lokalny (miejscowy) różniący się o 4 minuty co 1º długości geograficznej (+4 ` na wschód od miejsca obserwacji, - 4 na zachód od danego miejsca)

2. Czas strefowy - wydzielono na ziemi 24 południkowe strefy czasowe. W obrębie każdej strefy, obejmującej 15º długości geograficznej. Różni się on pełną godzinę od czasu sąsiedniej strefy, godzinę przedstawia się po przekroczeniu granicznego południka strefy. Czas strefowy stosuje się na morzach.

Przy podziale ziemi na strefy czasowo ustawiono międzynarodową linię zmiany daty i przyjęto ją jako linię przebiegającą wzdłuż 180º z pominięciem, półwyspów oraz wysp, które znalazłyby się po jednej lub po drugiej stroni. Linia ta przebiega morzem. Przekraczając ta linię zmienia się data, gdy przechodzi się z wschodniej na zachodnią stronę - zyskujemy jeden dzień, a gdy przechodzimy z półkuli zachodniej na wschodną zyskujemy jeden dzień.

3. Czas urzędowy: stosowany jest na lądach, a dokładniej na obszarze danego kraju, na podstawie zarządzenia władz państwowy, i jest on jednolity dla danego obszaru.

VIII. BUDOWA ATMOSFERY:

1. Atmosfera - składa się z mieszaniny gazów zwanych powietrzem oraz z drobnych cząstek stałych i ciekłych, czyli aerozoli:

a) stałymi składnikami powietrza tzn. stały udział w jego objętości są:

- azot 78%

- tlen 21%

- orgon 1%

- neon, hel, krypton, wodór

Udział składników stałych nie zmienia się do 80km

b) xmiennymi składnikami powietrza tzn. takimi którymi zawartość zmienia się zarówno czasie, przestrzeni. Są to:

- para wodna

- dwudletnek węgla

- tlenek węgla

- dwutlenek siarki

- ozon

Cechy fizyczne atmosfery tj. ciśnienie i gęstość, temperatura powietrza, zmieniają się wraz z wysokością. Na podstawie zmiany w kierunku pionowym, wyróżniamy następujące warstwy atmosfery, podzielone strefami przejściowych tzw. pauzami:

2000 km egzosfera +1500şC

800km termosfera (jonosfera)

- 110 şC

85 km mezosfera

0şC

55 km stratosfera

-55şC

7 - 17 km troposfera

+15şC

Ziemia

Pauzy (tropopauza)

Ziemia:

a) troposfera - czyli warstwa przyziemna sięgająca do 7 km, nad biegunem, a do 17 km kn równikiem. Wraz z zwiększaniem się wysokości, zachodzi w niej spadek temperatury średnio i 0,6ºC na 100 , oraz ciśnienia 1hPa na 8m. W troposferze zawarta jest prawie cała prawa wodna która znajduje się w atmosferze, oraz w tej sferze zachodzą wszystkie procesy kształtujące pogoda i klimat

Między Tratoferą a Stratosferą znajduje się warstwa przejściowa zwana Tropopauza

b) Stratosfera- sięga do około 50km. Początkowo utrzymuje się niska temratura, a wzrost temperatury wraz ze wzrostem wysokości spowodowana jest pochłanianiem promieniowania nadfioletowego przez ozon. Największa koncentracja ozonu znajduje się na wysokości 20 - 30km i warstwę tą nazywa się ozonosferą. W dolnej stratosferze zachodzą silne poziome ruchy powietrz zwane prądami strumieniowymi

Między stratosferą a mezosferą występuje Stratopauza, Stratopauza ma ona stała temperatura ok. 0ºC

c) Mezosfera - sięga do ok. 85 km, w miarę zwiększania się wysokości następuje spadek temperatury do ok. -110ºC

Strefą oddzielającą mezosferę od położoną nad nią termosfera jest mezopauza

d) Termosfera - temperatura tutaj rośnie wraz z wysokością osiągając na wysokości 400 km 1500ºC, co wiąże się z pochłanianiem promieniowania słonecznego przez cząsteczkowy tlen i azot. Powietrze termosfera jest bardzo zjonizowane - stąd sfera ta nazywa się także jonosferą. Występuje tu także zjawisko zorzy polarnej, czyli świecenia zjonizowanych atomów tlenu i azotu

e) Egzosfera - do wysokości 2000 km wyróżnia się jeszcze egzosferę. Jest to warstwa będąca przejsciem z atmosfery w przestrzeń między - planetarną

IX. POGODA A KLIMAT:

1. Ogół tzw. zjawisk występujących w troposferze nazywamy pogodą

2. Charakterystyczny dla danego obszaru przebiego pogody ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji nazyamy klimatem

3. Składniki klimatu:

a) temperatura powietrza - Źródłem ciepła na Ziemi jest promieniowanie słoneczne. Powierzchnia Ziemi pochłania je i ogrzewa się, by stać się wtórnym źródłem promieniowania. O temperaturze powietrza, szczególnie w dolnej części atmosfery, decyduje głównie wymiana ciepła z powierzchnią Ziemi.

b) ciśnienie atmosferyczne - jest wynikiem nacisku masy atmosfery na powierzchnię Ziemi. Ciśnienie maleje wraz z wysokością, gdyż im wyżej od powierzchni Ziemi, tym mniejszy ciężar słupa powietrza.

c) wiatry - postępowy, strumieniowy ruch powietrza, powstały na skutek różnicy ciśnień. Często zakres pojęcia ograniczany jest do prądów powietrza w kierunku poziomym, w niższej warstwie troposfery.

d) opady

e) nasłonecznieni

e) zachmurzenie

4. Czynniki klimatyczne -

- szerokość geograficzna określa ona stopień, i czas naświetlenia powierzchni ziemi promieniami słonecznymi

- rozmieszczenie oraz rozmiar lądów i mórz wpływa głównie na podział i klimat morski i kontynentalny

- odległość od morza wywiera duży wpływ na rozkład temperatury i wielkość opadów atmosferycznych

- prądy morskie mają decydujący wpływ na temperaturę powietrza ocieplają ja lub oziębiają

- wysokość bezwzględna - wraz z jej wzrostem maleje ciśnienie i temperatura

- rzeźba terenu - ma duże znaczenie, gdyż tereny nizinne ułatwiają przenikanie mas powietrza na tereny górskie

- szata roślinna ma ograniczone znaczenie gdyż obejmuje tylko przygruntowe warstwy powietrza

5. Strefy klimatyczne wydzielone na podstawie rozkładu temperatur i opadów, a oprócz tego w każdej strefie wyróżnić można klimat górski.

Strefy klimatyczne:

a) okołorównikowa: -

- średnia roczna temperatura powyżej 20ºC:

- małe amplitudy temperatur, dobowe i roczne

- opady duże ok. 2000 - 3000mm/na rok

b) zwrotnikowa:

- średnia roczna temperatura powyżej 20ºC

- duże amplitudy dobowe temperatur na pustyniach

- opady małe, średnio 250mm/rok

* najsuchszym miejscem na ziemi jest pustynia Atacama w Chile

* wyjątkiem w tej strefie są obszary Azji południowo - wschodniej, i tak najbardziej wilgotnym miejscem na ziemi jest nizina Gangesu, średnio 16000mm/rok

c) strefa podzwrotnikowa:

- średnia roczna temperatura to : 10 - 20ºC

- opady w porze chłodnej

- dzieli się na klimat monsunowy, pustynny i śródziemnomorski

d) strefa umiarkowana -

- średnia roczna temperatura od 0º - 10ºC

- występowanie czterech pór roku

- opady, zróżnicowane od 250 - 1000mm/rok

e) strefa okołorównikowa:

- średnia roczna temperatura wynosi powyżej 0ºC

- opady małe do 250/rok

- pory roku wyznaczają noce i dnie polarne

- dzieli się na klimat subpolarny na Arktyce i polarny na Antarktydzie

X. TYPY OPADÓW I ICH ROZKŁAD NA ZIEMI:

1. Opady atmosferyczne to spadająca z chmur na powierzchnię Ziemi woda w postaci ciekłej lub stałej jako:

- deszcz - opad kropli wody o średnicy powyżej 0,5-0,8 mm (do kilku mm).

- śnieg - opad w postaci różnej wielkości i budowy płatków złożonych z kryształków lodu, średnica padających śnieżynek wynosi od kilku mm do paru cm.

- grad - opad w postaci matowych bryłek lodu nieforemnego kształtu o średnicy 5-50 mm i więcej. Opad gradu ma charakter przelotny (nieraz bardzo intensywny) i występuje razem z przelotnym deszczem.

Rodzaje osadów:

- rosa

- srom

- szadź

- gołoledź

Wielkość opadów mierzy się wysokością warstwy spadłej wody w milimetrach. Opady atmosferyczne są elementem obiegu wody w układzie: Ziemia (parowanie wody) - atmosfera (kondensacja pary wodnej, powstawanie chmur) - Ziemia (powrót wody na Ziemię w postaci opadów i osadów). Parowanie obejmuje ogólnie przemianę wody, polegającą na przejściu ze stanu ciekłego w gazowy. Tak woda przedostaje się do atmosfery. W powstawaniu opadów istotne jest przejście wody ze stanu gazowego w płynny, co nazywamy kondensacją pary wodnej, czyli skropleniem.

Typy opadów - wyróżniamy następujące typy opadów :

- opad wybżeżny

- opad w głębi kontynentu

- opad orogeniczny (górski)

2. Rozkład opadów na Ziemi jest nierównomierny. Wpływa na to kilka czynników:

• szerokość geograficzna - wraz z jej wzrostem opady maleją, ponieważ ze spadkiem temperatury zmniejsza się zawartość pary wodnej w atmosferze. Spadek ilości opadów nie jest jednak równomierny, ponieważ w strefach niskiego ciśnienia (równikowa, umiarkowana) opady są wyższe, a w strefach wysokiego ciśnienia (podzwrotnikowa, okołobiegunowa) - niższe,

• oddalenie od oceanów - w miarę oddalania od oceanu opady zwykle maleją, ale istotne znaczenie ma też przeważający kierunek cyrkulacji: od strony napływu wilgotnych mas powietrznych opady są wyższe, natromiast od strony przeważającej cyrkulacji znad lądu nawet bezpośrednio na wybrzeżu opady mogą być bardzo skąpe,

• wysokość nad poziomem morza - wraz ze wzrostem wysokości opady zwiększają się, lecz tylko do pewnej wysokości (wyżej tzw. inwersja opadowa),

• rzeźba terenu - wpływa poprzez ekspozycję zboczy: wystawione na napływ wilgotnych mas powietrznych otrzymują znaczne ilości opadów, a po stronie przeciwnej powstaje tzw. cień opadowy,

• prądy morskie - prądy ciepłe sprzyjają wzrostowi opadów, zimne natomiast ich zmniejszeniu.

2. Na Ziemi opady odznaczają się także zróżnicowanym przebiegiem w ciągu roku. Wyróżnia się tu typy:

• równikowy - opady całoroczne z dwoma maksimami w okresach równonocy,

• zwrotnikowy - z porą deszczową w okresie najwyższego położenia Słońca, trwającą kilka miesięcy. W strefie wyżów zwrotnikowych występują pustynie, gdzie opady występują rzadko lub jest całkowity ich brak,

• typ monsunów zwrotnikowych - pora deszczowa latem i sucha zimą

• podzwrotnikowy - z minimum opadów w okresie lata i z opadami głównie w chłodnej porze roku

• kontynentalny umiarkowanych szerokości - niewielkie opady całoroczne z maksimum w okresie lata i minimum zimą,

• morski umiarkowanych szerokości - opady całoroczne z przewagą zimowych

• polarny - bardzo niskie opady całoroczne

XI. CECHY WODY MORSKIEJ:

1. Zasolenie wody morskiej:

Pod względem chemicznym wody morskie są roztworem soli, w których skład wchodzą wszystkie pierwiastki chemiczne w zmiennych ilościach. ilościach wodzie morskiej jest 78% (wagowych) jest chlorku sodu, który nadaje wodzie słony smak, pyzatym w znaczących ilościach występują siarczany a także pierwiastki takie jak sód potas, wapń, brom, fluor, magnez:

- zasolenie zależy od temperatury, dopływu rzek, opadów

- średnie zasolenie Wszechoceanu wynosi 35‰ (35 gram na litr wody)

- największe zasolenie występuje w strefie zwrotnikowej (M. Czerwone, i Zatoka Perska ok.46‰)

- zasolenie maleje ku biegunom do 25‰ oraz jest mniejsze w morzach półzamkniętych np.: Bałtyk 4‰

2. Temperatura wód powierzchniowych:

Wynosi około średnio 17.4ºC i zmienia się od -2ºC(M. Białe), w obszarach podbiegunowych do okło 30ºC w najcieplejszych morzach. Strefowy rozkład temperatur wód powierzchniowych jest w wielu obszarach oceanu zaburzony, głównie prądom morskim

3. Ruchy wody morskiej:

a) Falowanie:

Powierzchnia wód oceanów ulega falowaniu, a także podnosi się, i opada w tym przypływu i odpływu. Falowanie zachodzi pod wpływem tarcia wiatru o powierzchnię wody. Wyróżniamy:

- falowanie wiatrowe - do 6, na oceanie, w czasie sztormu do 20m. Najwyższa z zanotowanych fal na otwartym oceanie wynosiła 34m

- Tsunami - wywołany podwodnym trzęsieniem, wybuchami wulkanów, obsunięciami mas skalnych, przemieszczają się z wielkością kilkuset kilometrów na godzinę, spiętrzają się ku brzegowi. Groźne Tsunami czyni na wybrzeżach ogromne spustoszenie

b) pływy:

- przypływy i odpływy - wywołane siłami przyciągania księżyca, a w mniejszym słońca. Występują,

co 12'' 27. Największy przypływ w czasie pełni i nowiu księżyca, gdy słońce, ziemia i księżyc znajdują się w linii prostej, a najmniejszy, kwadraturowy gdy kierunki od ziemi do słońca i księżyca są kącie prostym. Pływy o największej amplitudzie, występują w Zatoce Fundy w Kanadzie -do 20m, oraz w Kanale Lamanche do 16m

c) prądy morskie - są to przemieszczające się rzeki w obrębie oceanu, wywołane pasatami w strefie międzyzwrotnikowej oraz różnicami gęstości wody w wyższych szerokościach geograficznych. Prądy mogą być ciepłe lub zimne, obojętne w stosunku do wód a które one wpływają. Najbardziej znanym dla Europy jest ciepły prąd zatokowy.

Najpotężniejszy prąd to dryf wiatrów zachodnich, - który opływa ziemię z zachodu na wschód, wokół Antarktydy.

XII. TYPT GENETYCZE JEZIOR, NAJMNIEJSZE I NAJWIĘKSZE:

1. Jezioro - to naturalne zagłębienie lądu wypełnione wodą, które nie ma połączenia z oceanem:

Warunki istnienia jeziora to:

- zagłębienie terenu

- odpowiedni klimat

- nieprzepuszczalne podłoże

Jeziora są ważnymi zbiornikami wodnymi, oddziałują na lokalny klimat, są środowiskiem życia roślin i zwierząt, dostarczają wodę dla potrzeb naturalnych i przemysłowych, oraz dostarczają walorów rekreacyjnych

2. Podział jezior ze względu na ich genezę:

a) polodowcowe:

- morenowe - powstały w zagłębieniach między pagórkami morenowymi (utworzonych z piasku i żwirów, glin naniesionych pod dnem lądolodu),: Śniardwy i Mamry

- rynnowe - powstały w rynnach polodowcowych utworzonych przez rzeki płynące pod powierzchnią lodu: Gopło, Jeziorak, Kórnickie

- oczka wytopiskowe - powstały z wytopienia brył martwego lądu: Hańcza

b) jeziora cyrkowe - (stawy górskie) - powstałe w dawnym polu frnowym czyli zagłębieniu w którym gromadzi się śnieg i lód: Morskie Oko, Czarny Staw.

c) Jeziora tektoniczne, lodowcowe - powstały w wyniku rozsuwania się skorupy ziemskiej: Bajkał, J. Wiktorii, Jeziora Wielkie w Ameryce Północnej, czy Ładoga w Europie:

- reliktowe - jeziora tzw. starej daty, dawne morza: Kaspijskie, Arabskie, i Morze Martwe

- wulkaniczne - jeziora powstały w kraterach wygasłych wulkanów

d) jeziora przybrzeżne - powstałe poprzez odcięcie zatoki morskiej mierzeją np. Łebsko, Jarno

e) Starorzecze - powstały poprzez odcięcie głównego nurtu rzeki (meandry) od zakola rzeki

3. Największe i najgłębsze: Największe jeziora:

/ \

Polska Świat

Śniardwy - 105.7 Kaspijskie - 371

Mamry - 102.3 Arabskie - 66.5

Łebsko - 71,4 J. Górne - 82.4

J. Wiktorii - 68.8

Najgłębsze jeziora:

/ \

Polska Świat

Czarna Hańcza - 108.7m Bajkał - 1620m

Drawsko - 80m Tanganika

Wielki Staw

XII - RZEKI NA KULI ZIEMSKIEJ:

1. Rzeka to woda płynąca po powierzchni ziemi pod wpływem siły ciężkości i żłobiąca swoje koryto:

a) dorzecze - obszar, z którego wody spływają do jednej rzeki głównej

b) system rzeczny - rzeka główna + dopływy

c) zlewisko - zbiornik, do którego zlewają się wody rzeczne (największym zlewiskiem jest Atlantyk 52% wód rzek)

2. Rodzaje ujść rzecznych:

a) deltowate - do płytkiego zbiornikach o małych przypływach, największą deltę tworzy Amazonka

b) lejowate - do głębokiego zbiornika o dużych przypływach np.: Tamiza, Sekwana

3. Typy rzek:

a) stałe

b) okresowe - prowadzące rzeki tylko okresowo na przykład w porze deszczowej

c) epizodyczne - prowadzi wodę w czasie bardzo silnych opadów burzowych

4. Sposoby zasilania rzek:

a) zasilanie deszczowe:

- ustrój równikowy np. Amazonka, Kongo

- ustrój monsunowy - np. Ren

- ustrój oceaniczny - np. Tamiza, Sekwana, Loara

b) zasilanie śnieżne np. Ganges. Jangcy

c) zasilanie mieszane - np. deszczowo - śnieżne: Wisłą i Odra

5. Najdłuższe rzeki:

- Nil - 6671 km.

- Amazonka - 6400 km

- Wołga w Europie - 3530 km

- Wisła w Polsce - 1044,6 km

Rzeki na świecie:

1. Tamiza 11. Ren 21. Amur 31. Missouri

2. Sekwana 12. Łaba 22. Lena 32. Kolorado

3. Loara 13. Niemen 23. Jenisej 33. Rio Grande

4. Tag 14. Eufrat 24. Ob z Irtysem 34. Rzeka Św.Wawrzyńca

5. Rodan 15. Tygrys 25. Niger 35. Orinoko

6. Tyber 16. Ganges 26. Kongo 36. Amazonka

7. Dunaj 17. Brahmaputra 27. Zambezii 37. Panama

8. Dniepr 18. Mekong 28. Nil 38. Murray i Darling

9. Diets 19. Jangcy 29. Jukon

10. Wołga 20. Huang - He 30. Mississippi

XIII. ZMIANY TEMPERATURY WE WNĘTRZU ZIEMI:

1. Bezpośredni dostęp człowieka w głąb ziemi jest niemożliwy, ze względu na:

a) rosnącą temperaturę, średnio 1º C na 33m, temperatura w jądrze 4500ºC - 6000ºC

Stopień geotermiczny - jest to ilość jaką trzeba się przesunąć w głąb ziemi, aby temperatura wzrosła o 1ºC ( jego wartość waha się od 1,5m na obszarach wulkanicznych do 180m)

b) rosnące ciśnienie, średnio 1 ATM na 7m, w jądrze 3.5m ATM= 350000 hPa

Najgłębszy odwiert na Półwyspie Kolskim - 13 km, najgłębsze kopalnie złota w RPA - do 3.6 km

XIV. LODOWCE GÓRSKIE A ŁĄDOLOLODY:

1. Lądolody i lodowce górskie zajmują około 17,5 mln km², czyli około 10 % lądów

2. Lodowce dzielimy na:

a) lodowce kontynentalne tzw. lądolód:

- lądolody to pokrywy lodowe utworzone na obszarze stref polarnych, jest to np. Antarktyda i Grenlandia, czyli wypukła czasza przemieszczająca się w wszystkich kierunkach o grubości 4 km. Lądolód Antarktydy stanowi około 50 % pokrywy lodowej świata.

- lodowce górskie - powstają w miejscach gdzie ukształtowanie terenu pozwala na gromadzenie się dużych ilości śniegu, które nie topnieją w cieplejszych miejscach - okresach. Dolne warstwy śniegu pod wpływem ciężaru warstw górnych, a także wnikania wody stopniowo pod wpływem nacisku zmieniają się w lód. Lodowiec górski zbudowany jest z pola firnowego (powyżej granicy wiecznego śniegu) i gromadzi się tu śnieg, a także przekształca się w łód i jeziora lodowcowego, który schodzi w doliny.

2. Granica wiecznego śniegu - jest to granica, powyżej której panują w ciągu roku zbyt niskie temperatury, niepozwalające stopić całego zapasu nagromadzonym w danym roku śniegu. W strefie międzyzwrotnikowej granica ta wynosi się ponad 5 km nad powierzchnię morza, a nad biegunem obniża się do poziomu morza.

36,4%3. Działalność lądolodów miała i ma wielki wpływ na ukształtowanie rzeźby, a lodowce stanowią rezerwę dla wody słodkiej. Gdyby stopiły się lodowce i lądolody to woda w nich zawarta podniosłaby poziom Oceanu Światowego o 66 m.

XV. ROZKŁAD LĄDÓW I MÓRZ NA KULI ZIEMSKIEJ:

1.

Ziemia

361 mln km2 179 mln km2

Oceany Lądy 79% 21%

Oceany:

- Spokojny - 180 mln km²

- Atlantyk - 106 mln km² Wszechświat 361 mln km²

- Indyjski - 75 mln km²

Rozmieszczenie lądów jest nierównomierny. Na półkuli północnej lądy obejmują 29,4%, powierzchni, natomiast na półkuli południowej lądy udział lądów spada do 18,7%. Na półkuli wschodniej lądy wynosza 36, 4%, a na zachodniej tylko 18,6%

39,4%

Azja - 49mln km²

Ameryka Płn i Płd - 42 mln km²

Afryka - 30mln km² 36,4% 18,6%

Antarktyda - 14mln km²

Europa - 10mln km²

Australia i Oceania - 3mln km² 149 mln km²

18,7%

Do oceanu światowego należą również morza i zatoki będące często częściami mórz; Wyróżniamy morza:

- wewnętrzny - inaczej śródziemne, połączony oceanem tylko cieśninami Morze Śródziemne, Morze Czerwone, Morze Arktyczne,, a wśród nich międzykontynentalne Morze Bałtyckie

- otwarte - szeroko położone z oceanem - Morze Północne

- przybrzeżne - oddzielone od oceanu wyspami lub półwyspami: Morze Beringa, Morze Japoński, Morze Ochockie

- międzywyspowe:- Morze Celebes

XVI. WIELKIE FORMY UKSZTAŁTOWANI POWIERZCHNI DNA OCEANU:

1. Ukształtowanie dna oceanu:

a) szelf - jest łagodnie opadającym do głębokości około 200 m, przybrzeżnym fragmentem dna zalanych przez morze

b) stok kontynentalny - to fragment dna oceanicznego o znacznie większym nachyleniu niż szelf, zbudowany z tych samych skał w ląd, ograniczony z jednej strony szelfem, a z drugiej strony duży spadek przechodzący w basen oceaniczny

c) baseny oceaniczne - to największe formy ukształtowania dna oceanicznego, oceanicznego, oceanicznego zajmujące 72% powierzchni Wszechoceanu. Położone są na głębokości od 4000 do 6000 m, i stanowią najmniej urozmaicony obszar dna

d) rowy oceaniczne - to najgłębsze miejsca oceanów, położone na ich obrzeżach, ciągnące się wzdłuż kontynentów lub archipelagów i Rów Mariański 110 22m

e) grzbiety śródoceaniczne - wznoszą się ponad dno basenów oceanicznych, sięgając 2000 - 3000 m. p.p.m. Są to obszary aktywnie sejsmicznie. Szczyty pochodnych grzbietów oceanicznych, wynurzające się ponad poziom morza tworzą wyspy.

2. Ukształtowanie powierzchni lądów:

a) Niziny - są obszarami lądu położonymi do wysokości 300 m. n.p.m. Dzieli się je na płaskie (równiny), faliste lub pagórkowate. Na nizinach występują depresje, najniższą depresją na świecie jest morze martwe (-392m. p.p.m.), a Polski - Żuławy Wiślane

(-1,8m). Obszar Morza Kaspijskiego i leży 23m. p.p.m.

b) Wyżyny - to obszary lądowe wnoszące się ponad 300 m. n.p.m., przeważnie o równinnym ukształtowaniu terenu. Charakter wyżyn mają także wysoko płożone kotliny, najwyżej położona wyżyną jest Tybet 4500 - 5000m. n.p.m. Największe wyżyny Wyżyna Mongolska(3mln km2), i Irańska (2,5 mln. Km2). Zazwyczaj maja bardzo skomplikowaną budowę geologiczną, gdyż często są odmłodzonymi przez wypiętrzenia skał starymi powierzchniami równań.

c) Góry - to najwyżej położone rozmieszczone części powierzchni Ziemi, wyróżniające się dużymi wysokościami względnymi, i dużymi nachyleniami stoków. Ze względow na wysokość góry dzielimy na:

- niskie - do 600m. n.p.m.

- średnie - do 1500 m. n.p.m.

- wysokie - powyżej 1500m. n.p.m.

Największe góry świata to Himalaje najwyższym szczytem Mont Everest (8848 km). Najwyższe góry tworzą wielkie łańcuchy opasające kontynenty.

Wyróżniamy góry; fałdowe, zrębowe, i wulkaniczne

Pasma gór na świecie:

1. Pireneje 11. Stara Płanina 21. G. Jabłońskie

2. G. Betyckie 12. Elburs 22. Atlas

3. G. Kantabryjskie 13. G. Wierchojańskie 23. G. Smocze

4. Alpy 14. G. Czerskiego 24. G. Skaliste

5. Apeniny 15. Sajany 25. Kordyliery

6. G. Dynarskie 16. Ałtaj 26. Appalachy

7. Karpaty 17. Tiensszan 27. Andy

8. Sudety 18. Himalaje 28. Kordyliery Wschodnia i Zachodnia

9. G. Skandynawskie 19. Kunlun 29. Wielkie Góry Wododziałowe

10. Ural 20. Ghaty Zachodnie i Wschodnie 30. Kaukaz

31. Tauryus

32. G. Pontyjskie

XVII. MINERAŁ, A SKAŁA. TYPY SKAŁ:

Skorupę ziemską budują skały, a te z kolei zbudowane są z minerałów.

1. Minerał jest to najmniejszy składnik skorupy ziemskiej o ustalonym składzie chemicznym i ustalonych właściwościach:

- minerały rodzime - buduje je jeden pierwiastek chemiczny np. srebro lub złotko, węgiel

- minerały w stanie związków chemicznych

- minerały skałotwórcze - jest ich około 250, najpopularniejsze to skalenie, kwarc, mika

2. Skałą to skupisko jednorodnych lub różnorodnych minerałów, powstałe wskutek wyniku naturalnych procesów

Podział skał ze względu na ich genezę:

a) skały magmowe - powstałe w wyniku krystalizacji minerałów magmy lub lawy:

- skały głębinowe - zastygłe powoli w głębi ziemi, dlatego maja budowę jawnokrystaliczną (granit)

- skały wylewne - (wulkaniczne) - zastygłe szybko z lawy na powierzchni ziemi, dlatego mają budowę skrytokrystaliczną (bazalt)

b) skały osadowe:

- pochodzenia okruchowego - powstały w wyniku nagromadzenia się odruchów pochodzących z rozdrobnienia skał. Występują one w postaci sypkiej (piaski, żwir); zwięzłej (less); lub w postaci litej spojonej tzw. piaskowce, zlepieniec

- pochodzenia organicznego - powstałe w wyniku nagromadzenia się i przeobrażenia związków organizmów żywych pod dnem morza np. pochodzenia roślinnego - węgiel, a zwierzęcego - wapień

- pochodzenia chemicznego - powstały poprzez rozpuszczenie przez wodę morska mułów rzecznych np. sól kamienna, sól potasowa, gips

c) skały metamorficzne - czyli przeobrażone, powstały z istniejących już skał magmowych i osadowych, gdzie z powierzchni ziemi dostały się w głąb ziemi, gdzie pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia uległy przeobrażeniu się np. z węgla kamiennego w grafit, z wapieni - marmury, granitów i sjenitów - gnejsy.

XVIII. WULKANIZM NA ŚWIECIE I ROZMIESZCZENIE:

1. Wulkanizm obejmuje wszystkie zjawiska związane z działalnością wulkanów, a zatem wydobywanie się płynnych, stałych i gazowych produktów wulkanicznych. Tworzą je: magma oraz rozdrobnione siłą wybuchu materiały skalne (piroklastyczne) i gazy wulkaniczne.Miejsce ich wydobywania się, czyli erupcji, nazywamy wulkanem. Erupcja dokonuje się bądź poprzez komin i krater wulkanu - tworzą się wówczas stożki wulkaniczne, bądź poprzez szczeliny, wtedy powstają rozległe pokrywy wulkaniczne. Erupcje wulkaniczne dokonują się pod wpływem ciśnienia gazów lub wskutek przemieszczeń materiału w skorupie ziemskiej wyciskających płynną magmę ku powierzchni Ziemi.

Na świecie jest obecnie około 450 wulkanów lądowych. Za wygasłe uważa się takie, których wybuchu nie zachowała pamięć ludzka, wiele jest jednak wulkanów drzemiących. W Europie do czynnych wulkanów należą między innymi: Etna na Sycylii, Stromboli na Wyspach Liparyjskich, Wezuwiusz, Santoryn w Grecji, Hekla na Islandii. Obszary wygasłych wulkanów znajdują się między innymi w Masywie Centralnym we Francji, w Górach Eifel w Niemczech, w Polsce - Góra Św. Anny

2. Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej aktywności górotwórczej i z obszarami aktywnych trzęsień Ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają na kontynencie wzdłuż ich krawędzi oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, wyspy Japonii, Filipin. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Środkowo - atlantyckim., na Islandii, w Afryce wschodniej

XIX. TRZĘSIENIA ZIEMI:

1. Trzęsienia ziemi to krótkotrwałe drgania skorupy ziemskiej powstałe w wyniku przesunięć mas skalnych wewnątrz litosfery. Przesunięcie te powodują powstawanie ogromnych naprężeń skalnych, a ich rozładowanie to rozchodząca się fala sejsmiczna

- Hipocentrum - ognisko trzęsienia wewnątrz ziemi

- Epicentrum - punkt na ziemi nad hipocentrum, do którego dociera fala sejsmiczna

Intensywność trzęsienia ziemi oznacza się w 12 - stopniowej skali, Mercallego, określającą wielkość trzęsienia ziemi na podstawie amplitudy drgań. Każdy kolejny stopień Richtera oznacza siłę trzęsienia dziesięciokrotnie razy większą od poprzedniego.

2. Obszary o szczególnie częstych i silnych trzęsieniach ziemi nazywane są obszarami sejsmicznymi. Rejony trzęsień pokrywają się z obszarami kocji płyt litosfery i są to:

- obrzeża oceanu spokojnego

- pas równoleżnikowy ciągnący się od Ameryki Środkowe, przez basen Morza Śródziemnego do podnóża Himalajów.

Naukowcy japońscy i amerykańscy prowadzą badania nad sejsmoodpornymi budynkami. Wiadomo że budynki muszą być budowane na bardzo specyficznych solidnych fundamentach, bez kominków i bez ozdób, gdyż główną przyczyną śmierci ludzi trzęsień jest odrywanie się ozdób.

XX. WIETRZENIE SKAŁ:

1. Na powierzchni ziemi wyróżnia się następujące rodzaje wietrzenia:

a) wietrzenie fizyczne - to rozpad skały bez zmiany jej składu chemicznego, skały kruszą się na bloki, gruz i ziarna, przez co powstają pokrywy gruzowe. Przeważa ono w klimacie zimnym i w wysokich górach, gdzie głównym czynnikiem niszczącym skały jest zamarzająca w strzelinach woda tzw. zamróz. Natomiast w klimacie gorącym i suchym przeważa wietrzenie fizyczne spowodowane dużymi wahaniami temperatury powierzchni skał. Dobowe różnice temperatur na pustyni przekraczają 60ºC.

b) wietrzenie chemiczne - to rozdrobnienie skał na skutek np. rozpuszczania, utlenienia lub uwadniania, prowadzącego do zmiany składu mineralnego skały. W wyniku tego wietrzenia powstają zwietrzelinowe pokrywy gliniaste, a skały węglanowe ulegają krasowieniu. Przeważa ono w klimacie gorącym i wilgotnym, przy udziale wody.

c) wietrzenie biologiczne (organiczne) - to odrębny typ wietrzenia. Polega ono na mechanicznym i chemicznym niszczeniu skał, ponieważ wzrost korzeni roślin powoduje rozszerzenie się szczelin skalnych i pękanie skał, a substancje chemiczne i kwasy organiczne wydzielane przez rośliny rozpuszczają się i rozkładają skały.

2. Wszystkie wietrzenia występuję równocześnie, w różnych klimatach, przebiegają jednak odmiennie. Charakter i intensywność wietrzenia zależy od klimatu, charakteru skały i poziomu wód gruntowych.

XXI. RUCHY OROGENICZNE:

1. Ruchy orogeniczne (górotwórcze) - są to powolne i długotrwałe ruchy poziome polegające na podsuwaniu się płyt litosfery, wypiętrzeniu oraz sfałdowaniu osadów znajdujących się w płytkich zbiornikach miedzy płytami w tzw. geosyklinach

Pierwotne ułożenie warstw skał osadowych jest prawie poziome. Pod wpływem bocznych nacisków na poziomie warstwy skalnej, tworzą się fałdy. Wyniesiona część fałdu nazywa się antykliną (siodłem), a wgięta ku dołowi synkliną (łękiem). Fałdy mogą mieć bardzo różną wielkość i kształt. Zfałdowany obszar który tworzy nieckę, to synklinorium, a obszar wyniesiony po sfałdowaniu to antyklinorium

Podsuwać się mogą:

a) płyta kontynentalna pod kontynentalną np. Dekan pod Bekhan ( Afrykańska pod Europejską)

b) płyta oceaniczna pod kontynentalną np. pacyficzna pod amerykańską (powstają Andy i Koldyniery)

c) oprócz gór fałdowych wyróżniamy góry:

- zrębowe - powstały na skutek wyniesienia górotworów: Sudety

- wulkaniczne

1

18,6%

---