Rozdział 1 PSYCHOLOGIA PRENATALNA

Mechanizmy zachowania się człowieka są w części nabyte w ontogenezie i mają charakter jednostkowy, a w części wrodzone (filogenetyczne) i mają charakter gatunkowy. Stąd też psycholog chcący zrozumieć naturę człowieka nie może rozpatrywać od momentu narodzin, lecz musi uwzględnić okres prenatalny. Okresem tym zajmuje się jedna z najmłodszych subdyscyplin psychologii rozwojowej Psychologia prenatalna, która sięga samych początków życia, czyli od zapłodnienia do porodu włącznie.

Pragnę zwrócić uwagę na okres wcześniejszy, wyjaśniający mechanizmy gatunkowe intencji zapłodnienia. Musimy się zastanowić dlaczego ludzie się zapładniają? Co to znaczy, że ludzie [podejmują ten akt? Skąd wiedzą, że jest to ważne? Skąd wiadomo, że trzeba gatunek ludzki przedłużyć?” Aby odpowiedzieć na te i tym podobne pytania należy zwrócić uwagę na zachowania, które decydują o tym, że ludzie uprawiają seks, że myślą o seksie.

Przedstawiony do dyskusji materiał poglądowy zwraca uwagę na genezę postania potrzeby seksu, oraz na jej atawistyczny charakter. Zastosowana metoda psychologii komparatywnej (porównawczej) wskazuje na to co wspólne u różnych gatunków zwierzęcych w zakresie analizowanej cechy, w tym przypadku potrzeby seksu.

Potrzeba seksu czyli wirtualny początek życia

U zwierząt jest taka sama potrzeba gatunkowa seksu jak u ludzi. Jest to jedna z podstawowych potrzeb. Od seksu nie można uciec, jest on zakodowany w genach.

Potrzeba seksu u człowieka jest nie tylko potrzebą naturalną ale i kulturową. Dlatego w przypadku człowieka mówi się o seksie i o miłości. Unikamy w mowie potocznej wyrażenia: „spółkować” i zastępujemy go słowem „ kochać się”. Sygnalizuje to, że na bazie wrodzonej potrzeby seksu, zaczynają się pewne zachowania kulturowe.

Chciałbym abyśmy prześledzili pod kątem kulturowym potrzebę seksu, który stanowi warunek sine quo non przyjścia człowieka na świat.

Podobieństwa w zachowaniach seksualnych zwierząt i ludzi

Pawiany cechuje ogólne podobieństwo do człowieka. Zamieszkują ten sam typ terenu, więc doznają problemów podobnych do tych, które trapiły człowieka pierwotnego. Rozwiązują je zapewne w zbliżony sposób. Tereny otwarte zamieszkałe są na ogół przez wielkie drapieżniki, dlatego też ze względu na bezpieczeństwo ludzie pierwotni z pewnością żyli w sposób stadny, zbliżony do dzisiejszych pawianów.

Życie stadne przeniosło płciowość w nowy wymiar. Obie płcie mają odmienne priorytety. Dla samic reprodukcja sprowadza się do wydania na świat wartościowego potomstwa. Najważniejsze dla nich jest poczucie bezpieczeństwa, łączą je silne więzi społeczne. U samców dla których reprodukcja oznacza pokrywanie jak najliczniejszych partnerek, najistotniejsze było zdobywanie względów wybrednych samic.

Czy więc nasz gatunek ukształtowany został przez nieustanne akceptowanie bądź odrzucanie przez samice samców o konkretnych cechach wyglądu, zachowania się?

Możemy odnaleźć znacznie bliższego nam krewniaka od Pawiana. Geometryczne podobieństwo Szympansów do gatunku ludzkiego sięga 99%. Społeczności Szympansów są w przybliżeniu tak liczne jak stada Pawianów: L od 50 do 60 osobników. W lasach są one znacznie mniej narażone na ataki drapieżników, toteż więzi stadne nie muszą być tak silne.

Samice rodzą młode raz na 4 lata, toteż kopulują rzadko i tylko w okresie wzmożonej aktywności płciowej. Wtedy pokrywają je wszystkie samce. Dla samców okres godowy trwa nieprzerwanie. Wskazują na to wielkie jądra. Znacznie większe niż u człowieka. Wpływa to na sposób konkurowania. Walki o samice zdarzają się rzadko. Samiec o największych jądrach jest w stanie skuteczniej wypełnić narządy rodne samic nasieniem i tym samym wyprzeć nasienie innych samców.

Kolor, wydajność narządów rodnych samic wskazują, która z samic jest w rui. Im bardziej nabrzmiałe genitalia samic, tym większe podniecenie samców, co wiąże się z większą konkurencją.

Inną wskazówką do zrozumienia zachowań seksualnych jest większość zwierząt. Samce nie są dużo większe od samic, co wskazuje, że nie często walczy o względy partnerki. Jeżeli spojrzeć na ludzi to, dostrzeżemy: niewielkie jądra u mężczyzn, nie wyeksponowane narządy rodne kobiet, wyraźnie większy wzrost mężczyzn. Wskazuje to, że nasi przodkowie nie odznaczali się nadmierną aktywnością płciową. Jak więc wyglądało ich życie płciowe?

Odnaleziono nieliczne szczątki gatunku homo habilis. Jedyne, co możemy o nim powiedzieć, to że był wielkości Szympansa, istniał przez prawie 700 000 lat. Używał narzędzi. Mógł używać narzędzi, bo miał ręce, ale także bo miał stopy. Dzięki ewolucji przybrał pozycję wyprostowaną uwalniając ręce do innych od poruszania się zadań. TO jedna z przyczyn dla których określamy go terminem: homo - człowiek, a ponieważ używał narzędzi: habilis - sprawny.

„Sprawny człowiek” od innych zwierząt zamieszkujących sawannę różnił się głównie tym, że spożywał duże ilości mięsa. Naczelne zasadniczo odżywiały się owocami liśćmi. Na równinach taki pokarm nie byłby dostępny przez cały rok, dlatego stepowe czy sawannowe gatunki musiały zajmować myślistwem i zbieractwem. Jak wszystkie małpy maił ręce ewolucyjne dostosowane do wspinania się na drzewa. Dzięki nim stał się jedynym gatunkiem, dla których nadrzewne spiżarnie lampartów stały się dostępne. Dla wyrównania braku lamparcich kłów używał własnego mózgu (tj. Używał skonstruowanych przy pomocy mózgu kamiennych narzędzi).

Tak jak dzisiejsze pawiany był on zagrożony atakami drapieżników. Zapewne przemieszczał się w podobnie zorganizowanych grupach. Miejsca w którym znajdowano kości, zęby, narzędzia wskazują, że miały one siedziby w pobliży skalnych gór. Znalezione zęby wskazują, że samce były blisko 1/3 większe od samic. Stałe siedziby były ośrodkami życia stadnego (niczym u pawianów). Miały tam miejsce walki samców i tworzone były haremy samic.

Pół miliona lat później rozpoczął się kolejny rozdział. Stało się to na tych samych równinach Afryki Wschodniej, w środowisku tych samych zwierząt które otaczały homo habiluis. Kolejnym gatunkiem był homo erectus (człowiek wyprostowany). Jego przedstawiciele żyli na sawannie bardzo podobnie jak homo habilis.

Podkradali łupy większym drapieżnikom. Narzędzia przeistaczały się w prymitywną broń, dzięki temu mogli oni rozpocząć aktywne polowania. Mózg tych praludzi był dużo większy niż ich poprzedników, lecz nadal znacznie mniejszy, niż mózg współczesnego człowieka. Homo erectus był prawdziwym intelektualistą. Trwał półtora miliona lat. Ok. 200000 lat temu zastąpił go człowiek współczesny - homo sapiens był to gatunek zdecydowanie wędrowny. Jego kopalne szczątki znajdujemy w Chinach, na bliskim wschodzie, na wyspie Jawie w Europie. Znaleziska z Afryki pozwoliły nam uzyskać informacje o jego życiu społecznym i seksualnym. Szkielety samców są większe niż samic, ale różnica nie jest taka wielka niż u homo habilis. W świecie zwierząt im bardziej są zbliżone rozmiary obu płci, tym bardziej współdziałają one w procesie reprodukcji na zasadach partnerskich. Jest bardzo prawdopodobne, że samce pokrywały pojedyncze samice zamiast tworzyć harem. Zapewne rdzeń stada tworzyły spokrewnione ze sobą samice pozostające w oboziku. Opiekowały się one potomstwem oczekując przybycia samców, które zespołowo zdobywały pożywienie to mogło oznaczać konkurowanie samic o najbardziej wydajnych dostawców u samic mogło to wpłynąć na osłabienie roli walki i wzrost znaczenia wyglądu, samice starały się prezentować zdrowie i sprawność konieczną do rodzenia dzieci, nabrzmiałe piersi mogły oznaczać obfitość pokarmu. Współczesne kobiety jako jedyne wśród naczelnych mają wydatne piersi nie tylko w okresie laktacji. U kobiet podobnie jak u bardzo nielicznych gatunków naczelnych można zauważyć brak szczególnych oznak owulacji tj. Gotowości do poczęcia potomstwa. Brak tych zewnętrznych oznak gotowości do rozrodu powodował niepewność i stałe zainteresowanie samców. Prawdopodobnie było to powodem powstania silnych więzi pomiędzy parą partnerów i odchodzenia od systemu haremowego. Nikt nie wie czy Homo Erectus był monogamiczny, lale z pewnością ku temu zdążał. W istocie monogamia dziś najbardziej rozpowszechniony wzorzec życia seksualnego jest skutkiem procesu zapoczątkowanych przez gatunek Homo erectus. To co dziedziczymy po naszym bezpośrednim przodku można scharakteryzować następująco: Widzimy zwierzę chodzące w pozycji wyprostowanej nieco większe od Homo erectus i o mniej zróżnicowanym wzroście oby płci. Widzimy wielką dbałość o nieliczne potomstwo. Widzimy grupy rodzinne, w których obecny jest samiec, co oznacza że ojciec pomaga troszczyć się o swoje młode. Dostrzegamy też osobniki, które po przez rozwój intelektu stały się inne od pozostałych zwierząt (dzięki zdolności postrzega innych przejawów życia niż tylko rozmnażanie drogą płciową). Osobniki te mogą uwolnić się od wszechogarniającego instynktu zachowania gatunku władającego pozostałymi zwierzętami.

Czy jako ludzie jesteśmy odporni na imperatyw genetyczny? Czy jesteśmy wolni od dyktatury chemii? Przede wszystkim jesteśmy produktem genów, rezultatem milionów lat przekazywania genów dążących do reprodukcji innych genów.

Nasz intelekt jest w stanie osłabić ten imperatyw np. Kiedy opiekujemy się dziećmi innych , ale kochamy przede wszystkim swoje własne. A jeżeli kochamy bardziej swoje niż cudze to czy nie ze względu na nasze geny? Czym się różnimy od owada, który opiekuje się swoimi larwami?

A co do partnerstwa, w czyim jest ono interesie, na ile altruistyczna jest romantyczna miłość? Jak długo utrzymujemy związek partnerski? W ludzkich społecznościach dzieci wymagają długotrwałej opieki. Dwoje rodziców może ją zapewnić skutecznie. Aby to umożliwić, kobieta i mężczyzna wchodzą w długotrwały związek partnerski.

Pary łączą się pod wpływem romantycznej miłości i pozostają ze sobą nawet dłużej niż to jest konieczne dla zapewnienia opieki nad dzieckiem w okresie najbardziej newralgicznym (pierwszych czterech lat życia). Potem romantyczne uczucie przechodzi w rodzaj stałego przywiązania, potem jeśli uczucie wygasa para zmienia partnerów.

Częste zmiany partnerów zwiększają zainteresowanie seksem. To z kolei zwiększa szansę reprodukcji. Jest to imperatyw genetyczny. Lojalność jest tak długo dobra jak długo przynosi korzyść genom. Oczywiście jako istoty rozumne możemy być mimo to lojalni, ale sami czujemy że geny popychają nas w odmiennym kierunku. Nie jest to wbrew naturze. Partnerstwo w przyrodzie rzadko wykracza poza niezbędne minimum użyteczności, jak w przypadku samca pająka Czarna Wdowa, który tuż po zapłodnieniu jako zbędny zostaje zjedzony przez samicę, która widzi w nim w tym momencie materiał energetyczny dla swojego organizmu.

Z jednego powodu rozmnażanie płciowe jest tak dalece efektywną metodą reprodukcji. Pozwala ona na tworzenie szerokiego spektrum mieszanek genetycznych. Im bliżej będą genetyczni partnerzy, tym większy będzie zakres genetycznej różnorodności. Dlatego geny ukształtowały nas (jak i większość gatunków) abyśmy unikali kazirodztwa.

Wśród stada Rhezusów istnieją ścisłe reguły samców i samic. Samice zazwyczaj rodzą i wychowują się w swoim stadzie. Natomiast samce pochodzą z innego stada. Toczą miedzy sobą walkę o miejsce w hierarchii, a nieliczni zwycięzcy skupiają zainteresowanie wszystkich samic. To może podpowiadać samcowi, Ale zawęża pulę genów, co stoi w sprzeczności z prawem genetyki i jest niezgodne z interesem samic.

Dlatego dominujący samiec musi poświęcać wiele uwagi na umacnianie s2wojej pozycji. Osobniki mu podległe tylko czekają na okazję, co nie jest trudne w społeczności chętnych ku temu samic.

Problem dominującego samca polega na zapewnieniu przyszłości swoim genom, jako że młode korzystają z długotrwałej, troskliwej opieki swoich matek. Musi więc być czujny i zaborczy. Samica chce stworzyć nową kombinację genów, ale dominujący samiec chce się upewnić, że jego potomstwo będzie zarazem jego.

Ten prosty konflikt interesów stwarza między kobietami, a mężczyznami wiele napięć. On potrzebuje jej do wydania na świat swoich dzieci, aby muz zapewnić przyszłość swoim genom. Musi też później też sygnalizować swój stan posiadania innym mężczyznom. Jest wiele sposobów aby wyrazić to mową gestów.

Mężczyzna ma do pilnowania tylko jedną kobietę. W przypadku, gdy samiec kontroluje wiele samic, zadanie zapewnienia przyszłości swoim genom może być ponad jego możliwości.

Człowiek poświęca sowiemu potomstwu więcej uwagi niż inne zwierzęta. U kobiet karmiących wytwarzanie pokarmu do 40 % energii ich organizmu. Na początku kobieta inwestuje w [poczęcie komórkę jajową tysiące razy większą niż zapładniający ją plemnik. Ciało kobiety służ jako inkubator i kroplówka dla płodu; w końcu wydaje dziecko na świat wysiłkiem 8 największych mięśni. Teraz zostało już tylko 18 lat opieki i wychowania.

Życie składa się wyłącznie z opieki nad kolejnym pokoleniem. Samce kangura mają ze swoich samic wiele pożytku. Od początku swego dojrzałego życia aż do śmierci samice „produkują” jedno młode za drugim (często zanim jedno dąży opuścić torbę - pojawia się następne). Jako przedstawiciele torbaczy, kangury rodzą się w pełni ukształtowane. Przez okres, aż dorosną pozostają w torbie na brzuchu matki.

Większość samic ssaków poświęca młodym całe swoje życie. Dla samca znajdowanie tej, która zapewni opiekę jego genom jest najdogodniejszym rozwiązaniem. Wygląd obu płci podkreśla odmienne wzajemne podejście. Ona wie, że on jej potrzebuje. A on wie, że ona o tym wie i że musi o nią zabiegać. Aby zwyciężyć rywali samiec Orangutana musi być większy i silniejszy od pozostałych. Jest dwukrotnie większy od samicy.

Mężczyźni również są więksi od kobiet. Przeciętnie o 20%. To oznacza, że kiedyś w przeszłości naszego gatunku samce konkurowały o samice. Musiały o nie walczyć, udowadniać, że ich geny są odpowiednie do przetrwania. Musiały zaimponować i przekonać, że ich materiał genetyczny jest wart trwałej inwestycji jaką jest potomstwo.

Pokolenia kobiet wybierają mężczyzn jako ojców potencjalnych. Silnych synów ukształtowało męskie ciało które zyskało zdolność zwiększania masy mięśniowej dzięki ćwiczeniom kulturystycznym. Kobiety, które chcą konkurować również poprzez rozwój swej masy mięśniowej są pokonane już na starcie. To nie jest kobiecy sposób konkurowania. Ich ciało zostało uformowane inaczej.

Mężczyźni kierowali się przy wyborze kobiet zdolnościami do opieki nad dziećmi. Wydatne, pełne piersi, szerokie biodra. Czy sprawność fizyczna jest przydatna przy opiece nad dziećmi? Wątpliwe, ale mężczyźni na to reagują. Jeżeli te cechy nie są w ogóle przydatne z punktu widzenia reprodukcji, to nie jesteśmy jedynym gatunkiem, który reaguje na bodźce abstrakcyjne.

Ogon pawia nie służy niczemu pożytecznemu poza symbolizowaniem dobrej kondycji i dobrych genów. Powstał dzięki pokoleniom samic, które wybierały partnerów na podstawie prezencji ogona.

Czerwone barwy są oznaką zdrowia i sygnałem seksualnym. Mężczyźni reagują nań, chodź wiedzą, że usta są pomalowane. To rodzaj genetycznego odruchu. W przypadku makijażu treść obrazu została całkowicie zatarta przez formę. Oznacza, że obie płcie konkurują aby zdobyć najlepszego partnera. Kiedy mężczyźni konkurują o kobietę, nie ma powodu aby wyrzekali się makijażu. To nawiązanie do najlepszych tradycji pawiego ogona.

Kobiety oczekują nie tylko obietnic. Samiec, który potrafił zgromadzić zasób wartościowych dóbr jest gwarantem dostatku dla potomstwa. Prostym sposobem oceny genów mężczyzn jest oszacowanie jego stanu posiadania. Z pewnością właściciel drogiego ubrania będzie miał środki by wspomagać swoje potomstwo.

Umysł ludzki potrafi przeadresować sygnały genetyczne. Bogaty mężczyzna może po prostu zapewnić komfort tu i teraz. Dlatego bogaty starzec może być równie atrakcyjny jak silny młodzieniec. Nikt nie zaprzeczy, że akumulacja dóbr materialnych jest dokonywana po to by przyciągnąć przeciwną płeć. Wiele zwierząt tak postępuje.

Drogi samochód nie jest sam w sobie pomocny przy pielęgnacji dziecka. Symbolizuje jednak skłonność do gromadzenia dóbr przydatnych do tego by przetrwać. Jeżeli zainteresuje samicę dostatkiem na dostatecznie długo jego geny będą bezpieczne.

Różnice w zachowaniach seksualnych ludzi i zwierząt

Jest wiele podobieństw w zachowaniach seksualnych ludzi i zwierząt, ale istnieją i różnice. Człowiek na przykład bardzo często współżyje dla przyjemności. Czy to znaczy, że jesteśmy jedynymi zwierzętami które tak postępują? Niestety nie. Jeżeli chodzi o seks dla przyjemności, a przynajmniej związany z czymś innym niż prokreacja to jesteśmy daleko w tyle za naszymi krewniakami - Bonobo czyli szympansami karłowatymi żyjącymi w środkowym Zairze.

Pochodzą od przodków, którzy zostali w lesie podczas gdy nasi przodkowie wyruszyli na stepy i sawanny. Kiedy nasi przodkowie wypracowali system hierarchicznej poligamii - ich przodkowie doszli do czegoś, co wygląda na kompletną anarchię. Samce, samice, młode, stare, parami i w grupach... Bonobo uprawiają seks tak jak my mówimy sobie „dzień dobry”. Przybierają przy tym szereg pozycji w tym „twarzą w twarz” co uważaliśmy za wyłącznie ludzki sposób współżycia.

Ale to nie anarchia, lecz sposób porozumiewania się. To naprawdę jakby mówiły sobie „dzień dobry”. A nawet o wiele więcej. Znikły wszelkie więzi pomiędzy seksem a walką. Seks zdaje się ogarniać to wszystko, co u innych gatunków wyraża agresja. Wśród Bonobo popęd płciowy położył kres przemocy.

Jakie cechy możemy uznać za nasze? Prawie wszystkie zachowania seksualne można wytłumaczyć w kategoriach imperatywu genetycznego, i zaobserwować u innych gatunków. Coś nas jednak wyróżnia. Ludzie to jedyni wynalazcy wśród małp. Mamy wyobraźnię, sztukę, zdolność do fantazjowania o seksie.

Uprawiamy seks zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz. Możemy dodawać różne barwy, dekoracje, komponować warianty, stroić w kostiumy i sprzedawać. Zamieniliśmy seks w publiczną rozrywkę. Przeznaczyliśmy na ten przemysł całe dzielnice miast. Możemy czerpać przyjemność seksualną jedynie patrząc na innych ludzi, w tym takich, którzy specjalizują się w sprawianiu tej przyjemności. Możemy traktować nasze fantazje serio albo traktować je jako żart.

Ku wielkiemu zaskoczeniu stara zasada konkurowania o względy kobiet nadal działa. Męskie ciała są tym, czym są bo tysiące pokoleń mężczyzn konkurowało między sobą, a kobiety tylko obserwowały i dokonywały wyboru. Teraz kobiety obserwują mężczyzn i wyobrażają sobie jak najlepsze rezultaty. Oddają się im wewnątrz swoich mózgów, w wyobraźni. Nawet nasz obyczaj zdobywania kobiet przybrał pod wpływem fantazji kolory i dźwięki których nigdy nie znała natura.

U ludzi wszelkie aspekty imperatywu seksualnego można wytłumaczyć wpływem genów i wskazać na analogię w przyrodzie. Ludzie tylko dodali do tego intelekt, fantazję i przyjemność.

Prześledziliśmy mentalnie miliony lat ewolucji. Chciałbym, żeby na podstawie tych rozważań Państwo zdefiniowali potrzebę seksu na użytek psychologii. A po drugie abyście państwo jako ludzie wykształceni w przyszłości umieli ustosunkować się do różnych poglądów, powołujących się na prawo naturalne. Prawo naturalne, to znaczy jakie: Imperatyw genetyczny? Czarnej wdowy? Którejś z tych małp? Czy czysto ludzkie. A jeżeli czysto ludzkie, to czy bez intelektu a więc tego co Stwórca, bądź natura nam dała? Chciałbym abyście państwo świadomie używali pewnych sformułowań, jako przedstawiciele psychologii, która jest dziedziną empiryczną.

Często będę odwoływać się do konfrontacji między tym co naturalne, a tym co kulturowe. Człowiek gdzieś jest po środku. Nie da się go zredukować wyłącznie do jednego elementu.

Poczęcie czyli realny początek jednostkowego życia człowieka

Uważa się, że wszechświat powstał w wyniku wielkiego wybuchu ok. 15 miliardów lat temu. 4,5 miliarda lat temu uformowała się ziemia. Po upływie miliarda lat od jej powstania w morzach pojawiły się pierwsze formy życia. 3,5 miliarda lat życia na ziemi to historia jego przejścia z oceanu na ląd, historia przystosowania się do różnych środowisk. Głęboki związek pomiędzy ludzkim organizmem a środowiskiem zewnętrznym możemy dostrzec poprzez proces w którym z jednej tylko komórki powstaje organizm złożony z 60 bilionów komórek. To liczba porównywalna z liczbą gwiazd i planet. Najbardziej tajemniczą strukturą jest nasz mózg. W jakim stopniu możemy poznać nasz organizm? Czy życie zależy od warunków panujących na ziemi? Czy życie może istnieć w przestrzeni kosmicznej w warunkach nieważkości? Próbą odpowiedzi na to pytanie było doświadczenie przeprowadzone na pokładzie wahadłowca Discovery w marcu 1989 roku.

Na pokład wahadłowca zabrano po 16 jaj kurzych zapłodnionych na 2 i 9 dni przed startem. Okazało się, że w warunkach nieważkości obumarły wszystkie dwudniowe zarodki, zaś wśród jaj dziewięciodniowych zginęła połowa. Czy więc życie jest możliwe tylko w warunkach panujących na ziemi?

W ostatniej dekadzie XX wieku człowiek dysponuje techniką umożliwiającą penetrację przestrzeni kosmicznej. Współczesne techniki badawcze pozwalają też na wniknięcie do innego, bliższego nam świata: do naszego organizmu.

Ciało człowieka, jego ręce, nogi, tułów, charakterystycznie duży mózg zamknięty układ krążenia i układ nerwowy - wszystko to jest zbudowane z mikroskopijnych komórek wielkości setnej części milimetra. Ocenia się, że ciało dorosłej osoby zbudowane jest z 60 bilionów komórek, a noworodka z 30 bilionów. Jeśli spojrzymy na rozwój noworodka w odwrotnej kolejności, czyli od porodu przez 280 dni życia w łonie matki do momentu poczęcia, to okaże się, że wszystko rozpoczęło się od jednej komórki jajowej.

Warunkiem powstania nowego życia jest spotkanie kobiety i mężczyzny. Życie człowieka zaczyna się od pojedynczej komórki. Powstaje ona z połączenia komórki jajowej kobiety i z pochodzącym od mężczyzny plemnikiem. Każda ziemska istota od pradawnych czasów otrzymuje od swoich przodków spadek w postaci substancji zwanej kwasem dezoksyrybonukleinowym - DNA.

W łańcuchach tego kwasu zapisana jest historia życia sięgająca 3,5 miliarda lat, a więc od momentu, kiedy na naszej planecie pojawiło się życie. DNA - biochemiczny kod przyszłego życia jest zawarty w plemniku i w komórce jajowej. W organizmie kobiety nastąpi połączenie obu kwasów.

Macica, stanowiąca część układu rozrodczego kobiety oraz jajniki, w których powstają komórki jajowe, to biologiczne struktury, stanowiące bazę poczęcia życia ludzkiego. W jajnikach zachodzą podziały komórek pobudzane przez hormony produkowane w przednim płacie przysadki mózgowej. W wyniku podziału powstają dwie komórki znacznie różniące się wielkością. Mniejsza wkrótce ulegnie zanikowi. Druga, większa wejdzie w cykl dojrzewania.

Cały świat ożywiony ma zakodowany wewnętrzny zegar biologiczny rozmnażania. Tak np. Polip Koralowy składa jaja nie tylko w ściśle określonym miesiącu, ale tylko w czasie pełni księżyca. W tym czasie Polipy Koralowe wyrzucają komórki jajowe bezpośrednio do oceanu.

Rytmy biologiczne rozwijane w toku ewolucji występują również u człowieka. Komórka jajowa osiąga dojrzałość w czternastym dniu od pierwszego podziału. Dojrzała komórka jajowa opuszcza jajnik. To proces owulacji czyli jajeczkowania. Proces ten wywołuje zmiana stężenia dwu hormonów produkowanych przez przysadkę mózgową. Przed owulacją z komórek ziarnistych otaczających komórkę jajową wydziela się śluz zawierający wielocukry. Do tego śluzu uwalnia się z pęcherzyka komórka jajowa.

Uwolnioną komórkę jajową wychwytują wyspecjalizowane struktury jajowodu zwane strzępkami. Wędrówka do jamy macicy odbywa się przez jajowód o długości ok. 10cm. A średnicy zaledwie jednego milimetra. Mikroskopijne rzęski nabłonka jajowodu poruszają się rytmicznie przypominając pracę załogi wioślarskiej. Komórka jajowa nie ma zdolności poruszania się przesuwa ją powoli prąd wywołany ruchami rzęsek i rytmicznymi skurczami jajowodu nasilonych w okresie jajeczkowania, czyli owulacji.

Skurcze to rezultat działania estrogenu czyli hormonu produkowanego przez jajniki. Po upływie pół godziny, najwyżej kilku godzin od jajeczkowania komórka jajowa dociera do najszerszej części jajowodu zwanej bańką. Tu komórka jajowa czeka by połączyć się z jednym ze zbliżających się plemników. Komórka jajowa jest znacznie większa od innych komórek, a to dlatego, że zawiera w cytoplazmie duży zapas substancji odżywczych: białek, tłuszczów i wielocukrów.

Wiele różnych komórek wspomaga i chroni tę ważną komórkę. Mimo wszystko życie komórki jajowej nie jest zbyt długie. Jeżeli nie połączy się w ciągu 12 godzin od momentu jajeczkowania traci możliwość zapłodnienia.

W którymś momencie długiego procesu ewolucji pojawiają się dwie płcie: męska i żeńska. Jaki sens ma istnienie dwu płci? Mając dwoje rodziców człowiek rodzi się z nową kombinacją DNA. Im bardziej różnorodne są powstałe w ten sposób kombinacje DNA tym większa jest zdolność organizmu w przystosowaniu się do środowiska.

Mrowie plemników płynie w kierunku komórki jajowej. Jest ich ok. 300 milionów. Na drodze do komórki jajowej czeka na nie wiele przeszkód. Pierwsza z nich to warstwa śluzu wyściełająca szyjkę macicy. Tylko w czasie owulacji śluz staje się mniej gęsty umożliwiając przedostanie się plemników. Poza tym okresem, wiele słabszych plemników zatrzymuje się już na tej przeszkodzie. Plemniki żyją ok. 2-3 dni w śluzowej warstwie macicy.

Po przebyciu szyjki macicy plemniki podążają dalej. Ich ruch początkowo zupełnie chaotyczny staje się stopniowo uporządkowany. W trakcie podróży plemniki nie mogą uzupełniać swoich zasobów energetycznych. Tylko te, które szczęśliwie wybrały najkrótszą drogę, mają szansę przetrwania.

Plemnik jest komórką, która przenosi DNA, kod genetyczny ojca. Enzymy w główce plemnika to rodzaj ładunku wybuchowego, który rozerwie warstwy ochronne komórki jajowej. Plemniki zawierają też mitochondria - siłownie które dostarczają energii niezbędnej do poruszania się. To właśnie tę energię zużywa plemnik w wyścigu do komórki jajowej. Z początkowej liczby 300 milionów plemników zawartych w płynie nasiennym, do jajowodu dotrze tylko 300 tysięcy. Szansa dostania się plemnika do jajowodu wynosi 1/1000.

Plemniki podążają w kierunku ujścia jajowodu. W jajowodzie ruch rzęsek przesuwa zawartość jajowodu w kierunku jamy macicy, plemniki zatem muszą odbywać swoją wędrówkę pod prąd. Skurcze mięśniówki jajowodu dodatkowo utrudniają ich przepływ. Czynność skurczowa jajowodu znacznie się nasila zarówno w wyniku działania hormonu w czasie owulacji, jak i pod wpływem substancji zawartych w nasieniu. Bańkę jajowodu, w której oczekuje komórka jajowa osiągnie tylko ok. 100 plemników. Przed zapłodnieniem plemnik musi się przedrzeć przez warstwę wielocukrów i komórek ziarnistych, oraz rozpuścić błonę przejrzystą otaczającą komórkę jajową. Dokonuje tego enzym zawarty w części główki plemnika zwanej akrosomem.

W momencie zapłodnienia fale jonów wapnia otaczają komórkę jajową. Uruchamia to reakcję enzymatyczną, która uniemożliwia wniknięcie do komórki jakiegokolwiek innego plemnika. Kwas dezoksyrybonukleinowy uwalniany jest z główki plemnika. Jądra plemnika i komórki jajowej łączą się i zamykają DNA w jednej, nowej komórce.

W ten sposób rozwinie się potomek dziedziczący DNA obojga rodziców.

Jest wiele plemników, które zdołały dotrzeć do komórki jajowej, ale nie były zdolne do zapłodnienia. Zwycięzca mógł zostać wyłoniony dzięki temu, że na starcie było 300 milionów zawodników. Szansa zapłodnienia jest tym większa, im więcej plemników zawiera nasienie. Zwycięzca zawdzięcza swój sukces dużej liczbie konkurentów.

Rozwój życia płodowego człowieka

Po mniej - więcej 30 godzinach od zapłodnienia komórka jajowa dzieli się na dwie. Od tego momentu mówimy o zarodku. Po upływie 40 godzin zarodek składa się z 4 komórek, a po 50 godzinach - z 8 komórek (z upływem czasu podziały komórkowe odbywają się coraz szybciej). Zarodek wędruje przez jajowód w kierunku macicy. W trzecim dniu zapłodnienia zarodek wygląda jak Morwy, stąd jego nazwa: morula.

Zarodek jest wtedy prawie tak duży, jak komórka w chwili zapłodnienia. Dzieje się tak, bo komórki powstające w wyniku podziału stają się mniejsze. Komórki zaczynają różnicować swe czynności współpracując ze sobą. Mniej więcej po tygodniu zarodek zwany teraz blastulą zagnieżdża się w wewnętrznej ścianie macicy, gdzie będzie się rozwijał przez 270 dni lub dłużej. Tlen i substancje odżywcze będzie otrzymywał z organizmu matki.

Pierwszy etap w rozwoju ludzkiego organizmu to utworzenie zgrubienia wzdłuż długiej osi zarodka. Zgrubienie to zwane smugą pierwotną tworzy oś centralną zarodka i określa jego lewą i prawą stronę, jego części przednia i tylną. Uważa się, że w tworzeniu smugi pierwotnej odgrywają rolę siły ciążenia Ziemi. W miejscu smugi pierwotnej w dalszych etapach rozwoju powstanie rdzeń kręgowy. Przekonują nas o tym eksperymenty biologiczne przeprowadzone na pokładzie amerykańskiego promu kosmicznego Discovery. Zabrane w Kosmos zarodki kurze obumierały, stało się tak najprawdopodobniej dlatego, że w warunkach nieważkości nie były one zdolne do wytworzenia smugi pierwotnej umożliwiającej formowanie się organizmu.

Mechanizm agregacji komórek

Jaki więc mechanizm decyduje o podziale pracy między komórkami? W czasie formowania się organizmu musza działać pewne czynniki powodujące, że pewne komórki łączą się ze sobą, a inne oddzielają. Zdolność komórek do grupowania się czyli agregacji ma podstawowe znaczenie dla budowania organizmu.

We wczesnych fazach rozwoju zarodek człowieka nie różni się od zarodków innych ssaków. Jego rozwój odtwarza poszczególne etapy ewolucji. W zarodku ludzkim serce zaczyna pracę w 3 tygodniu życia, kiedy długość zarodka nie przekracza 2 mm. W tym samym czasie zarodek rozpoczyna wytwarzanie komórek krwi. Kierunek przepływu krwi nie został jeszcze ustalony. Teraz zarodek rozwija się bardzo szybko.

Mniej więcej w ciągu 1 tygodnia serce przybiera wyrazistą postać a budowa układu sercowo-naczyniowego zbliża się do końca. Pod koniec 4 tygodnia zarodek wynosi mniej więcej 4 mm. I wtedy zaczynają się wykształcać ręce. W piątym tygodniu od zapłodnienia długość zarodka nie przekracza 5 mm. Pod koniec 5 tygodnia dłonie wyglądają jak błoniasta łapka wodnego ptaka. Komórki niepotrzebnej człowiekowi błony palczastej stopniowo zanikają. Wraz z zanikiem błony uwidaczniają się palce.

Formowanie się struktury ciała ludzkiego w ostateczny kształt jest zwierciadlanym odbiciem kolejnych faz rozwoju ewolucyjnego.

W 7 tygodniu palce są już całkowicie uformowane. Długość zarodka ma 18 mm.

Proces ewolucji możemy prześledzić też na przykładzie narządu charakterystycznego dla człowieka - mózgu. Oto mózg płodu ludzkiego w 150 dni od zapłodnienia znajduje się w początkowej fazie rozwoju. Jego kształt nie różni się istotnie od mózgu małpy - Makaka Japońskiego. Mózg dziecka tuż przed narodzeniem wygląda podobnie jak mózg innych naczelnych np. goryla.

Pod koniec 8 tygodnia płód ma już wszystkie cechy istoty ludzkiej. Ma zaledwie 3 cm długości. Płód będzie rósł dalej aż do przyjścia na świat noworodka.

Wiemy, że istnieją substancje powodujące wzajemne przyleganie komórek i w efekcie tworzenie narządów, zwane katherynami.

W powstawaniu narządów ciała oprócz katheryn biorą udział inne białka. Częściowo poświadczenia dla tych przypuszczeń dostarczyły wyniki badań na Muszce Owocówce. W jednym z doświadczeń na zarodkach muszki, w kilka godzin po zapłodnieniu usunięto część komórek, z których miała powstać głowa, a na to miejsce wszczepiono komórki mające utworzyć odwłok. Odwłok utworzył się.

Białka odpowiedzialne za powstanie narządów rozrodczych spowodowały wytworzenie się tych narządów w miejscu głowy. W lipcu 1988 roku zespół dr Wolfganga Druviera z instytutu Max'a Planka opublikował wyniki doświadczenia. Okazało się, że u Muszki Owocowej za zróżnicowanie komórek na odwłokowe i głowowe odpowiedzialne jest swoiste białko o którego wytwarzaniu decyduje aktywność określonych genów. Z komórek wytwarzających największe ilości tego białka powstaną struktury tkanki mózgowej, natomiast komórki o niższym stężeniu tego białka utworzą tułów i tylne części. Udowodniono to poprzez zmniejszanie bądź zwiększanie liczbę genów a tułowiem ulegają przesunięciu zgodnie ze zmianą ilości wytwarzanego białka decydującego o różnicowaniu komórek.

Mechanizm determinacji płci

W czwartym tygodniu życia wielkość zarodka ludzkiego określa się w milimetrach, ale już wtedy rozpoczął się proces formułowania narządów rozrodczych. Z Pierwotnej komórki rozrodczej, w zależności od płci rozwinie się komórka jajowa lub plemnik. Komórki te powstają w okolicach jelita pierwotnego. Rozmnażają się do niezróżnicowanych jeszcze narządów rozrodczych. Jeśli z zarodka ma powstać kobieta w 20 tygodniu życia pierwotna komórka rozrodcza przekształca się w owocyt. Pozostanie on w spoczynku do okresu dojrzewania dziewczynki, odkąd to mniej więcej co 28 dni jeden owocyt przekształca się w komórkę jajową. Każda z tych komórek ma nieco odmienny zapis genetyczny w kodzie DNA. Jeśli płód ma być mężczyzną, to pierwotna komórka rozrodcza przekształca się w spermatogonium z którego w przyszłości powstaną plemniki. Tak jak owocyty spermatogonium pozostaje w stanie spoczynku aż do momentu dojrzewania płciowego.

Rola komórek jajowych i plemników polega na przekazywaniu informacji genetycznej z pokolenia na pokolenie. Plemniki powstają w męskich narządach rozrodczych - jądrach. Pojawiają się w okresie dojrzewania płciowego.

Plemniki wytwarzane są w kanaliku o średnicy 0,2 mm i długości 70 cm zwanym kanalikiem nasieniotwórczym. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej spermatogonia do tej pory spoczywająca bezczynnie na powierzchni kanalików nasieniotwórczych wchodzi w fazę intensywnych podziałów komórkowych. Ich wynikiem jest powstanie plemników. Podziały komórkowe zachodzące w tym kanaliku różnią się istotnie od podziałów zachodzących w innych częściach ciała. Ten rodzaj podziału komórkowego zwany jest mejozą.

Czarne, pałeczkowate struktury w dzielącej się komórce to chromosomy. Zawierają one informację genetyczną (DNA). Każda komórka ciała oprócz rozrodczych zawiera 46 chromosomów tworzących 23 pary. Gdyby plemnik i komórka jajowa miały po 23 pary chromosomów to zapłodniona komórka miałaby ich dwa razy więcej niż inne komórki. Zarówno plemnik jak i komórka jajowa mają więc tylko po jednym chromosomie z każdej pary. W chwili zapłodnienia chromosomy plemnika i komórki jajowej łączą się w pary.

Mejoza to seria podziałów komórkowych, które prowadzą do powstania plemników i komórek jajowych. Proces mejozy ma niezwykle ważne znaczenie. W jego przebiegu zachodzi rekombinacja czyli wymiana genów pomiędzy chromosomami jednej pary. Proces ten, zachodzi nieregularnie i prowadzi do wymiany informacji genetycznej pochodzącej od ojca i od matki. W wyniku rekombinacji żadna z powstałych komórek rozrodczych nie zawiera identycznego DNA.

Informacyjne i energetyczne relacje matka - płód

Potomstwo wszystkich ssaków początkowo rozwija się we wnętrzu ciała matki - w środowisku najdogodniejszym ze wszystkich możliwych, zabezpieczone przed zagrożeniami świata zewnętrznego. Taki korzystny sposób wzrostu wytworzył się u ssaków w wyniku długiego procesu ewolucji. Łączność między matką a płodem odbywa się za pośrednictwem łożyska. Łożysko tworzy się na wewnętrznej ścianie macicy. Powstaje zarówno z tkanek matki jak i płodu. Jest to narząd zapewniający życie płodowe. Łożysko jest połączone z płodem pępowiną.

W końcowej fazie życia płodowego przez pępowinę przepływa w ciągu jednej minuty ok. 300 ml krwi. W pępowinie od strony płodu biegnie duże naczynie. W łożysku rozgałęzia się w sieci naczyń włosowatych. Tworzą one gęsty splot wewnątrz kosmków łożyska, są to charakterystyczne kępki otoczone cienką błoną. Krew płodu zawierająca zbędne substancje i dwutlenek węgla dociera do naczyń włosowatych kosmków.

Do łożyska napływa krew matki bogata w składniki odżywcze, tlen. Ok. 600 ml na minutę. Krew matki dostaje się do przestrzeni między kosmkami łożyska, poprzez cienką błonę kosmków odbywa się wymiana pomiędzy krwią matki a płodu. Krew matki dostarcza płodowi tlenu, składniki odżywcze, przeciwciała, witaminy i inne substancje; a zabiera dwutlenek węgla i odpadowe produkty przemiany materii.

Błony otaczające kosmki łożyska stanowią barierę chroniącą płód przed wniknięciem np. bakterii. Wirusy, tlenek węgla, wiele leków łatwo przez nią przenikają. Stan zdrowia matki ma więc istotne znaczenie dla rozwoju płodu. Od momentu zagnieżdżenia się zarodka w ścianie macicy aż do porodu przez mniej więcej 270 dni łożysko ochrania płód i umożliwia jego rozwój.

Poród czyli początek życia samodzielnego

Nadszedł wreszcie dzień przyjścia na świat nowego życia. Akcję rozpoczyna matka. Poród jest ciężką próbą nie tylko dla matki ale i dla płodu. Jego główka jest mocno uciskana - to powoduje przejściowy niedobór tlenu. Ten uraz ma istotne znaczenie pobudza bowiem wydzielanie hormonu zwanego noradrenaliną. Jego działanie może wprawdzie zwolnić częstość tętna u płodu, ale zwiększa dopływ krwi do mózgu i serca.

Rozpoczynają się przygotowania do podjęcia czynności oddechowych przez płuca noworodka. Szczęśliwie przeszedłszy przez poród organizm musi się przystosować do nowego środowiska, w którym przyjdzie mu żyć.

Repetytorium

Plemnik to komórka wytwarzana tylko przez mężczyznę, a komórka jajowa tylko przez kobietę. Wszystkie plemniki płyną w jednym kierunku, mają tylko jeden cel: połączyć się na czekającą w oddali komórkę jajową. Plemnik jest nośnikiem substancji w której zakodowana jest tajemnica życia: DNA.

Życie w najbardziej elementarnym ujęciu polega na przekazywaniu z pokolenia na pokolenie kwasu dezoksyrybonukleinowego, w którym są skondensowane wyniki procesu ewolucji trwającego 2,5 miliarda lat. Genetyczny zapis życia przekazywany jest przez pokolenia i poprzez czas.

Dziś człowiek osiągnął taki stopień rozwoju, że może wysłać w przestrzeń kosmiczną informację o swojej cywilizacji adresowaną do nieznanych nam form życia pozaziemskiego. W sierpniu 1989 roku sonda kosmiczna Wojażer 2 opuściła nasz układ słoneczny i kontynuuje swą wędrówkę po nieznanych przestrzeniach wszechświata. Na jej pokładzie znajduje się informacja zawarta w komórkach istoty która zamieszkuje i zwie się człowiekiem. Informacja ta ma wykazać, że na Ziemi istnieje forma życia obdarzona inteligencją.

Każdy z nas przeszedł przez proces narodzin. Tak zaczyna się istnienie wszystkich ludzi zamieszkujących naszą planetę. Tak powstaną następne pokolenia. Coraz gwałtowniejsze stają się dyskusje dotyczące problemów etycznych związanych z początkiem i istotą życia.

Weszliśmy w gąszcz nowej dziedziny - psychologii prenatalnej, która ma odpowiedzieć na pytanie jakie mechanizmy powstania życia (np. specjalizacja, agregacja poszczególnych komórek, mechanizm hormonalny leżący u podstaw agregacji). Psychologia prenatalna oczywiście zajmuje się człowiekiem potencjalnym, a więc jego możliwościami (które są wyznaczone bez naszego osobistego udziału a przez mądrość gatunkową).

Poszczególne elementy rozwoju i agregacji komórek odzwierciedlały proces ewolucji. To iż człowiek przed narodzeniem znajduje się w łożysku matki, w środowisku wód płodowych, odzwierciedla atawistyczne środowisko morskie jego poprzedników. W zupełnie innym środowisku człowiek rozwija się tych kilka miesięcy niż będzie żyć po przekroczeniu bariery łona matki. Jest to środowisko fizycznie odmienne, charakteryzujące się wielością źródeł zagrożeń dla organizmu ludzkiego.

Płód rozwija się kosztem matki. Płód i matka to jest jeden organizm. Wszystko co się dzieje z matką dzieje się także z młodym organizmem. Z tego tytułu słusznie nazywa się kobiety w ciąży „świętą krową”. Powinny być chronione ze względu na dobro gatunkowe. Od świadomości matki zależą możliwości rozwoju przyszłego organizmu. To co daje natura w genach, jest później możliwe do realizacji tylko dzięki matce. Możemy tę możliwość skrócić przez zatrucie organizmu matki w ciąży (papierosy, alkohol, leki, narkotyki).

Po narodzeniu, po pierwszym krzyku przechodzi człowiek na inny poziom regulacji organizmu. Przedtem był automatyczny (zakodowany genetycznie). Nie było żadnego świadomego aktu ze strony płodu.

Rozdział 2 Zmysły - agendy mózgu

Charakterystyka procesu percepcyjnego.

Proces percepcyjny - proces polegający na wymianie informacji pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, regulujący jego zachowanie. Można mówić także o autopercepcji (w przypadku introspekcji). Generalny model procesu poznawczego ma charakter interakcyjny, odzwierciedlający relacje zachodzące pomiędzy sytuacją a osobą, wyznaczające jej zachowanie. Pierwszym źródłem informacji są bodźce docierające do organizmu poprzez narządy zmysłów i wywołujące w nich określone zmiany. Najprostszą formą procesów poznawczych są wrażenia i spostrzeżenia.

Wrażenia można zdefiniować jako prosty proces psychiczny(poznawczy), powstający pod wpływem działania elementarnych bodźców na receptory jednego rodzaju i polegający na odzwierciedleniu pojedynczych cech bodźca. Jednakże w praktyce nie uświadamiamy sobie poszczególnych wrażeń, gdyż proces poznania świata opiera się na procesach bardziej złożonych zwanych spostrzeżeniami.

Spostrzeżenia są więc procesem poznawczym, polegającym na odzwierciedlaniu złożonych bodźców (przedmiotów, zjawisk) oddziaływujących na narządy zmysłów. Wrażeniowo-spostrzeżeniowa forma odbioru informacji o cechach świata i własnego organizmu nie jest charakterystyczna tylko dla ludzi, lecz jest wspólna zwierzętom.

Mechanizm psychofizyczny wrażenia można przedstawić w postaci formuły:

Bodziec => receptor =>impuls nerwowy => mózg

Ową formułę odczytujemy następująco: „Bodziec, padając na receptor zapoczątkowuje ciąg impulsów nerwowych, które oddziaływają na określone ośrodki mózgowe”

Charakterystykę psychofizyczną bodźca można przedstawić następująco. Bodziec ma swój określony wymiar na kontinuum siły oddziaływania na receptor, który jest ograniczony dolnym i górnym progiem reagowania.

Próg dolny (tzw. Próg bodźca) - wartość przy której występuje ledwo dostrzegalne wrażenie.

Próg górny (tzw. Próg końcowy) - granica przy której wrażenie zanika lub ma niekiedy charakter bólowy. Z psychologicznego punktu widzenia najistotniejsze znaczenie ma próg różnicy (tzw. Ledwo dostrzegalna różnica) - najmniejszy przyrost wartości bodźca, dający się stwierdzić poprawnie na 50 % prób. Bardziej szczegółową charakterystykę psychofizyczną progu różnicy dokonali dwaj wybitni naukowcy i przedstawili je w postaci dwóch praw psychologicznych, znanych w literaturze jako Prawo Webera, którego twórcą był niemiecki fizyk i fizjolog E. H. Weber (1834) i również niemiecki uczony Fechner, który w 1860 opublikował prawo nazwane jego nazwiskiem Prawem Fechnera.

Prawo Webera - dla zauważenia różnicy między kolejnymi bodźcami tej samej modalności, nowy bodziec musi zwiększać się o stały ułamek swej początkowej wartości.

?I/I

gdzie: I - to intensywność bodźca, delta I (?I) to przyrost wystarczający dla zauważenia różnicy.

Prawo Fechnera - siła wrażenia zmienia się wprost proporcjonalnie do logarytmu bodźca.

S = K log I + C

Gdzie: S - intensywność czucia, I - intensywność początkowa, C - różnica między kolejnymi bodźcami (ułamek Webera DI/I), K - współczynnik proporcjonalności.

Neuropsychologiczne mechanizmy poznania zmysłowego.

Podział receptorów:

Eksteroreceptory - receptory znajdujące się na powierzchni organizmu i odbierające bodźce z otoczenia. Do eksteroreceptorów zaliczane są: telereceptory (wzrok, słuch węch) i kontaktoreceptory (receptory smaku , dotyku, bólu i temperatury).

Interoreceptory - receptory znajdujące się wewnątrz organizmu i odbierające bodźce z wewnątrz organizmu. Do interoreceptorów zaliczamy: proprioreceptory (receptory równowagi, stawowe, mięśniowe i cięgnowe) oraz wisceroreceptory (receptory znajdujące się w wewnętrznych narządach ciała, w ściankach naczyń krwionośnych, w płucach, jelitach, narządach płciowych, itp.).

Układ wzrokowy.

Oko stanowi jedynie jeden z elementów dość złożonego układu wzrokowego, który jest usytuowany w mózgu, głównie w obszarze tzw. kory wzrokowej. Oko, a właściwie jego część, siatkówka stanowi właśnie wysunięty fragment mózgu. Oko ma swoją przesłonę w postaci powiek. Częstość zamykania powiek jest związana z różnymi stanami psychicznymi: niepokoju, znudzenia, koncentracji i jest wykorzystywana przez psychologów jako fizjologiczny wskaźnik stanu emocjonalnego. Poza powiekami znajduje się rogówka, która jest zbudowana z bardzo gładkich komórek, które zapewniają trwałość i przejrzystość. Są to komórki szczególne, gdyż odżywiane są, nie przez krew lecz substancje odżywcze znajdujące się w łzach. Dzięki tej właściwości rogówkę można przeszczepiać do innej gałki ocznej bez ryzyka odrzucenia przeszczepu. Miedzy rogówką a soczewką leży tęczówka, która jest strukturą widoczną i ciekawą z estetycznego punktu widzenia, gdyż może przybierać różnorodne barwy. Barwnik ciemny w tęczówce, podobnie jak w ciemnej jest efektem procesów ewolucyjnych w rejonach, w których jest więcej światła słonecznego a więc w tropikach. Otwór ograniczony brzegami tęczówki to źrenica. Jej rozmiary zmieniają się nie tylko zależnie od ilości padającego światła, ale także od stanów emocjonalnych, gdyż mają łączność z autonomicznym układem nerwowym. Reakcja źrenic to odruch, który na niektóre leki (np. narkotyki - źrenice narkomanów są rozszerzone). Brak takiego odruchu świadczy o braku życia, co jest przydatne w diagnozie lekarskiej. Przestrzeń między rogówką a soczewką jest wypełniona płynem. Kolejną interesującą strukturą oka jest soczewka, zbudowana z wielu warstw, dzięki czemu jest elastyczna. Krzywizna soczewki zmienia się zależnie od tego czy oglądany przez nas obiekt znajduje się daleko czy blisko nas. Z biegiem lat soczewka traci elastyczność (proces wapnienia) i nie zapewnia już ostrości widzenia blisko położonych przedmiotów (krótkowzroczność), którą należy korygować okularami. Gałka oczna jest wypełniona tzw. ciałem szklistym czyli galaretowatą substancją.

Zjawisko związane z odbiorem wrażeń zachodzi w siatkówce oka utworzonej przez tzw. komórki wzrokowe zwane fotoreceptorami, dwóch rodzajów: pręciki i czopki. Siatkówka odbiera tylko fale elektromagnetyczne obejmujące swym zakresem trzy podstawowe kolory: czerwony, zielony, niebieski, których mieszanina formuje wszystkie pozostałe z białym włącznie. Komórki te zawierają specjalne barwniki, które rozkładają się pod wpływem światła podobnie jak na błonie fotograficznej. Różnica jest jednak istotna, gdyż błona jest jednorazowa, tymczasem wszystkie barwniki w komórkach wzrokowych po rozłożeniu natychmiast się regenerują i są gotowe do następnej reakcji. Inna różnica polega na tym, że informacja wzrokowa w przypadku aparatu pozostaje na błonie filmowej, zaś w przypadku siatkówki oka jest przetworzona na impuls elektryczny i wysłana do mózgu, gdzie dopiero zachodzi właściwy proces poznawczy. Wspomniano, że fotoreceptory składają się z pręcików i czopków. Pręciki są odpowiedzialne za widzenie czarno-białe, zaś czopki za widzenie kolorowe. Zagęszczenie czopków występuje w miejscu zwanym „żółtą plamką”. Wyróżnia się trzy rodzaje czopków: niebieskie, zielone i czerwone w zależności od barwników, które absorbują rożne charakterystyki widma świetlnego. Jest to podstawa rozróżniania barw.

Siatkówka połączona jest z mózgiem za pomocą nerwu wzrokowego w miejscu zwanym „ślepą plamką” ze względu na brak w tym miejscu fotoreceptorów. Siatkówka mimo iż usytuowana jest w oku, pod względem budowy histologicznej, metabolicznej i czynnościowej podobna jest tak bardzo do tkanki mózgowej, że jest nazywana „wypustką mózgu”.

Pierwotne impulsy nerwowe, powstające na siatkówce zostają przetworzone, zanim znajdą się w mózgu. Następuje już na tym etapie stukrotna redukcja liczby neuronów przesyłanych z siatkówki do nerwu wzrokowego, przy niezbyt dużej utracie informacji wzrokowej. Impulsy nerwowe wzrokowe poza okiem przechodzą początkowo przez nerw wzrokowy a następnie przez skrzyżowanie wzrokowe, ciałko kolankowate i korę wzrokową. Kora wzrokowa w części potylicznej mózgu jest centralnym analizatorem wzrokowym. Poszczególne neurony kory wzrokowej są wyspecjalizowane, podobnie jak siatkówka, w zakresie natężenia światła, koloru, ruchu, kształtu (linie pionowe, poziome, skośne), tworząc swoistą mapę kory wzrokowej, która skorelowana jest z mapą siatkówkową (pola widzenia). W procesie tworzenia każdego obrazu uczestniczą setki milionów komórek nerwowych kory wzrokowej, która przypomina funkcjonalnie „komputer”, który ma na celu przetworzenie dostarczonej mu informacji a nie tylko bierne odtwarzanie. Po pierwsze obraz docierający do mózgu jest odwrócony, a widzimy go normalnie, gdyż mózg dokonuje rotacji. Ponadto mózg koordynuje docierające z obu oczu pod różnymi kątami i tworzy trójwymiarową całość. Dzieje się top automatycznie. Ponadto mózg dokonuje rozpoznania obrazu wzrokowego, co jest możliwe dzięki wcześniejszym informacjom zawartym w pamięci roboczej i długotrwałej tylko pamięć już doznanych wrażeń wzrokowych nadaje nowym impulsom znaczenie i umożliwia ich nazwanie i rozpoznanie i rozpoznanie. Są to niewątpliwie dowody, że „widzimy” raczej mózgiem niż okiem.

Układ słuchowy.

Ucho składa się z części zewnętrznej i wewnętrznej. Zewnętrzna część ucha, widoczna gołym okiem, spełnia rolę lokalizatora dźwięków. Dlatego też ssaki, które żerują mają wyjątkowo dobrze wykształconą małżowinę uszną, gdyż jest ona podstawą wrażliwego systemu alarmowego, sygnalizującego zbliżające się niebezpieczeństwo. Ucho wewnętrzne z zewnętrznym łączy przewód słuchowy, mający kształt tunelu o gładkich ścianach, prowadzący do błony bębenkowej. Jest ona zbudowana ze szczególnej tkanki, która jest wrażliwa na atakujące ją wibracje powietrza. Błona bębenkowa drgając przekształca dźwięk w wymyślne pasmo wibracji, które z kolei wywołują ruch mechaniczny, znajdujących się po przeciwnej stronie błony, system trzech kosteczek: młoteczka, kowadełka i strzemiączka. Ruch tych trzech kosteczek przenosi nie tylko dźwięki pojedyncze ale i złożone. Sens tego systemu kostnego polega na ty m, że układ dźwigni wzmacnia wibracje, które docierając do ślimaka będącego siedliskiem komórek nerwowych, jest dwudziestokrotnie silniejsza niż przy wejściu. System kostny może łagodzić natężenie dźwięku ograniczając swoje ruchy. Wewnątrz ślimaka jest około 15000 komórek słuchowych (maleńkie komórki rzęsate) podobnych do włosków, które reagują na zmiany ciśnienia wywołanego ruchem systemu kostnego po przeciwnej stronie błony bębenkowe, przekazując impuls nerwowy do mózgu. Wszystkie te komórki pracują w dzień i w nocy, przez całe życie człowieka. Wracając do lokalizacji systemu kostnego słuchowego należy umieścić go w wąskim kanale zwanym „trąbką eustachiusza”. Łączy ono ucho z gardłem i przyjmuje powietrze, które dostaje się przez usta i nos, pomagając wyrównać ciśnienie w uchu w razie potrzeby. Kład odpowiedzialny za przekładanie ruchu rzęskowego na impulsy nerwowe przesyłane do mózgu jest nazywany „ aparatem Cortiego”. Mózg jest połączony z każdą z tysięcy tych komórek, głównie w części kory zwanej korą słuchową. Mózg odczytuje te niezwykłą mozaikę słuchowych impulsów nerwowych dzięki niezwykłym zdolnościom do analizy i przetwarzania informacji. Kora słuchowa mózgu nie tylko przyjmuje i interpretuje sygnały, ale je także zapamiętuje i porównuje z sygnałami zapamiętanymi wcześniej. W ten sposób nadaje im znaczenie subiektywne i ułatwia rozpoznanie treści. Uszy człowieka nie odbierają wszystkich dźwięków. Nasza zdolność do słyszenia jest ograniczona do pewnego pasma wyznaczającego skalę naszego słuchu. Ludzie na ogół mogą odbierać dźwięki do 20000 cykli. Nie potrafimy odbierać np. ultradźwięków, jak delfiny, nietoperze. Ucho nigdy nie śpi, gdyż istnieje automatyczny układ słuchowy w mózgu, dzięki któremu możemy reagować na niektóre bodźce nawet podczas snu.

Układ równowagi.

Ucho zawiera strukturę która nic nie ma wspólnego ze słuchem. Jest to błędnik kostny, który zarządza naszym poczuciem równowagi. Ma on wymiary 1 na 1cm. Jego mechanizm składa się z trzech półkolistych kanałów. Reprezentują one trzy wymiary przestrzenne: wysokość, szerokość i głębokość. Dane dotyczące tych trzech wymiarów pozwalają obliczyć wiele rzeczy. W kanałach są komórki rzęsate zanurzone w płynie o galaretowatej konsystencji. Komórki te poruszają się pod wpływem siły ciężkości. Poniżej komórek rzęsatych znajdują się zakończenia nerwów. Są tu też kamyczki błędnikowe zbudowane z substancji wapiennej. Gdy ruszamy głową układ powtarza ten ruch. Lista wszystkich zarejestrowanych zmian położenia komórek rzęsatych i kamyczków błędnikowych jest wysyłana do mózgu. Pozwala ona odtworzyć wszystkie zmiany położenia błędnika które ją wywołały. Odbywa się to w móżdżku. Móżdżek wysyła informację doi wielu mięśni aby przystosować je do zmian sytuacji. Dzięki temu reagujemy we właściwy sposób aby odzyskać i utrzymać równowagę. Dlaczego mamy zawroty głowy? Dlatego, ze mózg ma trudności z przetworzeniem zbyt dużej ilości informacji, są przekroczone pewne granice co powoduje zaburzenia. Astronauci przeżywają sytuacje nienormalne związane ze stanem nieważkości. Przyciąganie ziemskie jest głównym punktem odniesienia dla narządu równowagi wg którego określane jest położenie ciała.

Układ smakowy i węchowy.

Język

Na języku znajduje się bardzo dużo brodawek, wśród których możemy rozróżnić brodawki smakowe i czuciowe (brodawki nitkowate). Język jest w naszym organizmie miejscem najbardziej wrażliwym na dotyk, dlatego przedmioty dotykane językiem robią wrażenie większych. Brodawki nitkowate są wrażliwe na dotyk, umożliwiają ocenę konsystencji pokarmu i poprzez zakończenia nerwowe wrażliwe na temperaturę - mogą znacznie zmieniać doznania smakowe. W brodawkach nitkowatych znajdują się zakończenia nerwowe skąd wysyłane są informacje do mózgu. Brodawki pokrywa nabłonek zbudowany z komórek podobnych do komórek naskórka. Brodawki złuszczają się i giną tak jak komórki naskórka i ciągle się regenerują. Końce brodawek są nieco jaśniejsze ponieważ znajduje się tam keratyna, podstawowy budulec paznokci i włosów, dzięki niej brodawka jest twardsza i bardziej wytrzymała. Na języku znajdują się także inne rodzaje brodawek np. brodawki grzybowate są właściwymi brodawkami smakowymi, a brodawki okolone są prawdziwymi laboratoriami chemicznymi - w nich są rozpoznawane smaki docierających tam substancji. tzw. kubki smakowe tworzone są przez ściany brodawek. W kubkach pobudzanych cząsteczkami następuje reakcja chemiczna, w wyniku, której zostają pobudzone zakończenia nerwowe i odpowiedni sygnał wysłany do mózgu. Mechanizm ten działa podobnie jak w narządach wzroku i słuchu, jedyną różnicą jest to, że bodźcem jest tutaj reakcja chemiczna a nie światło lub dźwięk. Brodawki okolone (ok. 12) znajdują się w tylnej części języka i są ułożone w kształcie litery V. Kubków smakowych jest dużo, ok. 9000, rozrzuconych wokół brodawek liściastych i grzybowatych. Kubki smakowe są wyspecjalizowane w odbieraniu różnych smaków, które wywołują reakcje chemiczne, przekształcane następnie w impulsy nerwowe. Cząsteczka każdego rodzaju substancji: słodkiej, kwaśnej, gorzkiej ma na języku właściwy „klucz” do rozpoznania ich smaku. Na języku znajdują się powierzchnie bardziej wrażliwe na pewne rodzaje smaku, np. tylna część języka jest szczególnie wrażliwa na smaki gorzkie, czubek języka na słodycz. W miarę upływu lat wrażliwość na smak zmniejsza się, gdyż między 30 a 80 rokiem życia tracimy ponad połowę kubków smakowych. Istnieją tylko cztery podstawowe smaki: słony, kwaśny, słodki i gorzki. Jednak z tych czterech podstawowych układ nerwowy może tworzyć wiele wspaniałych kompozycji we współpracy zmysłu węchu.

Nos.

W tylnej części jamy ustnej znajduje się połączenie z nosem. Wiele cząsteczek spożywanych substancji dostaje się tą drogą do okolic węchowych uzupełniając doznania smakowe z wrażeniami węchowymi odbieranymi bezpośrednio przez nos. Oba zmysły działają niezależnie, a impulsy z komórek węchowych i smakowych docierają do dwóch różnych obszarów mózgowych. Jednak tam ulegają integracji tworząc ogólne wrażenie smaku potrawy.

W górnej części jamy nosowej znajduje się ok. 20mln komórek nabłonka węchowego. Komórki te przypominają ośmiornice z wieloma mackami, wychwytują znajdujące się w powietrzu cząsteczki, które osiadają wśród rozgałęzień śluzówki, co wywołuje reakcję błon komórek nerwowych nabłonka. Wewnątrz wypustek znajduje się gęsta sieć cienkich kanalików zwanych mikrotubulami. Reakcje zachodzące tych komórek są przekształcane w sygnały chemiczne, które wzbudzają impulsy nerwowe przekazywane do pierwotnych ośrodków w mózgu. Cały ten system pracuje bez przerwy, choć czasem mózg ignoruje dochodzące sygnały np. gdy przestajemy odczuwać jakiś zapach w przesyconym nim pokoju. Z biegiem lat system się degeneruje. Istnieje siedem podstawowych zapachów: kamforowy, bagienny, kwitowy, mentolowy, eteryczny, przypalony, gnilny. Te siedem podstawowych zapachów tworzy w kombinacjach wszystkie inne.

Rozdział 3 Mózg i umysł

Operacje umysłowe

Analiza - oznacza myślowe oddzielenie elementów całości (przedmiotów, zjawisk, sytuacji). Synteza - polega na myślowym scalaniu poszczególnych części składnikowych całości. Porównanie - jest operacja zestawienia ze sobą różnych elementów rzeczywistości z punktu widzenia ich podobieństwa bądź różnic. Abstrahowanie - polega na wyróżnieniu jakiejś jednej właściwości elementu rzeczywistości i jednocześnie pominięciu ich cech. Uogólnienie - charakteryzuje się ujmowaniem właściwości, cech wspólnych dla jakiejś klasy rzeczy i zjawisk z pominięciem cech jednostkowych. Operacje te stanowią podstawę najbardziej złożonych czynności myślowych: pojęć i procesów myślenia. Myślenie pojęciowe jest najwyższą forma poznania i orientacji w rzeczywistości, charakterystyczną tylko dla człowieka. Dzięki myśleniu człowiek posiada zdolność przystosowania się do zmiennych warunków rzeczywistości, co w psychologii nazywa się inteligencja.

Pamięć

Życie kończy się w tedy gdy nie potrafimy wymienić informacji ze światem zewnętrznym. Poznajemy świat wybiórczo, w sposób ograniczony. Dzięki temu że posiadamy zdolność myślenia abstrakcyjnego, możemy sobie wyobrazić coś, wypełnić luki w odbiorze informacji zmysłowych. Na początku XX wieku istniały różne koncepcje na temat sposobu zapamiętywania, min teoria odrębnego zapamiętywania, teoria zespołu komórek, teoria odrębnego kodu.

Pamięć jest właściwością zachowawczą, polegająca na gromadzeniu i przechowywaniu ubiegłego doświadczenia oraz wykorzystywania go w różnych sytuacjach, jest jedna z podstawowych właściwości ludzi i zwierząt. Współcześnie psychologowie włączają pamięć w obszar procesów poznawczych dostrzegając udział pamięci na wszystkich etapach czynności poznawczych począwszy od odbioru treści informacji, czyli spostrzeżenia tego, co jest dane z zewnątrz, po najbardziej skomplikowane formy myślenia, zawierające wiele elementów twórczych.

Neuropsychologiczne mechanizmy pamięci

Obecnie wyróżniamy trzy najważniejsze rodzaje pamięci: ultrakrótkotrwałą (zmysłową), krótkotrwałą (operacyjną) i długotrwałą. Pamięć obejmuje miliardy komórek nerwowych i połączenia miedzy nimi. Stanowią one materialną podstawę funkcjonowania następujących rodzajów pamięci.

Pamięć zmysłowa

Jest to najprostsza forma pamięci (np. najwcześniejsza pamięć dotykowa u niemowlęcia). Dzięki specjalnemu typowi uczenia tzw. habituacji nasz umysł potrafi ignorować pewne dotykowe bodźce stałym nasileniu. Jest to charakterystyczne tylko do tego rodzaju pamięci. Podłożem tego zjawiska są zmiany w komórkach nerwowych receptorów. Jeśli receptory dotykowe są pobudzane przez dłuższy czas ich wrażliwość maleje. Zmiany zachodzą również w miejscach połączeń z różnymi komórkami. Powierzchnia stykających się komórek staje się mniej podatna na działanie tzw. neurotransmiterów, czyli substancji odpowiedzialnych za tępo przekazywania impulsów. Drugim faktem jest to, że nie wszystkie bodźce są dla nas jednakowo ważne.

Pamięć operacyjna

Inaczej mówiąc robocza wymaga przypominania w jaki sposób bodźce zmieniane na impulsy nerwowe przekazywane są do odpowiedniej części kory mózgowej np. motorycznej, wzrokowej, słuchowej, mowy. Proces uczenia się jest możliwy tylko wtedy, gdy aktywność komórek występuje w miejscach kontaktowych w ściśle ograniczonym przedziale czasu. Te połączenia miedzy komórkami nerwowymi, tworzące pewne szlaki informacyjne miedzy receptorami a określonymi obszarami mózgu są istotą pamięci operacyjnej. Np. podczas zapamiętywania różnych słów, pojawia się duża aktywność w głębi mózgu, w miejscu zwanym zakrętem hipokampa. Ułożone jest tam około40 milionów komórek nerwowych, które odpowiedzialne są za proces przechowywania w pamięci informacji przekazywanych przez nasze zmysły. Ten fragment mózgu tworzy cześć układu limbicznego, który min odpowiada za nasze emocje. Jeśli zakręt hipokampa ulegnie uszkodzeniu mamy trudności z odtworzeniem świeżych wspomnień lub zdolność ta zupełnie zanika.

Pamięć długotrwała

Jest to miejsce o nieograniczonej pojemności. Kora mózgowa zawiera do 2/3 wszystkich komórek mózgowych, a liczba skomplikowanych sieci neuronowych utworzonych przez te komórki sięga biliona. Uruchomienie tylko kilku z nich może utworzyć łańcuch komunikacyjny, który połączy w całość wspomnienie każdego wcześniej zapamiętanego przedmiotu. Sam proces przebiegu pamięci długotrwałej jest jeszcze zagadką, choć jest na to kilka teorii. Szczegółowa wiedza na temat tej pamięci pochodzi z obserwacji nad choroba Alzheimera. Polega ona na tym, że nie możemy sobie przypomnieć faktów i informacji z dalekiej przeszłości. Wszyscy tracimy zdolność przypominania sobie wraz z wiekiem, ponieważ obumierają komórki nerwowe. Jest to proces nieodwracalny. W chwili narodzin mamy tych komórek około 100 miliardów, nawet jeśli utracimy ich 20% w efekcie starzenia to skutkiem tego może być osłabienie pamięci. Ważniejszą rzeczą od ilości komórek jest połączenie funkcjonalne między nimi. Te połączenia mogą niekiedy pomóc funkcjonować lepiej u 70 latka niż u młodego studenta.

Patologia pamięci

Typowym przykładem patologii pamięci są demencje spowodowane chorobą Alzheimera. W badaniach pod mikroskopem znaleziono niby pajęczynę zwyrodniałych neuronów, która oplata całą korę. Choroba ta może się zacząć bez elementarnych objawów już w wieku 35 lat, lecz najczęściej występuje po 65 roku życia. Mózg chorego może ważyć tylko 1/3 mózgu zdrowego. Niszczy on naszą osobowość. Znikają również wcześniej nabyte zdolności i umiejętności. Najpierw spada dramatycznie ilość neuronów w hipokampie a wraz z nią zdolność nowych zapasów pamięci. Kiedy degradacja osiąga płaty czołowe i skroniowe zanika zdolność osądu i myślenia, a także pamięć długotrwała. Po zniszczeniu płata ciemieniowego może nastąpić utrata zdolności do wykonywania podstawowych czynności takich jak umiejętność posługiwania się nożem i widelcem.

Do prawidłowego funkcjonowania pamięci potrzebny jest neurotransmiter zwany acetylocholiną, który utrzymuje i toruje w stanie czynnym drogi przekazywania informacji ze zmysłów poprzez pamięć operacyjną, do obszarów korowych pamięci długotrwałej. W wielu krajach powstały bary które serwują napoje nootropowe (doping psychiczny). Zawierają one takie substancje jak cholina czy fenyloaranina potrzebne do wytwarzania acetylocholiny.

Wyobraźnia

Jest to ludzka umiejętność łączenia śladów wrażeń zmysłowych i spostrzeżeń przechowywanych w pamięci z aktualnymi przeżyciami. Często utożsamiana jest z pamięcią obrazową. Istotą wyobraźni jest twórcze przekształcenie poprzedniego doświadczenia i tworzenie na tej podstawie nowych obrazów. Tymczasem funkcja pamięci obrazowej jest tylko zapamiętywanie i przechowywanie poprzedniego oświadczenia.

Okoruchowe mechanizmy uwagi wzrokowej

Obecnie teoria uwagi przeżywa renesans. Przez kilkadziesiąt ostatnich lat królowały teorie świadomościowe uwagi. Uwagę definiuje się z takiej perspektywy jako skupienie, koncentracje świadomości, skierowanie świadomości na jakiś cel. Problem w ty, że nie ma jednorakich teorii świadomości.

System uwagi wzrokowej

Bez dokładnej znajomości układu wzrokowego nie wiedzielibyśmy dlaczego można patrzeć i nie widzieć albo wiedzieć i nie rozumieć, nie rozpoznać. Kiedy mówimy o procesach poznawczych mamy na myśli wszystkie te elementy związane nie tylko z dotarciem bodźca do receptora, ale także to, co się dzieje z tymi informacjami w mózgu. Jak wiemy nie można odebrać żadnego doświadczenia i zinterpretować go bez pamięci. Nadal nie wiemy do końca dlaczego nerwy wzrokowe krzyżują się, docierając do przeciwnych półkul mózgowych. Ponadto na ich drodze znajdują się pewne stacje przekaźnikowe: ciało kolankowe boczne, wzgórki czworacze, istota czarna, jądro ogniste. W nich dokonuje się częściowa transformacja informacji wzrokowej zanim trafi do właściwej kory wzrokowej. Okazuje się, że ma to związek z hormonami - neurotransmiterami. Bodźce są także analizowane pod względem formalnym - szybkości przesyłania. To właśnie hormony potrafią przyspieszyć bądź hamować niektóre procesy informacyjne. Jeżeli uszkodzimy prawy nerw wzrokowy efektem tego będzie ślepota prawego oka, natomiast jeżeli uszkodzimy skrzyżowanie nerwów wzrokowych efektem będzie niedowidzenie połowiczne obejmujące przyskroniowe pole widzenia.

Mechanizm widzenia centralnego

Zmysł wzroku stanowi obok innych zmysłów podstawę orientacji człowieka w otoczeniu. Wzrok jest ważnym źródłem informacji o orientacji przestrzennej. Rejon ostrego widzenia jest związany z pewnym szczegółem anatomicznym oka, a mianowicie z budową siatkówki. Jak wiadomo zbytnie zagęszczenie fotoreceptorów występuje na małej powierzchni siatkówki. Ponadto dwa rodzaje receptorów mają swoja specyficzna lokalizacje na siatkówce oka. I tak pręciki odpowiedzialne są za widzenie czarno-białe, a czopki za widzenie kolorowe i rozmieszczone są w różnych rejonach siatkówki. Na tym poziomie można wyróżnić dwa podsystemy: widzenia peryferycznego (pręcikowego) i widzenia centralnego (czopkowego). Oba te systemy ważne są do widzenia nocnego (pręciki) i dziennego (czopki). Człowiek na drodze ewolucji wytworzył specjalny mechanizm skaningu, związany z ruchami oczu. Tak więc aby była możliwa analiza informacji wzrokowych położonych na peryferiach pola widzenia, niezbędne są ruch gałki ocznej. Ruchy oka dzielimy na małe (mimowolne, głównie o charakterze fizjologicznym) i duże (dowolne). Ruchy skokowe (sakkady), związane są z przenoszeniem wzroku z jednego obiektu na drugi i ruchami śledzenia (podążania za poruszającym się obiektem). Oko musiało wytworzyć mechanizm skaningu, polegający na tym, że oko poruszając się, z każdej części pola widzenia pobiera pewną próbkę informacji i doprowadza ja w ten sposób do centralnego rejonu siatkówki oka. Gdybyśmy unieruchomili gałkę oczna, podając np. atropinę to wywołalibyśmy widzenie tunelowe, czyli widzielibyśmy wyraźnie tylko na wprost. Wśród ruchów oka wyróżnić trzeba cztery: sakadyczne; związane ze śledzeniem; związane z zbieżnością obu oczu; związane z układem westybularnym.

Ruchy oka śledzące

Znajomość tych ruchów jest ważna w psychologii, zwłaszcza wtedy gdy badamy procesy spostrzegania w pewnej dynamice np. testy oparte na tzw. śledzeniu pościgowym. Ma to duże znaczeni w praktyce dla badania kierowców, pilotów - do opisu ilościowego procesu odbioru informacji oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Ruchy oka skokowe

Sakady - to takie ruchy oka, które związane są z próbkowaniem elementów wzrokowych w polu widzenia. W tych ruchach oko ma charakter balistyczny, czyli raz uruchomione zatrzymuje się w punkcie docelowym, zwanym punktem fiksacji. Na tym elemencie oko prze jakiś czas się fiksuje, a czas, który jest związany z zatrzymaniem w tym rejonie pola percepcyjnego nazywa się czasem fiksacji.

Badania nad motorycznością oka

Dzisiaj mamy specjalistyczną aparaturę do badań. Aparatura ta (okulograf) składa się z dwóch okularów powiązanych z dwoma systemami. Systemem fotooptycznym i systemem rejestrującym. Za pomocą tego urządzenia można odzwierciedlić proces myślowy na poziomie percepcji wzrokowej. Poszczególne elementy (punkty fiksacji) połączone razem dają pewien obraz poruszania się oka w polu widzenia (tzw. trajektoria ruchów oka), praktycznie odzwierciedlające rzeczywisty obraz wzrokowy. Im bardziej jest złożone pole widzenia, tym trudniejsza jest analiza okomotoryczna. Jest to szczególnie ważne w sytuacji maskowania. Jeżeli jakiś przedmiot jest zamaskowany w polu widzenia - nasz system wzrokowy ma duże kłopoty z jego identyfikacją. Pojawiająca się duża ilość fiksacji w całym polu widzenia jest wskaźnikiem trudności zadania poznawczego. Istnieje pewna prawidłowość. Po pierwsze nie czytamy jednym aktem - widać wyraźnie że są tu pewne jednostki gnostyczne, które maja swoja charakterystykę okoruchową, związana z liczba fiksacji i czasem ich trwania. Pojawiają się również ruch regresyjne (o kierunku wstecznym). Gdy w tekście są wyrazy niezrozumiałe lub teks jest trudny zaczyna się „przeczesywać” niejednokrotnie tę sama linijkę wiersza. Okulografy maja także bardzo duże zastosowanie w budowaniu np. nowoczesnych samolotów wojskowych.

Teoria uwagi B. Fishera

Pojecie uwagi w psychologii rozumiane jest w dwóch znaczeniach. Po pierwsze jest traktowa jako system selekcji informacji w różnych etapach jej przetwarzania: od receptorów po przez strukturę pamięci do świadomości włącznie. Po drugie uwaga traktowana jest jako sprawność umysłowa związana ze świadomą koncentracją na wybranych obiektach lub kierunkach myślenia. Model uwagi wg Fishera opiera się na podstawowych założeniach: 1) kierunek wzroku nie jest tożsamy z kierunkiem uwagi, 2) wśród dowolnych ruchów oka wyróżnia się śledzenie i ruchy skokowe (zmiana obiektu), 3) skokowy ruch oka poprzedzony jest przez oderwanie uwagi, decyzję i wyliczenie parametrów, 4) ruch oka może mięć charakter: wolny, szybki i ekspresowy, 5) ruchy oka normalnie mają charakter dowolny, zaś ruchy oka ekspresowe odruchowy. Jak wynika z jego założeń, wtedy gdy pojawia się w polu widzenia jakiś ciekawy bodziec wzrokowy, ale nie mający znaczenia dla celów poznawczych - wtedy odrywa się uwagę i dokonuje się ruchu na zasadzie uwagi mimowolnej.

Złudzenie jako konflikt między mózgiem a umysłem

Iluzjoniści mogą nam wyjaśnić nam typowe zasady na których opiera się złudzenie. Oto one: Zasada bliskości - elementy położone blisko siebie maja pewną tendencje do agregacji, spostrzegania w całość. Jest to wykorzystywane np. w maskowaniu. Zasada związana z tendencją do zamykania ciągłości - mamy tendencję do łączenia przerwanych elementów. Mózg ignoruje owe przerwy. Zasada prostoty - jest to zasada pewnej oszczędności analizy. Mózg spostrzega w najprostszy sposób i stara się (w miarę możności) nie dokonywać skomplikowanych analiz. Zasada podobieństwa - związana jest albo z wyodrębnieniem z tła pewnych elementów podobnych np. związanych z kolorem. Zasada ciągłości - jesteśmy w stanie spostrzegać pewien luźny zbiór elementów jako linie ciągłą. Zasada semantycznej interpretacji treści - polega na nadaniu znaczenia treściowego zgodnego z doświadczeniem ubiegłym a nie spostrzegamy aktualnie materiałem percepcyjnym. Złudzenia percepcyjne uwarunkowane są kulturowo, o czym świadczy fakt, że afrykańskie plemię Zulusów, gdy było jeszcze w buszu nie doznawało złudzeń perspektywy.

Myślenie jako istota procesów poznawczych człowieka

Operacja umysłowa jest podstawowym elementem procesu myślenia, elementarna transformacja psychiczną. Czynność myślenia składa się z całego łańcucha operacji umysłowych, różniących się między sobą rodzajem i prawami rządzącymi ich przebiegiem. W psychologii można wyodrębnić operacje umysłowe: analiza i synteza oraz trzy pochodne w stosunku do nich: porównywanie przedmiotów i zjawisk, abstrahowanie i uogólnianie. Podstawowymi regułami porządkującymi łańcuch operacji myślowych są reguły algorytmiczne i heurystyczne. Algorytm jest określony jako niezawodny przepis wyznaczający kolejność wykonywania skończonego ciągu operacji, które gwarantują rozwiązanie zadań danej klasy. Mają one charakter logiczny, matematyczny. Heurystyki to przeciwieństwa reguł algorystycznych. Określane są jako zawodne reguły, zasady, które nie gwarantują bezpośredniego rozwiązania danego zadania. Zdaniem psychologów ten typ reguł cechuje właśnie myślenie człowieka. Myślenie jak każda czynność zmierza do osiągnięcia określonego wyniku końcowego. W psychologii rozróżnia się myślenie produktywne i reproduktywne. Produktywne polega na tworzeniu informacji zupełnie nowych dla człowieka, wzbogacającego go o zupełnie nowe treści. Myślenie reproduktywne polega na zastosowaniu wcześniej zdobytej wiedzy w nowych zadaniach, na zastosowaniu wcześniej poznanych metod w nowych warunkach. Rozwiązanie problemu jest możliwe głównie dzięki myśleniu produktywnemu, które może mieć charakter twórczy i nietwórczy. Różnica między nimi polega na tym, że rezultat myślenia twórczego jest nie tylko nowy dla podmiotu, ale jest on nowy obiektywnie. W rozwiązywaniu problemów można wyróżnić kilka faz, takich jak: dostrzeganie problemu - uświadomienie sobie, że zasób aktualnie posiadanej wiedzy nie wystarczy do osiągnięcia planowanych celów; analiza sytuacji problemowej - polega na analizie rozbieżności między posiadanymi informacjami i pożądanym celem; wytwarzanie pomysłów rozwiązania - związane jest to z wytwarzaniem nowych informacji (hipotez, metod), nowych pomysłów rozwiązania; weryfikacja pomysłów - polega na sprowadzeniu ich wartości i przyjęciu bądź odrzuceniu ich na podstawie oceny prawdopodobieństwa ich urzeczywistnienia. Inna przyczyną utrudniającą rozwiązanie problemów jest konserwatyzm poznawczy, którego przyczyna tkwi w ograniczonych zdolnościach poznawczych. W procesie diagnostycznym ludzie lepiej wykorzystują informacje pozytywne, bądź negatywne. Ludzie lepiej wykorzystują informacje o prostej strukturze niż informacje, których struktura jest złożona. W procesie diagnostycznym ludzie lepiej informacji potwierdzające niż zaprzeczające. Terminy rozum i umysł używane potocznie na oznaczenia władzy poznawczej mają swoje gruntowne odpowiedniki w psychologii. Intelekt, inteligencja, zdolności to terminy stosowane powszechnie. Najwięcej trudności sprawia termin zdolność. Istnienie zdolności pozwala wyjaśnić zarówno występowanie różnic w efektywności działania poszczególnych jednostek czyli tzw. różnic indywidualnych jak i różnic w poziomie wykonywania rozmaitych czynności przez tę samą osobę czyli różnic intraindywidualnych.

Rozdziała 4 Mózg i świadomość

Mózg i świadomość

Jeszcze do niedawna twierdzono, że komórki w mózgu się nie regenerują. Teraz już wiemy, że komórki w sercu, mózgu, wątrobie regenerują się. Jest to jednak nadal możliwe na poziomie badań eksperymentalnych. Niektóre choroby nieuleczalne (np. rak, skleroza, choroba Parkinsona) być może tą drogą będą mogły być leczone. Jest to absolutna rewolucja.

Regeneracja mózgu przez uczenie się

Mowa chorego z uszkodzeniem mózgu może być bardzo zniekształcona. Badanie tomograficzne pozwala na ukazanie miejsca, w którym mózg pacjenta został uszkodzony. Np. ubytki po lewej stronie mózgu w okolicy odpowiedzialnej za powstawanie mowy wyjaśniają zaburzenia mowy chorego po urazie mózgu. Po urazie mózgu pacjenci nie mogą odszukać właściwych słów, używają własnych określeń, tworzą neologizmy. Mają też kłopoty z liczbami. Poza mową zaburzenia mogą dotyczyć widzenia, czucia, koncentracji uwagi, pamięci. Mowa może służyć jako środek w porozumiewaniu się tylko w połączeniu z pamięcią, która umożliwia przechowywanie wypowiadanych pojęć. Słowa oderwane od pojęć są pozbawione sensu. Pamięć nie jest związana z pojedynczą częścią mózgu, jedynie gromadzenie nowych informacji wymaga zaangażowania określonego obszaru mózgu. Proces przypominania przebiega jednocześnie w wielu okolicach mózgu.

Tylko przy elastyczności umysłu nauka i rozmyślanie mogą być procesami twórczymi. Twórcze zdobywanie wiedzy pozwala mózgowi przyswoić sobie takie pojęcia jak: poznanie, świadomość. Celom tym służą miliardy komórek nerwowych oraz wielotysięczne połączenia między nimi.

Habituacja jako forma uczenia się

Przyzwyczajanie się jest podstawową postacią nauki życia. Podłożem tego zjawiska są zmiany zachodzące w komórkach nerwowych. Kiedy np. receptory dotyku są pobudzone przez dłuższy czas w ten sam sposób - ich wrażliwość maleje. Zasady funkcjonowania układu nerwowego umożliwiają szybką adaptację w zadziwiająco prosty sposób. Nie wszystkie bodźce napływające z otoczenia są jednakowo ważne dla człowieka. Pewien typ komórek wychwytuje bodźce i przekazuje dalej jako samoistne impulsy, inny rodzaj komórek nerwowych odpowiada za wyzwolenie reakcji przewodzenia. Trzeci rodzaj komórek wpływa modyfikująco na przebieg tego procesu.

Uczenie się układu autonomicznego

Autonomiczny układ nerwowy regulujący czynność serca, krążenia i funkcjonowania różnych narządów nie jest wcale niezależny tylko wiąże się z innymi częściami mózgu. Dzięki tym połączeniom odczucia mają bezpośredni wpływ na czynności narządów. Narządy wewnętrzne mogą być poddawane procesom uczenia się bez udziału świadomości. Dziecko boli brzuch, poza tym boi się iść do szkoły. Ponieważ jest chore, może uniknąć tego obowiązku. Przy powtarzaniu takich doświadczeń może dojść do rozwoju chorób, gdy życie staje się trudne. Mówi się wtedy o chorobach psychosomatycznych.

Rozpoznawanie cech świata i własnych stanów.

Człowiek uświadamia sobie to co widzi, dopiero gdy nauczy się to coś rozpoznawać. Najpierw komórki wzrokowe muszą przekształcić w impulsy elektryczne to, co w postaci impulsów świetlnych dotarło do oka. Te impulsy nerwowe są możliwe do przyswojenia w okolicy wzrokowej mózgu. Tu następuje tworzenie obrazu. Mózg nauczył się bardzo szybko rozpoznawać informacje ważne od nieistotnych. Dlatego często informacja wzrokowa zostaje wygaszona zanim dotrze do świadomości. Jeśli informacja odbierana przez narząd wzroku zostanie uznana za istotną to utrzymywana jest przez kilka sekund w pamięci chwilowej. Bez umiejętności zapominania nasza pamięć została by przeciążona nadmierną liczbą szczegółów. Drobne zakłócenie w tym mechanizmie pamięci może prowadzić do przeżycia deja vu (już to kiedyś widziałem), które jest zakłóceniem przetwarzania informacji przez mózg.

Mózg uszkodzony - odbudowa uszkodzonych układów neuronowych

Nowo utworzone rozgałęzienia neuronów rosną i łączą się z innymi neuronami by przywrócić pewne funkcje. W nowo utworzonej sieci określona komórka nerwowa otrzymuje informacje od wielu innych neuronów, co nie pozwala na powstanie wyraźnej ścieżki, czy obwodu. Za pomocą fizykoterapii można wzmocnić ten konkretny obwód i dać tej sieci niezbędny bodziec wzmacniający. W końcu ten udrożniony obwód zastępuje inne połączenia i sieć zostaje naprawiona, tzn. słabe połączenia zostają usunięte, a silne utrwalone.

Reakcje psychiczne pacjenta na rehabilitację mózgu.

Najważniejsze jest wsparcie najbliższych osób. Udar, który zniszczył lewą półkulę mózgu, zniszczył także ośrodek mowy i zdolność porozumiewania się. Nie wolno więc w czasie rehabilitacji uczyć rzeczy, do których potrzebna jest lewa półkula mózgu. Wykorzystywanie prawej półkuli to np. wykorzystanie w rehabilitacji śpiewu. Gesty i miny pacjenta podczas śpiewu są sposobem porozumiewania się prawej półkuli, która robi wszystko by zastąpić lewą. Aby przekazać swe myśli, pacjent z uszkodzoną lewą półkulą zamiast słowami posługuje się różnymi dźwiękami - to jest właśnie słownictwo prawej półkuli mózgu. W zdrowym mózgu lewa i prawa półkula współpracują by zintegrować słowa z odpowiednią intonacją. Dzięki lewej półkuli powstają właśnie słowa, a prawa nadaje im znaczenie emocjonalne. Ruchy ciała i gesty rąk stanowią także ważny element porozumiewania się prawej półkuli. Gesty i towarzyszące im dźwięki pozwalają na stworzenie pacjentowi własnego słownictwa za pomocą którego może wyrazić uczucia.

Siła woli pacjenta, a proces zdrowienia mózgu.

Siła woli pacjenta ma ogromny wpływ na proces zdrowienia, choć lekarze nie wiedzą dokładnie na czym to polega. Uczeni uważają, że rozwiązanie zagadki można odnaleźć w pniu mózgu, który podtrzymuje życie, kontroluje rytm pracy serca i oddychanie. W pniu mózgu znajduje się obszar zw. miejscem sinawym, składający się z neuronów. Neurony te wywierają wpływ na cały mózg, a ich długie włókna tworzą pędzle komunikacyjne. Pobudzone neurony miejsca sinawego przez swe długie włókna pompują w system neuronów substancję zw. noradrenaliną. Noradrenalina pobudza żółte astrocyty do wydzielania czynnika wzrostowego neuronów i innych podobnych substancji, które sprzyjają regeneracji. Pobudzony pień mózgu rozsyła po mózgu strumienie noradrenaliny uczyniając komórki odpowiedzialne za odbudowę. Otoczenie pacjenta może silnie wpływać na jego motywację. Ofiary uszkodzeń mózgu często wykazują silną chęć powrotu do znanego świata by odzyskać fragmenty utraconej przeszłości. W procesie rehabilitacji powinno odwiedzać się z pacjentami ich ulubione miejsca wywołując u nich podniecenie i zainteresowanie ich przeszłą rzeczywistością.

Stymulacja mózgu a stany świadomości

Mózg człowieka nie zmienił się zbytnio od 200 tys. lat, ewoluował natomiast umysł - to on właśnie stanowi tajemnicę. Obecne techniki dały możliwość naszkicowania mapy umysłu za pomocą tomografu komputerowego i rezonansu magnetycznego. Możemy mieć pewność, że umysł to coś więcej niż zbiór składników biologicznych. Jedną z najdziwniejszych cech mózgu jest jego zdolność do zmiany obrazu rzeczywistości za pomocą dość niezwykłych środków, takich jak substancje halucynogenne lub deprywacja sensoryczna.

Substancje halucynogenne a odmienne stany świadomości

Znany od tysiącleci przez Indian meksykańskich grzybek zawiera substancję halucynogenną zw. psylocyną. Przez godzinę pojawiają się halucynacje, w których szamani widzą jaskrawe barwne wzory i dziwne postaci. Dowiadując się o działaniu mózgu odkrywamy, że kluczem do tych drzwi są jego własne substancje chemiczne, które są magazynowane w pęcherzykach znajdujących się na końcu neuronowych odgałęzień - w synapsach, w miejscach gdzie jeden neuron przekazuje informacje drugiemu. Ładunek elektryczny uwalnia cząsteczki chemiczne do zbiorników i wędrują poprzez synapsy do sąsiedniego neuronu. W mózgu jest ich 100mld tworzą z innymi neuronami miliony linii komunikacyjnych. Komunikacja neuron-neuron jest podstawą całej działalności w mózgu. Neuron wysyła impuls elektryczny, który wędruje wzdłuż włókna zw. aksonem, aż dotrze do zmagazynowanych substancji chemicznych. Elektryczne wyładowanie to początek przekazu chemicznego. Cząsteczki wędrujące między neuronami to neurotransmitery, jest ich w mózgu ok. 50 (np. noradrenalina, dopamina). Neurotransmitery wpływają na zachowanie człowieka, a nawet je kształtują. Jedną z tych substancje jest serotonina, która spełnia różne role. Kontroluje nastrój, apetyt, pamięć, uczenie się. Halucynacje, których doznaje szaman są wynikiem manipulowania systemem serotoninowym, bo serotonina może być zarówno hamulcem jak i środkiem pobudzającym. W przypadku halucynacji serotonina działa w dwóch ośrodkach płatach czołowych i wzgórzu. Wzgórze jest tzw. „bramą wejściową” dla wszystkich informacji zmysłowych, aby po przefiltrowaniu trafić do kory. Płaty czołowe zaś używają dostarczonych informacji do podejmowania decyzji, planowania. Psylotycyna występująca w grzybku jest podobna do serotoniny.

Deprywacja sensoryczna a stany świadomości

Pewnego zimnego dnia czterech pielgrzymów wybrało się na szczyt góry. Mają oni nadzieję, że podczas postu i odcięcia od świata zewnętrznego (deprywacja sensoryczna) doznają halucynacji, które jak wierzą wniosą w ich życie ważne informacje. Nastąpiło to po trzech dniach postu. Prawdopodobnie coś zaburzyło normalne działanie serotoniny, bo jak poziom serotoniny ulega zmianie, to wzgórze traci zdolność kontrolowania napływu informacji. Pielgrzymom zbadano krew przed wyprawą i w trakcie. Badanie wykazały, że bezpośrednio po halucynacjach receptorów było dwa razy więcej. Przypuszcza się, że na skutek deprywacji zmysłowej w mózgach pielgrzymów zwiększył się poziom serotoniny i przerwał hamujący obwód wzgórza.

Psychodeliki i wyobraźnia

Pewien artysta jako młody student akademii zaznajomił się z wpływem leku psychodelicznego (LSD) na jego wyobraźnię. LSD podobnie jak psylocyna przypomina budową serotoninę i łączy się z receptorami serotoniny w mózgu. Artysta z rozmysłem manipulował mózgiem. Środki psychodeliczne mogą być wspaniałym narzędziem dla malarzy wizjonerów, pozwalają bowiem dostrzec ukryte wymiary świadomości, albo ukrytą podświadomość. To jakby na kilka godzin zwariować, a potem oprzytomnieć, gdyby nie uzależnienie.

Hipotetyczny dopaminowy mechanizm parkinsonizmu i schizofrenii

Inny transmiter kontrolujący pracę mózgu to dopamina, która działa jak spowalniacz. Dopamina wędruje w mózgu specjalnymi ścieżkami. Naukowcy odkryli kilka szlaków dopaminowych w zwojach podstawowych mózgu. Zwoje u podstawy mózgu znajdują się we wnętrzu mózgu i odgrywają decydującą rolę w wykonywaniu płynnych i kontrolowanych ruchów. Kiedy dopamina przestaje dopływać do tego rejonu, powstaje choroba Parkinsona (utrata zdolności inicjowania i kontrolowania ruchów). Dopamina dopływa także do płatów czołowych, gdzie tak jak serotonina reguluje przepływ informacji dochodzących z innych części mózgu. Schizofrenia pojawia się bez ostrzeżenia, zwykle pod koniec okresu dorastania. Niszczy osobowość, powoduje myślenie urojeniowe, kradnie człowiekowi zdolność jasnego myślenia. Schizofrenia nadal jest zagadką, ale lekarze uważają, że musi mieć ona związek z systemem dopaminowym. Podczas badania mózgu rezonansem magnetycznym, u osób dotkniętych schizofrenią są widoczne objawy zmniejszonego dopływu krwi do płatów czołowych, gdzie przebiegają najważniejsze ścieżki dopaminowe. System dopaminowy odgrywa ważną rolę nie tylko w chorobach psychicznych, lecz też w łagodniejszych zaburzeniach. Za mało dopaminy w korze może wywołać nadmierną podejrzliwość, zdolność do paranoi lub ograniczyć kontakty z otoczeniem. Uważa się także, że dopamina wywołuje uczucie zadowolenia, nazywana jest substancją przyjemnościową. Istnieje nawet teoria, że dopamina pomaga regulować uczucie bólu w organizmie. Każde podrażnienie ciała pobudza kilka receptorów, które wysyłają sygnał przez rdzeń kręgowy do mózgu. Mózg ocenia ten ból i reaguje. Czasem uwalnia własne środki zw. endorfinami. Endorfiny wiążą się ze specjalnymi narkotycznymi receptorami neuronów, gdzie rozpoczyna się proces łagodzenia bólu.

Dopamina gra także rolę, być może w najsilniejszym ludzkim uczuciu - w miłości.

Rozdział 5 Układ hormonalny a aktywność i emocje

Hormony aktywności cyklicznej

Jedna z form naszej cyklicznej aktywności jest aktywność dobowa, regulowana przez tzw. zegar biologiczny który zlokalizowany jest w podwzgórzu. Produkowany hormon melantolina odpowiedzialny jest za nasz dzienny wydatek energetyczny. Ranny spadek poziomu melantoliny, produkowany głównie w nocy związany jest z dziennym oświetleniem. Mózg reguluje wszystkie nasze zegary biologiczne za pomocą gruczołu zwanego przysadką mózgową. Każdego ranka przysadka stymuluje wydzielanie nadnerczy - hormonu kortizalu stanowiącego poranny zastrzyk wzmacniający. Aktywne po przebudzeniu są również hormony stresu: adrenalina i noradrenalina. Adrenalina to hormon strachu. Noradrenalina hormon gniewu i agresji. W stresie możemy odczuwać strach i gniew. Nadnercza wydzielają 4 cząsteczki strachu na jedną cząsteczkę gniewu. Noradrenalina pomaga również utrzymać stan pobudzenia, wzmaga koncentracje. Po ustani stresu zagrożenia poziom adrenaliny i noradrenaliny powraca do normy. Hormony jeszcze przed urodzeniem zaczynają kształtować nasze życie. Gdy dziecko posiada kod genetyczny chłopca jego jądra zaczynają wytwarzać testosteron. Odpowiedzialny za kształtowanie się męskich narządów płciowych. Po 15 tygodniu życia wytwarza hormon tyroksynę, zapewniający dziecku równomierny wzrost. U dorosłych hormon ten odpowiedzialny jest za przyrost tkanek. Tyroksyna określa w jakim tępię spalamy zapas tkanki tłuszczowej a także pozwala na utrzymanie stałej temperatury ciała. Jedynym składnikiem przyswajalnym przez mózg jest glukoza. Hormon produkowany przez trzustkę - insulina przechwyca zapas cukru we krwi, tworząc zapas energetyczny, który może być spożywany w czasie nagłego wysiłku. Wieczór to moment gdzie następuje zmiana równowagi miedzy wszystkimi hormonami. Faza nocna to sen, który wiąże się ze źródłem regeneracji. Przysadka rozpoczyna produkcję hormonu wzrostu odpowiedzialnego za odbudowe strat komórkowych poniesionych w czasie dnia. Hormon to więcej niż zegar biologiczny, chemiczne informacje. Hormony zawiadamiają naszym życiem. W chwilach spokoju czuwają by nasz organizm funkcjonował poprawnie. W chwilach zagrożenia przygotowują nasz organizm aby umiał przeżyć trudności. Hormony wytwarzały się w procesie ewolucji i dbają o nasze zdrowie i komfort psychiczny.

Hormon miłości

Jednym z hormonów odpowiedzialnych za miłość jest dopamina, która dobrze usposabia nas do świata, każe uświadomić się do nieznajomych. W tym miłosnym narkotyku bierze udział noradrenalina, która pobudza wytworzenie adrenaliny a ta z kolei przyśpiesza bicie serca, pocenie się dłoni, rumieńce na twarzy. Hormon lenoloalomina powoduje stan uniesienia. Ten eliksir miłości czasami bywa tak silny, że blokuje czynności mózgu rządzące się logiką. Siedliskiem emocji jest układ limbiczny, który niekiedy zyskuje przewagę nad bardziej rozsądna kora mózgową i następuje zakłócenie równowagi pracy mózgu. konsekwencją tego jest zły wybór partnera w miłości. Wspomniana dopamina odpowiada za prawdziwa miłość (porucz zauroczenia), gdyż stymuluje wytwarzanie oksytocyny, która utrzymuje nas w monogamii, zachowuje więzy rodzinne i wzmacnia więzy między matka a dzieckiem.

Hormon leku

Gdy w mózgu brakuje jądra migdałowego, które wpływa na emocje można inaczej spojrzeć na uczucia i zachowanie się człowieka. Bez tego narządu można doznawać niekontrolowanych stanów niepokoju i gniewu. Podwzgórze potrafi wywołać przyjemność bądź niepokój w reakcji bodziec zewnętrzny. Uczucie to jest kontrolowane przez jądro migdałowe.

Hormon agresji

To co przeżywamy w dzieciństwie tworzy wzorzec usposobienia i osobowości. Zbyt wiele stresów w tym okresie prowadzi do trwałego obniżenia poziomu serotoniny i podwyższenia poziomu noradrenaliny, co prowadzi do sytuacji konfliktowych. Środkiem, który spowalnia wybuchy złości, agresji jest lek o nazwie prozak.

Rozdział 6. Integracyjna działalność mózgu na przykładzie wybranych układów organizmu ludzkiego.

Układ komórek tworzących narządy i struktury biologiczne, ważne dla życia i rozwoju człowieka-to jest organizm. Integracyjnej działalności mózgu zawdzięczamy, że organizm nie jest luźnym zbiorowiskiem komórek lecz racjonalną ich organizacją.

Układ kostno - stawowy

- aby zrozumieć koordynację ruchową, psychomotoryczną trzeba poznać ukł. kostno-stawowy. Kościec jest strukturą, która trzyma w ryzach cały nasz organizm, dzięki której możemy chodzić, skakać, chwytać przedmioty. Kości także chronią ważniejsze narządy np.: mózg.

Struktura i funkcje kości. Po urodzeniu mamy 350 kości (później niektóre z nich się łączą-kości czaszki). Szkielet dorosłego człowieka składa się z 200 kości.

Budowa kości : kości są wewnątrz porowate, a twarda i zwarta jest tylko część zewnętrzna. Wykazują pewną elastyczność, dzięki której wykazują większą wytrzymałość. Kości zachowują subtelną równowagę pomiędzy lekkością i wytrzymałością. Wewnątrz kości znajdują się blaszki kostne, zbudowane z resztek stale niszczonych kości. Te resztki są wykorzystywane do odbudowy zniszczonych powierzchni.

Są dwa powody dla ciągłego niszczenia i odbudowywania kości. Jeden z nich to zwykła odnowa komórek dokonująca się we wszystkich tkankach. Drugi powód to fakt, że kości stanowią rodzaj banku wapnia. To bardzo ważny pierwiastek biorący udział prawie we wszystkich procesach życiowych. Kości są ogromnym składem wapnia dostępnym w miarę potrzeby dla innych części organizmu. Ciągłe niszczenie kości uwalnia jony wapnia, które wracają z kości do krwioobiegu do którego dostały się ze strawionego pokarmu i są rozprowadzane do tych części organizmu, które aktualnie potrzebują wapnia. Np.: ciąża - tworzenie nowego szkieletu w łonie matki wymaga większej ilości wapnia, tak samo w czasie karmienia piersią.

Gospodarka wapniowa sterowana jest przez witaminy i hormony. Hormony sprawują kontrolę nad wieloma przekształceniami kości. Np.: menopauza - niedobór hormonów może powodować odwapnienie kości; dzieciństwo - hormony regulują wzrastanie układu kostnego. Tak więc pobudzanie wzrostu kości zależy od ilości hormonów. Istnieją rodzaje hormonów działających na nasady kości powodując ich wydłużenie (proces ten zachodzi do 20 roku życia - wzrost jest uwarunkowany genetycznie). Brak hormonów powoduje karłowatość, nadmiar - gigantyzm.

Jeszcze jest jedna ważna właściwość kości mająca podstawowe znaczenie dla funkcjonowania ludzkiego organizmu : centralne przestrzenie wewnętrzne naszych kości to miejsca w których wytwarzane są komórki krwi (krwinki czerwone, białe i płytkowe). Te miejsca to szpik kostny. Wszystkie rodzaje komórek mają wspólnego przodka, jedną komórkę macierzystą. W przebiegu kolejnych podziałów z komórki macierzystej powstają krwinki czerwone, różne rodzaje białych (kwasochłonne, limfocyty, monocyty i inne), krwinki płytkowe. Jest to produkcja ciągła. Krwinki czerwone przenoszą tlen. Codziennie produkuje się ich ok. 200 miliardów. Krwinki czerwone biorą udział w krzepnięciu krwi. Krwinki białe biorą udział w procesach obronnych organizmu.

Antropogeneza układu kostnego.

Kości pojawiły się gdy organizmy wyszły z wody. Powodem było prawo ciążenia. Na lądzie ciało musi podtrzymywać pancerz lub szkielet. Organizmy morskie : muszle, skorupy i szkielety. Szkielet zewnętrzny - wytworzenie stawów, szczęk, a także opuszczenie wody - owady (najliczniejsza grupa organizmów lądowych). Lancetnik - szczątkowa struna grzbietowa : pochodzenie wszystkich kręgowców z człowiekiem włącznie wiąże się z tym zwierzęciem. Kości ptaków - puste w środku pozwoliły pokonać siłę ciężkości wzbić się w powietrze. Mimo dużej różnorodności kości zwierząt wykazują wiele cech wspólnych. Wraz z człowiekiem pojawia się nowość : chód i bieg w pozycji pionowej. Cały ciężar ciała opiera się na dwóch małych powierzchniach, wymaga to stałego równoważenia ciężaru ciała, aby wytrzymało swą pozycję. Ludzie potrafią tego dokonać, bo mają cały układ mięśni, stawów, ścięgien, nerwów które zapewniają równowagę i stale korygują pozycję ciała. Pozycja ta uwolniła ręce człowieka, dzięki czemu mógł budować świat.

Rozwój kości w życiu jednostkowym.

Chrząstka jest przodkiem kości. W okresie płodowym cały szkielet człowieka jest zbudowany z tkanki chrzęstnej. Kości są wytwarzane później. Dzięki aktywności ośrodków kostnienia chrząstka jest stopniowo wymieniana na kość od środka ku krańcom lub odwrotnie. W czasie wzrastania w szkielecie zostają zachowane resztki tkanki chrzęstnej aby w razie potrzeby mogły być wykorzystane takie jej właściwości jak elastyczność. Tkanka ta doskonale amortyzuje wstrząsy (np.: tkanka chrzęstna między kręgowa popularnie zwana dyskami). Kręgi są niezwykle ważne, ponieważ w pozycji pionowej znaczną część ciężaru ciała dźwiga kręgosłup. Dyski pokrywa tkanka złożona z włókien i chrząstki, a wnętrze wypełnia miękka miazga. W skład dysków wchodzi chrząstka specjalnego rodzaju - budowa jej jest podobna do kości. Zawiera włókna i substancję międzykomórkową, która nie jest zwapniała w odróżnieniu od kości. Zdolność do regeneracji widać dobrze w przypadku złamania kości. Ubytki zostają odbudowane. Pozostają nierówne krawędzie które wyrównują się dopiero z czasem. Rozwój kości pobudzany jest mechanicznie. Kości stanowią miejsce zaczepienia dla mięśni. To zaczepienie umożliwiają włókna tkanki łączne zwane ścięgnami. Kość jest żywą tkanką, która wymaga ciągłej uwagi i troski o ich stan zdrowia. Układ mięśniowy - odpowiedzialny za trzymanie pionowej postawy ciała i motoryczność człowieka. Mięsień jest wiązką włókien przystosowanych do zmieniających się czynności efektorowych i działa antagonistycznie: zginacz - prostownik. W naszym organizmie występują trzy rodzaje mięśni: mięśnie prążkowane rąk i nóg, mięśnie gładkie (narządy trawienne, naczynia krwionośne), mięsień sercowy. Układ mięśniowy współpracuje ze wszystkimi pozostałymi układami w naszym organizmie.

Układ oddechowy.

Centralnym narządem układu oddechowego są płuca. osłonięte w klatce piersiowej żebrami i mięśniami, które chronią płuca przed urazami i czynią cały ten układ elastyczny. Dzięki mięśniom oddechowym żebra ponadto powiększają przestrzeń potrzebną płucom do oddychania (płuca kobiety mogą pomieścić ok. 6,5, a mężczyzny ok. 7,5 litra powietrza.

Charakterystyka układu oddechowego.

Wykonujemy od 12 do 15 oddechów na minutę. Taka ilość powietrza zapewnia utlenowanie 300 milionów litrów krwi. Płuca poza oddychaniem wykonują wiele innych czynności. Języczek podniebienny - taki wyrostek tkanki przy wejściu do gardła jest częściowo odpowiedzialny za chrapanie. Poniżej krtani jest ważne rozwidlenie kanałów. Jeden prowadzi do przełyku, żołądka; a drugi do płuc. Istnieje rodzaj zastawki zwanej nagłośnią która pokarm i powietrze wysyła różnymi drogami.

Biomechanika mowy.

W obszarze mowy znajdują się struktury umożliwiające przekształcenie dźwięków w mowę. Powietrze wydychane z płuc jest modulowane przez rodzaj muzycznego instrumentu przez fałdy głosowe zwane strunami. Fałdy głosowe są umieszczone na końcu głośni, tuż nad tchawicą. Struny głosowe zbudowane są z bardzo elastycznej tkanki. W tych okolicach występuje tzw.: kieszonka krtaniowa, która jest stale zwilżana. Wokół jest dużo mięśni i więzadeł aby umożliwić reakcję na sygnały docierające z mózgu przez nerwy ruchowe. W istocie to mózg kontroluje całym układem. Mózg rozkazuje fałdom głosowym aby kurczyły się w odpowiedni sposób a więc i odpowiednio wibrowały podczas przechodzenia powietrza wytwarzając pożądane dźwięki. Fałdy głosowe tworzą wąski otwór co powoduje że przechodzące powietrze drga i ulega modulacjom. Jakość dźwięków zależy od długości i napięcia fałd głosowych. Ton głosu i barwa jest modulowany przez komorę rezonansową którą stanowi głośnia. Natężenie głosu zależy od ciśnienia powietrza wydychanego z płuc. Fałdy głosowe są jedynie głośnikami aparatu głosowego kierowanego przez mózg. Wszystkie polecenia skurczu czy rozkurczu pochodzą z ośrodka mowy w mózgu.

Funkcje życiowe oddychania.

Tchawica jest rurą łączącą płuca ze światem zewnętrznym. Jej ściany są bardzo gładkie. Są na nich także komórki rzęskowe wyglądające jak skupisko glonów. Działają jak szczotki. Ich praca polega na zatrzymywaniu i wydalaniu ciał obcych docierających tu z wdychanym powietrzem. Tchawica jest też komorą buforową regulującą temperaturę i wilgotność powietrza. Oskrzela i płuca z ich pęcherzykami tworzą układ wykonujący czynności niezbędne dla życia. Zaopatruje organizm w tlen i usuwa dwutlenek węgla (dostarcza energii i usuwa odpady).W płucach znajduje się jeszcze układ tętnicy płucnej. Jej niezliczone rozgałęzienia zakończone naczyniami włosowatymi dostarczają krew do pęcherzyków płucnych. Krwinki czerwone są dostawcą tlenu dla wszystkich narządów. Mózg jest największym konsumentem tlenu. Im więcej tlenu dostaje się do krwioobiegu dzięki zdrowym płucom i sercu, tym większa jest wydajność tkanek.

Choroba i profilaktyka zdrowotna układu oddechowego.

Płuca są w stałym kontakcie z otaczającym powietrzem, są więc narażone na szkodliwe działanie różnych lotnych substancji i drobnoustrojów. Skutkiem tego może być np.: zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc. W przebiegu zapalenia oskrzeli ich ściany są nacieczone i obrzęknięte co utrudnia przepływ powietrza. Jest to przyczyną Świstów i innych dźwięków które można wtedy usłyszeć. W przypadku zapalenia płuc, płuca wypełniają się płynem i tracą możliwość działania. Powoduje to zmniejszenie zawartości tlenu we krwi i utrudnia dostawę energii do całego organizmu. Obecnie płuca są bardziej podatne na uszkodzenie niż kiedyś (wirusy, bakterie, kurz, zarodniki, związki chemiczne wydzielane przez ciepłownie, samochody, przemysł). Niektóre z tych związków są wydalane przez kaszel. Inne są przetwarzane. Jeszcze inne usuwane przez mikrofagi (strażników naszego organizmu).Te mechanizmy obronne nie wystarczają. Jest też jeszcze jeden bardzo ważny składnik zanieczyszczający powietrze, który zależy od nas samych - dym tytoniowy. Dokąd wędrują wszystkie związki chemiczne ? Poprzez układ oddechowy tj.: fałdy głosowe, tchawicę, oskrzela, pęcherzyki dym pozostawia duże i małe cząstki substancji. Krew rozprowadza te rozpuszczone toksyczne związki do wszystkich części organizmu powodując tam szkody. Największe uszkodzenia powstają w płucach. Sprawność płuc zależy od tego co wdychamy - starajmy się więc oszczędzać nasze płuca. Układ oddechowy, pełniąc ważną funkcję energetyczną w naszym organizmie, współpracuje z układem krwionośnym.

Układ sercowo-naczyniowy

obejmuje serce oraz sieć dużych i małych sieci naczyń krwionośnych, za pomocą których krew tłoczona przez serce dostaje się do każdej części organizmu.

Ontogeneza i funkcje serca.

Serce jest narządem, który pierwszy zaczyna pracować, a ustaje ostatni. Kiedy startuje jednocześnie zaczyna działać wszystko inne (w ciągu życia serce uderza ok. 3 miliardów razy, pompując do krwioobiegu prawie 200 milionów litrów krwi). Wszystko zaczyna się od jednej komórki. Serce pracuje jak czterocylindrowa pompa zapewniając krążenie tlenu, płynów odżywczych, które zapewniają życie. Zastawki serca utrzymują przepływ krwi w jednym kierunku. Przegroda uniemożliwia mieszanie się krwi tętniczej z żylną. Zastawka dwudzielna znajduje się pomiędzy przedsionkiem, a komorą. Utlenowana w płucach krew przechodzi prze tę zastawkę i wypełnia komorę. Następnie komora kurczy się a zastawka podtrzymywana prze struny ścięgniste zamyka się szczelnie uniemożliwiając powrót krwi do przedsionka. Zmusza to krew aby popłynęła do tętnicy głównej zwanej aortą. Następnie krąży po całym organizmie.

Układ krążenia i jego struktura. Układ krążenia jest ogromny (tętnice + żyły + tętniczki + naczynia włosowate = prawie 100 tys. km). Średnice naczyń krwionośnych różnią się znacznie (od 2-3 cm do kilku setnych milimetra). Wiąże się z tym zróżnicowanie szybkości przepływu krwi. Małe tętniczki i naczynia włosowate są jak jezioro, w którym ruch jest powolny. Krew nabiera szybkości wpływając do żył gdy wraca do serca. Powolny przepływ krwi w naczyniach włosowatych pozwala przyswoić komórkom składniki odżywcze oraz tlen. Jedną z tajemniczych broni układu krążenia jest zdolność tętniczek do kurczenia się i rozkurczania zgodnie z pożądanym przepływem krwi. Aby umożliwić zwiększony przepływ krwi naczynia krwionośne rozszerzają się pod wpływem układu nerwowego lub specjalnych substancji wytwarzanych w tkankach. Jednocześnie przyśpiesza się oddech, aby zapewnić dostateczną dostawę tlenu. Przyśpiesza się też czynność serca. Ważną sprawą jest stan ścian tętnic (gdy są gładkie i czyste - krew przepływa z łatwością).

Mózgowe mechanizmy pracy serca i emocji.

Czynność serca jest procesem autonomicznym, niezależnym. Tajemnica kryje się w komórkach węzła zatokowo-przedsionkowego. Węzeł zatokowy jest jakby naturalnym rozrusznikiem serca. Jest to układ reagujący pracą serca. Komórki regulujące bicie serca mogą być pobudzane również przez układ nerwowy lub przez hormony. Serce i mózg połączone są na wiele sposobów. Myśli, emocje, uczucia mogą wpływać na czynności serca bezpośrednio lub pośrednio (poprzez hormony lub układ nerwowy). Nasze reakcje na doznawane emocje są zależne od równowagi pomiędzy układami współczulnym a przywspółczulnym.

Patologia i profilaktyka zdrowotna układu sercowo-naczyniowego.

System naczyniowy (tętnice i żyły) staje się często mniej drożny. Tworzą się osady z tłuszczów (cholesterol), z soli wapnia i innych związków chemicznych. Krew z trudem przepływa prze takie wąskie gardło. Zatykająca tętnicę blaszka z ciał tłuszczowych jest otaczana rozrastającymi się komórkami śródbłonka ściany tętnicy. Innym zagrożeniem jest zakrzep w tętnicy zbudowany z krwinek płytkowych, czerwonych i włóknika (zawał serca, udar mózgu). Zakrzep jest wynikiem krzepnięcia krwi w nieodpowiednim czasie i nieodpowiednim miejscu. Złogi mogą się powiększać i ulegać zwapnieniu. Na odkładanie się substancji tłuszczowych ma duży wpływ cholesterol i kilka innych związków chemicznych. Pewne ilości cholesterolu są potrzebne do prawidłowego przebiegu wielu procesów w organizmie (między innymi jest wykorzystywany do syntezy wielu hormonów oraz witaminy D). Nadmierne ilości cholesterolu są niebezpieczne. Gromadzenie się go może być uwarunkowane skłonnościami dziedzicznymi i błędami dietecznymi oraz brakiem aktywności ruchowej. Pierwszym przejawem zaczopowania tętnic jest ból związany z niedokrwieniem mięśnia sercowego. Przy zaczopowaniu tętnicy wieńcowej brak dopływu krwi powoduje zawał serca.

Lokalizacja układu hormonalnego.

Układ hormonalny - system gruczołów dokrewnych, za pomocą których są wydzielane do krwi i rozprowadzane po organizmie substancje chemiczne o charakterze akwizytorów, zwane hormonami. Na poziomie głowy : przysadka mózgowa (hormon wzrostu, metabolizmu wody oraz soli), tarczyca (regulacja przemianę materii, aktywność i waga), gruczoły przytarczyczne (pobudliwość układu nerwowego, metabolizm wapnia). Na poziomie tułowia : trzustka (metabolizm cukru), nadnercza (kora- metabolizm węglowodanów i soli oraz rdzeń-kontrola emocji i snu), gruczoły płciowe (jajniki-produkcja estrogenu i progesteronu oraz jądra-produkcja testosteronu). Wiemy, że funkcje sztucznych akwizytorów mogą pełnić substancje chemiczne znajdujące się w przyrodzie lub też uzyskiwane syntetycznie przez przemysł farmaceutyczny. Niektóre farmaceutyki działają jako stymulatory (kofeina, alkohol) bądź depresanty (alkohol w dużych dawkach). Niektóre zmieniają nam stany świadomości (kokaina, opium, heroina) oraz zaburzają umysł i zdrowie fizyczne (trankwilizatory, psychodeliki). Niebezpieczeństwo wynikające ze sztucznego sposobu regulacji stanów psychicznych za pomocą farmaceutyków, narkotyków, alkoholu, nikotyny i kofeiny polega na utracie nad nimi kontroli w postaci nałogu, któremu towarzyszy fizjologiczny imperatyw, przejawiający się głodem. Funkcjonowanie organizmu jest efektem integracyjnej działalności mózgu !!!

Rozdział 7. Chronobiologiczne mechanizmy zachowania

Chronobiologia

Jest to dziedzin zajmująca się wyjaśnieniem mechanizmów rytmiki około dobowej, ze względu na różnice konstytucjonalne mamy podział na 2 typy: poranny (skowronki - wcześnie chodzą spać, szybko zasypiają i budzą się rano wypoczęte i rześkie, najlepiej czują się ok. południa)

I wieczorny (sowy - ci najlepiej funkcjonują wieczorem, chodzą późno spać,

rano są zmęczeni ponieważ późno osiągają stan snu głębokiego - są

przeciwieństwem pierwszego typu. większość ludzi stanowi typ mieszany.

Różnicę tę zauważył G. K. Kerkhof w 1987. krzywa temperatury głębokiej odpowiada godzinom wstawania rano i układania się do snu wieczorem,

czyli czynniki wewnętrzne współpracując z zewnętrznymi tworząc kontinuum poranności i wieczorności, poza forma pośrednią - mieszaną obserwujemy formy skrajne chronotypu - wskazuje on nam porę snu, posiłku wydalania, odpoczynku, ruchu itd. , jego wyznacznikiem jest temperatura ciała, zmęczenie, aktywność rytmika wydzielania niektórych hormonów.

- np. w dzień stan czuwania i wysiłek - kortizol i adrenalina: adrenalina jest hormonem który wydziela się podczas stresu, zmniejszenie jej poziomu powoduje odprężenie i sen, nad ranem wzrasta wydzielanie kortizolu powodują przebudzenie

- np. w nocy testosteron i somatotropina - hormon wzrostu, poziom jego wzrasta w nocy i jest związany z czynnościami bioelektrycznymi mózgu, wazopresyna - ogranicza wydzielanie w nerkach, hormony płciowe sterujące cyklem

CHRONOPSYCHOLOGIA

Zajmuje się wszelkimi zjawiskami psychicznymi, charakteryzującymi się zmiennością w czasie, odnosi się do rozbieżności między reakcjami fizjologicznymi, będącymi odpowiedzią organizmu na czynniki astronomiczne, związane z czynnikami fotoekologicznymi - czynniki pierwszorzędowe a wymuszonymi reakcjami psychicznymi przez wymagania społeczne związane z pora posiłków, praca i rozrywką -czynniki drugorzędowe rozbieżność ta dotyczy z jednej strony rytmów około dobowych jak również nagłej zmiany strefy czasu lokalnego - lot odrzutowcem.

Rytmy około dobowe i ich konsekwencje behawioralne

Podstawą funkcjonowania chronotypu jest rytmiczność procesów biologicznych czyli fotoekologiczych, wg Szmigelskiego 1974 - zjawiskiem rytmicznym nazywamy proces wykazujący regularne oscylacje powtarzające się przez dłuższy okres czasu. rytm biologiczny to cykliczna zmiana procesów fizjologicznych w czasie. w zależności od długości trwania wyróżniamy takie rytmy: rytmy pływowe, około dobowe, tygodniowe, miesięczne, sezonowe, roczne, wieloletnie i wiekowe. Jednostką rytmu jest 1 cykl =okres, amplitudą rytmu jest max odchylenie od średniej, większość rytmów ma charakter sinusoidalny ale są też niesinusoidalne i asymetryczne a gdy przesunięcie fazy osiągnie wartość max 180 stopni to wtedy mówimy o odwróceniu rytmu. Rytm około dobowy waha się 23-25 h, rzadziej 22-23 h, rytmy egzogenne są uzależnione od otoczenia a endogenne są naturalną właściwością organizmu ale też pozostaje pod wpływem czynników egzogennych. Badając Muszki owocowe Drosophila zaobserwowano, że jednorazowy błysk światłem rozpoczyna rytm pojawienie się rytmu 24 h aktywności całej populacji.

Synchronizator rytmu jest to czynnik prowadzący do wyrównania fazy rytmu z innymi rytmami. np. astronomicznym, geograficznym, środowiskowym. Strach i stres jest określany szumem biologicznym. W przypadku człowieka cykl biologiczny wydaje się być zdominowany przez czynniki psychospołeczne jak rodzaj pracy, sposób spędzania wolnego czasu, styl życia, godziny otwarcia sklepów, urzędów te zjawiska pełnia w naszym życiu rolę synchronizatora.

Synchronizatory naturalne: rytm światło - ciemno, temperatura, rytm środowiska.

Jak one działają można łatwo zaobserwować jak różni się nam dzień powszedni od weekendu. np. niewidomi muszą się kierować rytmem snu - czuwania, rytmem obowiązków, rytmem ciszy i hałasu. Poprzez poddawanie wpływom odpowiednich synchronizatorów możemy uczynić nasz rytm bardziej poranny lub wieczorny. Przestrzeganie stałych pór posiłków, aktywności przyczynia się do ustalenia rytmu dobowego, nie drzemać w ciągu dnia, nie podjadać wstawać w określonej porze, wymaga to od nas surowej dyscypliny wewnętrznej ale bez tej wiedzy i samozaparcia zdarza się, że synchronizatory de synchronizują a człowiek przeżywa dyskomfort, że musi wstawać wcześniej niż mu dyktuje zegar biologiczny.

Zegar biologiczny (lokalizacja - podwzgórze) jest podstawą istnienia chronotypu, jest hipotetycznym układem wewnętrznym, regulującym rytmiką funkcji biologicznych, wyróżnia się zegar wewnątrzkomórkowy i mózgowy. Rytmy zapisane są w kodzie genetycznym a warunki środowiskowe maja na nie niewielki wpływ. Umiejscowienie zegara stanowi zagadkę, naukowcy uważają, że są to dwa skupiska komórek symetrycznie położonych nazwanych jądrami nadskrzyżowaniowymi podwzgórza, położone są blisko skrzyżowania nerwów wzrokowych tzn. tam gdzie tworzy się widzialny obraz, głównym źródło przekazu o fazie cyklu światło - ciemność jest twór siatkowato - podwzgórzowy. Podwzgórze reguluje temperaturą, popędem, hormonami.

Badania nad jądrami wnoszą wiele ważnych fatów:

- usunięcie jąder całkowicie znosi rytmikę jedzenia i picia, aktywności, czasem niektóre rytmy zanikają a czasem przechodzą w ultra rytmy 1-4 h,

- przerwanie połączenie nerwowego między jądrami powoduje, że tylko one wykazują rytmikę.

- usunięcie płata i przechowywanie go w specjalnej hodowli tkankowej wykazało, że bioprądy wytwarzane przez preparaty jąder nadskrzyżowaniowych podwzgórza wykazują rytmikę dobową, co nie dotyczy innych obszarów mózgu

- po przeszczepieniu jąder nadskrzyżowaniowych podwzgórza wykazano, że rytmika przenosi się z jednego zwierzęcia na drugi.

Wniosek: jądra nadskrzyżowane pełnią rolę nadrzędną w powstawaniu i sterowaniu większością rytmów około dobowych, niejasny pozostaje mechanizm powstania endogennej aktywności około dobowej oraz sposobów w jaki zachodzi synchronizacja rytmów.

Przegląd badań dotyczących funkcjonowania chronotypu

Optymalne pory aktywności około dobowej.

Zdolność do wysiłku umysłowego i fizycznego zmienia się w ciągu doby - to jest indywidualnie dla każdego. Szczególnie widoczne jest to u ludzi pracujących nietypowo w różnych godzinach, zmianach itp. Systemach. Najważniejszym wyznacznikiem jest rytm temperatury ciała. Najwyższa sprawność wiąże się ze szczytem temperatury i odwrotnie najniższa sprawność podczas jej spadku. Poza rytmem temperatury obserwujemy spadek pobudzenia zmysłów, wydłużenie czasu reakcji, pogorszenie spostrzegania wzrokowego i słuchowego o połowę w godzinach nocnych. w ciągu dnia mamy do czynienia z dwoma spadkami ok. 13-15 h i w późnych godzinach popołudniowych, spowodowane są przejściowym wyczerpaniem układów związanych z aktywnością człowieka i przestawieniem pory posiłków. zauważono, że liczba popełnionych błędów wzrasta po zjedzeniu obiadu, . Osoby które jadły obfite śniadanie maja tendencje do spadku wagi ciała, a ci co głodzą się do obiadu odwrotnie i może to być przyczyna ospałości, ociężałości, może wpływać na wydajność pracy. Max wydajność do wysiłku fizycznego można zmierzyć metodą bezpośrednią pomiaru dokonuje się za pomocą cykloergometru lub bieżni laboratoryjnej maksymalnego wysiłku tętno dochodzi do 170-190 uderzeń /1 min

lub pośrednią - za pomocą tych samych przyrządów co wyżej, osiągamy wynik 130-150 uderzeń /min. , wyniki badań są rozbieżne na ogół są wyższe wartości w dzień niż w nocy. Szmigielski 1974sugeruje, że jest to wynik zwolnionej akcji serca, zaś różnica w pomiarach spowodowana jest niedoskonałością metod badawczych, większość badaczy głosi, że energia jest o 15-20 % większa do pracy w nocy niż w dzień.

- Przebadano przez 72 h żołnierzy - pozbawionych snu, mieli strzelać do tarcz co 3 h, najlepsze wyniki osiągnęli w dzień poprzedzający bezsenna noc

- Przebadano włókniarki z Łodzi - badacze wnioskują, że zmęczenie powoduje wydłużenie czasu zmiany czółenka pod koniec zmiany dziennej. Podczas zmiany nocnej mierzony czas był wyraźnie dłuższy, niż w ciągu dnia i zwiększał się w pierwszych h pracy nocnej. Nad ranem czas skrócił się, pomimo braku snu w nocy i narastającego zmęczenia. z badań wynika, że 62% kobiet chciałaby pracować na w godzinach przedpołudniowych, 16%popołudniowych a 7%w nocnych.

- Stwierdzono, że w godzinach 22- 2 występuje znaczne obniżenie sprawności psychomotorycznej człowieka do 50 % - zbadano pilotów w symulatorze lotu - Link - trenerze.

- W innych zakładach 55%opowiedzieło się za pracą dwu zmianową, 25% jednozmianowo i 20 % trzyzmianową

- Zbadano statystycznie, występowanie wrzodów przewodu pokarmowego i nerwic wegetatywnych u osób pracujących trzyzmianowo w porównaniu do osób pracujących przedpołudniem.

Badania te są dowodem na nakładania się rytmu naturalnego na narastające zmęczenie. pomimo zmęczenia wzrosła wydajność organizmu, bo zgodnie z fazą swojego rytmu organizm przygotował się do wzmożonej aktywności dziennej.

Żaden z systemów nie jest wolny od wad i nie zadawala pracowników. Dlatego odsłania nowy obszar naukowych poszukiwań związanych z ocena indywidualnej zdolności do pracy zmianowej i selekcja pracowników pod tym kątem. Bardzo ważnym czynnikiem jest umiejętność edukacji pracowników w zakresie organizacji odpoczynku po pracy w nocy, ma to duże znaczenie praktyczne i ekonomiczne. Chronometryczne korelaty osobowości. Biorytmy a okresowe zaburzenia psychiczne Nieprawidłowości w funkcjonowaniu rytmów około dobowych pociąga za sobą różne konsekwencje. problemy zaczynają wówczas gdy ktoś zechce przystosować się do rytmu 24h a nie bardzo mu to wychodzi, może to być wynikiem braku przystosowania się zainteresowania się osoby synchronizatorami albo świadczyć o jakimś zakłóceniu na drodze przekazu sygnałów synchronizatorów do zegara biologicznego, czy nawet w funkcjonowaniu samego zegara. szczególny przypadek takiej nieprawidłowości stanowią choroby psychiczne.

J. Waterhouse, D. Minors: 1939 przypuszczają, że wśród licznych postaci depresji, przynajmniej trzy z nich: okresowa depresja maniakalna, niektóre postacie depresji endogennej, okresowe zaburzenia psychiczne, maja związek z źle działającym zegarem biologicznym. Związek ten jest nie do końca jasny i dotyczy niewielkiego %. Zbadano i wykazano, że stany depresji i pobudzenia następują naprzemiennie. Gdy śledzono rytm temperatury ciała przez kolejne kilkanaście dni zauważono, ze godziny szczytu temperatury staja się progresywne coraz wcześniejsze.

Gdy najwyższa temperatura pojawiła się zbyt wcześnie pacjentka wykazywała skłonności do stanów depresyjnych, a gdy za późno do stanów maniakalnych. Badacze wnioskują, że rytm temperatury wskazuje na przyspieszenie nie adekwatne do rytmu dobowego światła i ciemności. Cykl u tej pacjentki wynosił 21 h. I był zbyt szybki, żeby zrównoważyć go normalną wartością dobowa, u niektórych podatnych na lit obserwowano remisję objawów - podanie litu skutecznie opóźniło cykl. nadal nie wyjaśnione było dlaczego objawy depresji zależą od przyspieszenia bądź opóźnienie rytmiki temperatury ciała ?

G. K. Kerkhof w 1986 twierdził, że u pacjentów z depresją dwubiegunową przyspieszenie o 6 h cyklu światła i ciemności okazało się skutecznym sposobem na przestawianie ich z fazy depresji w stan hipomaniakalny. w niektórych przypadkach stosowano naświetlania jaskrawym światłem - światło powoduje wydzielanie melaniny produkowanej przez szyszynkę. O roli tego gruczołu u ludzi niewiele wiadomo, u zwierząt gromadzi on info o długości trwania światła dziennego, by skutecznie kierować procesami rozrodczymi, wydzielana jest podczas snu i zmęczenia, przy braku aktywności, jest podawana niewidomym w celu ustabilizowania rytmiki snu i czuwania. Cyklafremia -pojawia się depresja w zimie i wiośnie. Depresja cofa się z latem, przyczyna - mała ilość światła - leczenie - fototerapia rano i wieczorem w stanach zaawansowanych. Ludzie cierpiący na zaburzenia związane z brakiem światła i zaburzenia rytmu około dobowego wyróżniają się jedynie od pozostałych tym, że są bardziej wrażliwi na brak światła dziennego od innych. Osobowościowe korelaty chronotypu poranności - wieczorności

Wielu badaczy spodziewając się, że na podstawie cech osobowości można przewidzieć poranność - wieczorność, skupiało się na analizie wymiaru intro i ekstrawersji. G. Matthews 1988 na podstawie swoich badań wnioskuje, ze istnieje raczej słaba tendencja ekstrawertyków do bycia typem wieczornym oraz tendencja introwertyków do wcześniejszego wstawania i wzrostu temperatury rano, natomiast u ekstrawertyków do osiągnięcia szczytu w późniejszej porze dnia. Ekstrawertycy wstają i kładą się znacznie później niż introwertycy więc są typami wieczornymi

G. Matthews 1988 uważa, że skupienie się na ekstrawersji doprowadziło do lekceważenia innych cech osobowości, podczas gdy badania wskazują, ze także inne cechy pozwalają przewidzieć poranność - wieczorność.

L. Mecacci 1986 stwierdził porównując skrajne typy poranne i wieczorne, że typy ranne miały wyższe wyniki w cesze neutyzmu a z wieczornością wiąże się psychotyzm. Związków pomiędzy chromnotypem i wymiarem introwersji i ekstrawersji należy szukać także na poziomie subczynników ekstrawersji, którymi wg Eysencka są pobudliwość i towarzyskość. Badaczy interesował też neurotyzm i psychotyzm L. Mecacci 1986 doszedł do wniosku m, że poranność wiąże się z neurotyzmem a wieczorność z psychotyzmem, lęk wiąże się z wieczornością. nie ma takiej cechy,

osobowości, którą można by identyfikować z porannością - wieczornością Badacze spodziewają się, że gdyby udało się określić elementy struktury osobowości odpowiadające typom rannym i wieczornym, można byłoby np. przewidywać ich zdolności przystosowania się do pracy zmianowej, czy pracy w zawodach wymagających przekraczania stref czasowych. Na takim założeniu jest oparty

Kwestionariusz Typów Rannych - wieczornych J. A. Horne'a i O. O'stberga.

Z ang. MEQ, podstawą konstrukcji jest założenie, że typy poranny i wieczorny, to bieguny, na których można określić położenie wyników badanych osób. MEQ pozwala ustalić dla każdej jej chronotyp i w związku z tym - wyznaczyć optimum funkcjonowania jednostki w rytmie około dobowym.

Polska wersja zaproponowana przez J. Terelaka 1993 stanowi podobnie jak MEQ kwestionariusz samooceny. Pytania są dotyczą zwyczajowych godzin wstawania i układania się do snu, preferowanych pól aktywności fizycznej i umysłowej, oraz subiektywnego poczucia gotowości do podjęcia działania po przebudzeniu i przed pójściem spać. pytania nie są jednorodne, odpowiedziom w skali czasowej odpowiadają minuty. w badaniach nad polska wersją przebadano 177 os. W 3-ch gr. Zawodowych: 47-kierowców PKS, 66-ciu pilotów wojskowych i 64 - studentów. w celu sprawdzenia stabilności studentów - przebadano 3 x w odstępach 1 i 7 m-cy. oprócz kwestionariusza MEQ, badani wypełniali Inwentarz Osobowości Eysencka w opr. Chojnowskiego i kwestionariusz temperamentu Strelaua. wyniki były zadawalające, lepsze od zachodnich., wnioskowali, że rozkład jest we wszystkich grupach normalny. normalizacji dokonał J. Terelak na gr. Studentów - maja większą swobodę regulacji swoimi rytmami dobowymi. w efekcie wyniki były takie:

Typ skrajny ranny - 70-86 pkt.

Typ umiarkowany ranny -59-69 pkt.

Typ pośredni 42-58 pkt.

Typ umiarkowany wieczorny 31-41 pkt.

Typ skrajny wieczorny 16-31 pkt.

Badacze nie potwierdzili związku chronotypu z temperamentem jak sugerowały badania zachodnie.

Syndrom nagłej zmiany strefy czasu (jet pilot syndrome)

Wiąże się z powstaniem odrzutowców - dobrodziejstwem współczesnej cywilizacji. kiedyś podróże trwały latami, teraz skróciły się do paru godzin. nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że pociąga to za sobą konsekwencje biologiczne i psychologiczne, w sytuacji gdy samolot odrzutowy odbywa lot wzdłuż równoleżnikowo (co 15*dł. Geog. Występuje strefa czasowa =1h) a skutki takie w literaturze nazywają się syndromem pilota odrzutowego lub desynchronozą.

Aspekt biologiczny

Skutki nagłej zmiany strefy czasu dotyczy p/w tzw. desynchronizacji zewnętrznej na poziomie objawów fizjologicznych i występują poczynając od zmiany dwóch stref czasowych taj 30* =2h. Lecący zachowuje w sobie tzw. endogenny rytm biologiczny, bierze go ze sobą i tam na miejscu jest w innym rytmie niż tubylcy. Brak zgodności czasu odliczanego przez nasz mózg, narządy i komórki z astronomicznym lokalnym powoduje szereg niekorzystnych dla zdrowia i samopoczucia objawów - senność w ciągu dnia, trudności w zasypianiu, wzmożona pobudliwość, rozdrażnienie zaburzenia pokarmowe - prowadzi to do pogorszenia się sprawności psychicznej.

Aspekt psychologiczny

Wiąże się z niemożnością wykonywania pracy umysłowej, wymagającej uwagi selektywnej. Badania empiryczne określają wzorce resynchronizacji zarówno w poziomie fizjologicznym jak i psychologicznym. Owe wzorce zachowania się ludzi poddanych stresowi nagłej zmiany strefy czasu wskazują na odmienność od dotychczas ukształtowanych sposobów funkcjonowania w warunkach czasu lokalnego (pogorszenie apetytu, zaburzenia snu spadek efektywności pracy umysłowej, zmienność nastroju) stwierdzono, że znacznie różni się tępo procesu resynchronizacji w zależności od kierunku lotu, i tak na zachód prędkość resynchronizacji wynosi średnio ok. 90 min/dobę a na wschód 50 min /dobę.

H. M. Wegmanna i B. I. Hunt uważają, że występują różnice między resynchronizacją poszczególnych funkcji psychicznych:

Zbadano studentów 21-26 lat w zakresie takich funkcji jak: koordynacja wzrokowo - ruchowa, czas reakcji, dodawanie liczb, rozpoznawanie symboli literowych. Badania prowadzono na 1-3 dni przed wylotem i po przylocie do USA oraz w 1, 3, 5, 8 i13 dniu stacjonowania w miejscu przylotu. Z badań wynikło, że w zakresie psychomotoryki dopiero między 10-12 dniem doszli do siebie tzn. przystosowali się do tamtejszej strefy czasowej. Czas reakcji - 9 dni, dodawanie liczb -8 dni.

Potwierdzono znacznie dłużej utrzymujący się efekt desynchronizacji rytmów około dobowych w locie na wschód, niż na zachód. Istnieje oczywiście wiele czynników maskujących i modyfikujących resynchronizację rytmów, podczas nagłej strefy czasu tj: aktualny stan fizyczny i psychiczny, stopień wytrenowania danej czynności, poziom aktualnej motywacji do wykonania określonego zadania, ich hipotetyczny wpływ na maskowanie procesów efektów chronobiologicznnych rytmów około dobowych wymaga dalszych szczegółowych badań.

Chronopsychologia jest nową dziedziną naukową badającą wyznaczniki zachowania z naturalną zmiennością czynności fizjologicznych, uwarunkowanych naprzemiennością cyklów fotoekologicznych: światła i ciemności.

Stres chronobiologiczny związany jest z rozbieżnością między naturalnymi rytmami - foto ekologicznymi a aktywnością człowieka wymuszoną przez zwyczaje kulturowo cywilizacyjne związane z porą posiłków, pracy itp.

Rozbieżność ta pociąga za sobą określone koszty zdrowotne. w/w

Chronotyp poranny - wieczorny można określić nie tylko na podstawie parametrów fizjologicznych ale i za pomocą metod psychologicznych, tj. wywiad dotyczący pól aktywności i wypoczynku oraz najbardziej znany Kwestionariusz Typów rannych -wieczornych Horne i O'stberga (w pol. Wersji J. Terelaka).

Zmniejszenie efektów stresu chronopsychologicznego jest możliwe między innymi poprzez redukcję rozbieżności między naturalnymi rytmami około dobowymi i własnymi preferencjami w zakresie pory snu i czuwania. Jednakże ze wzglądów cywilizacyjnych najczęściej dochodzi do desynchronizacji rytmów biologicznych z synchronizatorami socjalnymi, co w konsekwencji prowadzi do błędnego koła stresu. Fakt, że desynchronizacja rytmów biologicznych endogennych i egzogennych jest źródłem stresu podkreśla obowiązująca obecnie poszerzona def. Zdrowia - uwzględniająca wzajemną synchronizację ważnych dla życia biorytmów. Chronopsychologia jest młodą dyscypliną naukową badającą związki psychologicznych wyznaczników zachowania z naturalną zmiennością czynności fizjologicznych , uwarunkowanych naprzemiennością cyklów fotoekologicznych : światła i ciemności. Stres chronobiologiczny jest związany z rozbieżnością między naturalnymi rytmami biologicznymi wyznaczonymi przez czynniki fotoekologiczne ( tzn. czynniki pierwszorzędowe) wywołujące zmienność procesów fizjologicznych w cyklu około dobowym lub w przypadku nagłej zmiany lokalnej strefy czasu w locie samolotem odrzutowym wzdłuż równoleżnikowym i aktywnością dobową człowieka wymuszoną przez zwyczajowe czynniki kulturowo - cywilizacyjne ( tzn. czyn. Drugorzędowe) związane z porą posiłków , pracy wypoczynku . Rozbieżność pociąga za sobą określony koszt zdrowotny ( np., złe samopoczucie, choroby psychosomatyczne) Chronotyp poranny vs wieczorny można określić nie tylko na podstawie parametrów fizjologicznych ale także za pomocą metod psychologicznych , takich jak wywiad dotyczący preferencji pór aktywności i wypoczynku oraz kwestionariuszy , spośród których najbardziej znany jest Kwestionariusz Typów Rannych - Wieczornych Horne i Ostberga ( w polskiej adaptacji J. Terelaka) Zmniejszenie efektów stresu chronopsychologicznego jest możliwe między innymi poprzez redukcję rozbieżności między naturalnymi rytmami około dobowymi i własnymi preferencjami w zakresie pory snu i czuwania. Jednakże ze względów cywilizacyjnych najczęściej dochodzi do desynchronizacji rytmów biologicznych z synchronizatorami socjalnymi , c w konsekwencji prowadzi do błędnego koła stresu chronopsychologicznego. Fakt, że desynchronizacja rytmów biologicznych endogennych i egzogennych jest źródłem stresu podkreśla obowiązująca obecnie poszerzona definicja zdrowia zaproponowana przez Światową organizację Zdrowia (WOH) KTÓRA , obok dobrego stanu fizycznego i psychicznego uwzględnia wzajemną synchronizację ważnych ale życia biorytmów.

Rozdział 8. Stres biologiczny i psychologiczny

Pionierem tematu, pojęcia stres był fizjolog W. Cannon, twórca Teorii Homeostazy. Opisywał reakcje człowieka na stres, fizjologiczny mechanizm adaptacji do stresu. Cannon nie używał określenia stres a: napięcie, zaburzenia. Jego teoria zakłada, że ustrój może prawidłowo funkcjonować tylko w takich granicach oddziaływania stresu, w jakich jest zdolny do szybkiej adaptacji. Rozwinięciem tej teorii w fizjologii jest teoria przystosowania.

H. Selye zwrócił uwagę, że w każdej chorobie oprócz objawów specyficznych można wyodrębnić syndrom objawów nie specyficznych wspólny dla wszystkich chorób. Owo zjawisko nazwał Ogólnym Syndromem Adaptacji w skrócie GAS lub odpowiedzią na stres.

Odpowiedź na stres rozwija się w trzech stadiach:

- Reakcja alarmowa (mobilizuje siły obronne)

- faza szoku (bezpośrednia reakcja na działanie czynnika szkodliwego, intensywne pobudzenie organizmu)

- faza przeciwdziałania szokowi (reakcje obronne, zmiany w funkcjach fizjologicznych)

- Stadium odporności (względna adaptacja organizmu)

- Stadium wyczerpania (utrata zdolności obronnych, rozregulowanie funkcji fizjologicznych, nawet śmierć)

Sely wyraźnie odróżniał w stresie dwa aspekty:

- fizjologiczny (związany z fizyczną charakterystyką bodźca stresowego np. jego siła, intensywność)

- psychologiczny (związany z treściową charakterystyką bodźca)

Zarówno niedobór bodźców (deprywacja sensoryczna) jak i nadmiar (przeciążenie stymulacyjne) mają charakter stresowy.

Salye wprowadza rozróżnienie na stres dobry - tzw. eustres i stres zły - tzw. dystres. Eustres mimo chwilowego dyskomfortu prowadzi do rozwoju osobowości, motywuje do wysiłku. Dystres dezorganizuje działanie.

Spiegel był współtwórcą Psychosomatycznej Koncepcji Stresu. Mówi ona o istnieniu zależności między czynnikami emocjonalnymi o wystarczająco dużej intensywności i odpowiednio długim czasem trwania a początkiem choroby psychosomatycznej. Psychosomatyka odnosi się do niektórych, tzw. chorób cywilizacyjnych: nadciśnienia tętniczego, zawałów, wrzodów żołądka, wrzodów dwunastnicy, łysienia plackowatego itp.

Prekursorem psychologicznych teorii stresu była Teoria Frustracji S. Rosenzweiga. Frustracja jest reakcją człowieka na sytuację w której na drodze do realizacji celu pojawia się przeszkoda.

Transakcyjna Teoria Stresu R. Lazarus'a:

Stres określa jako stan wewnętrzny który można opisać za pomocą określonego układu procesów psychicznych. Stres wywołują takie czynniki jak: krzywda, strata, wyzwanie, ale tylko wtedy gdy interakcja między nimi a osobą zostanie oceniona jako obciążająca, zagrażająca. Mechanizm poznawczy ma dwa poziomy:

- na poziomie pierwotnym dokonuje się wstępna ocena jaka jest dana sytuacja dla mnie tu i teraz oraz w przyszłości (antycypacja): bez znaczenia, sprzyjająco - pozytywna, stresująca.

- ocena wtórna - może ona modyfikować ocenę pierwotną

Radzenie sobie ze stresem definiowane jest w tej teorii jako wysiłki mające na celu opanowanie zewnętrznych i wewnętrznych wymagań ocenianych przez daną osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby..

Transakcję stresową można przedstawić następująco:

1. źródła stresu (osobowe np. przy zagrożeniu wiary w siebie i środowiskowe) ›

2. procesy pośredniczące (ocena sytuacji) ›

3. reakcje bezpośrednie (zmiany fizjologiczne, behawioralne, emocjonalne, umysłowe, próby radzenia sobie ze stresem) ›

4. reakcje chroniczne (obniżenie morale, podpadnięcie zdrowia fizycznego lub/i psychicznego)

Skuteczność radzenia sobie ze stresem można ocenić na podstawie reakcji bezpośrednich i chronicznych.

Koncepcja Stresowych Zdarzeń Życiowych Dohorenwendów.

Znaczące bądź krytyczne zdarzenia życiowe (np. śmierć bliskich) pozostają w wysokiej korelacji ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Mogą być one wywołane obiektywnymi czynnikami środowiska (np. hałas) lub czynnikami subiektywnymi, związanymi z charakterystyką osoby ludzkiej (np. cechy osobowości). Codzienne zdarzenia stresowe mogą wywołać stan stresu, którego wielkość jest modyfikowana przez mediatory zewnętrzne (np. pomoc materialna) lub/i mediatory wewnętrzne (np. poziom aspiracji). Trzy typy symptomów stresu:

- pogorszenie stanu zdrowia somatycznego (np. zwiększone tętno, wysoki poziom cholesterolu, palenie tytoniu, wrzody żołądka, wrzody dwunastnicy, choroba wieńcowa, łysienie plackowate)

- pogorszenie stanu zdrowia psychicznego (manifestuje się np. niską motywacją, obniżoną samooceną, dyssatysfakcją z pracy, nadużywaniem alkoholu i używek, nerwicą)

- zaburzenie procesów społecznych (np. niska efektywność działań, absencja czyli „nieobecność” konflikty interpersonalne, niezadowolenie, rezygnacja)

Model reakcji na stres J. Reykowskiego.

Stres nie jest immanentną cechą bodźca lecz efektem interakcji między bodźcem a daną osobą. Bodziec ten jest nośnikiem informacji. Wewnętrzny mechanizm regulacyjny rejestruje te informacje, ocenia możliwości wystąpienia szkody dla organizmu i na jej podstawie koordynuje reakcje na stres.

Reakcje na stres można rozpatrywać wg kontinuum obciążenia w którym wyróżnia się trzy fazy:

- faza reakcji normalnej

- faza reakcji zmodyfikowanej - charakterystyczna dla obciążenia większego niż zwyczajowe

- faza reakcji zaburzonych - bodziec stresowy uniemożliwia działanie, człowiek przestawia się na funkcjonowanie zastępcze

W fazach pierwszej i drugiej mamy obserwujemy reakcje adaptacyjne, a w fazie trzeciej obserwujemy zaniechanie dotychczasowych celów działań i wystąpienie reakcji obronnych behawioralnych (atak, ucieczka) bądź reakcji obronnych osobowości (wyparcie, zaprzeczanie). W fazie trzeciej mogą też wystąpić reakcje destrukcyjne, związane z niekontrolowanymi emocjami o dużej intensywności.

Reakcje bezpośrednie na stres charakteryzowane są zwykle na czterech poziomach: fizjologicznym, behawioralnym, emocjonalnym i umysłowym.

- Reakcje fizjologiczne są odzwierciedleniem mobilizacji organizmu w sytuacji stresu. Rejestruje je:

Elektroencefalograf (EEG) -bioelektryczne czynności mózgu

Elektroencekardiograf (EKG) - bioelekryczne czynności serca

Elektromiograf (EMG) - rejestracja tonusu (napięcia) mięśniowego

Elektrodermomeria (EDM) - pomiar poziomu oporności elektrycznej skóry

Respirografia - pomiar częstości oddechów

Poligrafia - symulatyczny zapis wszystkich dotychczas wyszczególnionych wskaźników fizjologicznych

- Reakcje behawioralne - wiążą się z zaburzonym zachowaniem (od apatii po napady szału)

- Reakcje emocjonalne - takie jak pobudzenie emocjonalne, nasilenie emocji negatywnych.

- Reakcje mentalne - związane z poziomem funkcjonowania procesów umysłowych (np. dezorganizacja myślenia, rozkojarzenie, mobilizacja procesów poznawczych).

S. Epstein wyróżnia dwa systemy adaptacyjne: prewencyjny i patologiczny.

- Osoba z systemem prewencyjnym uczy się sposobów radzenia sobie ze stresem, umiejętności regulacji pobudzenia, system pojęciowy ma wykształcony w schemacie: „ja - świat” i „ja - inni ludzie”. System ten obejmuje wrodzone, względnie stałe elementy osobowości np. temperament (regulacja poziomu pobudzenia) możliwości rozwojowe. Obejmuje też zmienne elementy osobowości np. wiedzę o sobie i świecie, system wartości, wizje własnego rozwoju.

- Osoba z systemem patologicznym ma zaburzone procesy uczenia się. Pojawiają się u niej zaburzenia emocjonalne prowadzące do nerwic, zaburzenia integracji systemu pojęciowego prowadzące do psychoz. Tu adaptacja do stresu zwiększa koszt fizjologiczny (reagowanie nadmiernym pobudzeniem) i psychospołeczny (bezradność wobec stresu, ucieczka w nierealny świat).

Odporność na stres - wrodzona baza biologiczna człowieka, stanowiąca podstawę kształtowania się temperamentu i inteligencji oraz niektórych cech osobowości stwarzających możliwości lepszego lub gorszego radzenia sobie ze stresem.

W przypadku człowieka należy raczej mówić o umiejętności radzenia sobie ze stresem niż o odporności na stres. Umiejętność ta jest efektem życiowego doświadczenia człowieka lub wiedzy. O sposobie radzenia sobie ze stresem decydują dwa mediatory (poznawczy i emocjonalny) a także system adaptacji do stresu.

Można wyodrębnić dwie główne strategie radzenia sobie ze stresem:

a) Strategia zorientowana problemowo - nastawienie na konsekwentną realizację celu mimo istniejącego stresu.

b) Strategia zorientowana emocjonalnie - nastawienie na redukcje emocji negatywnych związanych z uczuciem porażki niż na realizację pierwotnego celu. Ta strategia może przybierać kilka form:

- Dystansowanie się czyli odsuwanie od siebie problemu, unikanie myślenia o nim

- Ucieczka w świat fantazji w celu odsunięcia od siebie prawdziwych niepowodzeń (znieczulanie się alkoholem)

- Samoobwinianie się przybierające formy samokrytyki, autoagresji

- Nadmierna samokontrola czyli wstrzymywanie się od negatywnych uczuć (pozytywne myślenie za wszelką cenę)

- Pozytywne przewartościowanie czyli dostrzeganie dobrych stron stresu

- Poszukiwanie wsparcia, pomocy materialnej bądź moralnej

Człowiek może korzystać z całej gamy instytucjonalnych form wsparcia społecznego np. pomoc socjalna, opieka zdrowotna, bezpieczeństwo osobiste zapewniane przez policję. Coraz częściej eksponowaną formą wsparcia społecznego jest różnego rodzaju doradztwo. Wyobcowanie społeczne prowadzi więc do trudnej sytuacji osobistej. Obok pozytywnych efektów społecznych (wsparcia osoby w sytuacji stresowej) mogą wystąpić i negatywne np. wyuczanie bezradności, osłabianie aktywności, utraty wiary w siebie, liczenie tylko na pomoc innych.

---