Postępowanie jurysdykcyjne

Postępowanie główne jest kulminacją procesu karnego, gdyż jest tym etapem postępowania, w którym rozstrzygnięciu podlega zasadniczy przedmiot procesu - kwestia odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucany mu czyn.

W postępowaniu przed sądem dominuje zasada skargowości. Żądanie uprawnionego podmiotu, czyli skarga stanowi warunek wszczęcia i prowadzenia postępowania oraz rozstrzygnięcia przez sąd. Sąd nie może z własnej inicjatywy wszcząć postępowania jurysdykcyjnego. Akt oskarżenia otwiera postępowanie jurysdykcyjne, zakreślając jednocześnie granice przedmiotowe i podmiotowe rozpoznania sprawy. Akt oskarżenia może zostać wniesiony przez oskarżyciela publicznego w postaci zwykłej lub uproszczonej, oskarżyciela prywatnego w formie ograniczonej, subsydiarnego oskarżyciela posiłkowego w formie zwykłej, sporządzonej i podpisanej przez adwokata (ewentualnie radcę prawnego).

Fazy postępowania głównego:

1. faza przygotowania do rozprawy głównej - postępowanie przejściowe

1. wstępna kontrola oskarżenia (formalna i merytoryczna)

2. przygotowanie organizacyjne rozprawy głównej

2. faza rozprawy głównej

1. rozpoczęcie rozprawy głównej

2. przewód sądowy

3. głosy stron

4. wyrokowanie

Funkcje postępowania jurysdykcyjnego:

• funkcja jurysdykcyjna - zasadnicza - rozstrzygnięcie co do odpowiedzialności karnej oskarżonego, sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez sąd

• funkcje akcesoryjne:

1. wychowawcza - kształtowanie świadomości społeczeństwa

2. satysfakcyjna - zaspokojenie poczucia sprawiedliwości w grupach, w których dana sprawa budzi zainteresowanie

3. profilaktyczna - zapobiega podobnym przestępstwom

1. Wstępna kontrola oskarżenia

Kontrola formalna

Istotną rolę w zakresie kontroli formalnej aktu oskarżenia ustawa powierza prezesowi sądu właściwego do rozpoznania sprawy w I instancji (sąd rejonowy lub okręgowy). Uprawnienia prezesa sądu mogą być wykonywane również przez przewodniczącego wydziału w danym sądzie lub upoważnionego sędziego. Prezes sądu bada, czy akt oskarżenia spełnia ogólne wymogi formalne pisma procesowego (art. 119) oraz wymogi szczególne wynikające dla aktu oskarżenia. Prezes sądu bada także, czy wniosek o warunkowe umorzenie spełnia szczególne wymogi formalne publicznego aktu oskarżenia.

W razie stwierdzenia braków w zakresie powyższych warunków formalnych aktu oskarżenia, prezes sądu zwraca go w celu usunięcia ich w terminie 7 dni. Decyzja prezesa zapada w formie zarządzenia, na które oskarżycielowi przysługuje zażalenie do sądu właściwego dla rozpoznania sprawy. Oskarżyciel publiczny, który nie wnosi zażalenia, jest obowiązany wnieść w terminie 7 dni poprawiony lub uzupełniony akt oskarżenia. W razie nieuwzględnienia zażalenia oskarżyciel publiczny jest zobowiązany w ciągu 7 dni wnieść poprawiony lub uzupełniony akt. Jest to termin instrukcyjny, jego nie zachowanie nie zamyka drogi do późniejszego wniesienia poprawionego aktu.

Obowiązek poprawienia lub uzupełnienia aktu oskarżenia, zgodnie z zakresem wskazanym w zarządzeniu prezesa nie odnosi się do wadliwej skargi subsydiarnego oskarżyciela posiłkowego oraz oskarżyciela prywatnego.

Jeżeli akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym prezes sądu zarządza doręczenie jego odpisu oskarżonemu wzywając go do składania wniosków dowodowych w terminie 7 dni od doręczenia mu aktu oskarżenia (termin porządkowy). Wskazany termin nie blokuje możliwości składania wniosków dowodowych przez oskarżonego i jego obrońcę w późniejszym czasie.

Jeżeli akt oskarżenia zawiera wniosek o skazanie bez rozprawy, prezes sądu zarządza doręczenie jego odpisu również ujawnionemu pokrzywdzonemu.

Prezes sądu musi baczyć, by w związku z doręczeniem aktu oskarżenia nie doszło do ujawnienia tajemnicy państwowej. Jeżeli taka obawa zachodzi, oskarżonemu doręcza się odpis aktu oskarżenia bez uzasadnienia. Ustawa nakazuje jedynie udostępnienie oskarżonemu uzasadnienia z zachowaniem rygorów uniemożliwiających ujawnienie tajemnicy państwowej. Rygory te, w zależności od potrzeby, określa w zarządzeniu o doręczeniu aktu oskarżenia prezes sądu lub z inicjatywy prezesa - sąd na posiedzeniu.

odpowiedź oskarżonego na akt oskarżenia

Oskarżony ma prawo wnieść w terminie 7 dni od doręczenia mu aktu oskarżenia, pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia, o czym należy go pouczyć. W pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia, którą sporządzić i złożyć może w imieniu oskarżonego także jego obrońca, mogą być podniesione okoliczności uzasadniające skierowanie sprawy przez prezesa na posiedzenie przed rozprawą główną, np. dotyczącą umorzenia postępowania na podstawie art. 17 §1, czy zmiany środka zapobiegawczego.

Kontrola merytoryczna aktu oskarżenia

Oskarżenie podlega także merytorycznej kontroli, której dokonuje sąd na posiedzeniu. Może ona mieć charakter obligatoryjny oraz fakultatywny.

Prezes sądu zobowiązany jest do skierowania sprawy na posiedzenie poprzedzające rozprawę(art. 339 §1), jeżeli:

• Prokurator złożył wniosek o orzeczenie środków zabezpieczających. Orzeczenie takie następuje w dwóch sytuacjach:

• Prokurator umorzył postępowanie przygotowawcze z powodu niepoczytalności sprawcy lub w razie umorzenia postępowania z powodu znikomej szkodliwości społecznej czynu, warunkowego umorzenia postępowania lub okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy - prokurator po uprawomocnieniu się postanowienia może wystąpić o orzeczenie przepadku tytułem środka zabezpieczającego

• W razie stwierdzenia konieczności umorzenia postępowania przygotowawczego w stosunku do sprawcy niepoczytalnego oraz orzeczenia innych niż przepadek rzeczy środków zabezpieczających - w zasadzie wniosek prokuratora jest kierowany na rozprawę, jeżeli jednak w świetle materiałów postępowania przygotowawczego popełnienie czynu zabronionego przez podejrzanego i jego niepoczytalność w chwili czynu nie budzą wątpliwości, prezes sądu może uznać za celowe rozpoznanie sprawy na posiedzeniu

• Zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umorzenia postępowania

• Prokurator złożył wniosek o skazanie oskarżonego na posiedzeniu bez skierowania sprawy na rozprawę - możliwe jest jedynie wówczas, gdy taki wniosek - za zgodą oskarżonego - prokurator dołączył do aktu oskarżenia, gdy oskarżenie dotyczy występku zagrożonego karą nieprzekraczającą 10 lat pozbawienia wolności, a okoliczności popełnienie przestępstwa nie budzą wątpliwości, postawa oskarżonego zaś wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte. Sąd uwzględniając wniosek może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, warunkowo zawiesić jej wykonanie albo orzec wyłącznie środek karny. W razie skazania oskarżonego w tym trybie, sąd nie przeprowadza postępowania dowodowego.

• Oskarżony jest tymczasowo aresztowany - sąd jest z urzędu zobowiązany rozstrzygnąć o utrzymaniu, zmianie lub uchyleniu tego środka, a w razie potrzeby orzec o innych środkach.

Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania oraz o skazanie bez rozprawy nie wiążą sądu. Sąd może ponadto w obu przypadkach uzależnić uwzględnienie wniosku od naprawienia w całości albo w części szkody albo od zobowiązania oskarżonego do stosowanego trybu życia. W razie potrzeby sąd może odroczyć albo przerwać posiedzenie.

Istnieje zasada, że jeżeli organ może lub ma obowiązek podejmowania czynności z urzędu, to strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności.

Sąd może orzec, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim udział określona przez sąd liczba oskarżycieli. Postanowienie sądu o ograniczeniu liczny oskarżycieli posiłkowych nie podlega zaskarżeniu.

Obligatoryjnie skierowanie sprawy na posiedzenie (art. 339 §3), zależy od oceny prezesa sądu, gdy zachodzi potrzeba rozstrzygnięcia przekraczającego jego kompetencję - katalog otwarty:

• Umorzenie postępowania na podstawie art. 17 §1 - jeżeli pojawią się wskazania co do możliwości istnienia przeszkody procesowej, w postaci braku dodatniej lub istnienia ujemnej przesłanki procesowej.

• Umorzenie postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia - umorzenie jest możliwe jedynie wówczas, gdy postępowanie przygotowawcze zostało przeprowadzone wszechstronnie i wyczerpująco. Najpierw sąd bada potrzebę zwrotu sprawy w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego, a dopiero po stwierdzeniu że taka konieczność nie występuje, sąd bada zasadność wniesionego oskarżenia pod kątem umorzenia go z powodu braku faktycznych podstaw.

• Wydania postanowienia o niewłaściwości sądu lub o zmianie wskazanego w akcie oskarżenia trybu postępowania - sąd jest zobowiązany badać swoja właściwość z urzędu. W razie stwierdzenia niewłaściwości sąd jest zobowiązany do przekazania sprawy właściwemu sądowi lub innemu organowi.

• Zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego - uwaga: w toku rozprawy sąd może już tylko zakreślić oskarżycielowi termin do przedstawienia dowodów, których przeprowadzenie pozwoliłoby na usuniecie dostrzeżonych braków - nie dochodzi już do zwrotu a jedynie do zlecenia prokuratorowi wykonania pewnych czynności dowodowych.

• Wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania

• Wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu - zachodzi wówczas, gdy:

• Akt oskarżenia obejmuje tymczasowo aresztowanego - sąd z urzędu rozstrzyga o utrzymaniu, zmianie lub uchyleniu tego środka

• Zachodzi konieczność rozstrzygnięcia wniosku oskarżonego lub jego obrońcy o uchylenie lub zmianę tymczasowego aresztowania na łagodniejszy środek

• Zachodzi potrzeba zastosowania określonego środka zapobiegawczego

• Wydania wyroku nakazowego - istota postępowania nakazowego polega na tym, że orzekanie o winie i karze następuje w postaci wydania przez sąd jednoosobowo wyroku nakazowego na posiedzeniu, a nie na rozprawie. O przeprowadzeniu postępowania w trybie nakazowym może decydować jedynie sąd, gdy brak jest wątpliwości co do okoliczności czynu i winy oskarżonego oraz uznanie za wystarczającą reakcję wymierzenie kary ograniczenia wolności lub grzywny.

Ponadto prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie, gdy zachodzi potrzeba rozważenia możliwości przekazania jej do postępowania mediacyjnego, a także jeżeli zawiłość sprawy lub z innych ważnych powodów uzna, że może to przyczynić się do usprawnienia postępowania, a zwłaszcza należytego przygotowania i organizacji rozprawy głównej.

Skierowanie sprawy na posiedzenie może nastąpić z urzędu lub na wniosek strony, jeżeli prezes uzna ten wniosek za zasadny. Na odmowę skierowania sprawy na posiedzenie nie przysługuje zażalenie.

Strony i ich przedstawiciele procesowi maja prawo wziąć udział w posiedzeniach, dotyczących:

• Wniosku prokuratora o orzeczenie środków zapobiegawczych

• Rozważenia kwestii warunkowego postępowania

• Wniosku prokuratora o skazanie bez rozprawy

• Umorzenia postępowania na podstawie art. 17 §1

• Umorzenia postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia

• Wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu.

Dla realizacji tego prawa, powinni oni być powiadomieni o miejscu i terminie posiedzenia. Ich usprawiedliwione niestawiennictwo nie powoduje odroczenia posiedzenia.

Obligatoryjny udział w posiedzeniu sądu:

• Prokurator i obrońca - gdy posiedzenie dotyczy orzeczenia środka zabezpieczającego i umieszczenia sprawcy w zamkniętym oddziale psychiatrycznym lub zakładzie karnym w którym zastosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne

• Prokurator i obrońca (ew. podejrzany) - w przypadku wniosku o umorzenie postępowania z uwagi na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie środka zabezpieczającego.

Obligatoryjny udział może wynikać także z zarządzenia prezesa sądu lub sądu:

• Prokurator, oskarżony, pokrzywdzony - wniosek o warunkowe umorzenie postępowania

• Prokurator, oskarżony, pokrzywdzony - wniosek o skazanie bez rozprawy

Ustawa procesowa przewiduje także sytuacje, w których posiedzenie odbywa się bez udziału stron.

2. Przygotowanie organizacyjne rozprawy głównej.

Przygotowanie organizacyjne rozprawy głównej służy realizacji dyrektywy zasady szybkości i koncentracji procesu (proces karny powinien przebiegać szybko i trwać możliwie najkrócej oraz stanowić zwarty, konsekwentny ciąg czynności i zdarzeń bez przerw i zahamowań).

Jeżeli nie zachodzi potrzeba usunięcia braków formalnych aktu oskarżenia oraz podjęcia przez sąd określonych decyzji na posiedzeniu, należy wyznaczyć rozprawę i przeprowadzić ja bez nieuzasadnionej zwłoki.

Kolejnym obowiązkiem prezesa sądu jest wydanie pisemnego zarządzenia o wyznaczeniu rozprawy głównej, w którym wskazuje:

• Sędziego albo członków składu orzekającego

• Dzień, godzinę i salę rozprawy

• Strony i inne osoby, które należy wezwać na rozprawę lub zawiadomić o jej terminie - pomiędzy doręczeniem zawiadomienia a terminem rozprawy głównej powinno upłynąć co najmniej 7 dni - tzw. minimalny standard karnoprocesowy - prawo oskarżonego do posiadania czasu i sposobności przygotowania się do obrony. Termin ten nie obowiązuje w postępowaniu przyspieszonym. Niezachowanie 7-dniowego terminu w stosunku do oskarżonego lub jego obrońcy uprawnia ich do złożenia wiążącego dla sądu wniosku o odroczenie rozprawy, natomiast niezachowanie terminu 7 dni w stosunku do innych uczestników uprawnia ich do złożenia wniosku, którego uwzględnienie zależy jedynie od uznania sądu. Wniosek o odroczenie powinien być wniesiony pisemnie lub ustnie do protokołu najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sądowego.

• Inne czynności konieczne do przygotowania rozprawy

Co do oskarżonego pozbawionego wolności należy w każdym wypadku wydać zarządzenie doprowadzenia go na rozprawę.

Prezes sądu - po rozważeniu wniosków stron i podmiotu z art. 416 lub z urzędu - podejmuje decyzję o dopuszczeniu dowodów i ich sprowadzeniu. W tym zakresie jego uprawnienie sprowadza się jedynie do przychylnego załatwienia wniosku dowodowego strony, któremu inna strona się nie sprzeciwiła. W razie istnienia takiego sprzeciwu oraz wówczas gdy prezes z urzędu stwierdzi konieczności oddalenia wniosku, kieruje w tym zakresie sprawę na posiedzenie sądu. Oddalenie wniosku następuje w formie postanowienia sporządzonego wraz z uzasadnieniem. Decyzje o dopuszczaniu dowodu nie są wiążące dla sądu - sąd może oddalić wniosku uprzednio uwzględnione, jak i zrezygnować z dowodów, które zostały dopuszczone z urzędu.

Wybór sędziów

Sędziego albo sędziów powołanych do orzekania w sprawie wyznacza się w kolejności wg wpływu sprawy oraz jawnej dla stron listy sędziów danego wydziału. Odstępstwo od tej kolejności jest dopuszczalne tylko w formie pominięcia sędziego z powodu jego choroby lub innej ważnej przeszkody, co należy zaznaczyć w zarządzeniu sprawy. Ale gdy w akcie oskarżenia zarzuca się popełnienie zbrodni zagrożonej karą 25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności, na wniosek prokuratora (do 7 dni po wniesieniu aktu) lub obrońcy złożony w ciągu 7 dni od doręczenia mu odpisu aktu - wyznaczenia składu orzekającego (2+3) dokonuje się w drodze losowania, przy którym maja oni prawo być obecni.

3. Rozprawa główna

Zasada publiczności - jej zakres i ograniczenia

Rozprawa główna jest najważniejszym etapem postępowania karnego. Sąd orzeka tu wyrokiem o winie lub niewinności oskarżonego po kontradyktoryjnym dowodowym rozpoznaniu sprawy.

Wyjątkiem na rzecz orzekania w kwestii odpowiedzialności na posiedzeniu jest:

• Wyrok skazujący, uwzględniający wniosek prokuratora wniesiony za zgodą oskarżonego o skazanie oskarżonego bez przeprowadzania rozprawy

• Wyrok warunkowo umarzający postępowanie

• Wyrok nakazowy

Rozprawa odbywa się jawnie, a ograniczenia jawności określone są w ustawie. Chodzi tu o jawność zewnętrzną - zasada publiczności - spełniającą zarówno funkcję wychowawczego oddziaływania wymiaru sprawiedliwości na społeczeństwo, jak i funkcję kontroli społecznej nad działalnością organów wymiaru sprawiedliwości. A oskarżonemu niewinnemu daje możliwość publicznej rehabilitacji.

Jawność obejmuje zarówno rozprawę przed sądem I instancji, jak i II instancji oraz SN jako sądem kasacyjnym.

Media

Jako rozszerzenie jawności rozprawy uznaje się transmisje radiowe, telewizyjne lub za pomocą innych środków technicznych, a także utrwalanie obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy. Sąd może zezwolić przedstawicielom radia, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia. Udzielając zezwolenia sąd może określić warunki, od spełnienia których uzależnia wydanie zezwolenia. Postanowienia sądu dotyczące udzielenia zezwolenia, jego odmowy, czy cofnięcia zezwolenia (w razie niedotrzymania warunków) na dokonanie utrwaleń z przebiegu rozprawy nie podlegają zaskarżeniu.

Oprócz przedstawicieli mediów ustawa nie zezwala sądowi na udzielenie innym podmiotom zezwolenia na dokonywanie rejestracji audiowizualnej i wizualnej przebiegu rozprawy. Jedynie na wniosek strony sąd wyraża zgodę na utrwalenie przez nią przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Art. 358 nie uprawnia jednak do rejestracji przez stronę obrazu rozprawy.

Publiczność

Oprócz osób biorących udział w postępowaniu na rozprawie mogą być obecne osoby pełnoletnie i nieuzbrojone. Nikt nie ma obowiązku opowiadania się przewodniczącemu składu orzekającego ani jakiejkolwiek innej osobie, dlaczego chce być obecny na rozprawie. Przewodniczący może zezwolić na obecność na rozprawie małoletnim oraz osobom obowiązanym do noszenia broni. W ramach zarządzeń porządkowych przewodniczący może wydalić z sali rozpraw osoby znajdujące się w stanie nielicującym z powagą sądu.

Publiczność procesu rozumiana jako udostępnienie nieograniczonej liczbie nieokreślonych osób dostępu do czynności procesowych nie ma i nie może mieć charakteru nieograniczonego. W sprawach o znacznym wydźwięku społecznym istnieje praktyka wydawania kart wstępu na salę sądową. Nie jest to ograniczeniem jawności, lecz jedynie zarządzeniem administracyjnym, które w interesie porządku i bezpieczeństwa reguluje trudności wynikające ze szczupłości miejsca, pod warunkiem jednak, że karty wydawane są aż do ich wyczerpania każdemu zgłaszającemu się po kolei. Istnieje możliwość rezerwacji ograniczonej liczby kart poza kolejnością dla prasy, radia i telewizji, dla osób z najbliższego otoczenia stron, dla przedstawicieli zainteresowanych daną sprawą organizacji społecznych i zakładu pracy oraz pracowników naukowych i studentów uczelni prawniczych.

Wyjątki od zasady jawności

Wyjątki od zasady jawności może określać tylko ustawa. Jednocześnie muszą się mieścić w standardach wytyczonych przez art. 6 Konwencji Europejskiej. Dopuszczalne powody wyłączenia dadzą się ująć w trzy grupy:

• Ogólne powody wyłączenia - względy obyczajowe, ze względu na porządek publiczny albo na bezpieczeństwo państwa

• Specjalne powody wyłączenia - interes małoletniego, poszanowanie prywatności stron

• Szczególne okoliczności w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie koniczne dla ochrony wymiaru sprawiedliwości

Zakres dopuszczalnych ograniczeń jawności rozprawy określony został w art. 45 Konstytucji RP - wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny.

Obligatoryjna tajność całej rozprawy przewiduje się:

• W wypadku wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego

• W sprawie o pomówienie lub znieważenie, jednak na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jawnie

• W postępowaniu poprawczym, chyba że jawność rozprawy jest uzasadniona ze względów wychowawczych

Obligatoryjna tajność całej lub części rozprawy, jest stosowana, jeżeli jawność mogłaby:

• Wywołać zakłócenie porządku publicznego

• Obrażać dobre obyczaje

• Ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy

• Naruszyć ważny interes prywatny

Ponadto sąd wyłącza jawność rozprawy na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie. Niejawna jest również rozprawa w tej części, w której następuje odczytanie zeznań świadka incognito.

Fakultatywność wyłączenia jawności całej lub części rozprawy zachodzi:

• Jeżeli choć jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat

• Jeżeli świadek koronny złożył wniosek o wyłączenie jawności rozprawy na czas jego przesłuchania

• W związku z przesłuchaniem w charakterze świadka lub biegłych osób:

• Zwolnionych przez organ przełożony z obowiązku zachowania tajemnicy państwowej

• Zwolnionych przez sąd od obowiązku zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji

• Na żądanie świadka, jeżeli treść jego zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą

• W razie potrzeby ujawnienia dokumentów zawierających tajemnicę państwową, służbową lub zawodową

Art. 241 §2 k.k. penalizuje publiczne rozpowszechnianie wiadomości z rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności. Przestępstwo to zagrożone jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przewodniczący składu orzekającego poucza obecnych na sali rozpraw i uprzedza o skutkach niedopełnienia tego obowiązku.

Niezależnie od przyczyn wyłączenia jawności rozprawy, ogłoszenie wyroku odbywa się jawnie. Ta reguła nie dotyczy już jednak tzw. ustnych motywów wyroku. Art. 418a o wyroku zapadłym poza rozprawą, tj. na posiedzeniu - W wypadku wyrokowania poza rozprawą, treść wyroku udostępnia się publicznie przez złożenie jego odpisu na okres 7 dni w sekretariacie sądu, o czym należy uczynić wzmiankę w protokole posiedzenia.

Bezwzględna tajność związana jest z przebiegiem narady i głosowania nad orzeczeniem, a zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy nie jest dopuszczalne. Podczas narady i głosowania oprócz członków składu orzekającego może być obecny jedynie protokolant, chyba że przewodniczący uzna jego obecność za zbędną. Odstępstwem od zasady jest instytucja zdania odrębnego (votum separatum), która ze swej istoty ujawnia nazwisko tego członka składu orzekającego, który został przegłosowany przez pozostałych.

Osoby zaufania

Wymogi tajności łagodzi poprzez instytucję tzw. osób zaufania uprawnienie przewodniczącego do zezwolenia poszczególnym osobom na obecność na rozprawie oraz obecność na rozprawie osób powołanych do kierowania działalnością administracyjną sądów. Nazywane jest to cząstkowymi ekwiwalentami publiczności. W wypadku wyłączenia jawności rozprawy mogą być obecni na rozprawie tylko uczestnicy procesu. Jednakże w razie wyłączenia jawności mogą być obecne po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może zadać pozostawienia na sali po jednej osobie. Regulacja ta nie obejmuje powoda cywilnego.

Ustawa wyklucza jednak możliwość obecności na rozprawie osób zaufania, jeżeli zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej, w czasie odczytywania protokołu przesłuchania świadka koronnego.

Struktura wewnętrzna rozprawy głównej

1. rozpoczęcie rozprawy głównej

2. przewód sądowy

3. głosy stron

4. wyrokowanie

4. Rozpoczęcie rozprawy głównej

Podstawę wyroku może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w toku rozprawy głównej. Funkcję kierowniczą ustawa powierzyła przede wszystkim przewodniczącemu składu sądzącego, a jedynie niektóre czynności kierowania rozprawą - sądowi.

Kierownictwo formalne - w jego zakres wchodzi zachowanie wymagań formalnych co do kolejności czynności w przebiegu rozprawy oraz baczenie, by strony procesowe miały realna możliwość realizacji ich uprawnień procesowych.

Kierownictwo materialne - polega na czuwaniu nad prawidłowym tokiem postępowania dowodowego, aby wszelkie istotne okoliczności sprawy zostały wyjaśnione, w miarę możliwości także okoliczności sprzyjające popełnieniu przestępstwa oraz by rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej.

Uprawnienia przewodniczącego składu orzekającego

• Podejmowanie decyzji o otwarciu rozprawy i jej zamknięciu

• Sprawdzenie obecności osób wezwanych na rozprawę

• Wydanie zarządzenia o natychmiastowym zatrzymaniu i doprowadzeniu oskarżonego w razie jego nieusprawiedliwionego niestawiennictwa

• Kierowanie postępowaniem dowodowym

• Decyzja o przychylnym załatwieniu wniosku dowodowego, któremu inna strona się nie sprzeciwiła

• Decyzja o przerwaniu rozprawy głównej

• Umożliwienie stronom wypowiedzenia się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu

• Uchylenie pytań sugerujących i nieistotnych

• Wydawanie w ramach tzw. policji sesyjnej wszelkich zarządzeń niezbędnych do utrzymania na sali sądowej spokoju i porządku

• Udzielenie zezwolenia na obecność na rozprawie toczącej się z wyłączeniem jawności

• Pouczenie świadka koronnego, że ma prawo do złożenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na czas jego przesłuchania

• Udzielenie głosu stronom i innym podmiotom po zamknięciu przewodu sądowego

• Kierowanie naradą i głosowaniem

• Ogłoszenie wyroku oraz pouczenie o prawie, terminie i sposobie wniesienia środka odwoławczego

W ramach tzw. policji sesyjnej: jeżeli oskarżony pomimo upomnienia go przez przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu, przewodniczący może wydalić go na pewien czas z sali rozpraw. Zezwalając oskarżonemu na powrót, przewodniczący niezwłocznie informuje go o przebiegu rozprawy w jego nieobecności oraz umożliwia mu złożenie wyjaśnień co do przeprowadzonych w czasie jego nieobecności dowodów. Oskarżony traci jednak prawo do zadawania pytań osobom, które były przesłuchiwane i nie może żądać ponownego przeprowadzenia dowodu. Przewodniczący może także osobę naruszającą powagę, spokój lub porządek czynności upomnieć albo - po bezskutecznym upomnieniu - wydalić z sali rozpraw.

Przewodniczący wydaje zarządzenia.

Uprawnienia sądu

Jeżeli sąd działa jednoosobowo posiada nie tylko uprawnienia przewodniczącego, ale także sądu:

• Gdy nastąpi ciężkie naruszenie powagi, spokoju lub porządku czynności sądowych albo ubliżenie sądowi, innemu organowi lub osobom biorącym udział w sprawie - orzec karę porządkową grzywny w wysokości 10 tys. lub kary pozbawienia wolności do 7 dni.

• W wypadku niewłaściwego zachowania się publiczności na rozprawie sądowej - orzec usunięcie publiczności z sali rozpraw

Od zarządzeń przewodniczącego wydanych na rozprawie głównej przysługuje odwołanie do składu orzekającego, chyba że sąd orzeka jednoosobowo. Zarządzenia przewodniczącego nie mają zastosowania do sędziów i ławników należących do składu orzekającego oraz do prokuratora, radcy Prokuratorii Generalnej SP. Art. 20 §1 - w razie rażącego naruszenia przez obrońcę lub pełnomocnika strony ich obowiązków procesowych sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zawiadamia właściwą okręgową radę adwokacką lub radę okręgową izby radców prawnych, żądając do dziekana właściwej rady nadesłania w wyznaczonym terminie nie krótszym niż 30 dni, informacji o podjętych działaniach wynikających z zawiadomienia.

Uprawnienia sądu:

• Rozpatrywanie odwołań od zarządzeń przewodniczącego, jeżeli skład orzekający jest kolegialny

• Wyrażanie zgody na cofnięcie przez uprawniony podmiot wniosku o ściganie

• Wyłączenie jawności rozprawy w całości lub w części

• Odraczanie rozprawy

• Wydawanie zezwolenia mass mediom na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy

• Oddalenie wniosku dowodowego

• Wyrażenie zgody na ograniczenie postępowania dowodowego

• Podjęcie decyzji o zleceniu przedstawienia przez oskarżyciela publicznego określonych dowodów, w związku z ujawnieniem na rozprawie istotnych braków postępowania przygotowawczego

• Wyrażenie zgody na przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia na rozprawie

Sąd wydaje decyzje w formie postanowień.

Zasada ustności rozprawy

Zasada ustności obowiązuje w stosunku do wszystkich oświadczeń procesowych składanych lub ujawnianych na rozprawie. W ograniczonym zakresie w posiedzeniach sądowych, w których strony nie zawsze mogą uczestniczyć - wówczas mogą zgłaszać wnioski na piśmie. Na przeszkodzie zasadzie ustności nie stoi obowiązek pisemnego, protokolarnego dokumentowania przebiegu rozprawy. Protokół rozprawy ma istotne znaczenie dla kontroli instancyjnej.

Wywołanie sprawy

Rozpoczęcie rozprawy głównej obejmuje czynności procesowe od wywołanie sprawy do odczytania aktu oskarżenia, która to czynność rozpoczyna przewód sądowy. Rozprawę główną rozpoczyna wywołanie sprawy, które polega na głośnym oznajmieniu w sali rozpraw i przed nią, że będzie rozpoznawana określona sprawa, z wymienieniem jej kolejnego numeru na wokandzie i kwalifikacji czynu, o którego popełnienie jest dana osoba oskarżona. Wywołania dokonuje na zarządzenie przewodniczącego pracownik sądu (woźny, protokolant), a jeżeli sala rozpraw jest wyposażona w odpowiednie urządzenia nagłaśniające - przewodniczący składu orzekającego. Wywołanie sprawy nie może nastąpić wcześniej, niż wynika to z pisemnego zarządzenia prezesa sądu, które określa m.in. dzień i godzinę rozprawy, chyba ze wszystkie zainteresowane osoby stawiły się wcześniej. Te same zasady obowiązują w wypadku przerwania rozprawy z jednoczesnym orzeczeniem przez przewodniczącego czasu i miejsca dalszego ciągu rozprawy. Od momentu wywołania sprawy zaczyna działać zasada ciągłości rozprawy i niezmienności składu orzekającego.

Moment upływu terminu rozpoczęcia rozprawy ma decydujące znaczenie dla kwestii niestawiennictwa stron. Po wywołaniu sprawy przewodniczący sprawdza, czy wszyscy wezwani stawili się oraz czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy. Ponadto sprawdzeniu podlega stawiennictwo innych osób zawiadomionych o terminie rozprawy, np. obrońcy, oskarżyciela. Oprócz faktu stwierdzenia niestawiennictwa określonych osób (co należy odnotować w protokole rozprawy), przewodniczący sprawdza, czy osoby te zostały prawidłowo o terminie powiadomione i czy usprawiedliwiły swoją nieobecność. Jeżeli osoba uprawniona nie stawiła się, a brak dowodu, że została prawidłowo powiadomiona oraz jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że niestawiennictwo wynikało z przeszkód żywiołowych lub innych wyjątkowych przyczyn, a także wtedy, gdy osoba ta usprawiedliwiła należycie niestawiennictwo i wnosi o nie przeprowadzenie rozprawy bez jej obecności - rozprawę należy odroczyć. Usprawiedliwienie niestawiennictwa z powodu choroby oskarżonych, świadków, obrońców, pełnomocników i innych uczestników postępowania, których obecność jest obowiązkowa lub którzy wnosili o dopuszczenie do czynności, będąc uprawnionymi do wzięcia w niej udziału, wymaga przedstawienia zaświadczenia potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie lub zawiadomienie organu prowadzącego postępowanie, wystawione przez lekarza sądowego.

Nieobecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej - ustawa pozwala wyjątkowo na prowadzenie rozprawy w nieobecności oskarżonego:

• W postępowaniu uproszczonym, gdy istnieją warunki do wydania wyroku zaocznego

• W postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego

• W postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego

• Jeżeli oskarżony powiadomiony osobiście o terminie rozprawy nie stawił się bez usprawiedliwienia

• Jeżeli oskarżony wprawił się ze swej winy w stan niezdolności do udziału w rozprawie

• Jeżeli oskarżony uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę

Ustawa przewiduje także sytuacje, w których sąd może w toku rozprawy głównej przeprowadzić czynności mimo nieobecności oskarżonego:

• Jeżeli oskarżony, który złożył już wyjaśnienia, opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego, sąd może prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarżonego, a wyroku wydanego w tym wypadku nie uważa się za zaoczny.

• Sąd może dokończyć rozprawę pomimo nieobecności oskarżonego, jeżeli po złożeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawił się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia

• Sąd może kontynuować rozprawę w razie wydalenia na pewien czas z sali rozpraw oskarżonego, który zachowuje się w sposób zakłócający porządek lub godzący w powagę sądu

• Sędzia wyznaczony lub sąd wezwany może przeprowadzić dowód podczas nieobecności oskarżonego pozbawionego wolności

Niestawiennictwo obrońcy oskarżonego powoduje konieczność odroczenia rozprawy, zarówno w wypadku, gdy obrona jest obligatoryjna, jak i wtedy, gdy wprawdzie obrona jest fakultatywna, lecz oskarżony oświadczy, że chce korzystać z pomocy obrońcy; Czynność procesową można przeprowadzić w wypadku stawiennictwa przynajmniej jednego z obrońców, chyba że strona wyrazi zgodę na przeprowadzenie czynności bez udziału obrońcy lub pełnomocnika, których udział nie jest obowiązkowy.

Udział prokuratora (w sprawach z oskarżenia publicznego, w postępowaniu zwyczajnym) jest obowiązkowy. Prokurator nie ma jednak obowiązku uczestnictwa w rozprawie w sprawach wszczętych przez subsydiarnego oskarżyciela publicznego w trybie art. 55 §1.

Udział finansowego organu postępowania przygotowawczego, w sprawach, w których organ ten prowadzi dochodzenie - identycznie jak w przypadku prokuratora.

Niestawiennictwo nieprokuratorskiego oskarżyciela publicznego w sprawach podlegających rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym nie tamuje toku rozprawy ani posiedzenia.

Niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego i przedstawiciela społecznego nie stanowi przeszkody w prowadzeniu rozprawy.

Nieusprawiedliwione niestawiennictwo powoda cywilnego od chwili rozpoczęcia przewodu sądowego sąd pozostawia powództwo cywilne bez rozpoznania, chyba że powód złożył wniosek o rozpoznanie pomimo jego nieobecności.

Niestawiennictwo pełnomocników stron nie wstrzymuje toku sprawy, chyba że ich obecność na rozprawie jest obowiązkowa.

W kwestii świadka decyzja zależy od konkretnej sytuacji w danej sprawie. Jeżeli istnieje możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego w pozostałej części, nie ma podstaw do odraczania rozprawy, a w razie niemożliwości odczytania zeznań świadka, należy rozprawę przerwać. Jeżeli natomiast obecność tego świadka byłaby nieodzowna w związku z przeprowadzeniem innych dowodów, sąd powinien sprawę odroczyć.

W razie nieobecności biegłego decyzja co do dalszego toku postępowania zależna będzie od okoliczności sprawy. Jeżeli opinię biegłego złożono na piśmie lub do protokołu i gdy ani ze strony sądu, ani innych uczestników procesu nie budzi ona wątpliwości - możliwe jest jej odczytanie.

Następnie przewodniczący składu orzekającego powinien sprawdzić czy nie ma przeszkód do rozpoznania sprawy:

• Czy w związku z niestawiennictwem uczestników nie zachodzi konieczność odroczenia sprawy

• Czy zachowany został 7 dniowy okres pomiędzy doręczeniem zawiadomienia a terminem rozprawy. W razie niezachowania powyższego terminu w stosunku do oskarżonego lub jego obrońcy ich wniosek o odroczenie rozprawy zgłoszony przed rozpoczęciem przewodu sądowego jest dla sądu wiążący.

• Czy nie zachodzą okoliczności stanowiące podstawę zawieszenia postępowania

• Czy nie zachodzą przeszkody procesowe z art. 17.

Rozstrzygnięcia incydentalne

W tej części rozprawy sąd podejmuje szereg rozstrzygnięci incydentalnych, także takich, co do których ustawa wymaga ich podniesienia „do rozpoczęcia przewodu sądowego”:

• Postanowienie w kwestii dopuszczenia przedstawiciela organizacji społecznej do udziału w postępowaniu

• Postanowienia w przedmiocie przyjęcia powództwa cywilnego

• Postanowienia o niemożności brania udziału w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego osoby nieuprawnionej, nie będącej pokrzywdzonym oraz postanowienia w przedmiocie ograniczenia liczby oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie

• Postanowienia w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziego, prokuratora i protokolanta z uwagi na obawę braku bezstronności - iudex suspectus

• Postanowienie w przedmiocie cofnięcia wniosku o ściganie

• Decyzja co do przyłączenia się do sprawy z oskarżenia prywatnego innego pokrzywdzonego tym samym czynem.

W tym czasie sąd podejmuje też decyzje w kwestii wyłączenia jawności rozprawy głównej oraz w kwestii udzielenia zezwolenia przedstawicielom radia, prasy, filmu i telewizji na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy.

Gdy nie zachodzą przeszkody do rozpoznania sprawy, przewodniczący zarządza opuszczenie sali rozpraw przez świadków. Nie dotyczy to pokrzywdzonego, jeśli chce pozostać na sali. W tej sytuacji sąd przesłuchuje go w pierwszej kolejności.

Osoba mająca być zobowiązana do zwrotu korzyści uzyskanej z cudzego przestępstwa także ma prawo zostać na sali rozpraw, by móc realizować zadania wynikające dla niego z wyznaczonej mu roli procesowej.

W zasadzie biegli pozostają na sali rozpraw, chyba że przewodniczący zarządzi inaczej.

5. Przewód sądowy

Przewód sądowy jest najważniejszą podfazą rozprawy głównej, w której następuje właściwe dowodowe rozpoznanie sprawy przez sąd. Rozpoczyna się od odczytania aktu oskarżenia, a kończy zarządzeniem przewodniczącego składu orzekającego o zamknięciu przewodu sądowego. W ramach przewodu sądowego wyróżniamy następujące etapy:

1. odczytanie aktu oskarżenia

2. przesłuchanie oskarżonego, które jednak musi być poprzedzone pouczeniem oskarżonego o prawie składania wyjaśnień, odmowy wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania

3. dalsze postępowanie dowodowe

4. zamknięcie przewodu sądowego

Odczytanie aktu oskarżenia

Akt oskarżenia odczytuje oskarżyciel publiczny, subsydiarny, oskarżyciel posiłkowy lub prywatny w zależności od tego, czyja skarga była impulsem do uruchomienia postępowania jurysdykcyjnego. Odczytaniu podlega również wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym, który zastępuje akt oskarżenia. Jeżeli w sprawie z oskarżenia publicznego toczącej się w trybie uproszczonym nie bierze udziału oskarżyciel, akt oskarżenia odczytuje protokolant. W związku z uproszczoną formą aktu oskarżenia w sprawach z oskarżenia prywatnego, a także jeżeli postępowanie zostało uruchomione na skutek przekazania przez Policję materiałów do sądu wydaje się dopuszczalne, by przewodniczący sprecyzował zarzucany oskarżonemu czyn oraz określił jego kwalifikację prawną, co ma znaczenie zarówno dla oskarżonego jak i dla przysłuchujących się rozprawie. Za zgodą obecnych stron, a w wypadku szczególnie obszernego uzasadnienia aktu oskarżenia bez ich zgody można poprzestać na przedstawieniu podstaw oskarżenia - oskarżyciel wskazuje te fakty i dowody wynikające z uzasadnienia, które stały się podstawą do sformułowania zarzutu popełnienia przestępstwa. Przewodniczący nie może zobowiązać oskarżyciela do nie odczytywania uzasadnienia w całości, tylko przytoczenia najważniejszych tez. Istnieje pogląd, że może on zarządzić odczytanie uzasadnienia w całości, a także, że oskarżony i jego obrońca mogą o to wnosić, gdy jest to podyktowane interesem oskarżonego, wówczas ostateczną decyzję wydaje sąd (Marszał).

Odczytanie aktu oskarżenia następuje na rozprawie:

• prowadzonej po raz pierwszy w danej sprawie

• po uchyleniu orzeczenia przez sąd odwoławczy w następstwie wniesienia środka odwoławczego

• po uchyleniu orzeczenia przez SN w wyniku uwzględniania kasacji

• po uchyleniu orzeczenia w wyniku uwzględnienia wniosku o wznowienie postępowania sądowego

• przerwanej, jeżeli sąd uznał za konieczne prowadzenie jej od początku lub skład sądu uległ zmianie

• odroczonej

• gry rozprawę prowadzi się od początku w wyniku przekroczenia terminu odroczenia wydania wyroku.

Pisemna odpowiedź na akt oskarżenia

Istnieje możliwość wniesienia przez oskarżonego pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia. W razie wniesienia jej ustawa zobowiązuje przewodniczącego do informacji o jej treści, co następuje po odczytaniu aktu oskarżenia. Dokonanie tej czynności należy odnotować w protokole rozprawy.

Przesłuchanie oskarżonego

Po odczytaniu aktu oskarżenia i informacji o ewentualnej na niego odpowiedzi następuje przesłuchanie oskarżonego. Etap ten poprzedzony jest ustawowym obowiązkiem pouczenia oskarżonego o prawie składania wyjaśnień, odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania. Przewodniczący pyta oskarżonego:

• czy zrozumiał akt oskarżenia?

• Czy się przyznaje do zarzucanego mu w nim czynu?

• Czy będzie składał wyjaśnienia (jednocześnie poucza go o jego prawach)

Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść - zasada domniemania niewinności. Przysługuje mu prawo do całkowitej lub częściowej odmowy wyjaśnień, niezależnie od tego czy i jakim zakresie skorzystał z tego prawa w postępowaniu przygotowawczym. W sytuacji, gdy oskarżony zaniecha skorzystania z prawa odmowy składania wyjaśnień na skutek braku poinformowania go przez organy procesowe o tym uprawnieniu, dowód z jego wyjaśnień powinien być zdyskwalifikowany jako złożony w warunkach wyłączających swobodę podjęcia decyzji co do faktu przystąpienia do ich składania. Oskarżenia nie ma obowiązku mówienia prawdy i w swoich wyjaśnieniach może przemilczeć niewygodne dla siebie fakty. W sytuacji, gdy oskarżony:

• odmawia wyjaśnień

• wyjaśnia odmiennie niż poprzednio

• oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta

wolno na rozprawie odczytywać, ale tylko w odpowiednim zakresie, protokoły jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innej sprawie w postępowaniu przewidzianym w ustawie. Po odczytaniu protokołu we wskazanym zakresie, przewodniczący zwraca się do oskarżonego o wypowiedzenie się co do jego treści i wyjaśnienie zachodzących sprzeczności.

Po uprzedzeniu oskarżonego o jego uprawnieniach przewodniczący zapytuje go, czy przyznaje się on do zarzucanego mu czynu oraz czy chce złożyć wyjaśnienia i jakie. Przesłuchanie składa się z fazy swobodnej relacji (wypowiedzenie się) oskarżonego, a dopiero po niej - faza udzielania odpowiedzi na pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi. Prawo zadawania pytań mają: oprócz organu przesłuchującego, strony, obrońcy, pełnomocnicy, biegli oraz podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej. Kolejność: oskarżyciel publiczny, posiłkowy, pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel prywatny, jego pełnomocnik, powód cywilny, pełnomocnik powoda cywilnego, biegły, podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej, obrońca, oskarżony, członkowie składu orzekającego. Przewodniczący może uchylać pytania sugerujące i nieistotne. Może też ingerować w czasie składania wyjaśnień przez oskarżonego, jeśli jego relacja odbiega od granic określonych celem tej czynności.

Po zakończeniu przesłuchania oskarżonego przewodniczący składu sędziowskiego poucza go o prawie zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień co do każdego dowodu. Oskarżony ma prawo być obecny przy wszystkich czynnościach postępowania dowodowego i niezależnie od tego czy stawiennictwo na rozprawie jest obowiązkowe czy nie. Od tej zasady ustawa przewiduje odstępstwo w art. 390 §2 - w wyjątkowych wypadkach, gdy należy się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na wyjaśnienia współoskarżonego albo na zaznania świadka lub biegłego, przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby oskarżony opuścił salę sądową. Zarządzenie przewodniczącego powinno znaleźć odzwierciedlenie w protokole rozprawy. Jest ono zaskarżalne do składu orzekającego, chyba że sąd orzeka jednoosobowo.

Treść wyjaśnień oskarżonego ma znaczenie do zastosowania instytucji mających na celu przyspieszenie i uproszczenie postępowania:

• dla skazania przez sąd oskarżonego bez przeprowadzania rozprawy, na wniosek prokuratora złożony za zgodą oskarżonego - wyjaśnienia w świetle zebranego materiału nie mogą budzić wątpliwości

• instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej za występek na wniosek oskarżonego złożony do chwili pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych i gdy oskarżony zaproponuje karę - gdy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości - sąd nie przeprowadza wówczas dalszego postępowania dowodowego, może uznać za ujawnione dowody wymienione w akcie oskarżenia lub dokumenty złożone przez strony. Sąd może uwzględnić taki wniosek, gdy nie sprzeciwiają się temu prokurator, a także pokrzywdzony oraz gdy cele postępowania zostaną osiągnięte mimo nie przeprowadzenia rozprawy w całości. Sąd może oskarżonemu, który nie ma obrońcy z wyboru wyznaczyć na jego wniosek obrońcę z urzędu, co ma na celu zapewnienie oskarżonemu realnej ochrony jego interesów procesowych przy rozpatrywaniu warunków dobrowolnego poddania się odpowiedzialności karnej. Sąd powinien oskarżonego o takiej możliwości pouczyć.

• częściowe przeprowadzenie postępowania dowodowego za zgodą stron - gdy wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości

Sąd nie jest związany wnioskiem. Może go uwzględnić, jak i uzależnić od określonych przez siebie modyfikacji, co do wysokości i rodzaju kary, albo np. co do porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym co do naprawienia szkody. W tym celu może zarządzić przerwę lub odroczyć rozprawę.

Istotnym warunkiem dla możliwości przeprowadzenia częściowego postępowania dowodowego jest zgoda obecnych na rozprawie stron, która powinna być wyraźnie odnotowana w protokole rozprawy.

Przewodniczący powinien umożliwić stronom i ich przedstawicielom wypowiedzenie się co do kwestii podlegających rozstrzygnięciu. Do niego także należy przestrzeganie zalecenia ustawowego, że jeżeli w jakiejkolwiek kwestii jedna ze stron zabiera głos, prawo głosu przysługuje również wszystkim innym stronom występującym w danej sprawie. Jednakże obrońcy i oskarżonemu przysługuje głos ostatni. W literaturze określa się regulacje uprawniające obrońcę i oskarżonego do zbierania głosu po innych uczestnikach procesu i to zarówno w toku rozprawy jak i w fazie wygłaszania przemówień końcowych jako przejaw przywileju obrończego (favor defensionis). Oskarżony zadaje pytania osobie przesłuchiwanej jako ostatni. Strona, na której wniosek świadek został dopuszczony, zadaje pytania przed pozostałymi stronami.

Po wyjaśnieniach oskarżonego następuje dalsze postępowanie dowodowe, przy czym dowody na poparcie oskarżenia powinny być - w miarę możliwości - przeprowadzone przed dowodami służącymi do obrony. Ale przesłuchanie w charakterze świadka pokrzywdzonego w pierwszej kolejności, gdy korzysta on z prawa do udziału w rozprawie i pozostania na sali rozpraw, czyni w tej zasadzie wyłom.

Przesłuchanie świadków

Świadek jest podstawowym osobowym źródłem dowodowym. Świadka przesłuchuje się podczas nieobecności innych świadków, którzy nie zostali przesłuchani. Przewodniczący powinien przedsiębrać środki zapobiegające porozumiewaniu się osób przesłuchanych z osobami, które jeszcze przesłuchiwane nie były. Świadek zobowiązany jest stawić się na wezwanie organu procesowego i złożyć zeznania. Ciąży na nim obowiązek mówienia prawdy i nie zatajania prawdy. Przestępność składania fałszywych zeznań jest uzależniona od pouczenia świadka o odpowiedzialności karnej lub odebrania przyrzeczenia. Na świadka, który bez usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę pieniężną w wysokości 10 000zł oraz ponadto zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka.

Przyrzeczenie mówienia prawdy wg roty z art. 188 §1 świadek składa jedynie w postępowaniu jurysdykcyjnym wobec sądu lub sędziego wyznaczonego, chyba że w toku postępowania przygotowawczego określony świadek był już przesłuchiwany przez sąd. Odebranie przyrzeczenia przez sąd następuje przed rozpoczęciem zeznań, co powoduje, że także dane osobowe świadka objęte są zakresem obowiązku mówienia prawdy. Odstąpić od przyrzeczenia świadka może sąd, jeżeli obecne strony nie sprzeciwiły się temu.

Świadek powinien być przesłuchany zgodnie z kolejnością określoną w art. 191. Przesłuchanie świadka rozpoczyna się od zapytania go o: imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. Świadek musi być także uprzedzony o prawie odmowy zeznań, o prawie uchylenia się od odpowiedzi na pytania oraz o prawie złożenia wniosku o zwolnienie od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania, z uwagi na szczególnie bliski stosunek osobisty z oskarżonym. Jednym z uprawnień świadka jest jego prawo żądania, by przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą. Pojęcie hańby należy interpretować szeroko. Z chwilą zgłoszenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawa w zakresie tego wniosku odbywa się z wyłączeniem jawności.

Odczytanie protokołów przesłuchania świadka - jest możliwe w odpowiednim zakresie, jeżeli:

• bezpodstawnie odmawia on zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta

• świadek nie stawił się na rozprawę, a jego niestawiennictwo jest wynikiem:

• pobytu za granicą

• niemożności doręczenia mu wezwania

• innych niedajacych się usunąć przeszkód

• zaniechania wezwania świadka na podstawie art. 333 §2

• śmierci świadka

W sytuacjach, gdy odczytanie protokołu następuje w obecności świadka, przewodniczący zwraca się do niego o wypowiedzenie się co do treści odczytanego protokołu i o wyjaśnienie zachodzących sprzeczności. Sąd może odczytywać na rozprawie głównej protokoły przesłuchania świadków i oskarżonych sporządzane w postępowaniu przygotowawczym lub w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, gdy bezpośrednie przeprowadzenie dowodu nie jest niezbędne, a żadna z obecnych stron się temu nie sprzeciwia. Sprzeciw strony, której zeznania lub wyjaśnienia nie dotyczą, nie stoi na przeszkodzie odczytaniu protokołu. Sąd nie może odstąpić od zasady bezpośredniości nawet wówczas, gdy strony wyrażą na to zgodę, jeżeli przeprowadzenie dowodu ma istotne znaczenie dla oceny winy sprawcy. Na rozprawie wolno również odczytywać:

• protokoły oględzin przeszukania i zatrzymania rzeczy

• opinie biegłych, instytutów, zakładów lub instytucji

• dane o karalności

• wyniki wywiadu środowiskowego

• wszelkie dokumenty urzędowe złożone w postępowaniu przygotowawczym lub sądowym albo w innym postępowaniu przewidzianym w ustawie

• zawiadomienie o przestępstwie, które stanowi dowód tylko tego, kto, kiedy i o jakim czynie złożył zawiadomienie

• wszelkich dokumentów prywatnych powstałych poza postępowaniem i nie dla jego celów

• protokołów zeznań świadka anonimowego

Nie wolno odczytywać notatek dotyczących czynności, z których wymagane jest spisanie protokołu.

Dokumenty obejmujące dane dotyczące osoby oskarżonego oraz wyniki wywiadu środowiskowego uznaje się za ujawnione bez odczytywania. Jednak podlegają odczytaniu na żądanie oskarżonego lub obrońcy. Protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie można uznać bez ich odczytania za ujawnione w całości lub w części. Podlegają one jednak odczytaniu, jeżeli którakolwiek ze stron o to wnosi. Jednakże żądanie odczytania zgłoszenia przez stronę, której protokół czy określony dokument nie dotyczy, nie wiąże sądu, a tym samym może być ujawniony bez odczytywania.

Teoria Lockharda - zeznania świadków to nikły dowód (ze względu na czas, jaki upłynął od zdarzenia).

Cele zeznań świadków:

• ustalenie okoliczności zdarzenia

• dowiedzenie się więcej o osobie sprawcy

• informacje o świadku

• informacje o innych świadkach

Fazy zapamiętywania zdarzenia Turninga:

• spostrzeganie: czynniki obiektywne (deszcz, mgła)

czynniki fizjologiczne (stan świadka, np. alkohol, choroba)

czynniki psychiczne (emocje)

• kodowanie śladu (pamięciowego)

• przechowywanie śladu zakodowanego

• dekodowanie (rekodowanie) śladu (pod wpływem innych informacji)

• zachowanie śladu dekodowanego

• wydobywanie informacji z pamięci

• wybór informacji

• pamięć świadoma (to, na czym się skoncentrowaliśmy jest dla nas najważniejsze)

• decyzja o zachowaniu

• odtworzenie (relacjonowanie)

Motywy zeznań nieszczerych - prof. Hołysza:

• obawa przed odpowiedzialnością karną świadka lub osób mu najbliższych

• chęć zwrócenia na siebie uwagi (cechy osobopoznawcze)

• chęć zemsty

• obawa przed kompromitacją moralną

• tendencja do agrawacji (złożenie zeznań przejaskrawionych)

• świadek chroni członków rodziny, przyjaciół

• obawa przed zemstą świata przestępczego

• przekupstwo świadków

Taktyka przesłuchania świadków (etapy przesłuchania):

1. etap wstępny: imię, nazwisko, wiek, miejsce zamieszkania, zawód, stosunek do stron, karalność

2. etap wypowiedzi spontanicznych: co świadek wie w tej sprawie?

3. etap zadawania pytań: pytania wyjaśniające, uzupełniające (uściślają fakty) i kontrolujące. Nie wolno zadawać pytać sugerujących i nieistotnych. Można zadawać pytania SUGESTYJNE w celu sprawdzenia podatności świadka na sugestię.

4. etap czynności końcowych: spisanie protokołu

Psychologia sądowa (mowa ciała) - metody przesłuchania:

• metoda ujawniania związku świadka ze sprawą - jeżeli świadek się zapiera, że nie było go na miejscu zdarzenia, a my posiadamy np. jego zdjęcie, że tam był

• metoda wytwarzania u świadka poczucia bezpieczeństwa - zwroty typu: Pani już nic nie grozi, instytucja wyłączenia jawności, czy świadek chce przerwę

• metoda zagrożenia konsekwencjami - stosuje się ją do osób wykształconych

• metoda przypominania pewnych faktów - stosowana do osób starszych, którym trzeba przypominać, by wracały do wątku

Metody stosowane do świadków nieszczerych:

• metoda wykazania kłamstwa - stawiamy go w konfrontacji

• metoda wykazania motywów kłamstwa

• metoda pytań szczegółowych - jeżeli podejrzewamy, że grupa świadków się zmówiła

• metoda refleksji logicznej - doprowadzenie do podważenia wiarygodności świadka

Podział dzieci wg wieku dokonany przez karnistów:

• niemowlęcy,

• poniemowlęcy

• przedszkolny

• wczesny szkolny

• wiek dorastania

Przesłuchanie dzieci odbywa się w obecności psychologa. Stosuje się krótkie, łatwe do zrozumienia zwroty. Przesłuchanie dzieci wymaga cierpliwośći

Przesłuchanie starszych - demencja starsza - powyżej 65 lat. Należy wykazać się dużą cierpliwością i łatwo je zranić.

Przesłuchanie osób znajdujących w trudnych stanach chorobowych:

• decydują czynniki medyczne - zgoda lekarza

• czynniki faktologiczne - przesłuchanie odbywa się w szpitalu

• czynniki prawne - I przesłuchanie może być ostatnim (prawo do odczytania protokołu)

• czynnik kryminalistyczny - selekcja pytań, pytania muszą być krótkie i rzeczowe

Biegły

Ustawa procesowa wskazuje obowiązek zasięgnięcia opinii biegłego wówczas, jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych.

Specjalista

Specjaliści są powoływani do czynności technicznych, najczęściej o charakterze pomocniczym i najczęściej należą do personelu organów procesowych (zwłaszcza Policji).

Tłumacz

Tłumacz jest pomocnikiem procesowym, osobą pełniącą w procesie funkcje niesamodzielne, pomocnicze w stosunku do działalności innych uczestników.

Dowód z dokumentów i dowody rzeczowe

Przerwa w rozprawie

Art. 401 - przewodniczący może przerwać rozprawę główną:

• dla sprowadzenia dowodu

• dla wypoczynku

• z innej ważnej przyczyny

Zarządzenie przewodniczącego powinno być odnotowane w protokole rozprawy z podaniem przyczyny wskazanej w art. 401. Inna ważna przyczyna wynikać może wprost z ustawy, bądź też z konkretnych sytuacji danej sprawy.

Każdorazowa przerwa nie może trwać dłużej niż 35 dni. W razie przekroczenia terminu przerwy rozprawę uważa się za odroczoną i w związku z tym prowadzi się ją w nowym terminie od początku. Zarządzając przerwę przewodniczący może jednocześnie określić termin i miejsce dalszego ciągu rozprawy. W takiej sytuacji obecne na rozprawie osoby są obowiązane stawić się w nowym terminie bez wezwania.

Przerwa w trybie uproszczonym nie może przekroczyć 21 dni. W postępowaniu przyspieszonym - 14 dni.

Przerwa w rozprawie nie wyklucza możliwości podejmowania rozstrzygnięć przez sąd na posiedzeniu, np. co do zastosowania środka zapobiegawczego. Ustawa wymaga w takim wypadku by sąd wydawał orzeczenia w tym samym personalnie składzie, to znaczy tym samym rodzajowo składzie, w jakim rozpoznawał sprawę na rozprawie.

Rozprawę przerwaną prowadzi się po przerwie w dalszym ciągu, co oznacza, że nie ponawia się czynności już uprzednio dokonanych. Należy ją jednak prowadzić od początku obligatoryjnie, gdy skład sądu uległ zmianie, fakultatywnie - gdy sąd uzna to za konieczne.

Odroczenie rozprawy

Decyzję w przedmiocie odroczenia rozprawy podejmuje sąd, wydając stosowne postanowienie. Sąd może odroczyć rozprawę tylko wtedy, gdy zarządzenie przerwy byłoby nie wystarczające. Należy więc odnieść się do przyczyn, które uzasadniają przerwę w rozprawie, jeżeli będą one trwać dłużej niż 35 dni. Rozprawę odroczoną prowadzi się w nowym terminie od początku. Wyjątkowo prowadzi się odroczoną rozprawę w dalszym ciągu, jeżeli skład sądu nie uległ zmianie.

Szczególny rodzaj odroczenia - art. 411 §1 - w sprawie zawiłej albo z innych ważnych powodów sąd może odroczyć wydanie wyroku na czas nieprzekraczający 7 dni. Takie odroczenie nie skutkuje oczywiście obowiązkiem prowadzenia rozprawy odroczonej w nowym terminie od początku, chyba że termin 7-dniowy zostanie przekroczony. Jest to istotnie przerwa w rozprawie przeznaczona na dokończenie narady i głosowania. Przepis nie zabrania kilkakrotnego odraczania wydania wyroku, jednak łączny termin odroczenia nie może przekroczyć 7 dni.

Art. 397 §1 - jeśli dopiero w toku rozprawy ujawnią się istotne braki postępowania przygotowawczego, a ich usunięcie przez sąd uniemożliwiłoby wydanie prawidłowego orzeczenia w rozsądnym terminie, zaś przeszkód tych nie można usunąć, stosując przepis art. 396, sąd może przerwać albo odroczyć rozprawę, zakreślając oskarżycielowi publicznemu termin do przedstawienia dowodów, których przeprowadzenia pozwoliłoby na usunięcie dostrzeżonych braków. Jest to zlecenie wykonania określonych czynności dowodowych. Tym samym wyeliminowano możliwość zwrotu sprawy prokuratorowi w celu rozszerzenia postępowania na czyny osób nieobjętych oskarżeniem.

Rozszerzenie aktu oskarżenia, zmiana kwalifikacji prawnej czynu

Nasze prawo procesowe nie przewiduje możliwości podmiotowego rozszerzenia oskarżenia w toku rozprawy, a więc objęcia rozpoznaniem sądowym także kwestii odpowiedzialności karnej innej osoby, która nie była objęta aktem oskarżenia.

Istnieje możliwość przedmiotowego rozszerzenia oskarżenia na rozprawie - proces wpadkowy. Jeżeli na podstawie okoliczności, które wyszły na jaw w toku rozprawy, oskarżyciel zarzucił oskarżonemu inny czyn oprócz objętego aktem oskarżenia, sąd może za zgodą oskarżonego rozpoznać nowe oskarżenie na tej rozprawie, chyba że zachodzi konieczności przeprowadzenia postępowania przygotowawczego co do nowego czynu.

Jeżeli w toku rozprawy okaże się, że nie wychodząc poza granice oskarżenia, można czyn zakwalifikować wg innego przepisu prawnego, sąd uprzedza o tym obecne na rozprawie strony. W toku procesu nie jest dopuszczalna jednak istotna zmiana podstawy faktycznej przedmiotu procesu, która wykracza poza granice tożsamości (identyczności) czynu. Identyczność jest wyłączona jeżeli:

• zachodzi różność podmiotu czynu

• zachodzi różnica dóbr prawnych

• zachodzi różnica w osobie pokrzywdzonego, połączona z jakąkolwiek różnicą dotyczącą miejsca, czasu, przedmiotu wykonawczego lub ustawowych znamion czynu

Identyczność czynu jest wyłączona, jeśli w porównywalnych jego określeniach zachodzą tak istotne różnice, że wg rozsądnej, życiowej oceny nie można uznać za określenie tego samego zdarzenia faktycznego. Stwierdzenie nieidentyczności czynu skutkuje koniecznością wydania negatywnego co do przedmiotu dotychczasowego postępowania orzeczenia (umorzenie, uniewinnienie), co nie stoi na przeszkodzie wszczęciu nowego postępowania.

Zmiana kwalifikacji prawnej czynu jest dopuszczalna zarówno w postępowaniu przygotowawczym jak i jurysdykcyjnym. O zmianie kwalifikacji może być mowa tylko, gdy nie powoduje ona wyjścia „poza granice oskarżenia”, co oznacza niemożność orzekania poza granicami wspomnianej tożsamości czynu. Możliwe są dwa rodzaje zmiany kwalifikacji prawnej czynu:

• zmiana polegająca na przyjęciu innej podstawy normatywnej do ustalonego stanu faktycznego, bez dokonywania modyfikacji opisu czynu - prawidłowo ustalony stan faktyczny wymaga zmiany przyjętej w akcie oskarżenia błędnej kwalifikacji prawnej. - zmiana samoistna, prosta, pierwotna

• zmiana polegająca na przyjęciu innej kwalifikacji prawnej z uwagi na wynikającą z przewodu sądowego zmianę ustaleń faktycznych powodujących konieczność zmiany opisu czynu przyjętego przez oskarżyciela - zmiana następcza, wtórna.

Sąd o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej uprzedza wszystkie obecne na rozprawie strony, bez względu na to czy i jakie ma to znaczenie dla ich interesów procesowych.

Ponadto na wniosek oskarżonego można przerwać rozprawę w celu umożliwienia mu przygotowania się do obrony. Jeżeli dopiero w toku narady nad wyrokiem sąd dojedzie do wniosku, że czyn oskarżonego powinien być zakwalifikowany pod inny przepis prawa, ma obowiązek wznowić przewód sądowy i uprzedzić strony o możliwości zmiany kwalifikacji prawnej.

Jeżeli w toku przewodu sądowego oskarżyciel publiczny zmienił kwalifikację prawna zarzucanego czynu, zbędne jest uprzedzanie przez sąd obecnych na rozprawie stron.

Zamknięcie przewodu sądowego

Po przeprowadzeniu wszystkich możliwych dowodów, przewodniczący pyta strony, czy wnoszą o uzupełnienie postępowania dowodowego, a w razie odpowiedzi przeczącej - zamyka przewód sądowy. Sąd może wprowadzić dowód do postępowania niezależnie od wniosku stron, a nawet wbrew ich woli, jeżeli uzna potrzebę przeprowadzenia określonego dowodu. Obowiązkiem przewodniczącego jest baczenie, aby zostały wyjaśnione wszystkie istotne okoliczności sprawy,

Zarządzenie przewodniczącego o zamknięciu przewodu sądowego oznacza zakończenie postępowania dowodowego na rozprawie głównej, zamyka możliwość gromadzenia materiału dowodowego stanowiącego podstawę faktyczną wyroku.

Ponowne wznowienie przewodu sądowego wymaga postanowienia sądu. Taką możliwość dopuszcza ustawa aż do ogłoszenia wyroku, co oznacza cofnięcie procesu do poprzedniej fazy. Art. 409 przewiduje możliwość udzielenia dodatkowego głosu stronom, co nie łączy się z koniecznością wznowienia postępowania - sąd podejmuje w tym zakresie postanowienie. Art. 414 §5 - przewidując możliwość warunkowego umorzenia postępowania albo możliwość orzeczenia kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, sąd może wznowić przewód sądowy w celu umożliwienia porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia.

6. Głosy stron

Oprócz ogólnego uprawnienia stron do wypowiadania się w toku rozprawy - co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu i co do każdego przeprowadzonego dowodu - strony mają także - art. 406 §1 - prawo do wypowiedzenia się po zakończeniu postępowania dowodowego w danej sprawie. Głosy stron następują po przewodzie sądowym i poprzedzają etap wyrokowania.

Art. 406 ustala kolejność przemówień, której nie wolno zmieniać: oskarżyciel publiczny, oskarżyciel posiłkowy, prywatny, powód cywilny, podmiot o którym mowa w art. 416 (zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej), obrońca oskarżonego i oskarżony. Przedstawiciele procesowi stron (pełnomocnicy) zabierają głos przed stronami. Przedstawicielowi społecznemu głosu udziela przewodniczący w miarę potrzeby i wówczas przemawia on przed obrońcą i oskarżonym.

Zabieranie głosu w trybie art. 406 nie jest reglamentowane ustawowo co do treści jak i czasu trwania. Nie jest obowiązkiem, lecz uprawnieniem podmiotu.

Prokurator w przemówieniu końcowym, po przedstawieniu okoliczności istotnych dla sprawy, omówieniu i ocenie dowodów, wskazuje na prawne i społeczne aspekty sprawy, uzasadniając kwalifikację prawną czynu, rodzaj i wymiar wnioskowanej kary i środków karnych oraz innych rozstrzygnięć (zgodnie z Regulaminem prokuratorskim).

Jeżeli w toku przemówień określony wniosek będzie miał charakter wniosku dowodowego, który niekiedy zgłaszany jest na tym etapie postępowania w związku z określonym wystąpieniem innej strony - sąd powinien podjąć decyzję o wznowieniu przewodu sądowego i rozstrzygnąć wniosek. Niedopuszczalne jest przerywanie przemówienia i zadawanie przez przewodniczącego pytań. Jeżeli jednak sąd chciałby usłyszeć zdanie strony co do określonej kwestii pominiętej w przemówieniu, to dopiero po przemówieniu powinien zwrócić się z zapytaniem czy przemawiający nie zamierza wypowiedzieć się co do określonej kwestii. Strona nie jest bowiem obowiązana do skomentowania określonej kwestii wynikającej z pytania sądu, gdyż może to nie leżeć w jej interesie. To zastrzeżenie nie powinno dotyczyć oskarżyciela publicznego ze względu na jego pozycję procesową.

Ustawa nie ogranicza czasu przemówienia. Forma, treść i czas przemówienia powinny się mieścić w granicach wyznaczonych przez zasady kultury zachowania się w sądzie. Czas przemówienia powinien pozostawać w proporcji do materiału dowodowego i prawnego sprawy. Przyjmuje się, że celowe przedłużanie przemówienia może być oceniane jako zakłócające tok rozprawy, a w takiej sytuacji przewodniczący może zwrócić przemawiającemu uwagę, że np. powraca do tych samych wątków, odbiega od tematu. W skrajnych sytuacjach przewodniczący może upomnieć mówcę, przerwać przemówienie lub odebrać mu głos.

Ostatnie słowo oskarżonego powinno być wzięte pod uwagę podczas narady nad wyrokiem i może mieć wpływ na jego wynik, a tym samym na treść wyroku.

Jeżeli oskarżyciel lub powód cywilny ponownie zabiera głos, przewodniczący również udziela głosu obrońcy i oskarżonemu - favor defensionis. Prawo do repliki każdego podmiotu uprawnionego do zabrania głosu, ze słowa „ponownie” wywodzi się, że ustawa gwarantuje stronom prawo do jednej repliki po ostatnim głosie skarżonego, natomiast dalsze repliki są uzależnione od decyzji przewodniczącego.

Odmienna jest kolejność przemówień w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym.

7. Wyrokowanie

Wyrokowanie jest fazą rozprawy, w której sąd na podstawie całokształtu materiału dowodowego ujawnionego podczas przewodu sądowego, przy rozważeniu argumentacji wynikającej z głosów stron rozstrzyga kwestię odpowiedzialności prawnej oskarżonego za zarzucany czyn.

Podfazy wyrokowania:

• Narada nad wyrokiem | wyłączenie

• Głosowanie nad wyrokiem | jawności

• Sporządzenie wyroku na piśmie |

• Promulgacja wyroku

• Ogłoszenie wyroku- zawsze jawnie

• Ustne przytoczenie najważniejszych powodów wyroku - wyjątkowo, gdy jawność rozprawy wyłączono w całości lub w części, przytoczenie powodów wyroku może nastąpić z wyłączeniem jawności w całości lub w części

• Pouczenie stron o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku

Narada nad wrokiem

Ustawa zobowiązuje sąd do niezwłocznego przystąpienia do narady po wysłuchaniu głosów stron. Tylko wyjątkowo ustawa pozwala na odroczenie wydania wyroku, które może polegać zarówno na przystąpieniu do narady z opóźnieniem (bez zachowania niezwłoczności) jak i na przerwaniu narady i kontynuowaniu jej w innym terminie nie przekraczającym 7 dni. Nie jest natomiast dopuszczalne odroczenie wydania wyroku w postępowaniu przyspieszonym.

Naradę określa się jako swobodną wymianę poglądów między członkami składu orzekającego na temat wszystkich kwestii podlegających rozstrzygnięciu. Ustawa wymaga, by narada i głosowanie nad wyrokiem odbywały się osobno co do winy i kwalifikacji prawnej czynu, co do kary i środków karnych oraz co do pozostałych kwestii. Przebieg narady i głosowania jest tajny, a zwolnienie od zachowania w tym względzie tajemnicy nie jest dopuszczalne.

Dopuszczalna jest obecność protokolanta, jednakże przewodniczący może uznać jego obecność za zbędną, co powoduje, że musi on opuścić pomieszczenie, w którym odbywa się narada.

Skoro narada sędziowska objęta jest bezwzględnym zakazem dowodowym nie budzi wątpliwości, że niedopuszczalne jest przeprowadzanie dowodu z jej przebiegu. Wykluczona jest więc możliwość sporządzenia protokołu, utrwalenia jej przebiegu za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk lub poprzez sporządzenie notatki służbowej.

Naradą i głosowaniem kieruje przewodniczący, a jeżeli co do porządku i sposobu narady oraz samego głosowania podniesione zostaną wątpliwości - rozstrzyga je skład orzekający.

Jeżeli w trakcie narady wyłoni się kwestia dopuszczalności procesu, to jej rozstrzygnięcie wysuwa się na plan pierwszy. Dopiero stwierdzenie braku przeszkód z art. 17 pozwala kontynuować rozpatrzenie pozostałych kwestii zgodnie z porządkiem określonym a art. 110.

Głosowanie

Podobnie jak narada, tak i głosowanie odbywa się osobno co do winy i kwalifikacji prawnej czynu, osobno co do kary i środków karnych. Głosowaniem kieruje przewodniczący, a przebieg głosowania odbywa się wg reguł określonych w art. 109 §2 - najpierw głosują ławnicy, poczynając od najmłodszego wiekiem, a następnie sędziowie wg starszeństwa służbowego. Przewodniczący składu orzekającego głosuje zawsze ostatni, nawet jeżeli równocześnie jest sprawozdawcą. Naruszenie tych reguł w praktyce nie może wywołać żadnych konsekwencji, ponieważ jest to okoliczność, której nie można dowodzić z uwagi na treść art. 108 §1.

Metoda głosowania z art. 109 §2 to metoda totalnego głosowania - charakter totalny polega na głosowaniu całościowym nad poszczególnymi rozstrzygnięciami zawartymi w wyroku, a nie nad szczegółowymi pytaniami dotyczącymi poszczególnych kwestii określonego rozstrzygnięcia (głosowanie parcjalne).

Jeżeli sąd orzeka w składzie kolegialnym, orzeczenia zapadają zawsze większością głosów. Jest to tzw. zwykła (rzeczywista) większość w przeciwieństwie do tzw. sztuczniej większości, która polega na tym, że jeżeli zdania tak się podzielą, że żadne z nich nie uzyska większości, zdanie najmniej korzystne dla oskarżonego przyłącza się do zdania najbardziej doń zbliżonego i tak aż do uzyskania większości.

W sytuacji, gdy sędzia głosował przeciwko uznaniu oskarżonego za winnego, może on wstrzymać się od głosowania nad dalszymi kwestiami. Wówczas głos tego sędziego przyłącza się do zdania najprzychylniejszego dla oskarżonego.

Sporządzenie wyroku na piśmie

Bezpośrednio po głosowaniu sąd niezwłocznie sporządza wyrok na piśmie w jego części dyspozytywnej. Ustawa nie reguluje, kto personalnie powinien sporządzić wyrok. Z oczywistych względów jeżeli sąd orzeka w składzie ławniczym powinien to uczynić przewodniczący. Walor ważności wyrok uzyskuje dopiero wówczas, gdy zostanie podpisany osobiście przez wszystkich członków składu orzekającego, nie wyłączając przegłosowanego. Brak podpisu na wyroku choćby jednego z członków składu sędziowskiego stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą. Przy składaniu podpisu członek składu orzekającego ma prawo zaznaczyć na wyroku swoje zdanie odrębne (votum separatum), podając w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje orzeczenie.

Sąd orzeka w formie wyroku jedynie wtedy, gdy ustawa tak stanowi. W razie wyrokowania sądu I instancji mogą zapaść następujące orzeczenia w formie wyroku:

• Wyrok skazujący

• Wyrok uniewinniający

• Wyroku umarzający bezwarunkowo postępowanie

• Wyroku umarzający warunkowo postępowanie

• Wyrok łączny

• Wyrok w sprawie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie

Natomiast wyrok nakazowy sąd wydaje na posiedzeniu (!) a nie na rozprawie!.

Odróżnić należy wyrok zaoczny od wyroku wydanego pod nieobecność oskarżonego. Od zasady obowiązkowej obecności oskarżonego na rozprawie głównej, ustawa przewiduje wyjątki w sprawach prowadzonych w trybie uproszczonym, w sprawach z oskarżenia prywatnego. Jeżeli na rozprawie głównej nie stawili się prawidłowo zawiadomieni oskarżony oraz jego obrońca i niestawiennictwa nie usprawiedliwili - sąd może przeprowadzić postępowanie bez ich udziału i wydać wyrok zaoczny. Natomiast wówczas, gdy nie stawił się oskarżony prawidłowo powiadomiony i nie usprawiedliwił swojej nieobecności, a stawił się jego obrońca - sąd może przeprowadzić postępowanie pod nieobecność oskarżonego i wydać wyrok pod nieobecność oskarżonego. Wyrok pod nieobecność oskarżonego może być wydany także wówczas, gdy oskarżony:

• Po złożeniu wyjaśnień bez zezwolenia przewodniczącego opuścił salę rozpraw

• Po złożeniu wyjaśnień zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej bez usprawiedliwienia nie stawił się na rozprawę

• Ze swej winy wprawił się w stan niezdolności do udziału w rozprawie, w której jego udział jest obowiązkowy, nawet jeżeli nie złożył jeszcze wyjaśnień

• Zawiadomiony o terminie rozprawy oświadczy, że nie weźmie w niej udziału albo uniemożliwia doprowadzenie go na rozprawę

Struktura wyroku (art. 413) - wyrok jest wydany w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174 Konstytucji). Każdy wyrok powinien zawierać (§1):

• Oznaczenie sądu, który go wydał, oraz sędziów, ławników, oskarżycieli i protokolanta

• Datę oraz miejsce rozpoznania sprawy i wydania wyroku

• Imię, nazwisko oraz inne dane określające tożsamość oskarżonego

• Przytoczenie opisu i kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego oskarżonemu przez oskarżyciela - najczęściej dosłowne przytoczenie zarzutu aktu oskarżenia oraz przyjętej tam kwalifikacji prawnej, chyba że oskarżyciel na rozprawie zmodyfikował zarzut.

• Rozstrzygnięcie sądu

• Wskazanie zastosowanych przepisów ustawy karnej

Wyrok skazujący ponadto powinien zawierać (§2):

• Dokładne określenie przypisanego oskarżonemu czynu oraz jego kwalifikację prawną - dopuszczalne jest sformułowanie, że uznaje oskarżonego za winnego czynu zarzucanego mu w kacie oskarżenia, chyba że doszło do modyfikacji opisu czynu zarzucanego - wówczas zamieszcza się nowy opis czynu zwierający wszelkie elementy działania sprawcy mające znaczenie dla kwalifikacji prawnej oraz wskazuje kwalifikację prawną. Sama zmiana kwalifikacji prawnej czynu nie obliguje do powtórzenia opisu czynu, lecz do zaznaczenia, że kwalifikuje się go z art…

• Rozstrzygnięcia co do kary i środków karnych, a w razie potrzeby co do zaliczenia na ich poczet tymczasowego aresztowania i zatrzymania oraz środków zapobiegawczych

Elementy składowe wyroku:

• Komparycja wyroku - tzw. część wstępna, art. 413 §1 pkt 1-4 (czyli do rozstrzygnięcia sądu)

• Część dyspozytywna - sentencja - wymogi art. 414 §1 pkt 5-6 oraz §2

Ponadto wyróżnia się tzw. część motywacyjną wyroku, na którą składają się najważniejsze powody wyroku podane ustnie po ogłoszeniu wyroku, a także stanowiące osobny akt - późniejsze pisemne uzasadnienie wyroku

Wyrok może ponadto zawierać następujące rozstrzygnięcia:

• Co do powództwa cywilnego

• Co do zasądzenia odszkodowania z urzędu

• Co do zasądzenia nawiązki lub obowiązku naprawienia szkody

• W przedmiocie zobowiązania podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz SP

• Co do kosztów postępowania

Wyrok uniewinniający zapada, gdy sąd dojdzie do przekonania, że:

• Czynu nie popełniono

• Czyn nie zawiera ustawowych znamion czynu zabronionego

• Brak jest dostatecznych dowodów popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu czynu

• Oskarżony nie jest sprawcą zarzucanego czynu, sprawcą jest inna osoba

• Gdy stwierdzi okoliczności wymienione w art. 17 §1 i 2 z wyjątkiem sytuacji, gdy sprawca czynu był niepoczytalny.

W wyroku uniewinniającym należy wyraźnie wskazać podstawę prawną takiego rozstrzygnięcia.

Zarówno wyrok uniewinniający jak i skazujący a także wyrok umarzający i warunkowo umarzający podlegają zaskarżeniu apelacją.

Przedmiotem procesu może być - obok odpowiedzialności karnej - także odpowiedzialność cywilna oskarżonego. W wyroku może zapaść rozstrzygnięcie powództwa adhezyjnego. Sąd może odnieść się merytorycznie do kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego za szkody majątkowe wynikające bezpośrednio z popełnienia przestępstwa - zasądzając albo oddalając powództwo cywilne w całości lub w części. Jest to możliwe jedynie w wyroku skazującym. Sąd może także w wyroku ująć rozstrzygnięcie formalne, a wiec nie przesądzające kwestii odpowiedzialności cywilnej oskarżonego, pozostawiając powództwo bez rozpoznania (w razie uniewinnienia, bezwarunkowego umorzenia postępowania albo jeżeli materiał dowodowy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego a jego uzupełnienie spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania). Pozostawienie powództwa powoda cywilnego bez rozpoznania uprawnia go do dochodzenia roszczenia w postępowaniu cywilnym.

W fazie wyrokowania możliwe jest także zasądzenie na rzecz pokrzywdzonego odszkodowania z urzędu oraz orzeczenie nawiązki lub obowiązku naprawienia szkody.

Ogłoszenie wyroku

Ogłoszenie wyroku (promulgacja) następuje po podpisaniu wyroku przez wszystkich członków składu orzekającego. Składają się na nią następujące czynności:

• Publiczne ogłoszenie przez przewodniczącego wyroku, podczas którego wszyscy obecni z wyjątkiem sądu stoją

• Podanie do wiadomości faktu zgłoszenia zdania odrębnego, a jeżeli sędzia, który zgłosił zdanie odrębne, wyraził na to zgodę, podaje się także jego nazwisko

• Ustne przytoczenie przez przewodniczącego lub członka składu orzekającego najważniejszych powodów (motywów) wyroku, jeżeli jawność rozprawy była wyłączona w całości lub w części, przytoczenie ustnych motywów wyroku może nastąpić również z wyłączeniem jawności w całości lub w części

• Pouczenie uczestników postępowania o przysługującym im prawie, terminie i sposobie zaskarżenia wyroku - zasada informacji prawnej.

Niestawiennictwo stron, ich obrońców i pełnomocników nie stoi na przeszkodzie ogłoszeniu wyroku, jeżeli były one powiadomione o terminie jego ogłoszenia. Zasada ta obowiązuje niezależnie od przyczyn nieobecności. Dotyczy to również oskarżonego pozbawionego wolności. Jeżeli nie był on obecny przy ogłoszeniu wyroku i nie miał on obrońcy, doręcza się mu orzeczenie z jednoczesnym pouczeniem o przysługującym mu prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia.

Po promulgacji sąd powinien podjąć także odpowiednie decyzje w przedmiocie dalszego stosowania tymczasowego aresztowania. W razie uniewinnienia oskarżonego, umorzenia lub warunkowego umorzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary, wymierzenia kary pozbawienia wolności odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego aresztowania, skazania na karę łagodniejszą niż pozbawienie wolności, odstąpienia od wymierzenia kary zarządza się niezwłoczne zwolnienie tymczasowo aresztowanego, jeżeli nie jest on pozbawiony wolności lub tymczasowo aresztowany w innej sprawie.

W razie skazania na karę pozbawienia wolności w wymiarze przekraczającym tymczasowe aresztowanie sądy wydaje odrębne postanowienie co do dalszego stosowania tego środka dopiero po wysłuchaniu stron. W razie umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego sąd może utrzymać tymczasowe aresztowanie do czasu rozpoczęcia wykonania środka zabezpieczającego. Przypomnieć należy, że jeżeli sąd I instancji skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, sąd może zastosować tymczasowe aresztowanie.

Zamknięcie rozprawy głównej

Zamknięcie rozprawy głównej następuje zarządzeniem przewodniczącego składu orzekającego, po promulgacji wyroku i ewentualnym podjęciu wspomnianych wyżej decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania.

Instytucja zdania odrębnego - votum separatum, contravotum

Art. 114 §1 - przy składaniu podpisu członek składu orzekającego ma prawo zaznaczyć na orzeczeniu swoje zdanie odrębne, podając w jakiej części i w jakim kierunku kwestionuje orzeczenie. Jeżeli zdanie odrębne dotyczy samego uzasadnienia - zaznacza się je przy podpisywaniu uzasadnienia. Votum separatum wprowadza wyjątek od zasady tajemnicy sali narad i jest jedynym unormowaniem, które pozwala na ujawnienie różnicy zdań w zakresie nim objętym, występującej w czasie narady i głosowania nad orzeczeniem. Założeniem omawianej instytucji jest umożliwienie przegłosowania członkowi składu orzekającego złożenia oświadczenia, w jakim zakresie i z jakich przyczyn nie zgadza się z zapadłym wyrokiem. Zdanie odrębne sędzia zgłasza w toku narady, a następnie zaznacza je przy swoim podpisie, np. „zgłaszam zdanie odrębne”, cum voto separto, c.v.s.

Zgłoszenie zdania odrębnego to prawo a nie obowiązek. Sędziowie sięgają po nie na ogół w ostateczności - w wypadku rażącej różnicy zdań, której nie mogła usunąć dyskusja w czasie narady, lub jeśli nie może pogodzić się z zapadłym orzeczeniem.

W razie zgłoszenia zdania odrębnego uzasadnienie wyroku należy sporządzić z urzędu w terminie 7 dni od jego wydania, a ponadto w terminie dalszych 7 dni uzasadnienie swojego zdania powinien sporządzić zgłaszający votum separatum. Od tego obowiązku ustawa zwalnia ławnika, lecz nie zabrania mu sporządzenia uzasadnienia.

Votum separatum może być zgłoszone od uzasadnienia orzeczenia. Zgłoszenie zdania odrębnego powoduje, że w sprawach rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników uzasadnienie podpisują: przewodniczący i ławnicy, a w sprawach w składzie dwóch sędziów i trzech ławników - dwaj sędziowie, chyba że zgłoszono zdanie odrębne.

Zgłoszenie zdania odrębnego nie jest równoznaczne z jego ogłoszeniem - ujawnieniem nazwiska sędziego, który je zgłosił.

Uzasadnienie zdania odrębnego jest aktem procesowym dostępnym dla stron, można je publikować na takich samych zadach jak uzasadnienie orzeczenia.

8. Czynności końcowe w sądzie I instancji

Ustawa procesowa przewiduje zespół czynności, które sąd I instancji podejmuje z urzędu lub na wniosek zainteresowanego podmiotu:

• Doręczenie oskarżonemu odpisu wyroku

• Gdy będąc pozbawionym wolności i nie mając obrońcy nie był obecny przy ogłaszaniu wyroku

• Gdy wydano wyrok zaoczny

• Doręczenie uzasadnienia wyroku na piśmie stronie, która w terminie złożyła wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku

• Wydanie w razie potrzeby na posiedzeniu postanowienia - strony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu, mogą zaskarżyć postanowienia.

• O uzupełnieniu wyroku w zakresie zaliczenia tymczasowego aresztowania, zatrzymania lub środków zapobiegawczych

• O rozstrzygnięciu co do przepadku przedmiotów oraz korzyści majątkowej

• Co do dowodów rzeczowych

• O modyfikacji wyroku przez skorygowanie nieprawidłowo zaliczonego okresu tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary

• O rozstrzygnięciu w przedmiocie kosztów

Inne nie wymienione w art. 420 rozstrzygnięcia zawarte w wyroku nie mogą być korygowane postanowieniem sądu w trybie tego przepisu a jedynie w ramach postępowania odwoławczego przed sądem II instancji.

Sprostowanie oczywtsych omyłek

W każdym czasie sąd może sprostować w wyroku oczywiste omyłki pisarskie i rachunkowej oraz w obliczeniu terminów. Sprostowanie w omawianym trybie nie może jednak oznaczać wprowadzenia do wyroku składników pominiętych lub powodujących zmiany jego treści. Można sprostować tylko takie omyłki, które nie dotyczą materialnej treści orzeczenia i które są przy tym oczywiste. Na postanowienie co do sprostowania wydane w I instancji służy zażalenie.

Sporządzenie pisemnego uzasadnienia wyroku

Zasadą jest, że wyrok sądu I instancji uzasadnia się i doręcza na wniosek stron procesowych. Zgodnie z art. 422 §1 w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku storna może złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Dla oskarżonego pozbawionego wolności, który nie ma obrońcy i nie był obecny podczas ogłoszenia wyroku, termin ten biegnie od daty doręczenia wyroku. Także dla oskarżonego, któremu doręcza się z urzędu odpis wyroku zaocznego ma 7 dni na złożenie wniosku o uzasadnienie wyroku liczony od dnia doręczenia. Sporządzenie przez sąd uzasadnienia wyroku z urzędu nie zwalnia strony od złożenia wniosku o doręczenie uzasadnienia. Jest to termin zawity, przywracany. Ustawa zobowiązuje prezesa do odmowy przyjęcia wniosku złożonego po terminie lub przez osobę nieuprawnioną. Decyzję taką podejmuje prezes w formie zarządzenia, na które służy zażelenie.

W postępowaniu przyspieszonym wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadniania wyroku może być zgłoszony zarówno ustnie do protokołu jak i na piśmie, ale w ciągu 3 dni od dnia ogłoszenia.

Wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia oprócz stron może również złożyć podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej, a w wypadku wyroku warunkowo umarzającego postępowania, wydanego na posiedzeniu, także pokrzywdzony.

Wniosek o uzasadnienie wyroku jest warunkiem sine qua non wniesienia przez uprawniony podmiot środka odwoławczego od wyroku sądu I instancji w postaci apelacji. Termin do wniesienia apelacji wynosi 14 dni i biegnie dla każdego uprawnionego podmiotu od daty doręczenia mu wyroku wraz z uzasadnieniem. Jeżeli uprawniony podmiot złoży apelację w terminie 7 -dniowym do złożenia wniosku o uzasadnienia, apelacja ta zastępuje taki wniosek i podlega rozpoznaniu jako złożony w terminie środek odwoławczy. Apelację taką można uzupełnić w ciągu 14 dni od doręczenia wyroku z uzasadnieniem. W postępowaniu przyspieszonym termin do wniesienia apelacji wynosi 7 dni.

Wyrok I instancji zyskuje przymiot prawomocności i podlega wykonaniu w razie niezłożenie przez uprawnione podmioty wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku na piśmie, nieprzyjęcie wniosku lub nie wniesienia apelacji.

Sąd powinien sporządzić uzasadnienie wyroku na piśmie w terminie 14 dni od daty złożenia wniosku, a w wypadku sporządzenia uzasadnienia z urzędu - od daty ogłoszenia wyroku; w sprawie zawiłej, w razie niemożności sporządzenia uzasadnienia w terminie, prezes sądu może przedłużyć ten termin na czas oznaczony. Możliwe jest kilkakrotne przedłużanie terminu. W sytuacji gdy zgłoszono votum separatum uzasadnienie należy sporządzić z urzędu w terminie 7 dni od wydania orzeczenia.

W postępowaniu przyspieszonym sąd sporządza uzasadnienie w terminie 3 dni od daty złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia.

W przypadku sprawy złożonej osobowo, wniosek nie pochodzący od oskarżonego powinien wskazywać tego z oskarżonych, którego dotyczy. W wypadku złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku w części odnoszącej się do niektórych oskarżonych sąd może ograniczyć zakres uzasadnienia tylko do tych części wyroku, których wniosek dotyczy. Może jednak uznać, że celowe jest uzasadnienie wyroku w stosunku do wszystkich oskarżonych. Ograniczenie uzasadnienia nie może jednak dotyczyć ustalenia stanu faktycznego czynu popełnionego przez kilku oskarżonych. Prokurator nie może wnieść apelacji w stosunku do oskarżonego, którego nie wskazał we wniosku o uzasadnienie wyroku.

Wyrok z uzasadnieniem doręcza się temu podmiotowi, który złożył wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia. Jeżeli sprawę rozpoznano z wyłączeniem jawności ze względu na ważny interes państwa, zamiast uzasadnienia doręcza się zawiadomienie, że uzasadnienie zostało sporządzone. Ustawa obliguje sąd do doręczenia wyroku z uzasadnieniem również obrońcy lub pełnomocnikowi tej strony, która złożyła wniosek o uzasadnienie.

Wniosek o uzasadnienie to nie wniosek o wydanie uwierzytelnionego odpisu wyroku (oskarżony może go żądać w każdym czasie).

Wymogi co do podstawy faktycznej i prawnej uzasadnienia wyroku - art. 424 §1 - uzasadnienie powinno zawierać:

• Wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nie udowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych

• Wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku

Wymogiem ustawowym jest przytoczenie w uzasadnieniu wyroku okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających, uwzględnieniu powództwa cywilnego oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku. Do innych rozstrzygnięć będzie należało uzasadnienie podjętego przez sąd wniosku prokuratora o zobowiązanie w wyroku podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową z cudzego przestępstwa, do zwrotu tej korzyści.

Prawidłowe uzasadnienie odpowiada schematowi:

• Ustalenia sądu co do okoliczności istotnych dla wszelkich rozstrzygnięć w sprawie

• Przedstawienie przeprowadzonych dowodów (a nie ich streszczenie), z jednoczesnym dokonaniem oceny i określeniem znaczenia dla przyjętych ustaleń, we wzajemnym ich powiązaniu

• A. Przedstawienie podstaw merytorycznego rozstrzygnięcia w sprawie, właściwych dla wyroku skazującego, uniewinniającego albo wyroku innego rodzaju

• B. Rozważania dotyczące innych merytorycznych rozstrzygnięci w sprawie, np. co do powództwa cywilnego

• Wyjaśnienie podstawy prawnej rozstrzygnięć z pkt a i b.

• Podstawa rozstrzygnięcia o kosztach procesu

Uzasadnienie podstawy prawnej wyroku nie może ograniczyć się do wymienienia zastosowanych przepisów, lecz należy przedstawić przyjęty sposób ich wykładni i zastosowania. Niespełnienie wymagań ustawowych w zakresie uzasadnienia wyroku, powoduje z reguły uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

SN stwierdził, że w razie wystąpienia sprzeczności między częścią dyspozytywną wyroku a jego uzasadnieniem decydujące jest stanowisko wyrażone w części dyspozytywnej.

Postępowanie apelacyjne

Przebieg postępowania apelacyjnego:

Udział sądu I instancji

1. 7 dni na złożenie wniosku o uzasadnienie orzeczenia

2. 14 dni na sporządzenie uzasadnienia przez sąd i doręczenie go wnioskodawcy (ew. prezes sądu może przedłużyć ten termin na czas określony)

3. 14 dni na apelację

4. kontrola formalna apelacji przez prezesa sądu I instancji (zarządzenie jest zaskarżalne)

5. Zarządzenie prezesa o przyjęciu apelacji, zarządzenie zawiadomienia prokuratora, stron i pełnomocników

6. ewentualnie złożenie pisemnej odpowiedzi na apelację

7. przekazanie akt sądowi II instancji

Postępowanie przed sądem apelacyjnym

8. Przygotowanie do rozprawy apelacyjnej

1. Badanie wymogów formalnych skargi apelacyjnej - stwierdzenie braków przez prezesa = skierowanie sprawy na posiedzenie. Gdy sąd stwierdzi, że apelacja narusza przepisy art. 429 §1 pozostawia apelację bez rozpatrzenia

9. Rozprawa apelacyjna - udział prokuratora jest obligatoryjny, obrońcy tylko z art. 79 i 80 albo gdy prezes uzna to za konieczne, reszta stron - brak obligatoryjności (ale obowiązek ich powiadomienia o terminie rozprawy). Oskarżonego pozbawionego wolności sprowadza się na jego wniosek. Na rozprawie wyjątkowo można uzupełnić przewód sądowy przez przeprowadzenie dowodu, jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części.

1. Wywołanie sprawy rozpoczyna rozprawę (sprawdzenie obecności, czy zostali powiadomieni, czy nie ma przeszkód do prowadzenia sprawy)

2. Przewód sądowy - ustne sprawozdanie sędziego sprawozdawcy (przedstawia przebieg i wyniki dotychczasowego postępowania - treść wyroku, zarzuty, wnioski apelacyjne, odczytuje z akt poszczególne ich fragmenty). Po sprawozdaniu sędziego strony i ich przedstawiciele składają wyjaśnienia, oświadczenia, wnioski. Sąd odwoławczy może przeprowadzić postępowanie dowodowe w bardzo wąskim zakresie (dowody osobowe, rzeczowe). Ustalenie, że istnieje potrzeba ponownego przeprowadzenia przewodu sądowego w całości lub w części powoduje obowiązek uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

3. Przemówienia stron - prokurator składa wnioski we wszystkich kwestiach wymagających rozstrzygnięcia przez sąd i wypowiada się co do wniosków zgłaszanych przez uczestników. Odmienna kolejność zabierania głosów przez strony (kolejność ustalona przez przewodniczącego - najpierw skarżący, a obrońcy i oskarżonemu nie może zabronić zabrania głosu na końcu).

4. Wyrokowanie sądu odwoławczego: narada, głosowanie (osobno co do winy osobno co do kary, spisanie wyroku, promulgacja). Wyrok o utrzymaniu w mocy, uchyleniu lub zmianie wyroku sądu I instancji.

10. czynności końcowe - po zamknięciu rozprawy. Uzasadnienie wyroku z urzędu w ciągu 14 dni od ogłoszenia. Jeżeli sąd utrzymuje wyrok uznając apelację za oczywiście bezzasadną to uzasadnia go tylko na wniosek strony, chyba że zgłoszone zostało zdanie odrębne.

Względne przyczyny odwoławcze - art. 438:

1. error iuris - błąd w prawie materialnym

2. error in procedendo - błąd w prawie procesowym, musi być istotny i móc wpłynąć na orzeczenie

3. error facti - błąd w faktach - orzeczenie zostało oparte na błędnych ustaleniach faktycznych

4. error puniendo - błąd w karze - rażąca niewspółmierność kary albo niezastosowanie należnego środka zapobiegawczego lub innego

5. + pozakodeksowe: błąd w dokumentacji i wypłynięcie nowych faktów, których sąd I instancji nie rozważał

Skutkują uchyleniem lub zmianą wyroku

Bezwzględne przyczyny odwoławcze - art. 439:

1. orzekała osoba nieuprawniona, niezdolna do orzekania lub podlegająca wyłączeniu z art. 40 §1

2. sąd był nienależycie obsadzony, jeden z orzekających nie brał udziału w całości rozprawy

3. orzeczenie zapadło z naruszeniem większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu

4. orzekał sąd powszechny a powinien szczególny i odwrotnie

5. orzekał sąd niższej instancji a powinien wyższej

6. oskarżony nie miał obrońcy a przysługiwała mu obrona obligatoryjna

7. rozprawę przeprowadzono w nieobecności oskarżonego którego udział był obowiązkowy

8. orzeczono karę spoza ustawowego katalogu kar

9. orzeczenie jest wewnętrznie sprzeczne tak że nie można go wykonać

10. zachodzą przesłanki z art. 17 §1 pkt: 5,6, 8-11

11. zostało wydane pomimo że postępowanie w sprawie tej samej osoby i tego samego czynu zostało już prawomocnie zakończone

12. zachodzi rażąca niesprawiedliwość (440)

13. błąd w kwalifikacji prawnej czynu (art. 455)

Cechy środków zaskarżenia:

• skargowość

• dewolutywność (zażalenie względna dewolutywność)

• suspensywność (zażalenie względna suspensywność)

• skutek reformacyjny

Dopuszczalność wniesienia środka:

• prawna

• wniesienie przez uprawnioną osobę - apelacja: strona lub podmiot z 416, zażalenie: strony, podmiot z 416, inne osoby wskazane w ustawie, których postanowienie/zarządzenie/czynność bezpośrednio dotyczy

• wniesienie w odpowiednim terminie - apelacja 14 dni od uzasadnienia, zażalenie 7 dni od ogłoszenia

• wniesienie w odpowiedniej formie: na piśmie (wymogi pisma procesowego art. 119), określenie czego się domaga, dla wykwalifikowanych: oznaczenie decyzji od której się odwołuje, zarzuty, uzasadnienie, odpisy dla stron i sądu (apelacja)

Przymus adwokacki - od orzeczeń sądu okręgowego

Gravamen - polega na tym że odwołanie może wnieść tylko osoba, która posiada w tym interes prawny i tylko zgodnie z tym interesem - art. 425 §3. Nie dotyczy oskarżyciela publicznego, który reprezentuje interes społeczny

Reformationis in peius - zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego skutkiem wniesienia odwołania na jego korzyść tzn. jeśli odwołanie było wniesione na korzyść oskarżonego, to sąd nie może pogorszyć jego sytuacji tj rozstrzygnąć na niekorzyść. Sąd rozstrzyga na niekorzyść tylko wtedy, gdy środek wniesiono na niekorzyść oskarżonego - art. 434 §1

Ne peius - art. 454:

• zakaz skazania oskarżonego uniewinnionego, wobec którego umorzono postępowanie, warunkowo umorzono postępowanie

• zakaz wymierzania surowszej kary pozbawienia wolności, gdy sąd zmienia ustalenia faktyczne, (zakaz wymierzenia kary pozbawienia wolności, gdy sąd I instancji jej nie orzekł)

• zakaz wymierzenia dożywotniego pozbawienia wolności

Granice środka odwoławczego: kierunek, zakres i zarzuty. Przekroczenie granic podmiotowych tylko w związku z dobrodziejstwem wniesienia cudzego środka zaskarżenia (gravamen commune). Przekroczenie granic przedmiotowych: środek wniesiony na niekorzyść oskarżonego może spowodować rozstrzygnięcie na jego korzyść

Zażalenie

Zwyczajny środek odwoławczy, uruchamiający kontrolę instancyjną nieprawomocnych decyzji procesowych innych niż wyroki: postanowień, zarządzeń, czynności lub zaniechań czynności.

Względna dewolutywność - instancja a quo może w całości uznać zażalenie albo przekazać je do rozpatrzenia instancji ad quem

Względna suspensywność

Zaskarżalne postanowienia sądu: zamykające drogę do wydania wyroku (np. postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego), dotyczące środków zabezpieczających, wypadki przewidziane w ustawie.

Podmioty uprawnione: strony, podmiot z 416, inne wskazane w ustawie, osoby, których postanowienie bezpośrednio dotyczy (chyba że ustawa stanowi inaczej) - np. na przeszukanie i zatrzymanie rzeczy

Termin - 7 dni od ogłoszenia postanowienia, ale na postanowienie w sprawie zachowania tajemnicy świadka incognito - 3 dni

Zażalenie co do kosztów opłat - wyjątek od zaskarżenia wyroku I instancji drogą apelacji - termin: 7 dni gdy bez uzasadnienia wyroku, 14 gdy wyrok był uzasadniany na wniosek tego kto składa zażalenie

Do organu, który wydał zaskarżoną decyzję

W formie pisemnej - wymogi pisma procesowego art. 119, podmioty kwalifikowane - gdy kończy postępowanie - dołączenie odpisów

Co do zasady strony nie biorą udziału w posiedzeniu, wyjątek - zaskarżona decyzja kończy postępowanie, i gdy w posiedzeniu w sądzie I instancji mięli prawo brać udział. Dla postanowień zamykających drogę do wydania wyroku należy rozważyć konieczność sprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności.

Instancyjność:

Postepowanie jurysdykcyjne - zgodnie z właściwością instancyjną (rejonowy - okręgowy - apelacyjny; zarządzenia prezesa sądu odwoławczego - SN

Postępowanie przygotowawcze -

Dla organów umiejscowionych w odmiennych układach ustrojowo organizacyjnych

Dla organów umiejscowionych w tych samych układach ustrojowo-organizacyjnych

Zasada ogólna - od prokuratora do sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Wyjątek: np. zażalenie na odmowę/ umorzenie postępowania w sprawach prywatnoskargowych ze względu na brak interesu społecznego do prokuratora nadrzędnego, prokurator bezpośrednio przełożony rozpatruje zażalenie na zarządzenie o odmowie udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym.

Zażalenie na postanowienie prowadzącego postępowanie przygotowawcze, jeżeli nie jest nim prokurator rozpatruje prokurator sprawujący nadzór nad postępowaniem.

Stronom i osobom nie będącym stronami służy zażalenie na czynności inne niż postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa (art. 302 §2). - a także zaniechania czynności (zaskarżenie bezczynności organu).

Instancja odwoławcza stwierdza niezgodność czynności z prawem lub brak czynności i zarządza co należy, zwłaszcza w celu naprawienia skutków uchybienia oraz zapobieżenia podobnym uchybieniom w przyszłości”. Zażalenie rozpatruje tu: od prokuratorskiej czynności - prokurator nadrzędny, od nieprokuratorskiej - prokurator sprawujący nadzór.

KASACJA

Do SN. Względnie suspensywna, otwiera postępowanie rehabilitacyjne - rodzina może wstąpić w prawa zmarłego oskarżonego.

Nadzwyczajna - RPO, Prokurator Generalny - zwolnienie od opłaty kasacyjnej, nie ograniczona terminem, jeżeli po 6 miesiącach od uprawomocnienia to może być wniesiona jedynie na korzyść oskarżonego.

Zwyczajna - Strony postępowania + Naczelny Prokurator Wojskowy, przymus adwokacki, opłata, termin: 30 dni od momentu doręczenia wyroku z uzasadnieniem.

Art. 523 §2

Superkasacja jest niedopuszczalna - nie ma kasacji od kasacji.

Niedopuszczalne jest także wniesienie kasacji w tej samej sprawie przez tę samą osobę ponownie (w stosunku do tego samego orzeczenia)

Następuje kontrola formalna (braki formalne powodują odrzucenie kasacji) i merytoryczna. Kasacja jest rozpatrywana na rozprawie lub powiedzeniu. Rozprawa skład: 3 (normalna), 5 (dożywocie), 7 (zawiłość) sędziów. Posiedzenie:

Dowody można przeprowadzać jedynie w wyjątkowych okolicznościach.

Oddalenie - kasacja jest merytorycznie niedopuszczalna.

Uchylenie zaskarżonego orzeczenia i zwrócenie sprawy do ponownego rozpatrzenia.

Obowiązują bezwzględne przyczyny odwoławcze z 439 §1. Względna przyczyna odwoławcza to : inne rażące uchybienia prawa. Prokurator odpowiada na kasację. Strony mają prawo odpowiedzieć na kasację w ciągu 14 dni.

WZNOWIENIE POSTĘPOWANIA

Gdy proces zakończy się prawomocnym wyrokiem i wyłonią się następnie istotne okoliczności, powodujące konieczność rozpatrzenia sprawy jeszcze raz. Bezwzględne przyczyny odwoławcze - art. 439 §1. Względne:

• propter directa - zmiana prawa orzeczeniem TK, lub w skutek umów międzynarodowych

• propter crimina - w związku z wydaniem zaskarżonego orzeczenia popełniono przestępstwo

• propter noviter producta - wypłynęły nowe nieznane dotychczas dowody i fakty

• propter desererelitatem - świadek koronny nie wypełnił swoich obowiązków, ew. umorzenie absorpcyjne

Nie istnieje żaden termin ograniczający możliwość wniesienia wniosku o wznowienie postępowania.

Wniosek składa się do instancji wyższej niż sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Np. sprawy rozpatrywane w sądzie rejonowym - wniosek do okręgowego.

Podlega kontroli formalnej - braki to odrzucenie wniosku - i merytorycznej - uwzględnienie i nakaz wobec sądu odpowiedniego do rozpoznania sprawy o ponowne jej rozpoznanie albo oddalenie po rozpatrzeniu.

SKARGA NA OPIERZAŁOŚĆ ORGANÓW PROCESOWYCH

Skarga na naruszenie prawa strony do bezzwłocznego rozpatrzenia sprawy w celu przyspieszenia procesu. Ponowną skargę można złożyć dopiero po 12 miesiącach. Składa się ją zawsze do sądu wyższej instancji ale po samokontroli. (czyli składa się do organu, który zaniedbał swoich obowiązków, on ją rozpatruje w ramach samokontroli i albo uwzględnia albo przekazuje do rozpatrzenia organowi wyższej instancji). Można uzyskać w ej ramach odszkodowanie.

Przyczyny przewlekłości procesu:

• obiektywne - organizacja sądów

• subiektywne - zależą od prowadzącego sędziego, np. niewłaściwy nadzór nad biegłymi, przyjmowanie zwolnień lekarskich, przyjmowanie bezzasadnych wniosków dowodowych.

---