KRĘGOWCE - PŁAZY, GADY.

1. Systematyka, przedstawiciele i cechy charakterystyczne płazów.

Podział systematyczny płazów:

• Bezogonowe

- żaby

- ropuchy

- rzekotki

- kumaki

• Ogoniaste

- traszki

- salamandry

• Beznogie

- marszczelec pierścieniowy

- łusecznik lepki

Przedstawiciele:

- salamandra plamista - grzebiuszka ziemna - żaba zwinka

- traszka grzebieniasta - ropucha szara - żaby zielone

- traszka zwyczajna - ropucha zielona - żaba wodna

- traszka górska - ropucha paskówka - żaba jeziorkowa

- traszka karpacka - rzekotka drzewna - żaba śmieszka

- kumak nizinny - żaba trawna

- kumak górski - żaba moczarowa

Informacje ogólne:

Są zwierzętami ziemno wodnymi zamieszkującymi głównie przybrzeżne wody słodkie i mokradła strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej. Płazy reprezentowane są m.in. przez: żaby, kumaki, ropuchy, salamandry, traszki i aksolotle.

Charakterystyczne cechy płazów:

- wykształcenie palczastych kończyn; palce u wielu gatunków spięte błoną pławną.

- skóra naga, wilgotna, zawiera liczne wielokomórkowe gruczoły śluzowe.

- narządami wymiany gazowej są płuca, jama gębowa i silnie unaczyniona skóra, a u form larwalnych - skrzela.

- serce zbudowane jest z zatoki żylnej, dwóch przedsionków, komory i stożka tętniczego; pojawia się drugi obieg krwi - płucny.

- występuje ruchome, stawowe połączenia czaszki z kręgosłupem za pośrednictwem dwóch kłykci potylicznych połączonych z pierwszym kręgiem szyjnym, tzw. dźwigaczem.

- szkielet jest skostniały, zredukowane są żebra:

* obręcz miednicowa połączona z kręgiem krzyżowym

* pojawia się ucho środkowe z pierwszą kostką słuchową - strzemiączkiem, zakryte błoną bębenkową.

- kresomózgowie podzielone jest na dwie półkule; nadal występuje liniowe ułożenie części mózgowia.

- oczy pokryte są powiekami (ochrona przed wysychaniem).

- rozwój odbywa się w wodzie; larwa, zwana kijanką, posiada narząd linii nabocznej, skrzela i płetwę ogonową.

- płazy są drapieżnikami, odżywiają się drobnymi stawonogami, ślimakami kręgowcami. W jamie gębowej znajduje się język oraz nozdrza wewnętrzne. Jamę gębową z uchem środkowym łączy przewód słuchowy (trąbka Eustachiusza), który wyrównuje ciśnienie po obu stronach błony bębenkowej. Jelito proste rozszerza się, tworząc kloakę, do której uchodzą układ rozrodczy i wydalniczy.

- układ wydalniczy zbudowany jest podobnie jak u ryb. Wydalają one mocznik. Cienka przepuszczalna skóra oraz brak u dorosłych płazów skrzel decydują o braku zdolności osmoregulacyjnych w środowisku hipertonicznym.

2. Przystosowania w budowie morfologicznej i anatomicznej, sposobie życia płazów do wodno-lądowego trybu życia.

Cechy płazów przystosowujące je do środowiska lądowego:

- wykształcenie kończyn przednich i tylnych, zawieszających ciało i umożliwiających ruch, dłuższe kończyny tylne pozwalające na sprawne, szybkie skoki;

- palczaste stopy umożliwiające unoszenie ciała nad podłożem;

- wilgotna skóra (pokryta wydzieliną gruczołów śluzowych);

- powstanie płuc

- udział wilgotnej bogato unaczynionej skóry w oddychaniu;

- grzbieto-brzusznie spłaszczone ciało;

- wykształcenie dwóch obiegów krwionośnych, małego i dużego, serce trójdziałowe (2 przedsionki + 1 komora);

- silniejszy rozwój mózgu, szczególnie przodomózgowia, w którym zaznaczają się półkule mózgowe;

- oko osłonięte powiekami;

- szkielet całkowicie skostniały; szkielet osiowy, zbudowany z ażurowej czaszki i kręgosłupa, podzielonego na odcinki: szyjny, tułowiowy i krzyżowy oraz kość ogonową (urostyl), brak żeber i klatki piersiowej;

- czaszka z kręgosłupem połączona ruchomo za pomocą 2 kłykci potylicznych i kręgu szyjnego umożliwiających tylko „potakujące” ruchy głową, żuchwa (szczęka dolna) połączona stawowo z czaszką;

- oparciem dla kończyn są obręcze (pasy) miedniczna i barkowa;

- obecne ucho wewnętrzne i środkowe.

Cechy płazów przystosowujące je do środowiska wodnego:

- kopulacja i zapłodnienie odbywa się w wodzie;

- zapłodnienie jest zewnętrzne;

- jaja składane są do wody;

- larwy żab (kijanki) przebywają w wodzie, gdzie oddychają skrzelami;

- ogon kijanki zaopatrzony jest w płetwę;

- dorosła żaba ma dolne kończyny zaopatrzone w błony pławne;

- dorosła żaba ma górnie ustawione oczy i otwory nosowe.

3. Rozmnażanie się i rozwój płazów (budowa układu rozrodczego, budowa jaj, zaplemnienie i zapłodnienie, rozwój larwalny).

U samców występują parzyste jądra, u samic - parzyste jajniki. Gamety męskie (plemniki) wyprowadzane są z jąder za pomocą moczowodów (które pełnią funkcje nasieniowodów - mocz i plemniki uchodzą do kloaki wspólnym kanałem), gamety żeńskie (komórki jajowe) wyprowadzane są z jajników - za pomocą jajowodów. U płazów moczowody uchodzą do kloaki.

Zapłodnienie jest zewnętrzne, płazy są jajorodne. Jaja składane są w środowisku wodnym gdzie odbywa się dalszy ich rozwój. Jaja są średniożółtkowe, małe, delikatne i nie posiadają twardych osłon, które chroniłyby rozwijający się zarodek. Ich liczba jest zazwyczaj bardzo duża.

Większość płazów przechodzi rozwój złożony, ze stadium wolno żyjącej, skrzelodysznej larwy - kijanki.

4. Systematyka i nowe cechy gadów, dzięki którym skutecznie opanowały środowisko lądowe.

Podział systematyczny gadów:

• Żółwie

- żółw słoniowy

- żółw morski

- żółw błotny

• Krokodyle

- krokodyl nilowy

- gawial gangesowy

- aligator amerykański

- kajman

• Łuskonośne

- jaszczurki

> zwinka

> żyworódka

> padalec

- węże

> zaskroniec

> żmija zygzakowata

> gniewosz plamisty

> wąż Eskulapa

• Hatterie (tuatara)

- hatteria

Gady są pierwszymi kręgowcami zmiennocieplnymi, które opanowały środowisko lądowe, choć niektóre z nich weszły powtórnie do wody. Zamieszkują głównie strefy klimatu tropikalnego i subtropikalnego.

W budowie i rozwoju wykazują wyższy stopień ewolucji niż płazy.

Cechy progresywne gadów:

- skóra pokryta jest zrogowaciałym naskórkiem, dobrze izolującym ciało od otoczenia. Wytworami naskórka są łuski lub tarcze rogowe.

- w kręgosłupie wyodrębnia się odcinek lędźwiowy i szyjny.

- klatka piersiowa i mięśnie międzyżebrowe usprawniają wymianę gazową, ochraniają płuca i serce.

- płuca są gąbczaste.

- występuje stopniowy podział komory serca.

- wytworzyła się kora nowa pokrywająca kresomózgowie.

- występuje 12 par nerwów czaszkowych.

- błony płodowe umożliwiają rozwój zarodka na lądzie.

- w układzie wydalniczym występują nerki ostateczne (zanercze).

5. Przystosowania w budowie morfologicznej i anatomicznej, sposobie życia gadów do lądowego trybu życia.

Cechy morfologiczne przystosowujące do środowiska lądowego:

- sucha, zrogowaciała skóra, nieprzepuszczalna dla gazów;

- palce zaopatrzone w pazury warunkujące większą przyczepność do podłoża;

- oko osłonięte trzema powiekami (dolną, górną i migawkową) chroniącymi przed działaniem czynników zewnętrznych;

- ruchliwa głowa, dzięki obecności jednego kłykcia potylicznego i odpowiedniej budowie pierwszego i drugiego kręgu szyjnego zapewniająca lepszą penetrację środowiska;

- zwinny sposób poruszania dzięki udziałowi całego kręgosłupa;

- kończyny pięciopalczaste podwieszające ciało.

Cechy anatomiczne przystosowujące do środowiska lądowego:

- szkielet silnie skostniały;

- czaszka silniej wysklepiona w porównaniu z płazami, mózgoczaszka łączy się z trzewioczaszką za pomocą kości kwadratowej;

- szczęki zaopatrzone w jednolite, niezróżnicowane zęby (homodontyzm);

- silnie rozwinięte kości obręczy barkowej (łopatki, nadłopatki, kości krucze, obojczyki) oraz miednicznej (zrośnięcie kości biodrowej, łonowej i kulszowej);

- płuca gąbczaste, osłonięte żebrami i mostkiem (klatka piersiowa), wspomagającymi i udoskonalającymi oddychanie;

- serce trójdziałowe (2 przedsionki + komora z niepełną przegrodą, dzięki czemu krew miesza się tylko częściowo), wyjątek stanowią krokodyle, których serce jest czterodziałowe;

- w układzie wydalniczym para nerek ostatecznych, efektywniej regulujących gospodarką wodno-mineralną;

- silniejszy rozwój mózgu w stosunku do płazów, zwłaszcza rozwój półkul mózgowych, z zaczątkami kory mózgu;

- dobrze rozwinięte narządy zmysłu węchu;

- wykształcenie narządów kopulacyjnych w związku z zapłodnieniem wewnętrznym (następującym w jajowodach);

- jaja składane są na lądzie, a nie w wodzie; przetrwanie jaj i rozwój organizmu są możliwe dzięki obecności błon płodowych (gady są owodniowcami), tj. omoczni, owodni, kosmówki.

6. Rozmnażanie się i rozwój gadów (budowa układu rozrodczego, budowa jaj, rodzaje i znaczenie błon płodowych).

Gady są jajorodne, nieliczne są jajożyworodne, np. żmija zygzakowata, jaszczurka żyworodna.

Zapłodnienie jest wewnętrzne, ma miejsce w jajowodzie. U samców wykształca się narząd kopulacyjny.

Jaja otoczone są włóknistą osłoną, u części gadów przesyconą solami wapnia.

Rozwój gadów jest prosty. W rozwoju zarodkowym wszystkich owodniowców wytwarzane są błony płodowe:

- owodnia - otacza bezpośrednio zarodek, wypełniona jest płynem, zabezpiecza zarodek przed wysychaniem i wstrząsami;

- omocznia - powstaje z uchyłka jelita i gromadzi produkty przemiany materii zarodka.

- kosmówka - jest najbardziej zewnętrzną błoną, pełni funkcję ochronną i uczestniczy w wymianie gazowej.

---