Wojciech Ryszkowski

Działanie Zorganizowane

1. PODSTAWOWE ELEMENTY DZIAŁANIA ZORGANIZOWANEGO.

Odwieczną umiejętność ludzkości do organizowania działań indywidualnych i zbiorowych potwierdza historia starożytna i  pozostawione przez ówczesne cywilizacje pomniki jak np. rzymskie akwedukty, egipskie piramidy, greckie świątynie, itp. W różnorodnych dziedzinach aktywności ludzkiej takich jak praca, zabawa, walka, podstawowym i wspólnym mianownikiem jest działanie. Cały rozwój społeczny oparty jest na ciągłym poszukiwaniu efektywnych sposobów działania oraz eliminowaniu stosowania błędów i niesprawności poprzez celowe nauczanie sprawdzonych w praktyce wzorców działań. Nadrzędnym celem wychowania i kształcenia jest przygotowanie następców do działania w zakresie odtwarzania i dalszego rozwijania naszej cywilizacji. Funkcjonowanie w organizacjach umożliwia jednostkom łatwiejsze osiąganie celów, karier, majątku czy pozyskiwanie wiedzy których osiągnięcie bez nich byłoby trudniejsze lub wręcz niemożliwe. Działanie w organizacjach pozwala przezwyciężać granice indywidualnych możliwości jednostki. Najczęściej spotykaną formą reakcji na krytykę braku efektów jest poszukiwanie skuteczniejszych sposobów działania umożliwiających realizację zamierzonych celów.

Nauczyciel wychowania fizycznego wychowuje swoich podopiecznych do działania zorganizowanego w najbliższej przyszłości min. poprzez uczenie określania oraz osiągania celów , właściwe przygotowanie działań, nauczanie działalności zespołowej, podejmowaniu decyzji w szybko zmieniających się warunkach, reagowania na bodźce i motywy, oceniania i kontrolowania realizowanych planów. Gry zespołowe , zabawy drużynowe i indywidualne współzawodnictwo sportowe są olbrzymim, najbardziej dostępnym poligonem nauczania działań praktycznych w oparciu o czytelne reguły i łatwo dostrzegalne rezultaty. Każde prawidłowo pojmowane wychowanie i kształcenie jest związane z projektowaniem wiedzy i sytuacji w jakich znajdzie się wychowanek w swojej przyszłości. Dobry trener - pedagog naucza właściwego doboru środków i zasobów , analizy strategii i taktyki działania, wyboru sposobów ekonomizacji działań, czy też stosowania poszczególnych dyrektyw i zasad pozwalających na ich usprawnianie w warunkach mało przewidywalnych. Współzawodnictwo i walka sportowa wymagają i uczą nieustannego poszukiwania i stosowania najlepszych sposobów działania zorganizowanego a tym najszerzej zajmuje się prakseologiczna teoria organizacji i zarządzania.

Definicja prakseologii

Prakseologia jest nauką o sprawnym działaniu, zajmującą się poszukiwaniem najszerszych uogólnień odnoszących się do wszelkich form świadomego i celowego działania rozpatrywanego ze względu na sprawność, konstruującą i uzasadniającą dyrektywy praktyczne dotyczące wzmagania sprawności i unikania niesprawności w działaniu.

Cele i zadania prakseologii , jej podstawowe działy oraz praktyczne zastosowanie przedstawiono w formie graficznej / ryc. 1 / .

2. PODSTAWOWE POJĘCIA PRAKSEOLOGICZNE SŁUŻĄCE DO OPISU ORAZ TWORZENIA MODELI OPISOWYCH DZIAŁANIA.

Podstawowym i wyjściowym pojęć w prakseologii jest działanie, które możemy zdefiniować jako dowolne, świadome zachowanie się podmiotu działającego /sprawcy/ zmierzającego do skutku rozumianego jako cel. Wg . T. Kotarbińskiego termin działanie przysługuje tylko osobnikom obdarzonym świadomością lub podświadomością. Do podstawowych terminów związanych z działaniem należą takie jak : cel działania, rezultat działania, sprawca, materiał wyjściowy, proces działania, wiedza o działaniu, umiejętności praktyczne sprawcy, świadomość, metody, techniki i sposoby działania, narzędzia, pomieszczenia i środki oraz warunki działania określone przez sytuację, kooperację pozytywną i negatywną itp. W celu przybliżenia terminu działania można posłużyć się ryciną przedstawiającą uproszczony akt - model działalności /ryc. 2 /.

Centralnym ogniwem modelu jest proces działania realizowany przez sprawcę - podmiot działający czyli osobę której impuls dowolny był przyczyną zdarzenia. Najbardziej ogólną definicję procesu działania można przedstawić następująco: ”Procesem nazywamy splot lub pasmo zdarzeń permutacyjnych, przebiegających w czasie, ujmowanych jako całość ze względu na jakieś wyróżnione cechy”. Definicję bardziej rozwiniętą stanowi pojęcie procesu pracy. Procesem pracy nazywamy akt celowej działalności człowieka, który za pomocą narzędzi nadaje określonym przedmiotom pracy określone cechy użytkowe.

W procesie pracy człowiek o określonych i odpowiednich właściwościach fizycznych i psychicznych oraz przygotowaniu teoretycznym i praktycznym oddziaływuje na materiał wyjściowy przetwarzając go w rezultat końcowy - dzieło . Z definicji procesu pracy wynika, iż w działaniu niezbędna jest wiedza ogólna sprawcy, jak też i umiejętności i zdolności praktyczne jej wykorzystania. Jak stwierdza R.A .Webber 1 `'wiedza bez umiejętności jest bezużyteczna albo niebezpieczna''. Umiejętność bez wiedzy oznacza stagnację i niemożność przekazania wiadomości . Zdefiniowanie i charakterystyka procesu ułatwiają dalszą analizę lub projektowanie działania, które może być ukierunkowane na produkcję, usługę, naukę, kulturę itp. Przed przystąpieniem do działania sprawca - podmiot działający świadomie podejmuje decyzję o działaniu i jego zamierzonym celu wynikającym z uświadomionych i nieuświadomionych potrzeb. Cele i zadania mogą być formułowane samodzielnie przez sprawcę, jak również mogą być formułowane - zlecane przez przełożonych lub mogą wynikać z wcześniej przyjętych zobowiązań. Oprócz wielu istotnych wymagań odnoszących się do poprawnego formułowania celów działania /które będą szerzej przedstawione w dalszej części rozdziału/ należy podkreślić, iż cele działania powinny wskazywać zamierzony do osiągnięcia rezultat działania. Do sformułowanych konkretnych celów należy określić - dostosować adekwatne środki działania, którymi są stany pośrednie.

Zgodnie z obranym celem realizowanego lub obmyślonego procesu działania sprawca korzystając z istniejącej lub tworzonej wiedzy o procesie, niezbędnych metodach, narzędziach itd. dobiera lub oddziaływuje na materiał wyjściowy / tworzywo /, które w wyniku działania przetworzone zostanie w rezultat końcowy / wynik, dzieło /.

Tworzywem - materiałem wyjściowym jest obiekt z chwilą od początku impulsu do ukończenia działania .

W prakseologicznym znaczeniu tworzywem są nie tylko obiekty należące do przyrody nieożywionej ale także min. ludzie. Najbardziej istotna różnica między tworzywem nieożywionym a ożywionym polega na tym, iż materiał ludzki - człowiek odznacza się określoną świadomością oraz indywidualnymi i zróżnicowanymi potrzebami. Czynniki te muszą być uwzględnione w każdym działaniu a , w szczególności w procesach dydaktycznych, szkoleniowych i wychowawczych.

Dla końcowego rezultatu działania olbrzymie znaczenie posiada odpowiedni dobór najlepszego lub pożądanego materiału wyjściowego / np. nabór i selekcja do sportu wyczynowego/ lub ocena i diagnoza materiału wyjściowego / określenie stanu zdrowia i sprawności fizycznej w wychowaniu fizycznym, rekreacji, rehabilitacji .

Wybrany, wyselekcjonowany lub posiadany materiał wyjściowy jest przekształcany w procesie działania poprzez stosowanie odpowiednio dobranych i właściwych ze względu na okoliczności metod, technik i sposobów działania.

Wg. T. Pszczołowskiego „ metoda jest to ogólny schemat planu działania, sformułowany na podstawie uogólnienia określonych typów działań skutecznych, który pozwala na opracowanie właściwego ich programu `'. Techniki są częścią składową metody. Współzależność metod i technik wyjaśnia Z . Martyniak stwierdzając iż między metodami ogólnymi czyli zasadami a metodami najbardziej szczegółowymi, czyli technikami można wyróżnić wiele kategorii pośrednich, gdy chodzi o sposoby postępowania stosowane w działalności organizatorskiej [ 1987 s. 127 ].

Możliwość wykorzystania prakseologicznej metodologii w naukach o kulturze fizycznej w sposób przekonywujący uzasadnił G. Łasiński /1988, s.19-22/ przypominając iż teoria treningu sportowego odnosi się do działań ludzkich, a prakseologia jest najogólniejszą teorią wskazującą na sposoby ulepszania - usprawniania działań. Zastosowanie metodologii prakseologicznej do opisu i analizy modelu działalności trenera - nauczyciela kf wydaje się być bardziej owocnym od tradycyjnie stosowanego podejścia przyjmującego za podstawę analogię do warsztatu rzemieślniczego .

2. 2. PRAKSEOLOGICZNE KRYTERIA OCENY WYNIKÓW DZIAŁANIA

W procesie usprawniania działalności etapem poprzedzającym wybór właściwych metod, technik i sposobów, jest etap oceny działań następujący po dokonaniu analitycznego opisu działania. Przeprowadzenie właściwej oceny tj. oceny wg odpowiednich kryteriów oraz we właściwym czasie pozwala na podjęcie stosownej decyzji o potrzebie lub zbędności podejmowania usprawnień. W ocenie działań produkcyjnych posługujemy się standardowymi kryteriami takimi jak np. wydajność w sztukach, tonach, kilogramach, koszt jednostkowy, zysk, dochód itp. W dziedzinach nieprodukcyjnych takich jak kultura, lecznictwo, obronność itd. stosowanie kryteriów przemysłowych jest ograniczone lub wręcz niemożliwe. Zagadnienia wartościowania i oceny działań występują w różnych dziedzinach działalności. Jak stwierdza R.A. Webber problemy oceny efektywności działań są przyczyną wielkiego zamieszania nie tylko w  Stanach ale także w innych krajach. Można wyrazić przekonanie, iż najpełniejszy i najbardziej systemowy sposób oceny działań został przedstawiony przez T. Kotarbińskiego .

Prakseologicznymi kryteriami oceny działań są tzw. postacie inaczej walory sprawnego działania do których zaliczamy :skuteczność, korzystność, ekonomiczność, prostotę, czystość, udatność, dokładność, energiczność, spolegliwość, racjonalność rzeczową i metodologiczną itd. Wymienione postacie sprawnego działania stanowią podstawowy, fundamentalny a zarazem najbardziej pełny zbiór kryteriów oceny działań. Przez sprawność działania rozumiemy sumę cech pozytywnych działania nazywanych także kryteriami, postaciami lub walorami sprawnego działania. Działanie jest tym bardziej sprawnym im więcej walorów sprawnego działania posiada oraz im wyższy wymiar posiadają te walory. Jeżeli dwa działania będą jednakowo ocenione z uwagi na skuteczność, korzystność i ekonomiczność to o większej sprawności któregoś z nich decydować będzie przewaga pozostałych walorów - dodatnio ocenianych cech pozytywnych działania.

Skuteczność działania.

Działaniem skutecznym nazywamy działanie, które prowadzi do skutku zamierzonego jako cel. Skuteczność jako podstawowe kryterium oceny działania jest pojęciem stopniowalnym. Wyróżniamy działania skuteczne, częściowo skuteczne, nieskuteczne, obojętne pod względem skuteczności oraz działania przeciwskuteczne. Dla ułatwienia oceny skuteczności niezbędnym jest wprowadzenie terminu dodatkowego jakim jest pojęcie progu skuteczności, poniżej którego działanie oceniamy jako nieskuteczne. Próg skuteczności określamy dla każdego działania oddzielnie biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności warunkujące działanie, a przede wszystkim psychofizyczne możliwości sprawcy, materiał wyjściowy, stosowane metody i narzędzia, czas i okoliczności realizacji itp. Jeżeli przykładowo założono jako cel główny udział zawodnika w igrzyskach olimpijskich, a jako cel pośredni zwycięstwo w zawodach strzeleckich oraz uzyskanie minimum olimpijskiego np.290 pkt. / próg skuteczności / to działanie zawodnika który zwyciężył w zawodach wynikiem np.295pkt. określimy jako działanie skuteczne. Zwycięstwo wynikiem 280 pkt. czyli poniżej przyjętego progu skuteczności określimy jako działanie częściowo skuteczne. Jeżeli celem byłoby tylko uzyskanie awansu olimpijskiego to zwycięstwo wynikiem 280 pkt. należałoby ocenić jako działanie nieskuteczne. Udział w zawodach reklamowych po uprzednim wywalczeniu awansu olimpijskiego można ocenić jako działanie obojętne z uwagi na wcześniej określony cel . Odniesienie kontuzji na tychże zawodach reklamowych i po uzyskaniu awansu należałoby ocenić jako działanie przeciwskuteczne ze względu na założony cel główny

niezależnie od ewentualnych korzyści finansowych zawodnika. Jeżeli udział w zawodach reklamowych nie przybliżał by i nie oddalał sportowca od przyjętego celu to takie działanie określono by jako działanie obojętne z uwagi na skuteczność. Zarówno skuteczność jak i przeciwskuteczność można stopniować i porównywać. Wykładnikiem skuteczności jest zbliżanie się rezultatu działania do celu głównego, celów pośrednich oraz celów ubocznych działania.

Korzystność działania.

Korzystność jako kolejne kryterium oceny stanowi cechę działania ocenianego dodatnio ze względu na przewagę nabytków w różnicy między nabytkami a ubytkami / gdy N - U > 0 /.Ze względu na korzystność wyróżniamy działania korzystne, niekorzystne oraz obojętne z uwagi na korzystność. Działaniem niekorzystnym nazywamy działanie kiedy różnica między nabytkami a ubytkami jest wartością ujemną. Działaniem obojętnym z uwagi na korzystność nazywamy działanie w którym różnica pomiędzy nabytkami a ubytkami jest równa zeru. Z oceną korzystności spotykamy się często w działalności sportowej jako ocenie dopełniającej skuteczność. W sytuacjach kiedy mamy do czynienia z jednakową skutecznością zespołów sportowych o zwycięstwie decyduje korzystniejsza różnica bramek strzelonych/ nabytki/ do bramek straconych /ubytki/. Nabytki i ubytki nie zawsze dają się przedstawić w wartościach wymiernych. Należy je rozumieć także jako kategorie kulturowe, zdrowotne, społeczne, psychologiczne, organizacyjne itp. Wskazówką praktyczną przy prowadzeniu rachunku korzystności jest wyszczególnienie i hierarchizacja wszystkich nabytków i ubytków oraz szacunkowa ocena punktowa z uwagi na cel działania oraz dodatkowe znaczenia np. społeczne, zdrowotne itp.

Ekonomiczność działania.

Ekonomiczność działania definiujemy jako stosunek efektów do nakładów / E : N /. Mianem efektów określa się to co w danym działaniu zostało zamierzone i osiągnięte jako jego cele, natomiast mianem nakładów to co zostało zużytkowane jako zasoby lub to co określono jako pewne braki lub straty powstałe w wyniku podjętej działalności. Im większy od jedności jest stosunek efektów do nakładów tym działanie staje się ekonomiczniejszym. Im mniejszy jest wymieniony stosunek od jedności to działanie nazywamy bardziej nieekonomicznym E / N < 1. Jeżeli efekty równają się nakładom to działanie nazywamy obojętnym z uwagi na ekonomiczność.

Osiąganie wyższego stopnia ekonomiczności nazywamy ekonomizacją działania.

Wyróżniamy następujące podstawowe metody - warianty ekonomizacji działań: wariant wydajnościowy, wariant oszczędnościowy oraz wariant wydajnościowo-oszczędnościowy tzw. mieszany. Wymienione warianty ekonomizacji są najczęściej spotykanymi w praktyce sposobami usprawniania działalności produkcyjnej jak również nieprodukcyjnej. Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spowodowało zainteresowanie ekonomizacją działań także w kulturze fizycznej. Wymienione warianty ekonomizacji działań można przedstawić w następujący sposób :

• Wariant wydajnościowy polegający na maksymalnym zwiększaniu wydajności

[ efektów ] przy stałych kosztach [ nakładach ]

E max

WW = -----------------

N const

• Wariant oszczędnościowy polegający na minimalizowaniu kosztów [ nakładów ] przy stałej wydajności [ efektywności ]

E const

W O = ----------------

N min

• Wariant wydajnościowo - oszczędnościowy polegający na maksymalnym zwiększaniu wydajności [ efektów ] i jednoczesnym minimalizowaniu kosztów [ nakładów ]

E max

W W O = ------------------

N min

Ekonomizacja działania polega na stosowaniu takich sposobów , które zwiększają ekonomiczność lub takich, które zmniejszają jego nieekonomiczność. Sposobów zwiększania ekonomizacji możemy poszukiwać pośród dalej wymienionych dyrektyw usprawniania działań z których można przykładowo wymienić zasady podporządkowane minimalizacji interwencji do których zaliczamy np. instrumentalizację działania, automatyzację, antycypację, kunktację, potencjalizację, machinalizację. Wszystkie z nich są stosowane w praktyce sportowej np. w taktyce walki sportowej, w nauczaniu, trenowaniu i przygotowaniu do zawodów itp.

Oprócz wymienionych kryteriów oceny działań /postaci - walorów / takich jak skuteczność, i ekonomiczność wyróżniamy takie jak prostotę, czystość, dokładność, udatność, spolegliwość - niezawodność, energiczność, racjonalność, które niekiedy nazywa się niesłusznie dodatkowymi. W wielu praktycznych sytuacjach niektóre z tzw. dodatkowych walorów spełniają funkcje kryteriów podstawowych, które nie sposób zamienić innymi. Przykładowo w produkcji spadochronów głównym kryterium oceny będzie ich niezawodność, w ocenie ewolucji łyżwiarskiej dokładność wykonania programu ćwiczeń w porównaniu z przyjętym wzorcem - inne kryteria np.ekonomiczności czy korzystność mogą być w danym przypadku drugoplanowymi, dodatkowymi. Z uwagi na powyższe wyjaśnienie ich znaczenia zasadnym jest ich przybliżenie.

Prostota działania.

Definicja prostoty może stanowić przykład stosowania dyrektyw praktycznych w określaniu zrozumiałych pojęć i  definicji. Wg. T. Kotarbińskiego

cyt. : `' prostota jest przeciwieństwem zawiłości działania `'. Sposób działania jest tym prostszy, jeśli składa się nań mniej czynności i jeśli te czynności są łatwiejsze, łatwiej ze sobą powiązane oraz łatwiejsze jest przejście od jednej czynności do następnej. Prostszą formą działania w  piłce nożnej będzie przeprowadzenie ataku mniejszą liczbą zawodników przy minimalnej liczbie podań między nimi. Cele i zadania, niezależnie od stopnia trudności zamierzonego działania, powinny być osiągane przy użyciu najprostszych środków zapewniających skuteczność, korzystność i ekonomiczność działania z uwzględnieniem dostępności zasobów, zdolności, umiejętności oraz powstałych sytuacji praktycznych. Przeciwieństwem prostoty jest złożoność, która to cecha bywa niekiedy oceniana dodatnio z uwagi na założony cel działania np. w gimnastyce artystycznej bardziej złożony układ ćwiczeń i ewolucji będzie oceniony dodatnio. Kryterium prostoty lub złożoności demonstrowane jest w większości akcji promocyjno - reklamowych nowych produktów jako cecha konkurencyjna i wyróżniająca. Zauważalną jest przy tym tendencja upraszczania produktów masowych i tanich oraz tendencja przeciwna w odniesieniu do produktów luksusowych i drogich.

Energiczność działania.

Energiczność cechuje działania w których wydatkujemy dostateczną ale nie za małą ilość energii. Szczegółowymi postaciami energiczności są rzutkość, zaradność, pilność, pracowitość i wytrwałość. Działa energicznie ten kto wkłada w swoje działanie to wszystko co jest potrzebne do osiągnięcia zamierzonego celu. W przeciwnym razie działanie będzie dość energicznym. Zalecając energiczność postuluje się wydatkowanie tylko niezbędnej energii w odpowiednim miejscu i czasie. Nadmierna ekonomiczność może kolidować z ekonomicznością i racjonalnością działań.

Dokładność działania.

Dokładność jako kryterium oceny działania jest to odtworzenie czegoś w sposób podobny do wzoru, z odpowiednio dopuszczalną w danej sytuacji tolerancją. Tym dokładniej jest wykonane zadanie, im mniej się różni od przyjętego wzoru, modelu. Dokładność jako kryterium oceny działań jest jednym z podstawowych w nauczaniu, wykonywaniu i demonstrowaniu ruchu. Stanowi także jedną z wielu możliwości stosowania dyrektywy energiczności jako metody usprawniania działalności.

Czystość działania.

Czystość działania jest zarówno cechą działania jak i produktu. Tym większa jest czystość produktu im mniej w nim cech ujemnych, niezgodnych z celem głównym i celami pobocznymi. Analogicznie mówimy o działaniu, że tym jest czystsze, im mniej w nim elementów zbędnych, nie przyczyniających się do realizacji celu lub obniżających wartość osiągniętego celu. W sporcie używamy np. określenia `' czysta walka `' co np. w boksie oznacza walkę bez tzw. przepychanki, bez stosowania ciosów niedozwolonych itp. Jeżeli przy kształtowaniu siły w dyscyplinach nie objętych limitowaniem wagi ciała ustrzeżemy się przed utratą szybkości, wytrzymałości, zwinności itp. to takie działanie możemy określić jako czyste `' mniej zanieczyszczone `'. Czystość działania jako kryterium oceny działań stosujemy w sytuacjach kiedy w działaniu przewidujemy występowanie negatywnych skutków ubocznych. W sporcie stosujemy w ocenach tzw. punkty ujemne za przekroczenie limitu czasu, za zrzutki na zawodach jeździeckich, za ominięcie przeszkody itp.

Udatność działania.

Udatność jest to kryterium oceny sprawności działania, które uwzględnia w produkcie i działaniu nie tylko cele główne ale także występowanie dodatkowych celów ubocznych. Udatność wytworu można określać jako skuteczność ze względu na cele uboczne, które są zharmonizowane i niesprzeczne z celem głównym. Tak więc z dwóch wytworów o jednakowej jakości z punktu widzenia celu głównego, bardziej udatny będzie ten, który ma więcej cech dodatnich z punktu widzenia celów ubocznych. Bardziej udatnymi a tym samym efektywnymi będą te zawody sportowe, które nie tylko się odbyły w zaplanowanym terminie i na których zgodnie z celem wyłoniono zwycięzców, ale także uczestniczyło w nich więcej widzów i zawodników, program główny był ciekawy, imprezy towarzyszące atrakcyjne a służby porządkowe zadowolone. Za udatną pannę uznawano dziewczę, która była nie tylko bogata ale także mądra i piękna.

Niezawodność - solidność - spolegliwość działania.

Niezawodnością podmiotu określa się zdolność do bezbłędnego wykonania powierzonych mu funkcji w określonych warunkach i w określonym odcinku czasu. Niezawodność obiektu w sensie opisowym jest to jego zdolność do spełniania stawianych mu wymagań. Jest to także prawdopodobieństwo że obiekt będzie sprawny w ciągu określonego czasu, oraz że zmiany określonych własności obiektu nie przekroczą określonych granic w określonych warunkach istnienia obiektu . Terminem zbliżonym i niekiedy używanym zamiennie jest solidność, oznaczająca cechę rzeczy i podmiotu działania który w wysokim stopniu prawdopodobieństwa będzie sprawnie funkcjonować w jakimś systemie. Solidne jest to co wszystko na co można liczyć, co zasługuje na zaufanie. Niezawodność jako kryterium jest używany min. w ocenie przyborów, przyrządów, sprzętu, aparatury kontrolno pomiarowej oraz w stosunku do oceny podmiotów. W odniesieniu do człowieka T. Kotarbiński postulował używać określenia spolegliwy w rozumieniu niezawodny.

Racjonalność rzeczowa i racjonalność metodologiczna.

Racjonalność działania jest to cecha działania polegająca na dostosowaniu środków do zamierzonego celu i warunków jego realizacji za pomocą czynności poznawczych i rozumowania .

Racjonalność rzeczową wyróżniamy wówczas gdy działanie zostaje dostosowane do prawdy obiektywnej, czyli do istniejących w rzeczywistości środków, warunków i związków między nimi. Inaczej jest to przystosowanie do prawdy także w przypadku braku ugruntowanej poznawczo wiedzy naukowej. Leczenie ludowym specyfikiem który pomaga pacjentom jest przykładem działania racjonalnego, pomimo braku naukowych potwierdzeń jakiejkolwiek jego przydatności leczniczej. Pierwsze zastosowanie startu niskiego w biegu sprinterskim było racjonalne rzeczowo, pomimo iż było krytykowane nawet przez specjalistów. Przeprowadzenie naboru lub selekcji w oparciu o intuicję i trenerski „ nos `' określimy jako działanie racjonalne rzeczowo o ile było ono skutecznym.

Racjonalność metodologiczna występuje wówczas gdy podstawą działania jest wiedza o rzeczywistości uznawana za prawdę obiektywną i stanowiąca wobec tego podstawę rozumowania. Jeżeli w  XVI wieku wg. istniejącego stanu wiedzy uznawano iż ziemia jest płaska to wyrażanie sprzeciwu wobec projektu podjęcia próby opłynięcia kuli ziemskiej można było określić jako działanie racjonalne metodologicznie. Prowadzenie naboru do sekcji wg. zaleceń naukowych będzie działaniem racjonalnym metodologicznie nawet w przypadku kompletnego niepowodzenia przedsięwzięcia. O ile działanie racjonalne rzeczowo może być zawsze skuteczne to działanie racjonalne metodologicznie nie zawsze, przykładowo leczenie pacjenta prowadzone zgodnie z wiedzą i kanonami sztuki lekarskiej ocenić można jako proces racjonalny metodologicznie niezależnie od stanu zdrowia pacjenta. Działanie racjonalne metodologicznie oceniane w fazie przygotowawczej jako skuteczne, po jego zakończeniu może okazać się nieskutecznym.

Przestawione prakseologiczne postacie sprawnego działania takie jak skuteczność, korzystność ekonomiczność, prostota, energiczność, dokładność, udatność, czystość, spolegliwość, racjonalność stanowią jedynie przykład określeń oceniających. Są one uzupełniane w praktycznej działalności pedagogicznej o szereg innych takich jak np. wytrwałość, bezbłędność, elastyczność , poprawność itp.

2. 3. DYREKTYWY PRAKSEOLOGICZNE JAKO SPOSOBY

USPRAWNIANIA DZIAŁANIA ZORGANIZOWANEGO.

Po przeprowadzeniu opisu działania / kto działa, kiedy, gdzie oraz czego ono dotyczy, na czym polega proces /, faza następna - ocena działania pozwala na porównanie osiągniętych rezultatów z celem założonym lub innymi działaniami. Ocena wyników przeprowadzona na podstawie właściwe dobranych kryteriów działania stwarza warunki do akceptacji wyniku lub pozwala na usprawnianie, projektowanie nowego działania / trzecia faza/ por. ryc.2 . Doskonalenie działania podobnie jak cała filozofia postępu polega na prawidłowym określeniu racjonalnych celów oraz doborze właściwych sposobów usprawniania działania.

W poszczególnych dziedzinach życia np. w wojsku, policji, służbie zdrowia, kulturze i oświacie, handlu itp. występuje wielość różnorodnych, często specyficznych sposobów usprawniania i doskonalenia działalności. Innymi będą sposoby usprawniania działalności w kierowaniu działalnością wielkiej korporacji międzynarodowej, odmiennymi mogą być w działalności gabinetu rehabilitacyjnego a innymi w funkcjonowaniu małego sklepiku . Wszystkie stosowane w poszczególnych dziedzinach życia sposoby usprawniania działalności dają się sprowadzić lub wyprowadzić ze zbioru prakseologicznych metod - dyrektyw pozwalających na podnoszenie sprawności oraz unikanie niesprawności w działaniu. Stanowią one swoisty przewodnik człowieka zorganizowanego. Dyrektywy praktyczne opierają się na pewnych prawidłowościach z dziedziny teorii zdarzeń, obejmującej przyrodoznawstwo i nauki społeczno-humanistyczne lub na prawidłowościach węższych.

Dyrektywy sprawnego działania stanowią normatywną część prakseologii dostarczającej zaleceń ogólnych i uniwersalnych, które powinny być brane pod uwagę przy usprawnianiu wszelkich rodzajów działań. Możliwym jest podział na dyrektywy alternatywne typu wybór skrajny pomiędzy a lub b, lub wybór `' złotego środka `' pomiędzy a i b, oraz na dyrektywy niealternatywne typu tylko a . Do dyrektyw niealternatywnych / bez wyboru/ zalicza się dyrektywę `' działaj w sposób zorganizowany `' czyli zgodnie z zasadami cyklu działania zorganizowanego, który jest przedstawiony w dalszej części rozdziału.

Dyrektywy alternatywne formułowane są w pary przeciwstawne, dwubiegunowe. Usprawnianie działań polega na wyborze złotego środka pomiędzy skrajnościami tzn. pomiędzy a i b. Pojęcie złotego środka nie pokrywa się z terminem stosowanym w geometrii i nie oznacza iż złoty środek leży dokładnie pomiędzy dwoma skrajnymi dyrektywami. Klasyczne zestawienie zawiera pięć par dyrektyw uzupełnionych zaleceniem : działaj w sposób zorganizowany :

1. specjalizacja - uniwersalizacja

2. kunktacja - antycypacja

3. utrzymanie określonego - pełne wykorzystanie zasobów

poziomu zasobów

4. aktywizacja działania - ograniczanie działań / minimalizacja /

5. koncentracja sił - zabezpieczenie wszystkich kierunków działania

Specjalizacja i uniwersalizacja - wybór złotego środka pomiędzy nimi pozwala na usprawnianie każdej działalności z uwzględnieniem sytuacji podmiotu działającego. Każdy wybór oznacza konieczność uwzględnienia zarówno pozytywów jak i negatywów z nim związanych.

Specjalizacją nazywamy zawężenie umiejętności praktycznych lub zakresu wiedzy w celu wykonania zadań i funkcji cząstkowych, specjalistycznych, przypadających w udziale podmiotowi działania w wyniku podziału pracy.

Uniwersalizacją natomiast nazywamy rozszerzanie zakresu zadań i czynności wykonywanych dotąd przez podmiot działania lub zwiększenie liczby zastosowań danego przedmiotu lub sposobu działania.

Wybór sposobu usprawniania działania jest uzależniony od sytuacji min. potrzeby, możliwości i okoliczności działania. Każdy z wymienionych sposobów posiada swoje plusy i minusy w zależności od uwarunkowań. Przykładowo specjalizacja w kształceniu zawodowym jest preferowana w krajach wysoko rozwiniętych. Natomiast w krajach rozwijających się dominuje kierunek szeroko profilowy, uniwersalny . W zespole sportowym w sytuacji tzw. długiej ławki możliwym jest prowadzenie ścisłej specjalizacji w procesie szkoleniowym. W zespole nie posiadającym rezerw tzw. krótka ławka bardziej racjonalnym jest przygotowanie uniwersalne pozwalające dublerom występowanie na wszystkich pozycjach z całą świadomością konsekwencji wyboru osiągnięcia niższego poziomu indywidualnego zawodników.

Kunktacja i antycypacja jest to para dyrektyw zalecająca usprawnianie działań poprzez opóźnianie lub przyspieszanie działań w zależności od sytuacji.

Kunktacja oznacza zwlekanie z działaniem, opóźnianie działania decydującego ze względu na cel sprawy, inaczej grę na zwłokę. Racjonalna kunktacja jest oczekiwaniem na chwilę najbardziej odpowiednią do działania, albo w najlepszym przypadku powstrzymaniem się od działania, ponieważ bieg zdarzeń jest taki, że pożądane zdarzenie nastąpi bez interwencji osoby kunktującej oraz że bieg zdarzeń przebiega w pomyślnym kierunku.

Przykładem kunktacji może być np. gra na zwłokę w bezpiecznej strefie boiska w oczekiwaniu na sprzyjającą okazje - błąd przeciwnika pozwalające na przeprowadzenie kontry. Innym przykładem może być zwlekanie z podjęciem decyzji o przeprowadzeniu operacji chirurgicznej w oczekiwaniu na możność samo wyleczenia kontuzjowanego organu.

Antycypacja jest zaleceniem usprawniania działań poprzez wyprzedzanie działań, poprzez wykonanie czegoś poprzedzającego właściwe działanie, uprzedzanie faktów, stwarzanie faktów dokonanych. W antycypacji najczęściej wyróżniamy dwa etapy :

- na podstawie następstwa zdarzeń przewidujemy w przyszłości możliwość wystąpienia

w przyszłości jakiegoś pożądanego lub niepożądanego stanu rzeczy;

- wykonujemy zawczasu działanie po to, aby niepożądany stan rzeczy nie zaistniał albo pożądany stan rzeczy zaistniał.

Przykładem antycypacji może być np.: przeprowadzenie serii ataków uprzedzających działanie przeciwnika. Innym przykładem może być szybkie podjęcie decyzji o operacji zawodnika jako uprzedzenie możliwości powstania nieodwracalnych i postępujących zmian chorobowych. Wcześniejsze zajmowanie pozycji wygodniejszej do ataku, obrony, obserwacji pojedynku lub spektaklu, prowadzenie badań lekarskich przed rozpoczęciem szkolenia sportowego, wczesna profilaktyka zapobiegająca chorobom zdrowotnym / szczepienia ochronne /, wprowadzanie systemu kontroli antydopingowej stanowią przykłady usprawniania działań poprzez uprzedzanie działań poprzez zapobieganie ich skutkom, lub ograniczanie ich skutków negatywnych.

Utrzymanie określonego poziomu zasobów bądź pełne wykorzystanie zasobów stanowi parę przeciwstawnych metod usprawniania działania zalecających określony wybór lub wybór tzw.” złotego środka `' w zależności od warunków i sytuacji.

Utrzymanie określonego poziomu zasobów w działaniu jest zaleceniem wynikającym z założenia, iż dla większej możności sprawnego działania w czasie, nieodzownym jest posiadanie pewnych określonych zasobów, które będą mogły być użyte w stosownej chwili. Zachowywanie rezerw na ogół wiąże się ze świadomością poniesienia określonych strat powstałych na skutek nie zużycia w działaniu wszystkich teoretycznych możliwości, lub poniesieniem kosztów ich składowania, utrzymywania, przeterminowania, przekroczenia granicy wieku kalendarzowego itp. Jednakże posiadanie określonych rezerw w sytuacjach trudnych, mało przewidywalnych i słabo rozpoznanych może decydować o powodzeniu działania.

Pełne wykorzystanie zasobów tzn. w 100 % stanu ich posiadania jest metodą na osiągnięcie maksymalnego efektu jaki teoretycznie jest możliwym w określonych warunkach działania ze świadomością ponoszenia ryzyka mogącego zaistnieć w zmiennej sytuacji z określonym nawet minimalnym stopniem jego prawdopodobieństwa.

Przykładowo pełne 100% wykorzystanie regulaminowych możliwości wprowadzania do gry np. dwóch zawodników rezerwowych po pierwszej połowie meczu pozwala na wprowadzenie zawodników o pełnym potencjale cech psychofizycznych. Pełne wykorzystanie własnych zasobów daje możliwość osiągania większej sprawności i efektywności działania.

Wymieniona para dyrektyw jest powszechnie stosowana w  strategiach gospodarczych, politycznych, marketingowych, państwowych, wojennych. Jest ona także jedną z podstawowych w strategii i taktyce walki sportowej, będąc w zasadzie stałym elementem, występującym w każdym meczu spotkaniu czy zawodach. Pełne wykorzystanie rezerw poprzez wykorzystanie możliwości przeprowadzenia zmian regulaminowych po pierwszej części meczu może okazać się korzystnym w przypadku nie wystąpienia trudnych do przewidzenia kontuzji. Ich wystąpienie może spowodować osłabienie zespołu poprzez brak możliwości wprowadzenia rezerw. Sytuację decyzyjną trenera utrudnia lub ułatwia zachowanie się strony przeciwnej, prawidłowa ocena rozpoznania silnych i słabych stron własnego zespołu oraz szans i zagrożeń ze strony przeciwnika. Przy wyrównanych siłach zespołów pojedynek na „umiejętność wykorzystania rezerw `' jest często decydującym o zwycięstwie, a przy tym bardzo porywającym dla obserwatorów.

Aktywizacja działania oraz ograniczanie działania stanowi parę dyrektyw używanych najczęściej w procesie usprawniania działań produkcyjnych jak i nieprodukcyjnych, mających wpływ na wiele walorów działania tj. skuteczność, korzystność, prostotę a szczególnie wpływających na zwiększanie ekonomiczności lub zmniejszanie nieekonomiczności w działaniu. Znaczenie, odmienność i zależność metod tej pary dyrektyw można porównać do relacji zachodzących pomiędzy pracą i wypoczynkiem.

Aktywizacja działania jest to wytrącenie podmiotu ze stanu względnej bierności pod jakimś względem poprzez stwarzanie warunków zachęcających lub przymuszających do działania. Dyrektywa aktywizowania działań własnych opiera się na obserwacji wskazującej, że wzrost skuteczności działania jest wprost proporcjonalny do wzrostu aktywności podmiotu działającego. Metoda ta jest najczęściej związana z ponoszeniem dodatkowych wysiłków przez podmiot aktywizowany w celu powiększenia lub utrzymania na określonym poziomie efektów działania. Zwiększanie ekonomizacji działań wymaga zwiększonej aktywności podmiotów albo zamiany określonej formy aktywności na inną np. aktywności fizycznej na intelektualną itp. Można wyróżnić następujące systemy aktywizacji z uwagi na przewagę środków motywacyjnych: witalne, ekonomiczne, prawne, poznawcze oraz etyczno - religijne. Środki te można podzielić na trzy grupy: środki przymusu, zachęty i perswazji racjonalnej lub emocjonalnej .

Ograniczanie działania / minimalizacja interwencji / wyraża metodę osiągania celu i usprawniania działań poprzez powstrzymywanie lub ograniczanie wywierania impulsu zewnętrznego na tok działań. Pozwala na znaczące osiąganie efektów organizacyjnych. Wyróżnić można następujące odmiany minimalizacji interwencji własnej o różnym stopniu ograniczania aktywności i jej zakresu:

- inwigilacja czysta - automatyzacja

- potencjalizacja - machinalizacja

- instrumentalizacja

Inwigilacja czysta jest skrajnym przypadkiem minimalizacji interwencji i polega na takiej preparacji działania, która powoduje samoczynne odbywanie się procesów zgodnych z zamierzeniem podmiotu działającego - bez jego interwencji. Czysta inwigilacja zakłada wkraczanie z interwencją lub działaniem jedynie w sytuacjach awaryjnych odbiegających od przyjętej normy, celu, wzorca reguł, przepisów itp. Przykładem inwigilacji czystej może być w pracy nauczyciela w -f obserwacja szkolnego turnieju koszykówki zorganizowanego przez uczniów, gdy jego rola ogranicza się tylko do obserwacji i ewentualnej ingerencji w sytuacjach odbiegających od normy.

Potencjalizacja działania polega na minimalizacji interwencji poprzez pozorowanie skutecznego działania samym okazaniem zamiaru działania lub też zastępowaniem działań trudniejszych działaniami łatwiejszymi, a przynoszącymi ten sam lub podobny skutek.

Warunkiem skuteczności demonstrowania potencjalnych możliwości działania jest takie rozeznanie sytuacji i możliwości strony przeciwnej, przy którym ujawnione nasze możliwości i gotowość do działania wystarcza do zastąpienia działań realnych. Przez potencjalizację osiągamy minimalizację interwencji, a tym samym zwiększamy ekonomiczność działania. Przykładem potencjalizacji może być zachowanie się zawodnika na treningu lub rozgrzewce, demonstrującego nieznana technikę, nowy sposób ataku, chwytu, nadzwyczajną sprawność lub kondycję fizyczną / jak np. rekordowe pchnięcie kuli 6 kg imitowanej na kolor kuli 7,257kg na treningu obserwowanym przez rywali /.

Instrumentalizacja działania polega na usprawnianiu działań poprzez dobór i zastosowanie lepszych instrumentów, narzędzi, przyborów, maszyn i urządzeń zmniejszających wysiłek fizyczny bądź umysłowy w działaniu.

Przykładami instrumentalizacji w kulturze fizycznej jest zastępowanie przestarzałych, niefunkcjonalnych i zawodnych instrumentów nowoczesnymi aparatami pomiarowo diagnostycznymi ułatwiającymi i przyspieszającymi pomiar i ocenę parametrów psychofizycznych organizmu. Innym przykładem może być stosowanie nowoczesnych środków obserwacji funkcjonowania organizmu sportowca w treningu, stop testery, systemy łączności, stosowanie ulepszonego sprzętu, przyborów i urządzeń itd.

Rozwinięciem instrumentalizacji jest automatyzacja umożliwiająca usprawnianie działalności poprzez wprowadzanie automatów zastępujących pracę człowieka.

Przykładem może być automatyzacja systemu rejestracji obciążeń treningowych, automatyzacja sterowania diagnostyką i projektowaniem programów zajęć rekreacyjno treningowych itp. Automatyzacja działań w sporcie jest bardziej widoczna w obsłudze funkcjonowania obiektów sportowych / automatyczne linie sterowania temperaturą, wilgotnością, oświetleniem, składem powietrza itp, automatyzacja systemów rejestracji, rezerwacji i obsługi widza itp./.

Machinalizacja działania, jako forma minimalizacji interwencji polega na zastępowaniu czynów świadomych działaniami o mniejszym udziale świadomości.

Odzyskana niejako część świadomości może być wówczas przeniesiona na inne, równoległe pasma działań realizowane przez podmiot. Zmniejszanie świadomości podmiotu działającego możliwe jest głównie poprzez dążenie do „ machinalnego wykonywania ruchów wyuczonych `', nabywania wprawy poprzez trenowanie cech psycho- motorycznych. Machinalne, niejako automatyczne sterowanie ruchami i czynnościami możliwe jest poprzez zastąpienie działań sterowanych działaniami wykonywanymi podświadomie np. kozłowanie piłki bez koncentracji uwagi / świadomości / na piłce, dłoni, podłożu  i przeciwnikach. Tzw. odzyskana rezerwa świadomości może być wówczas skierowana na poszukiwanie najlepszego wariantu taktycznego, dążenie do najlepszego ustawienia się wobec graczy drużyny przeciwnej itp., co w efekcie pozwala na dalsze usprawnianie działania.

Koncentracja sił - zabezpieczenie wszystkich kierunków działania.

Koncentracja sił jest dyrektywą zalecającą usprawnianie poprzez oddziaływanie na jeden lub małą liczbę elementów, oraz skoncentrowanie sił i  środków na wybranym polu działania, kumulację działań w odniesieniu do wspólnego ich celu. Zgodnie z prawem sformułowanym przez teorię organizacji koncentracja oznacza gromadzenie wykonawców jednakowych prac, aparatury i środków w jednym miejscu oraz tworzenie z rozproszonych stanowisk pracy jednego działu, co usprawnia funkcjonowanie instytucji. Koncentracja sprzyja obniżaniu kosztów produkcji, zwiększaniu możliwości wprowadzania nowoczesnych rozwiązań, oraz daleko posuniętej specjalizacji. Przejawem koncentracji w sporcie może być np. koncentracja działalności szkoleniowej klubu na wybranej dyscyplinie lub wybranej kategorii wiekowej, koncentracja na udziale w określonym systemie imprez sportowych. Innym przykładem koncentracji może być w taktyce walki sportowej obrona `' strefą `

Dyrektywa zabezpieczenia wszystkich kierunków działania jest przeciwieństwem koncentracji sił. Oznacza możliwość usprawniania poprzez ukierunkowanie działań na różnorodne cele, zabezpieczenie wszystkich bądź różnych kierunków działania. Metoda ta stwarza warunki do większej operatywności w działaniu na rzecz poszczególnych pionów działów, w zależności od nieprzewidzianych sytuacji, kierunków zagrożeń, szans i możliwości działania. Przykładem dyrektywy w sporcie jest np. strategia obrony systemem krycia „każdy swego `', uczestnictwo szkoły we wszelkich możliwych systemach współzawodnictwa sportowego, wszechstronne przygotowanie zespołu sportowego itp.

Przedstawione dyrektywy prakseologiczne pełnią rolę najbardziej ogólnych metod usprawniania działań istniejących oraz projektowania nowych zadań i całości organizacji . Wszelkie metody i techniki szczegółowe dotyczące usprawniania i projektowania działań w różnych dziedzinach życia wywodzą się lub dają się sprowadzić do wymienionych ogólnych dyrektyw prakseologicznych. To z nich dają się wyprowadzić dyrektywy, reguły i zasady w biznesie, leczeniu, wychowywaniu, sądownictwie, kulturze , administracji , produkcji , wypoczynku itd. Dyrektywy nie są bynajmniej sztywnymi regułami. Stanowią jedynie ogólne wytyczne i kierunki usprawnień które wymagają `' przełożenia `' do zróżnicowanych warunków działania.

Przedstawione terminy służące do opisu, oceny oraz usprawniania działań

stanowią podstawę rozróżniania określonych cyklów, faz, etapów doskonalenia i projektowania działań co ogólnie i potocznie nazywany organizowaniem .

2.4 CYKL DZIAŁANIA ZORGANIZOWANEGO

Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju i postępu są potrzeby ludzkie oraz dążenie do ich zaspokajania najmniejszym kosztem, co min. doprowadziło do podziału pracy, specjalizacji oraz współdziałania jednostek. Stosowanie skutecznych sposobów działania, prowadzących najprostszą drogą do celu przy minimum nakładów i wysiłku jest bardziej cechą nabytą, niż wrodzoną. Zdolność tą osiągamy głównie poprzez obserwację, nabywanie wprawy i doświadczenie. Przyspieszeniem nabywania powyższej cechy jest uczenie się, wychowywanie i nauczanie sposobów działania w oparciu o najlepsze sposoby oraz wzory .

Podstawą nowoczesnej metodologii organizowania było wykorzystanie doświadczeń tayloryzmu do opracowania tzw. ogólnej metody organizowania przez H. Le Chateliera pod nazwą cyklu działania zorganizowanego . Metoda ta była upraszczana, rozbudowywana i adaptowana przez wielu teoretyków w zależności od potrzeb i dziedziny zastosowań. We wszystkich adaptacjach można wyróżnić minimum trzy etapy działania : przygotowania, realizacji i kontroli, uszczegóławiane przez odpowiednie kroki i sekwencje. Rozwiązywanie problemów zaliczanych do poszczególnych faz wymaga stosowania odpowiednich metod, technik i sposobów organizatorskich. Najbardziej ogólną i najczęściej stosowaną metodą usprawniania i organizowania działań jest metoda analizy i diagnozy organizacyjnej, która stanowi nowoczesne rozwinięcie klasycznego cyklu działania zorganizowanego.

Pierwotną wersję pięcioetapowego cyklu działania zorganizowanego przedstawił L. Chatelier jako zasadę stopniowego doskonalenia, podkreślając przy tym cykliczność przechodzenia od etapu końcowego do pierwszego oraz poprzedzania etapu początkowego etapem końcowym. W ramach wymienionego cyklu [ ryc. 3 ] , L. Chatelier wymienił następujące etapy :

1. postawienie jasnego i ściśle określonego celu ;

2. zbadanie środków i warunków niezbędnych do jego osiągnięcia ;

3. przygotowanie tych środków i warunków ;

4. urzeczywistnienie, czyli wykonanie zamierzonych czynności stosownie do

powziętego planu ;

5. kontrola otrzymanych wyników i refleksja .

Cykl działania może być formułowany zależnie od potrzeb ,stopnia szczegółowości oraz specyfiki zastosowań. Jak stwierdza T. Pszczołowski etapów nie powinno być mniej niż trzy, ponieważ jest to zestaw pierwotny skonstruowany na podstawie potocznego podziału czasu na przyszłość /etap przygotowania i diagnozy /, teraźniejszość / realizacja /, oraz przeszłość / etap oceny i kontroli /.

Etap I . Określenie celu działania.

Warunkiem określania celów jest rozpoznawanie potrzeb i ocena skutków ich zaspokojenia lub niezaspokojenia na tle innych aktualnych i przyszłych potrzeb. Oznacza to konieczność prognozowania skutków wyboru celów poprzez rzutowanie ich w przyszłość. Diagnoza powinna ustalić min. priorytet potrzeb, kolejność ich zaspokojenia na tle innych potrzeb systemu jak również skutki ich niezaspokojenia lub zaspokojenie poprzez rozwiązania alternatywne. Opracowanie rozmaitych wariantów zaspokojenia określonej potrzeby powinno doprowadzić do wyboru jednej z alternatyw za przyszły cel działania. Za cel działania powinno wybierać się tylko takie rzeczy lub procesy które z dużym prawdopodobieństwem mogą być osiągnięte w określonych warunkach technicznych i społecznych. Cel powinien być sformułowany na tyle ogólnie by można było rozważać sposoby jego realizacji oraz ułożyć plan działania, i na tyle szczegółowo, aby zostały w nim ujęte jedynie cechy istotne z uwagi na potrzebę, która ma być w jego wyniku zaspokojona. W procesie formułowania cel*w należy przestrzegać także takich zasad jak zasada internacjonalizacji celów tj, łączenia celów indywidualnych członków zespołu z celami systemu jak również zasada wyodrębniania celu głównego od celów ubocznych i pośrednich oraz zasada niesprzeczności celów. Wybierać można tylko cele uważane za niesprzeczne  wewnętrznie i osiągalne. Cele lub zadania powinny opisywać konkretne rezultaty lub stany jakie mamy osiągnąć. Od stopnia konkretyzacji i stopniowalności zależy zarówno planowanie środków i zasobów jak również konkretność i jednoznaczność oceny osiągniętych rezultatów. Jakie cele - takie plany i takie działania. Cele zawsze muszą określać: CO ?, GDZIE ? i  KIEDY ? ; inaczej mówiąc co ma być zrealizowane ; gdzie ma być wykonane oraz w jakim terminie lub okresie cel ma być osiągnięty.

Cel działania jest to przyszły stan rzeczy lub procesu, człowieka lub grupy, który ma być wytworzony lub zachowany w  okre*lonym czasie i miejscu po to by zaspokajał określone potrzeby zgodnie z posiadanym wyobrażeniem [ CO ?, GDZIE?, KIEDY ? ] .

Cel indywidualny jest to stan rzeczy lub procesu do którego dąży każdy z uczestników organizacji za względu na swoje indywidualne potrzeby i aspiracje.

Celem organizacji nazywamy formalnie ustalone i przewidywane do zrealizowania zamierzenia wynikające z potrzeb społeczno gospodarczych otoczenia zewnętrznego w jakim dana organizacja działa.

Środkiem nazywamy zdarzenie umyślne w postaci zmiany stanu lub rzeczy warunkujące osiągnięcie celu końcowego /głównego / np. środkiem do ustanowienia rekordu życiowego może być poprawa szybkości i odporności psychicznej.

Zadaniem jest wyodrębniona przedmiotowo, podmiotowo, przestrzennie, czasowo i na ogół też proceduralnie część celu przewidziana do wykonania w ustalonym okresie lub terminie mieszczącym się w przedziale czasu przewidzianym na osiągnięcie tego celu. Wg. J.Zieleniewskiego zadanie jest to cel zadany przez zleceniodawcę, osobę trzecią np. prezesa, organizację nadrzędna itp.

Zadaniem nazywamy szczegółowo określone zdarzenie określające sposób i zakres realizacji celów szczegółowych. Np. Poprawę szybkości należy uzyskać poprzez:

1. doskonalenie startu niskiego; 2. poprawę reakcji startowej; 3. zwiększenie częstotliwości ruchów; 4.Doskonalenie koordynacji ramion poprzez właściwie dobrane ćwiczenia, w okresie bezpośredniego przygotowania startowego.

Zadania mogą być dzielone na środki, sposoby, procedury operacje, oraz czynności ogólne i szczegółowe.

Etap II . Analiza środków i warunków

Drugim w kolejności etapem cyklu działania zorganizowanego jest analiza środków i warunków `' niezbędnych dla osiągnięcia celu. Często, określa się go jako planowanie środków. Określeń procesu planowania jest wbrew pozorom stosunkowo mało. Np. wg. J. Zieleniewskiego planowanie jest obmyślaniem sposobu działania, dostosowanego do ustalonego celu i przewidywanych

okoliczności, w których przyjdzie działać. Zdaniem L. R. Bittela plany stanowią ścieżki `' mapy drogowe `', którymi należy dążyć do wypełnienia misji i  celów organizacji. Wg. R. A . Webbera planowanie stanowi próbę antycypowania przyszłości i obrony przed niebezpieczeństwem zmian, z których istoty ludzkie tak silnie zdają sobie sprawę ze względu na swoje poczucie czasu. W dużym uproszczeniu można stwierdzić iż planowanie jest obroną przed niepewnością. Wg. uogólnionych definicji prakseologicznych można stwierdzić, iż planowanie jest to wybór i obmyślanie najlepszego sposobu realizacji celu w określonym czasie przez określonych wykonawców. Najważniejszą funkcją planów wydaje się być ograniczanie niepewności w stosunku do działań podejmowanych w przyszłości. Do zakresu odpowiedzi na pytania określające cele działania: co?, gdzie?, kiedy? w  planowaniu dodajemy JAK ?, oraz KTO ? Powyższe pytania zdaniem Bittela stanowią listę sprawdzającą kompletność planów działania.

Początkową - wyjściową zasadą planowania w osiąganiu celów i potrzeb jest poznanie stosowanych w praktyce sposobów osiągania danego celu oraz związanych z nimi okoliczności i doświadczeń. Podglądanie i obserwacja konkurencji pozwala na analizę działań, ich skutków oraz okoliczności. Informacja typu jak działa konkurencja pozwala na unikanie kosztownych badań wstępnych oraz pozwala na unikanie błędów jakie popełnili inni. Sposobem pewniejszym pozwalającym na poznanie najlepszych sposobów realizacji określonych lub podobnych celów jest analiza opracowań teoretycznych oraz ewentualne prowadzenie badań wstępnych. Wybór najlepszego sposobu działania poprzedza jedna z zasad planistycznych, która głosi, iż należy ustalić przewidywany stan warunków realizacji celu, jak również przewidywany stan środków, przedmiotów i możliwości doboru wykonawców do realizacji celu. Zasada powyższa dotyczy konieczności przeprowadzenia analizy otoczenia zewnętrznego [ szanse i zagrożenia ] oraz silnych i słabych stron naszej organizacji jakie wystąpią, jakich należy się spodziewać w czasie planowanej realizacji celu. Przewidywanie stanu przyszłego, prognozowanie warunków zewnętrznych i wewnętrznych pozwala na możność stosowania drugiej zasady planistycznej tj. wyboru najbardziej racjonalnego sposobu działania, który będzie najlepiej dostosowany do założonych warunków, środków, kwalifikacji wykonawców i charakterystyki przedmiotu działania. Wybór sposobu działania jednego z pośród kilku wariantów i sposobów realizacji celu jest decyzją umożliwiającą opracowanie planu działania. Jedną z najbardziej uniwersalnych zasad budowy planu jest podział całego procesu realizacji na węższe odcinki [według wybranego sposobu realizacji], odcinków na węższe ogniwa np. czynności i operacje / porównaj z drugim prawiłem kartezjańskim cyt. w dyrektywach sprawnego działania /. Przykładem stosowania wymienionego prawidła i zasady planistycznej jest np. podział nie tylko na zadania ale wprowadzenie podziału rozdzielenia logicznych kolejności następstw czynności od czasu ich realizowania stosowanych w technikach planowania sieciowego. Generalną wykładnią omawianej zasady jest to, aby plan opierał się na możliwie najwęższych ogniwach, a ogniwa te miały określoną charakterystykę czasowo przestrzenną. Kolejną zasadą planowania jest zalecenie łączenia wyodrębnionych ogniw procesu w jedno zorganizowane działanie poprzez ustalenie zależności przyczynowo skutkowych / która czynność wcześniej a która później lub inaczej czynności poprzedzających i bezpośrednio po sobie następujących / oraz terminów rozpoczęcia i zakończenia poszczególnych czynności jak też i całego procesu. Stosowanie zasady określania optymalnych i racjonalnych kryteriów oceny całości działania jak też jego elementów składowych ułatwia nie tylko proces oceny i kontroli ale także pozwala na poszukiwanie alternatywnych rozwiązań przed jak i w czasie realizacji przedsięwzięcia. Zasada łączenia ogniw w jedno całe i zorganizowane działanie w sytuacji działań złożonych i opartych na współdziałaniu osób, prowadzi do konieczności określania organu kierującego całością realizacji planu.

ETAPY PLANOWANIA

Na podstawie uogólnienia różnych podejść oraz zasad planowania wg. L. R. Bittla można wymienić następujące etapy planowania :

1. Określenie celów. Cel najprostszego elementu planu lub projektu powinien być zgodny z  celami przedsięwzięcia. Sformułowania celów powinny odpowiadać na pytania: CO ? GDZIE ?, KIEDY ?.

2. Ocena sytuacji. Przed wyborem najlepszych sposobów realizacji celu koniecznym jest ocenienie wszystkich uwarunkowań mogących mieć wpływ na wybór sposobów działania. Ocena środowiska zewnętrznego polega na wychwyceniu i określeniu szans i zagrożeń. Powinna pozwolić także na określenie mocnych i słabych stron instytucji.

3. Ustalanie procedury. Plan powinien obejmować nie tylko zadania i czynności do wykonania, ale także metody i sposoby ich realizacji oraz porządek kolejności ich wykonywania. Każda czynność i operacja powinna być określona terminem jej rozpoczęcia i zakończenia oraz przypisana osobie odpowiedzialnej za jej wykonanie.

4. Ustalenie harmonogramu realizacji. W wcześniej wymienionych etapach określanie terminów miało charakter ogólny np. przy określaniu celów lub cząstkowy przy opracowaniu procedur oddzielnych czynności działania. Zestawienie czasów trwania w odpowiedni rodzaj harmonogramu może termin końcowy wydłużyć w przypadku zastosowania harmonogramu etapowego lub skrócić nawet o połowę w przypadku zastosowania harmonogramów zazębiających lub równoległych sieciowych.

5. Przypisanie odpowiedzialności. Określone osoby - wykonawcy powinni mieć określone obowiązki, uprawnienia i kompetencje, to znaczy powinni mieć określoną odpowiedzialność, władzę, i kontrolę nad planami i zasobami oraz ponosić odpowiedzialność za rezultaty końcowe. Podobne zakresy kompetencji powinny być określone dla każdej czynności planu.

6. Sprawdzenie planu z punktu widzenia wykonalności, kosztów i dodatkowych charakterystyk, cech dobrego planu. Czynnikami najbardziej ograniczającymi doskonałe plany są ich koszty oraz czas i zasoby ludzkie, czyli wykonawcy. Ocena preparowanego planu z uwagi na poszczególne charakterystyki pozwala na akceptację projektu planu albo zmusza do dalszego poszukiwania skuteczniejszych sposobów realizacji celu, np. poprzez poszukiwanie substytutów pozwalających na realizację celu. W skrajnych przypadkach może doprowadzić do rezygnacji z celu lub jego przepracowania, redukcji itp.

Dobry idealny plan powinien być: 1. celowy, 2. wykonalny, 3. teoretycznie i praktycznie konsekwentny, 4. operatywny, zrozumiały i komunikatywny, 5. racjonalny tj. oparty na rzetelnej wiedzy i informacjach, 6. elastyczny tj. pozwalający na ewentualne wprowadzanie korekt, 7. optymalny szczegółowo tj.. nie za szczegółowy ani nie za ogólny, 8. terminowy, czyli czasowo określony, 10. kompletny tj. zupełny obejmujący całość zagadnienia w sposób nie budzący wątpliwości.

ETAP III . PRZYGOTOWANIE ŚRODKÓW I WARUNKÓW

Punktem wyjścia trzeciego etapu cyklu działania zorganizowanego jest opracowany i przyjęty plan lub inaczej podjęta decyzja o jego realizacji. W ramach czynności przygotowawczych do realizacji zaplanowanego działania zalicza się czynności dot.:

- formalnego i faktycznego pozyskania wykonawców,

- przekazania wykonawcom zleceń, informacji, instrukcji oraz pełnomocnictw,

• zespolenia środków osobowych i materialnych poprzez tworzenie struktur

• statycznych i dynamicznych, kanałów łączności i przekazu informacji,

formalnego i faktycznego pozyskania środków i warunków,

• przeprowadzenia niezbędnych szkoleń, przygotowań, prób, testów środków,

narzędzi itp,

- przeprowadzenie oceny i kontroli stanu końcowego przygotowań do realizacji

celu działania

ETAP IV. URZECZYWISTNIENIE ZAMIERZONYCH CZYNNOŚCI

W ramach tego etapu główną czynnością jest wykonywanie działań zgodnie z planem i założonym celem w oparciu o wcześniej ustalone kryteria oceny poszczególnych elementów i czynności składających się na całość przedsięwzięcia. Do powyższego etapu działania zaliczyć możemy także następujące czynności:

- potwierdzenie aktualności celu,

- sprawdzenie stanu gotowości do działania,

- sprawdzenie kanałów zasileniowych,

- rozpoczęcie realizacji celu zgodnie z przyjętym planem,

- kontrola kolejności operacji,

- kontrola terminowości rozpoczęcia i zakończenia poszczególnych operacji

- kontrola jakościowo ilościowa realizacji poszczególnych operacji i zadań,

- kontrola kosztów poszczególnych operacji i zadań,

- ocena i kontrola stanu gotowości do działania,

• podejmowanie decyzji oraz koordynacja działań w przypadku konieczności

zmian planu lub jego fragmentów

Etap V. OCENA I KONTROLA WYNIKÓW DZIAŁANIA

Kontrolowanie jest funkcją zamykającą i sterującą wszystkie etapy kręgu

cyklu zarządzania. W procesie kontrolowania wyznacza się normy na podstawie których ocenia się postępy, dokonując porównań i korekt . Kontrola może być sprawowana przed działaniem, po działaniu lub w trakcie każdego etapu. Jest najbardziej efektywną wówczas gdy jest stosowana w strategicznych punktach oraz w odpowiednim czasie.

Z pośród znanych określeń kontroli jako najbardziej charakterystyczne można wymienić następujące :

Kontrola w zarządzaniu jest systematycznym wysiłkiem podjętym w celu ustanowienia norm działania, porównaniu ich z czynionymi postępami oraz podejmowaniu działań korekcyjnych, gdy jest to potrzebne, by zbliżyć wyniki do planów i oczekiwań. / L. R. Bittel /.

Wg. Roberta J. Mocklera kontrola kierownicza jest systematycznym działaniem na rzecz ustanowienia norm efektywności przy planowanych celach, zaprojektowania informacyjnych sprzężeń zwrotnych, porównania rzeczywistej efektywności z wyznaczonymi normami, ustalania odchyleń i pomiaru ich znaczenia oraz podejmowania wszelkich kroków potrzebnych do zapewnienia, by wszystkie zasoby były wykorzystane najskuteczniej i najsprawniej do osiągania jego celów.

Na podstawie analizy definicji i zróżnicowanych  poglądów teoretyków można przedstawić następujące fazy procesu kontroli odnoszące się do poszczególnych etapów działania tj. preparacji, realizacji oraz oceny zakończonego działania :

1. Opis i charakterystyka działania umożliwiająca określenie jego obszarów

i strategicznych punktów efektywności.

2. Opracowanie systemu kontroli działania, norm i metod pomiaru efektywności.

3. Pomiar efektywności.

4. Porównanie wyników z normami.

5. Ocena końcowa, podjęcie decyzji o korektach, wnioskach motywacyjnych.

W różnych sytuacjach termin kontrola jest wieloznacznie pojmowany i interpretowany. Określeniami pochodnymi lub bezpośrednio związanymi są np. samokontrola, controling., oceniania, mierzenie i porównywanie, sterowanie, monitorowanie, inwigilowanie, regulowanie, nadzorowanie, hospitowanie, inspekcjonowanie, wizytowanie, sprawdzanie itp.

Przyczyną zróżnicowania definicji pojęcia kontrola jest:

• zawężanie terminu do wybranej fazy w oderwaniu od funkcji czasu,

- wybiórcze, izolowane i statyczne utożsamianie kontroli jako finalnego etapu działania zorganizowanego / bez konieczności jego postrzegania w sposób kompleksowy jako elementu cyklu działania zorganizowanego w którym etap ostatni może być rozpatrywany jako pierwszy /.

Cykl organizacyjny stanowi typowy schemat złożonych działań powtarzalnych, nazwany przez Le Chateliera zasadą stopniowego doskonalenie, najogólniej przedstawia drogę postępu w produkcji i usługach. Jako pochodna każdego logicznego działania znajduje także zastosowanie w badaniach naukowych, gdzie sprowadza się do sformułowania hipotezy naukowej, eksperymentowania, analizy wyników eksperymentu, oceny efektów, przedstawienia zweryfikowanej hipotezy i jej wprowadzenia w życie.

Rozbudowany i uzupełniony cykl działania zorganizowanego stanowi podstawę tzw. podejścia diagnostycznego do tworzenia i racjonalizowania organizacji. Zarówno cykl organizacyjny jak i prawidła metody kartezjańskiej

uznaje się i współcześnie za uniwersalne w racjonalizowaniu i projektowaniu nowych systemów. Za podstawowe podejścia w tworzeniu `'rzeczy zorganizowanej'' w literaturze światowej zdaniem Z. Mikołajczyk uznaje się metodę analityczną i syntetyczną.

Analiza działania jest ogólną metoda działania polegającą na otrzymywaniu wytworu poprzez rozłożenie pewnej całości na drobniejsze elementy. Stosując metodę analizy w usprawnianiu pracy dochodzi się do elementarnych ruchów roboczych, które zostają poddawane ocenie i usprawnianiu.

Wg. Z .Mikołajczyk podstawą tworzenia i usprawniania organizacji metodą analityczną / diagnostyczną / jest szczegółowa analiza elementów składowych istniejącego systemu. Opiera się ona na zebraniu i zarejestrowaniu charakterystycznych cech dotychczasowego rozwiązania organizacyjnego. Stan dotychczasowy jest punktem wyjścia przyszłego projektu, a główne usprawnienie polega na racjonalizacji, optymalizacji i rozwiązywaniu problemów dewiacyjnych / odchyleń od normy /. Podstawy tej metody zostały sformułowane przez Rene Descartes w 1638 r., określane powszechnie jako tzw. `' drugie prawidło kartezjańskie `' które nakazywało ... aby dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek, na ile by się dało i na ile byłaby potrzeba, dla najlepszego ich rozwiązywania `'. Dopóki nie wiemy dokładnie wszystkiego na temat tego jak jest, nie powinniśmy projektować i wprowadzać zmian.

Metoda diagnostyczna bazuje na przekonaniu , że organizację dotychczas funkcjonującego systemu można usprawnić tylko w drodze identyfikacji , diagnozy i oceny stanu istniejącego , wykryciu wszelkich dysfunkcji oraz zaprojektowaniu i wdrożeniu usprawnień.

Procedurę metody diagnostycznej można przedstawić w formie następujących etapów :

1. Określenie celu i przedmiotu badania / co i po co badać ?/,

2. Rejestracja stanu istniejącego w aspekcie celu , materiału, wytworu, kolejności miejsca, sprzętu, sposobu, wykonawców / gromadzenie i opis faktów /,

3. Krytyczna i konstruktywna analiza stanu istniejącego. / Diagnoza przyczynowa dlaczego tak jest ? Co funkcjonuje dobrze, a co nie , ustalanie mocnych i słabych stron /,

4. Projektowanie wariantów rozwiązań na drodze eliminacji , zamiany, łączenia, dzielenia, upraszczania / Jak może być lepiej ? / ,

5. Wybór wariantu optymalnego / Jak być powinno ? /,

6. Przygotowanie warunków do wdrożenia nowego rozwiązania organizacyjnego.

7. Kontrola realizacji i analiza efektów / Jakie dodatkowe efekty można uzyskać po wdrożeniu nowego rozwiązania ? /.

Podstawowym mankamentem metody diagnostycznej jest budowa i projektowanie organizacji jedynie na podstawie przeszłości i terażniejszości. Przyjęcie za punkt wyjścia analizy stanu istniejącego nie pozwala na oderwanie się od przeszłości i projektowania organizacji dla nowych warunków i przyszłościowych sytuacji . Dla tworzenia modeli przyszłościowych organizacji bardziej odpowiednia jest metoda prognostyczna / syntetyczna /.

W metodzie syntetycznej - prognostycznej odpowiadającej trzeciemu prawidłu Kartezjusza punktem wyjścia jest koncepcja nowego systemu idealnego, najczęściej całkowicie różniącego się od istniejących, wskazująca perspektywiczne rozwiązanie problemów twórczych. Pomijając etapy wstępne bierze się pod uwagę cele i funkcje nowego systemu. Zbieranie informacji uzasadnia się jedynie jako potwierdzenie możliwości realizacji po wcześniej przyjętej koncepcji rozwiązania problemu .

Podstawą metody prognostycznej jest przekonanie , że dokonanie istotnego usprawnienia organizacji jest możliwe jedynie w oderwaniu od istniejących rozwiązań, które obciążają psychicznie organizatora, a przez to rzutują ograniczająco na projektowany system i nie pozwalają na nowatorskie spojrzenie.

Tryb procedury projektowania metodą prognostyczną można wg. H. Bienioka przedstawić następująco :

1. Określenie celów i funkcji systemu oraz zadań z nich wynikajacych,

2. Opracowanie koncepcji systemu idealnego,

3. Zbieranie informacji o rzeczywistych warunkach, barierach i ograniczeniach wdrożenia systemu idealnego,

4. Projektowanie wariantów rozwiązań kompromisowych, poprzez modyfikację i wymianę elementów nierealnych,

5. Wybór wariantu optymalnego,

6. Szczegółowe zaprojektowanie systemu,

7. Analiza, weryfikacja i korekta składników projektu,

8. Sprawdzanie , testowanie i ewentualne wnoszenie poprawek,

9. Wdrażanie instalowanie systemu / rozwiązania /,

10. Kontrola funkcjonowania oraz analiza efektów .

W projektowaniu nowych systemów i działań zorganizowanych realizowanych zarówno przy pomocy metody diagnostycznej lub prognostycznej niezbędnym jest stosowanie adekwatnych metod, technik i sposobów odnoszących się zarówno do badania jak też organizowania i usprawniania działalności . Umiejętność ich doboru oraz zastosowania w odpowiednim czasie i miejscu świadczy o mistrzostwie w każdej profesji i dziedzinie działalności człowieka.

LITERATURA

1.Bieniok H i zespół. : Metody sprawnego zarzadzania .Warszawa 1997.Placet.

2. Bittel R.L.: Krótki kurs zarządzania.Warszawa 1994.PWN

3. Encyklopedia organizacji i zarządzania. Warszawa 1981.PWN.

4. Kotarbiński T.: Traktat o dobrej robocie. Warszawa 1965. Ossolineum.

5. Kotler F.: Marketing, analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola. Warszawa 1994.Gebethner i Ska.

6. Łasiński G.: Prakseologiczno systemowe podstawy badania i usprawniania treningu sportowego. Wrocław 1988. AWF.

8. Martyniak Z .: Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1986. K i W .

9. Mikołajczyk Z .: Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania. Warszawa 1994. PWN.

10. Penc J.: Motywowanie w zarządzaniu. Kraków 1996. Wyd.Prof.Szkoły Biznesu.

11. Pszczołowski T.: Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Warszawa 1978. Ossolineum.

12. Ryszkowski W .: Prakseologiczne oceny i dyrektywy sprawnego działania. W : Materiały do zajęć z organizacji i zarządzania w akademiach wychowania fizycznego. Warszawa 1988. AWF.

13.Stoner J., Wankel Ch.: Kierowanie. Warszawa 1994. PWE

14. Teoria organizacji i zarządzania. Praca zbiorowa pod red.J.Kurnala. Warszawa 1981.PWE..

15. Webber R.A .: Zasady zarządzania organizacjami. Warszawa 1984. PWE.

16. Zieleniewski J.: Organizacja i zarządzanie. Warszawa 1981. PWN

Spis rycin :

Ryc. 1. . Prakseologiczny model działalności . / do str. /

Ryc. 2. Schemat graficzny prakseologii / do str. /

Ryc. 3. Cykl działania zorganizowanego / do str. 14 /

SPIS TREŚCI

1. Elementy działania zorganizowanego

2. Podstawowe pojęcia prakseologiczne stosowane do opisu działania

4. Prakseologiczne kryteria oceny wyników działania

5. Dyrektywy jako prakseologiczne metody usprawniania działania

zorganizowanego.

6. Organizowanie działań wg cyklu działania zorganizowanego

6.1. Określanie celu działania

6.2. Planowanie realizacji celu działania

6.3. Przygotowanie realizacji celu

6.4. Realizacja celu

6.5. Ocena i kontrola wyniku działania

Efektywność szkolenia sportowego

1. Efektywność prakseologiczna.

Prakseologia jest nauką o sprawnym działaniu, nazywaną często gramatyką czynu lub metodologią ogólną.

Według T. Pszczołowskiego [1978] najbardziej trafnym terminem określającym prakseologię, jest poniższa definicja:

„Prakseologia jest nauką o sprawnym działaniu, zajmującą się poszukiwaniem najszerszych uogólnień odnoszących się do wszelkich form świadomego i celowego działania rozpatrywanego ze względu na sprawność, konstruującą i uzasadniającą dyrektywy praktyczne dotyczące wzmagania sprawności i unikania niesprawności w działaniu".

Prakseologia poszukuje najszerszych uogólnień odnoszących się do wszelkich form świadomego i celowego działania rozpatrywanego ze względu na sprawność; konstruuje i uzasadnia dyrektywy praktyczne, tj. nakazy i zakazy oraz zalecenia i przestrogi dotyczące wzmagania sprawności i unikania niesprawności w działaniu; wypracowuje system pojęć niezbędnych lub swoiście przydatnych dla tych konstrukcji; zmierza do ujęcia ich w system dedukcyjny i do sformalizowania twierdzeń. Zadaniem prakseologii jest m.in. naukowe badanie warunków sprawności działań. W związku z tym zajmuje się ona typologią działań, połączonej z dociekaniem przyczyn ich powodzeń i niepowodzeń.

Tadeusz Kotarbiński umiejscawia ją wśród nauk filozoficznych, w etyce i logice. Prakseologia w logice określana jest jako metodologia ogólna, natomiast w naukach o organizacji i zarządzaniu występuje jako ogólna teoria organizacji: zajmuje się świadomą i umyślną działalnością człowieka, z punktu widzenia jej skuteczności. Aby osiągnąć pożądany stan skutecznej działalności, dąży się do wyznaczonego celu, będącego zamierzonym stanem rzeczy lub zdarzeń.

Prakseolodzy zastanawiają się nad tym czym jest proces działania realizowany przez sprawcę - podmiot działający, czyli osobę której impuls dowolny był przyczyną zdarzenia. Można określić, że jest to splot lub pasmo zdarzeń permutacyjnych, przebiegających w czasie, ujmowanych jako całość ze względu na jakieś wyróżnione cechy.

W procesie pracy (który zawiera dodatkowo element celowości), człowiek o określonych i odpowiednich właściwościach fizycznych i psychicznych oraz przygotowaniu teoretycznym i praktycznym oddziaływuje na materiał wyjściowy przetwarzając go w rezultat końcowy - dzieło. Z definicji procesu pracy wynika, iż w działaniu niezbędna jest wiedza ogólna sprawcy, jak też i umiejętności i zdolności praktyczne jej wykorzystania. Zdefiniowanie i charakterystyka procesu ułatwiają dalszą analizę lub projektowanie działania, które może być ukierunkowane na produkcję, usługę, naukę, kulturę itp. Przed przystąpieniem do działania sprawca jako podmiot działający świadomie podejmuje decyzję o działaniu i jego zamierzonym celu wynikającym z uświadomionych i nieuświadomionych potrzeb. Cele i zadania mogą być formułowane samodzielnie przez sprawcę, jak również mogą być formułowane (zlecane) przez przełożonych lub mogą wynikać z wcześniej przyjętych zobowiązań. Cele działania powinny wskazywać zamierzony do osiągnięcia rezultat działania. Do sformułowanych konkretnych celów należy określić i dostosować adekwatne środki działania.

Zatem metodologia prakseologiczna umożliwia naukowe rozwiązywanie problemów praktycznych, uwzględnia zintegrowane działania obejmujące zracjonalizowane metodologicznie wyznaczanie celów i kryteriów działania, dobór środków działania i wyznaczania warunków działania. Zmieniające się w czasie zależności pomiędzy celami, kryteriami, środkami działania i warunkami wyznaczają konieczność systemowego badania tych zależności np. doboru celów i kryteriów ze względu na posiadane środki i warunki, lub poszukiwania warunków dla realizacji celów ze względu na posiadane środki.

Cele i zadania prakseologii zostały przedstawione następująco:

1. WYJAŚNIANIE POJĘĆ I TERMINÓW DOTYCZĄCYCH DZIAŁANIA.

2. FORMUŁOWANIE TWIERDZEŃ DOTYCZĄCYCH DZIAŁANIA.

3. KONSTRUOWANIE NOWYCH TWIERDZEŃ.

4. UZASADNIANIE NOWYCH TWIERDZEŃ

5. SYSTEMATYZACJA TWIERDZEŃ

6. 
   STOSOWANIE TWIERDZEŃ W PRAKTYCZNEJ DZIAŁALNOŚCI

Prakseologicznymi kryteriami oceny działań są tzw. postacie, czyli walory sprawnego działania, do których zalicza się między innymi:

• skuteczność,

• korzystność,

• ekonomiczność,

• prostotę,

• czystość,

• udatność,

• dokładność,

• energiczność,

• spolegliwość,

• racjonalność rzeczową i metodologiczną.

Wymienione postacie sprawnego działania stanowią podstawowy, fundamentalny a zarazem najbardziej pełny zbiór kryteriów oceny działań. W niniejszych rozważaniach skupimy się nad zagadnieniem skuteczności, korzystności, ekonomiczności, prostoty, dokładności, udatności i czystości.

• Skuteczność działania

Skuteczność działań w treningu to oceniana pozytywnie zgodność wyniku z celem. Skuteczność jest podstawowym składnikiem sprawności. Działanie jest skuteczne, jeżeli osiąga się zamierzony cel, umożliwia lub ułatwia jego osiągnięcie. Skuteczność jako podstawowe kryterium oceny działania, jest pojęciem stopniowalnym. W zależności od rodzaju celu występują przypadki działań, które rozpatruje się jako:

• skuteczne albo nieskuteczne - skuteczność niestopniowalna,

• mniej lub bardziej skuteczne - skuteczność stopniowalna.

O stopniowalnej albo niestopniowalnej skuteczności decyduje sformułowanie celu (stopniowalny lub niestopniowalny):

• cele stopniowalne - osiągnąć na mecie jedno z czołowych miejsc, przepłynąć określony dystans z submaksymalną intensywnością, doskonalić reakcje złożoną i prędkość pojedynczego ruchu w treningu szybkości,

• cele niestopniowalne - uzyskać zwycięstwo w walce.

Przy ocenie skuteczności nie bierze się pod uwagę ubytków (np. wydatku energetycznego, zużytego czasu), lecz tylko nabytki (skutki przewidywane jako cele). Wyróżniamy działania skuteczne, częściowo skuteczne, nie­skuteczne, obojętne pod względem skuteczności oraz działania przeciwskuteczne. Dla ułatwienia oceny skuteczności niezbędnym jest wprowadzenie terminu dodatko­wego jakim jest pojęcie progu skuteczności, poniżej którego działanie oceniamy jako nieskuteczne. Próg skuteczności określamy dla każdego działania oddzielnie biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności warunkujące działanie, a przede wszystkim psy­chofizyczne możliwości sprawcy, materiał wyjściowy, stosowane metody i narzędzia, czas i okoliczności realizacji.

• Korzystność działania

Korzystność stanowi cechę działania oznaczonego dodatnio ze względu na przewagę nabytków (skutków, wyniku użytecznego) w różnicy między nabytkami, a ubytkami (kosztami), gdy N-U>0, np. korzystna różnica pomiędzy liczbą rzutów celnych i niecelnych do bramki, zaliczonych i nie zaliczonych skoków, udanych i nieudanych interwencji gracza w grze obronnej. Działanie niekorzystne - mające ocenianą negatywnie różnicę (strata) - występuje, gdy N-U<0. Działanie jest korzystne, gdy cenność nabytków przekracza cenność ubytków - kiedy N>U.

• Ekonomiczność działania

Ekonomiczność to stosunek między nabytkami a ubytkami, w których cenność nabytków jest większa od ubytków, gdy N/U>1; jeżeli przeważają ubytki, gdy N/U<1, występuje nieekonomiczność. Jeżeli nabytki równają się ubytkom, to działanie nazywamy obojętnym z uwagi na ekonomiczność.

Osiąganie wyższego stopnia ekonomiczności nazywamy ekonomizacją działania. Wyróżniamy następujące podstawowe metody ekonomizacji działań: wariant wy­dajnościowy, wariant oszczędnościowy oraz wariant wydajnościowo-oszczędnościowy, tzw. mieszany. Wymienione warianty ekonomizacji są najczęściej spotykanymi w praktyce sposobami usprawniania działalności produkcyjnej jak również nieprodukcyjnej.

Ekonomizacja działania polega na stosowaniu takich sposobów, które zwięk­szają ekonomiczność lub takich, które zmniejszają nieekonomiczność. Sposobów zwiększania ekonomizacji możemy poszukiwać też pośród dalej wymienionych dyrektyw usprawniania działań, z których można przykładowo wymienić zasady podporządkowane minimalizacji interwencji, do których zaliczamy np. inwigilację czystą, instrumentalizację działania, automatyzację, antycypację, kunktację, potencjalizację, machinalizację. Wszystkie z nich są stosowane w praktyce sportowej, np. w taktyce walki sportowej, w nauczaniu, trenowaniu i przygotowaniu do zawo­dów itp.. Ich definicje podane zostaną nieco dalej.

• Prostota działania

Definicja prostoty może stanowić przykład stosowania dyrektyw praktycznych w określaniu zrozumiałych pojęć i definicji. Wg. T. Kotarbińskiego [1955] "pro­stota jest przeciwieństwem zawiłości działania". Sposób działania jest tym prost­szy, im składa się nań mniej czynności i jeśli te czynności są łatwiejsze, łatwiej ze sobą powiązane oraz łatwiejsze jest przejście od jednej czynności do następnej. Przeciwieństwem prostoty jest złożo­ność, która to cecha bywa niekiedy oceniana dodatnio z uwagi na założony cel działania np. w gimnastyce artystycznej bardziej złożony układ ćwiczeń i ewolucji będzie oceniony dodatnio. Kryterium prostoty lub złożoności demonstrowane jest w większości akcji promocyjno - reklamowych nowych produktów jako cecha konkurencyjna i wyróżniająca. Zauważalną jest przy tym tendencja do upraszczania reklamy produktów masowych i tanich oraz tendencja przeciwna w odniesieniu do produktów luksusowych i drogich.

• Dokładność działania

Dokładność jako kryterium oceny działania jest odtworzeniem czegoś w sposób podobny do wzoru, z odpowiednio dopuszczalną w danej sytuacji tolerancją. Tym dokładniej jest wykonane zadanie, im mniej się różni od przyjętego wzoru, modelu. Dokładność jako kryterium oceny działań jest jednym z podstawowych w nauczaniu, wykonywaniu i demonstrowaniu ruchu.

• Udatność działania

Udatność jest to kryterium oceny sprawności działania, które uwzględnia w produkcie i działaniu nie tylko cele główne, ale także występowanie dodatkowych celów ubocznych. Udatność wytworu można określać jako skuteczność ze względu na cele uboczne, które są zharmonizowane i niesprzeczne z celem głównym. Tak, więc z dwóch wytworów o jednakowej jakości z punktu widzenia celu głównego, bardziej udatny będzie ten, który ma więcej cech dodatnich z punktu widzenia ce­lów ubocznych. Bardziej udatnymi, a tym samym efektywnymi będą te zawody sportowe, które nie tylko się odbyły w zaplanowanym terminie i na których zgodnie z celem wyłoniono zwycięzców, ale także uczestniczyło w nich więcej widzów i zawodników, program główny był ciekawy, imprezy towarzyszące atrakcyjne a służby porządkowe zadowolone.

• Czystość działania

Czystość działania jest zarówno cechą działania jak i produktu. Tym większa jest czystość produktu im mniej w nim cech ujemnych, niezgodnych z celem głównym i celami pobocznymi. Analogicznie mówimy o działaniu, że tym jest czystsze, im mniej w nim elementów zbędnych, nie przyczyniających się do realizacji celu lub obniżających wartość osiągniętego celu. Czystość działania jako kryterium oceny działań stosujemy w sy­tuacjach kiedy w działaniu przewidujemy występowanie negatywnych skutków ubocznych. W sporcie stosujemy w ocenach tzw. punkty ujemne za przekroczenie limitu czasu, za zrzutki na zawodach jeździeckich, za ominięcie przeszkody.

Z punktu widzenia prakseologii elementem ściśle powiązanym ze skutecznością działania jest efektywność.

Przez efektywność rozumie się najczęściej określoną relację (stosunek) między uzyskanymi wynikami a nakładami czynników wytwórczych potrzebnymi do uzyskania tych wyników.

Jest ona najbardziej popularnym i powszechnie stosowanym kryterium oceny działalności. Jest także pojęciem częściej stosowanym niż sprawność działania oraz w wielu przypadkach niesłusznie utożsamianym ze skutecznością działania. Można ja traktować jedynie jako synonim skuteczności działania i sprawności. Jednak jest ona pojęciem szerszym od skuteczności, ponieważ działania nieskuteczne mogą być oceniane jako działania efektywne. A jeżeli efektywność znaczy tyle co sprawność w znaczeniu ogólnym (syntetycznym) to zbiorem ocen efektywności działania możemy nazwać zbiór walorów - postaci sprawnego działania spełniających funkcję prakseologicznych miar działania.

W zawiązku z tym oceną efektywności działania stanowić będą kryteria sprawności działania. A działaniem efektywnym możemy nazwać to działanie, które posiada więcej cech - walorów sprawnego działania. Jest to inaczej ogół walorów. Jest to inaczej ogół walorów praktycznych działania - ogół pozytywnie ocenianych jego cech.

Ryc. 2: Schemat kategorii efektywności wg W. Ryszkowskiego.

W oparciu o powyższy model można zaproponować schemat ideowy oceny efektywności szkolenia sportowego. Ponieważ efektywność dotyczy tylko kategorii działań, poszczególne konkretne kryteria, wyprowadzone z postaci sprawnego działania należy odnieść do konkretnych zadań szkoleniowych w klubie sportowym. Zadania te mogą a nawet powinny być zgodne z ogólnymi modelami funkcji organicznych klubu. Propozycja tego rozwiązania zostanie zaprezentowana w dalszej części pracy.

1. Efektywność w działalności sportowej

Przez efektywność rozumie się najczęściej określoną relację (stosunek) między uzyskanymi wynikami a nakładami czynników wytwórczych potrzebnymi do uzyskania tych wyników. Jest to sumaryczna wartość efektów pracy, dodatnia cecha działań.

Pszczołowski pisał:

„Człowiek nigdy nie jest świadomy wszystkich skutków swojej działalności. To znaczy, że sprawca w sensie obiektywnym nie zawsze jest jednocześnie sprawcą w znaczeniu subiektywnym".

Efektywność - dodatnia cecha działań dających jakiś oceniany pozytywnie wynik bez względu na to czy był on zamierzony (działanie skuteczne i efektywne) czy nie zamierzony (działanie efektywne); np. badania naukowe odznaczają się niekiedy efektywnością mimo że cel badawczy w chwili rozpoczęcia jego pracy nie został osiągnięty, ponieważ uzyskał on inne wyniki ocenione pozytywnie.

Jaki jest stosunek pojęcia efektywności do pojęcia skuteczności, więc czy efektywność jest poszczególnym przypadkiem skuteczności, czy nie - bo jeżeli skuteczność to jest tylko stopień osiągnięcia celu, natomiast do skuteczności nie wchodzą skutki pożyteczne , lecz przez cel nie przewidziane, w takim razie efektywność dotyczy przecież nie tylko zamierzonych efektów, ale w ogóle tych , które wypadły w konsekwencji , niezależnie czy je ktoś zamierzył, czy nie zamierzył, o ile tylko wypadły pozytywnie a nie negatywnie.

Idąc w naszych rozważaniach za Tadeuszem Kotarbińskim zwróćmy uwagę na możliwość wyróżnienia trzech następujących zdarzeń tego terminu:

1. Efektywność przedmiotowa, ujawniająca się w wynikach poznawczych badań naukowych; o danym badaniu powiemy w tym przypadku, że jest efektywne, gdy wyniki w nim uzyskane przyczynią się do ogólnego rozwoju nauki;

2. Efektywność społeczna badania ma miejsce wówczas ,gdy uzyskane dzięki niemu rezultaty powodują dodatnie przeobrażenia postaw społecznych, wpływają na humanizacje stosunków między ludzkich, ich moralną sublimacje;

Efektywność ekonomiczno-techniczna badania jest - w przyjętym przez nas znaczeniu -tym większa , im większa wynika z niego pożytek dla technologii i ekonomi.

Do efektywnych zalicza się działania dające wynik oceniany pozytywnie bez względu na to, czy był on zamierzony, czy niezamierzony.

Efektywność, podobnie jak skuteczność, może być stopniowalna lub niestopniowana. W przypadku efektywności niestopniowanej działanie jest efektywne albo nieefektywne; np. z dwóch działań A oraz B działanie A jest efektywne, działanie zaś B nieefektywne, ponieważ działanie A daje wyniki oceniane pozytywne, natomiast działanie B żadnych wyników pozytywnych nie przynosi. Nie bierzemy przy tym pod uwagę liczby i jakości tych wyników pozytywnych - stwierdzamy jedynie ich obecność albo brak. W wypadku efektywności stopniowalnej uwzględniamy liczbę i jakość wyników: z dwóch działań A oraz B bardziej efektywne jest działanie A, jeżeli przynosi więcej wyników ocenianych pozytywnie, a przy tej samej liczbie wyników wówczas, jeżeli ma wyniki cenniejsze.

Efektywność jest zatem oceną działania wydaną ze względu na aktualne potrzeby w czasie. Każde działanie skuteczne jest działaniem efektywnym, lecz nie każde działanie efektywne jest skuteczne.

W działaniach sportowych jest to sytuacja, gdy zawodnik nie zrealizował głównego celu cyklu treningowego, jakim było np. zdobycie tytułu mistrza kraju. Uzyskał jednak znaczące i niespodziewane sukcesy w kilku turniejach międzynarodowych, a cenność tych sukcesów przekroczyła cenność planowanego wcześniej tytułu mistrzowskiego. Działanie sportowca z punktu widzenia głównego celu cyklu nie było skuteczne, ale efektywne.

Innym przykładem jest sytuacja, kiedy kilkuletni proces treningowy biegacza nie przyniósł zamierzonych efektów. Spowodował jednak znaczny rozwój cech psychomotorycznych, umożliwiający zawodnikowi starty i osiąganie sukcesów w dziesięcioboju. Trening będąc nieskuteczny, okazał się efektywny.

W znaczeniu uniwersalnym (analitycznym) efektywność oznacza ocenę każdego z walorów działania z osobna - oddzielnie, o ile było to celem zamierzonym działania. Można utożsamiać skuteczności jako efektywność działania z uwagi na określony cel. Należy jednak dostrzegać niebezpieczeństwo zawężania oceny rzeczywistości wraz ze skutkami posługiwania się taką oceną w przypadku wykorzystywania jej w procesie decydowania i prognozowania.

Wybór kryterium efektywności działania jest uzależniony głównie od obszaru, inaczej zakresu oceny. Jeżeli dotyczy ono oceny osiągniętego rezultatu z zamierzonym celem działania, to efektywność oceniamy w znaczeniu uniwersalnym, biorąc pod uwagę wybraną cechę lub każdą z cech z osobna. Jeżeli obszarem uczynimy strukturę procesu działania wraz z elementami składowymi tegoż procesu ocenianego przez ogół cech, to będziemy mieli do czynienia z oceną efektywności w znaczeniu syntetycznym.

Dla oceny efektywności programów szko­lenia sportowego oprócz kryteriów efektywności takich jak skuteczność, korzystność, ekonomiczność, prostota, udatność, czystość i dokładność należy wyróżnić też elementy składowe - zadania procesu szkolenia sportowego. Dlatego też w strukturze procesu szkolenia sportowego (a także programów) należy oceniać typowe elementy takie jak: nabór i selekcję, nauczanie techniki, taktyki i myślenie, trenowanie cech motorycznych i wolicjonalnych, przygotowanie i udział w zawodach, odnowę biologiczną, farmakologiczną oraz psychiczną, warunki opieki lekarskiej i kontroli bazy szkoleniowej i warunków socjalnych zabezpieczenia finansowego dla realizacji programów oraz, rzecz najważniejsza, ocena sposobów pozyskania odpowiedniej kadry szkoleniowej.

	Postacie sprawnego działania wykorzystywane do projektowania kryteriów efektywności klubów
		Skuteczność	Korzystność	Ekonomiczność	Prostota	Dokładność	Czystość	Udatność
Nabór i selekcja
Nauczanie
Trenowanie
Badania lekarskie
Przygotowanie do zawodów
Odnowa biologiczna
Baza sprzętowa

Ryc. 3: Struktura efektywności ocenianego klubu sportowego. Opracowanie własne na podstawie koncepcji W. Ryszkowskiego.

Ocena efektywności programów szkolenia sportowego (jako całości) może i powinna być prowadzona poprzez wykorzystanie prakseologii kryteriów oceny działania w ujęciu ilościowym oraz jakościowym.

W sporcie, podobnie jak w każdej dziedzinie złożonej, mamy do czynienia z wieloma pytaniami, np. ... jak oceniać?,... jakie kryteria stosować?,... czy wszystkie dyscypliny oceniać jednakowo?, ... czy można podać jeden pełny zbiór ocen?...czy można wyróżnić w nim określoną strukturę?... Czy oceny powinny być absolutnymi czy też relatywnymi?

Próbując chociażby częściowo odpowiedzieć na powyższe niektóre pytania, należy stwierdzić, iż pełne ujednolicenie ocen sportowi nie zagraża, ponieważ nie dysponujemy jednym, wszechobejmującym zbiorem rzeczywistości. Ponieważ ten sam fragment rzeczywistości może być i powinien być opisywany z różnego punktu widzenia, to tym samym nie możemy stosować jedynego zbioru kryteriów oceny. Z uwagi na zmienność okoliczności i sytuacji dopuszcza się możliwość stosowania zmiennych alternatywnych kryteriów ocen.

Przedstawiona koncepcja wykorzystania prakseologicznych kryteriów sprawnego działania jako kryterium efektywności wskazuje na szerokie możliwości doboru, jak również konkretyzowania najbardziej odpowiednich mierników dla poszczególnych dyscyplin, jak też i całości systemu.

2. Proces kontroli w działalności sportowej.

Kryteria efektywności pojawiły się najwcześniej w modelu kontroli. Albowiem, jakie planowanie i kontrolowanie takie działanie.

Istota kontroli polega na stwierdzeniu stanów rzeczywistych i porównaniu ich ze stanami zadanymi a następnie na wyciąganiu wniosków co do występowania lub niewystępowania odchyleń.

Kontrolowanie jako funkcja kierowania w sporcie klasyfikowanym można sprowadzić do kontroli sprawowanej podczas realizacji zadań treningowych oraz kontroli następczej dotyczącej realizacji celu, a dokonywanie po zakończeniu cyklu treningowego w danym klubie.

Jest ona najistotniejsza funkcja kierowania procesem treningowym, ponieważ dostarcza trenerowi i zawodnikowi informacji o tym, czy efekty trenowania odpowiadają przewidywanym stanom sprawności organizmu sportowca.

Jeżeli nie występuje przewidywana zgodność tych stanów, to należy stwierdzić , jaki jest rozmiar odchyleń, a przede wszystkim, jakie są ich przyczyny. Efektywne kierowanie procesem treningowym możliwe jest wiec tylko w przypadku posiadania rzetelnych informacji o stanie cech zawodnika, czyli o skutkach wywołanych stosowaniem zadań, środków i metod treningu.

Pod pojęciem kontroli rozumiemy nie tylko jej znaczenie negatywne. Do pojęć związanych z jej funkcją a więc i kryteriami efektywności zaliczamy takie jak: ocenianie, wartościowanie, obserwowanie, monitorowanie, antycypowanie, sterowanie, regulowanie, nadzorowanie, wizytowanie, inwigilowanie, controling, sprawdzanie, weryfikowanie, porównywanie.

Niniejszy wykres przedstawia schemat podstawowego etapu procesu kontroli, która jest niezbędnym elementem do prowadzenia wszelkiego rodzaju zadań związanych nie tylko z prowadzeniem szkolenia sportowego ale także służy do oceniania wartościowania, obserwowania, antycypowania, sterowania, regulowania nadzorowania, wizytowania, innych procesów kontroli. Powodują niezbędny i stały dopływ informacji o skutkach prowadzonej działalności. Nie są działaniem intuicyjnym, lecz stanowią procedury oparte na mierzalnych faktach, identyfikujące stany rzeczowe i ich prawdopodobne przyczyny.

Te wszystkie zabiegi pomagają w ustaleniu norm i kryteriów pomiaru efektywności. Jeśli efektywność jest zgodna z normą nie należy podejmować już żadnego działania, gdyż teoretycznie cele zostały osiągnięte. Kiedy jednak nie wystąpi taki scenariusz i okaże się iż efektywność nie jest zgodna z normą należy wybrać inną drogą polegającą na podjęciu działania korygującego. W wyniku, którego może nastąpić poprawa.

Bez procesu kontroli jakiekolwiek działania nie miałyby większego sensu gdyż takie działanie prowadziło by donikąd. Trafna kontrola prowadzi do maksymalizowania lub podtrzymywania skuteczności zawodnika, przez co może doprowadzić do minimalizowania jego jakichkolwiek braków. Pomaga też wyodrębnić słabe i mocne strony zawodnika możemy stwierdzić, co można jeszcze udoskonalić.

Powyższe wywody pozwolił W. Ryszkowskiemu na przedstawienie następującej koncepcji (tabela nr 1) oceny efektywności szkolenia sportowego klubie.

W zadaniach zamarkowane ogólne funkcje organiczne, co zdaniem autora jest nadmiernym uogólnieniem. Zadanie misi być określone w należytym stopniu szczegółowości. Spisane zadania powinny być następnie poddane ocenom prakseologicznym. Ocena samych postaci byłaby także zbytnim uproszczeniem. Albowiem sama postać nie stanowi kryterium. Dla każdego zadania należy, więc zaproponować - dobrać adekwatne kryterium oceny wynikające z definicji postaci sprawnego działania.

Tab. 1: Projekt modelu ocena efektywności systemu organizacji szkolenia w klubie tenisowym.

Kryteria Oceny Zadania	Postacie sprawnego działania wykorzystywane do projektowania kryteriów efektywności klubów
		Skuteczność	Korzystność	Ekonomiczność	Prostota	Dokładność	Czystość	Udatność	Razem
Nabór i selekcja
Nauczanie
Trenowanie
Badania lekarskie
Przygotowanie do zawodów
Odnowa biologiczna
Baza sprzętowa
Razem

Por.. T. Kotarbiński. Traktat o dobrej robocie. Warszawa 1981, PWN.

Por. - T. Pszczołowski wymienia także szereg innych definicji . Mała encyklopedia prakseologiii teorii organizacji s. 117 . Ossolineum 1978.

Wszystkie definicje prakseologiczne przedstawione w niniejszym rozdziale są zaczerpnięte z Traktatu o dobrej robocie oraz Małej encyklopedji prakseologii i teoprii organizacji T.Pszczolowskiego.

Por. A.Kiliński , Prakseologia 1971 , nr 38 s.42,43

Przedstawiona definicja W. Gabary jest zawarta w Encyklopedii organizacji i zarządzania s.430. Jej wybór został podyktowany zwięzłością formy. Definicje rozszerzone autorstwa T. Kotarbińskiego wraz komentarzem czytelnik może znaleźć w Małej encyklopedii prakseologii i teorii organizacji

S.Borkowska, System motywowania w przedsiębiorstwie, Warszawa 1985,s.22 - 43.

Por. H. Le Chatelier, Filozofia systemu Tylora . W : Twórcy naukowych podstaw organizacji s.105. Warszawa 1972 , PWE.

Por. Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji . s.36.

L. R. Bttel. Krótki kurs zarządzania. Warszawa 1996. PWE, s. 83.

R. A . Webber . Zasady zarządzania organizacjami. Warszawa 1984. PWE, s. 234 - 235.

Etapy planowania podajemy z uwagi na ich specyficzne ujęcie przez L. R. Bittela w kontekście który ułatwia zrozumienie istoty planowania w cyklu działania zorganizowanego . Por. L. R . Bittel. Krótki kurs zarządzania. Warszawa 1994. PWN , s. 88 - 89.

Por. L. R. Bittel . Krotki kurs zarzadzania. Warszawa 1994. PWE, s .182 .

Definicję R.J.Mocklera podaję za J.Stonerem z uwagi na zdecydowane uwypuklenie w niej problematyki efektywności. Por. J.Stoner .Kierowanie . Warszawa 1994. PWE, s. 457 - 459.

Por. Z. Mikołajczyk. Techniki organizatorskie w rozwiązywaniu problemów zarządzania. Warszawa 1994,s. 50 - 51.

Por. Descartes R. , Rozprawa o metodzie - PWN Warszawa 1970 . Pierwsze prawidło nazwane przez Le Moigne prawidłem ważności dowodu , wskazuje na to ,aby bez względu na jawne czy ukryte intencje badającego , ocena faktów była rzetelna, a badający powinien rejestrować tylko fakty a nie to co uważa za fakty.Czwarte prawidło nakazywało '` by czynić wszędzie wyliczenia tak całkowite i przeglądy tak powszechne , aby być pewnym że nic nie zostało pominięte.

Sekwencję etapów projektowania organizacji metodą diagnostyczną podaje wg. H.Bienioka. Metody sprawnego zarzadzania. Warszawa 1997, Placet , s. 62 .

T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1978.

G. Łasiński, Sprawność zarządzania organizacją sportową, Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław 2003, s. 43.

L. Jaczynowski (red.), Organizacja kultury fizycznej. Teoria i praktyka, Tom I. Ogólne uwarunkowania, Wydawnictwo AWF w Warszawie, Warszawa 1999, s.21.

Tamże, s. 21.

Tamże, s. 23.

Tamże, s. 24.

Tamże, s. 24.

Tamże, s. 25.

Tamże, s. 26.

Tamże, s. 26.

Tamże, s. 26.

W., S. Marczak Wybrane zagadnienia organizacji i zarządzania, AWF Kraków 2003.

W. Ryszkowski , Prakseologiczne kryteria oceny efektywności szkolenia sportowego, AWF Warszawa

Stoner J., Kierowanie, PWE, Warszawa, 1997 s.60

Tadeusz Kotarbiński. Niektóre zagadnienia epistemologii pragmatycznej . W ; Problemy efektywności badań naukowych. Materiały sympozjum naukoznawczego 26-11-1970 . WAP . Warszawa 1970 s79

S.J. Sokołowski. Analiza ogólnego pojęcia nauki i efektywności badań naukowych. W; Materiały

sympozjum naukowego 26-11-1970.WAP. Warszawa 1971 s23

G. Łasiński, Sprawność zarządzania organizacją sportową, Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław 2003, s. 48

Ryszkowski W., Prakseologiczne kryteria oceny efektywności szkolenia sportowego, AWF Warszawa

Krzyżanowski L., Podstawy nauki zarządzania, PWN, Warszawa 1985

Naglak Z., Metodyka kierowania sportowca, AWF Wrocław 1999

Sozański H., Podstawy teorii treningu sportowego, Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 1999.

37

26

CELE I ZADANIA PRAKSEOLIGI

ŚRODKI PRAKSEOLOGICZNE

OPISYWANIE PROCESU DZIAŁANIA

OPRACOWYWANIE NOWYCH POJĘĆ I TERMINÓW DOT. DZIAŁANIA

PROJEKTOWANIE I WYBÓR KRYTERIÓW OCENY DZIAŁALNOŚCI

FORMUŁOWANIE ZASAD DOSKONALENIA PROJEKTOWANIA DZIAŁALNOŚCI

OCENY EFEKTYWNOŚCI PROCESÓW DZIAŁAL.

PROJEKTOW.

I USPRAWNIANIE

SYSTEMÓW

Ryc. 1: Prakseologiczny model usprawniania działalności wg. Ryszkowskiego.

EFEKTYWNOŚĆ = SPRAWNOŚĆ OGÓLNA

w znaczeniu:

SYNTETYCZNYM

Ogół walorów praktycznych działania - ogół pozytywnie ocenianych jego cech.

w znaczeniu:

UNIWERSALNYM

Ocena każdego z walorów dobrej roboty z osobna.

np. efektywnym można nazwać działanie skuteczne, jeżeli był to cel główny

EFEKTYWNOŚĆ =

SKUTECZNOŚĆ + KORZYSTNOŚĆ

+ EKONOMICZNOŚĆ + PROSTOTA

+ CZYSTOŚĆ + UDATNOŚĆ +

SPOLEGLIWOŚĆ + DOKŁADNOŚĆ

+ RACJONALNOŚĆ

Skuteczność

Korzystność

Ekonomiczność

Prostota

Czystość

Udatność

Spolegliwość

Dokładność

Racjonloność

TAK

USTALENIE NORM, METOD (KRYTERIÓW) POMIARU EFEKTYWNOŚCI

POMIAR EFEKTYWNOŚCI

CZY EFEKTYWNOŚĆ JEST ZGODNA Z NORMĄ?

NIE PODEJMOWAĆ DZIAŁANIA

PODJĘCIE DZIAŁAŃ KORYGUJĄCYCH

Ryc. 4: Podstawowe etapy procesu kontroli

---