PRAWO MIĘDZYNARODOWE W PORZĄDKU MIĘDZYNARODOWYM

1. Nazwa prawa międzynarodowego

- na przestrzeni wieków rozwoju prawa m-dowego nazwy prawo narodów i prawo m-dowe wzajemnie ze sobą konkurowały (po raz pierwszy pojęcie prawo międzynarodowe zostało użyte przez Jeremiasza Benthama w 1780r., lecz ok. 1870r. : powrót do starej terminologii ius gentium (jęz. angielski, jęz. romańskie))

- prawo narodów (prawo ludów): łac. ius gentium (1. Prawo peregrynów, 2. Prawo wspólne dla wszystkich narodów, 3. III w., Ulpian: normy prawne regulujące stosunki wzajemne między państwami → XVII w. ius inter gentes: termin po raz pierwszy użyty przez R. Zouche lub Victorii i Suareza, określenie ius inter gentes stopniowo torowało drogę nowszemu terminowi prawo m-dowe)

- po raz pierwszy w Polsce nazwa prawo m-dowe została użyta przez Franciszka Kasparka (Udział Polaków w uprawie prawa międzynarodowego, Lwów 1885) - terminologia ta utrwaliła się dopiero po II wojnie światowej: Ludwik Ehrlich, Prawo międzynarodowe, 1958

- pozostaje dyskusyjne kwalifikowanie prawa m-dowego jako publicznego, ze względu na jego zawartość i treść oraz poszerzający się nieustannie krąg podmiotów: na przyjęcie takiego nazewnictwa przyczyniła się klasyczna koncepcja prawa m-dowego (lata 50. XXw): prawo m-dowe jako zespół norm prawnych obowiązujących między państwami (o podmiotowości prawno międzynarodowej decyduje suwerenność, podmiotami prawa m-dowego są wyłącznie państwa, stąd skłonność do używania nazwy prawo międzynarodowe publiczne)

2. Ewolucja nazwy i pojęcia prawa międzynarodowego

- PRAWO M-DOWE PUBLICZNE - A. Klafkowski: prawo m-dowe publiczne to system norm prawnych, regulujących stosunki wzajemne między państwami (organizacje m-dowe są pośrednią formą udziału państw w procesie tworzenia prawa m-dowego) - pojęcia tego używali także: Muszkata, Góralczyk, Gilas, Bierzanek, Symonides, Czapliński, Wyrozumska

- PRAWO M-DOWE - L. Erlich: prawo m-dowe to normy prawne przyjęte i obowiązujące z woli państw w stosunkach między współistniejącymi państwami suwerennymi - pojęcia tego używali także: Bierzanek, Jakubowski, Symonides, Gilas, Gelberg

- nazwy prawo narodów i prawo m-dowe nie są ani dokładne, ani precyzyjne (gdyż prawo m-dowe reguluje stosunki między narodami zorganizowanymi w państwa, ewentualnie może dotyczyć narodu walczącego o swoją niepodległość) - uczeni proponowali zastąpić te nazwy: Kant - prawo państw, Jellinek, Liszt - prawo międzypaństwowe, Hegel - prawo zewnątrzpaństwowe, Taube - prawo międzysuwerenne (jednak - jak stwierdził Symonides - w świetle postępowego rozwoju prawa m-dowego wszystkie proponowane zamienne nazwy są już obecnie zbyt wąskie)

- doktryna pozytywistyczna w XIXw. I w I poł. XXw. utrzymywała, że tylko państwa mogą być podmiotami prawa m-dowego, jednak za podmiot prawa m-dowego uznawała także Stolicę Apostolską, powstańców i stronę wojującą, unie administracyjne, Ligę Narodów, protektoraty m-dowe i dependencje kolonialne

- za utrzymaniem nazwy prawo m-dowe przemawia kilka argumentów: 1. Brak bardziej precyzyjnego terminu, 2. Termin ten najlepiej, chociaż domyślnie wskazuje, że państwa są najważniejszymi podmiotami i twórcami prawa m-dowego, 3. Ciągłość nazwy ze względu na tradycję, 4. Prawo m-dowe dotyczy wszelkich stosunków prawnych, regulowanych prawem m-dowym

- M. Muszkat: prawo m-dowe jest zespołem norm, które regulują stosunki między państwami w procesie ich współpracy i walki, wyrażają wolę klas panujących w tych państwach i są zabezpieczone przymusem stosowanym przez te państwa indywidualnie i zbiorowo (definicja charakterystyczna dla nauki marksistowskiej, radzieckiej, podmiotem prawa m-dowego są tylko państwa - def. odrzucona)

- J. Gilas: prawo m-dowe publiczne to zespół norm obowiązujących między państwami a niektórymi organizacjami m-dowymi, wyrażający ich wolę i zabezpieczony przymusem stosowanym indywidualnie lub zbiorowo (dopiero większe zespoły norm są zabezpieczone przez system sanacyjny, system ten opiera się na zasadzie dobrej wiary i zasadzie pacta sunt servanda, podmiotami prawa m-dowego mogą być państwa suwerenne, jednolite, a także państwa złożone i państwa zależne oraz organizacje międzyrządowe i Polski Czerwony Krzyż)

- J. Symonides: prawo m-dowe jako zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzyrządowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych (podmioty prawa m-dowego: państwo - jednolite, złożone, były ZSRR i republiki związkowe, państwa zależne, mini państwa, państwa trwale neutralne, państwo in statu nascendi, organizacje m-dowe, Państwo Miasto Watykan + stan rozwoju prawa m-dowego uzasadnia tezę o uzyskiwaniu przez jednostki podmiotowości prawno międzynarodowej)

- W. Góralczyk: współczesne prawo międzynarodowe jest zespołem norm regulujących stosunki międzynarodowe w szerokim znaczeniu: nie tylko stosunki międzypaństwowe, lecz także stosunki między państwami a innymi podmiotami, tzn. ogólne stosunki między różnymi, niezależnymi od siebie i niepodlegającymi jakiejś wspólnej władzy państwowej podmiotami

- konkluzja: 1. problemem zdefiniowania prawa m-dowego zajmowało się wielu przedstawicieli doktryny prawa m-dowego: ich wnioski często są niejednolite, rozbieżne, 2. Między prawem m-dowym a prawem krajowym występuje relacja współzależności, 3. Wraz z postępującą stopniowo organizacją społeczności m-dowej, odbywającą się na wielu płaszczyznach, prawo krajowe stało się niewystarczającym instrumentem dla regulacji różnorodnych stosunków m-dowych tych podmiotów oraz wielorakich aspektów działalności ludzkiej w warunkach dynamicznego rozwoju cywilizacji - zaistniała konieczność reglamentacji prawnej tych stosunków przekraczających granice państw przy użyciu prawa m-dowego,

- procesy globalizacji stworzyły podstawy do wykształcenia się dwóch nurtów: - entuzjaści i zwolennicy globalizacji akcentują korzyści płynące z niej, tj. przyśpieszenie rozwoju cywilizacyjnego świata, wzrost dobrobytu, zniesienie zbędnych barier między narodami, - krytycy globalizacji eksponują jej wymiar negatywny: marginalizacja pewnych regionów i państw, rosnąca i destabilizująca słabsze gospodarki narodowa żywiołowość przepływów kapitałów w obszarze globalnego systemu finansowego. Oba te kierunki łączy świadomość, że globalizacja nie jest wyborem świadomości m-dowej, lecz nieubłaganą rzeczywistością, nieodwracalną tendencją rozwojową porządku m-dowego. Procesy globalizacji same z siebie nie tworzą struktur m-dowych, a globalizacji nie można utożsamiać z niekontrolowanym porządkiem m-dowym. Globalizacja nie znosi zasady suwerenności państw, nie eliminuje społeczności m-dowej państw jako najważniejszych podmiotów prawa m-dowego - niemniej jednak wprowadza do systemu stosunków m-dowych i umacnia znaczenie nowych i coraz potężniejszych podmiotów, jakimi są m-dowe organizacje integracyjne

- prawo międzynarodowe nadal jest zdominowane na płaszczyźnie tworzenia i implementacji przez państwa; bo organizacje międzynarodowe są zależne od powołujących je państw, a wola organizacji zależna od rządów reprezentujących państwa w organizacji i wspierających ją, np. ONZ: tylko państwa mogą być członkami ONZ, są uprawnione do zwrócenia uwagi RB lub ZO na wszelkie spory, sytuacje zagrażające utrzymaniu m-dowego pokoju i bezpieczeństwa; są władne do powoływania organizacji wyspecjalizowanych systemu NZ, posiadają przyrodzone prawo do samoobrony indywidualnej i zbiorowej, są uprawnione do zawierania układów i organizacji regionalnych dotyczących utrzymania pokoju i bezpieczeństwa m-dowego, są stronami statusu MTS, mogą wszcząć postępowanie sporne i być stroną w sporze w postępowaniu przed MTS, być podmiotami biernymi deliktu m-dowego, itp.

- jednostka nie posiada indywidualnych, podmiotowych praw do wystąpienia z roszczeniami m-dowymi z mocy m-dowego prawa zwyczajowego, gdyż pozostawione ono jest dyskrecjonalnemu uznaniu jego państwa

3. Wzajemna relacja: prawo międzynarodowe a inne normy porządku międzynarodowego

- prawo m-dowe nie jest w pełni systemem samoistnym i autonomicznym, jest jednym z istotnych elementów składowych porządku międzynarodowego - prawo m-dowe, określając prawa i obowiązki prawne jego podmiotów, stanowi najwyższy hierarchicznie system normatywny w porządku międzynarodowym, którego normy tworzą pojęcie legalności

- porządek międzynarodowy to całokształt norm międzynarodowych i krajowych regulujących stosunki międzynarodowe sensu largo, tzn. wszelkie stosunki międzynarodowe wykraczające poza granice państwowe między wszystkimi podmiotami stosunków międzynarodowych - odróżnienie i wyodrębnienie poszczególnych norm może być oparte: 1. na stopniu normatywności, tj. natężeniu obowiązków prawnych, uzgodnionej woli państw i zakresie jej uzgodnienia , 2. Kryterium aksjologicznym - systemom normatywnym są przypisane wartości, które chronią

- elementami składowymi porządku międzynarodowego są: 1. prawo międzynarodowe, 2. moralność międzynarodowa, 3. kurtuazja międzynarodowa, 4. zewnątrzpaństwowy system normatywny, 5. międzynarodowe normy polityczne, 6. prakseologia międzynarodowa (im wyższe miejsce w stosunku do prawa m-dowego zajmuje dany zespół norm, tym większe nań oddziaływanie: ściślejszy stosunek tych norm z prawem m-dowym)

- zawsze zachodzi określony stosunek pomiędzy każdym wyodrębnionym zespołem norm z najwyższym i najważniejszym hierarchicznie porządkiem normatywnym, jakim jest prawo m-dowe, które w wyniku procesu prawotwórczego prowadzi do ich przekształcenia w normy prawa m-dowego, a źródłami tej transformacji są umowy m-dowe i zwyczajowe prawo m-dowe

- stosunek między normami prawa międzynarodowego a normami przynależnymi do porządku międzynarodowego może być oparty na zależności lub współzależności

• Moralność międzynarodowa a prawo międzynarodowe

- moralność m-dowa sensu largo: zespół norm moralnych wspólnych dla państw, organizacji m-dowych, stosunków państwa z cudzoziemcami

- moralność m-dowa sensu stricto: zespół norm wspólnych, które kierują i rządzą postępowaniem jednostek, zwłaszcza tych, które zajmują stanowiska kierownicze, pełnią ważną rolę w stosunkach m-dowych

- J. Austin prezentował prawo m-dowe jako najwyższą moralność

- na moralność m-dową składa się zespół norm moralnych obowiązujących w stosunkach m-dowych stanowiących źródło obowiązków moralnych, lecz nie źródło uprawnień - są to zatem normy społeczne m-dowe: jednostronne, obowiązkowe, bezroszczeniowe (nie dają podstaw do wysuwania roszczeń wobec określonego państwa, jego rządu czy społeczeństwa), wyłącznie imperatywne, są przeciwieństwem norm prawnych, które mają charakter dwustronny (obowiązkowo-roszczeniowy, imperatywno-atrybutywny) - moralność m-dową kreuje wartość słuszności

- prawo międzynarodowe jest podporządkowane moralności międzynarodowej: wiele norm prawa m-dowego jest konsekwencją norm moralności m-dowej (ale nie wszystkie), przy czym nie jest to procedura prostego wynikania: między normą moralną a normą prawnomiędzynarodową wchodzą czynniki pośredniczące, które charakteryzowane są jako materialne źródła normy prawnej - uzgodniona wola podmiotów dana w sposób wyraźny bądź domniemany

- moralność m-dowa w stosunku do prawa m-dowego jest w większym stopniu czynnikiem warunkującym niż czynnikiem przezeń uwarunkowanym, wyprzedzając niekiedy powstanie normy prawa m-dowego identycznej z istniejącą wcześniej normą moralną

- norma moralności m-dowej nie staje się wprost normą prawa m-dowego, lecz treść normy moralnej staje się częścią hipotezy prawno międzynarodowej

- normy etyczno-moralne jako normy wyższego rzędu, dostarczają określonych zachowań, które ujmowane są w normy prawne: prawo m-dowe chroni wartości takie jak suwerenna równość państw, zakaz groźby lub użycia siły w stosunkach m-dowych, obowiązek załatwiania sporów m-dowych środkami pokojowymi, obowiązek poszanowania kompetencji wewnętrznej państw przez ONZ itp.

- wiele norm prawa m-dowego jest przedłużeniem norm moralności m-dowej

- moralność m-dowa nie jest wyższym hierarchicznie porządkiem normatywnym, lecz jest najbliższym hierarchicznie porządkiem w stosunku do prawa m-dowego, silnie nań oddziaływującym: moralność silnie oddziaływuje na prawo m-dowe, a normy tego prawa są zależne od moralności m-dowej

- stosunek między prawem m-dowym a moralnością m-dową: brak istotnego wpływu, mocy kształtującej czy zdolności kreatywnej norm prawa m-dowego na moralność m-dową

- kryteria rozróżnienia norm moralnych i prawnych: 1. Charakter przedmiotu regulacji: prawo - char. zewnętrzny , moralność - char. wewnętrzny, 2. Związek normy z sądownictwem: prawo - roszczeniowe, moralność - brak roszczeń sądowych, 3. Charakterystyczne cechy: moralność - normy obowiązkowe, jednostronne, bezroszczeniowe, imperatywne; prawo - normy obowiązkowo - roszczeniowe, imperatywno-atrybutywne

- przykłady relacji między moralnością a prawem m-dowym: 1. Solidarność m-dowa → obowiązek udzielania pomocy innym państwom, obowiązek udzielania pomocy rozbitkom, obowiązek ratowania pasażerów i załogi przez kapitana statku, 2. Zakaz wojny → zakaz groźby lub użycia siły w stosunkach m-dowych 3. Wierność → zasada dobrej wiary, pacta sunt servanda, 4. Zasada proporcjonalności → prawo do zastosowania samoobrony indywidualnej lub zbiorowej przy zastosowaniu proporcjonalności działań

- czy zasada słuszności i sprawiedliwości może być podstawą rozstrzygania sporów? De Lapradelle: rozstrzyganie sporów m-dowych może odbywać się na podstawie prawa m-dowego, zasadzie słuszności i sprawiedliwości, L. Phillimore: słuszność nie jest wystarczającą wskazówką dla Trybunału, Busatti: podstawą orzeczeń są zasady ogólne, Doradczy Komitet Prawników: zasady słuszności i sprawiedliwości nie są odrębnymi podstawami wyrokowania, słuszność powinna być stosowana w nawiązaniu do prawa umownego, statut MTS: słuszność znajduje się poza prawem m-dowym, zasada ex aequo et bono może być stosowana, za zgodą stron sporu, gdy brak prawa umownego i zwyczajowego, M. Hudson: tak powszechnie stosowane zasady słuszności od dawna stanowiły integralną część prawa m-dowego, powinny więc być stosowane przez Trybunały - nie ma wyraźnego rozróżnienia między słusznością a prawem m-dowym, Truman Proclamation (28.09.1945): szelf kontynentalny dzielony przez USA z państwami sąsiadującymi będzie zdemilitowany na zasadach słuszności

- orzeczenie MTS, 1982 (Tunezja, Libia): słuszność jako koncepcja prawna bezpośrednio emanuje z idei sprawiedliwości, MTS jest zobowiązany do jej stosowania, prawna koncepcja słuszności jest stosowana jako prawo (3 zasady słusznościowe: 1. Słuszność jest zastosowaniem sprawiedliwości do konkretnego przypadku delimitacyjnego z uwzględnieniem istotnych okoliczności, 2. Słuszność m-dowa jako sprawiedliwość nie jest abstrakcyjną sprawiedliwością, lecz jest widziana w kontekście prawa m-dowego, którego jest integralną częścią, 3. Słuszność jest generalną zasadą stosowaną jako prawo i jest źródłem szczegółowych zasad słusznościowych, jest więc ogólną regułą prawa) - słuszność ma zastosowanie do sytuacji trudnych, nietypowych

- zasady słusznościowe: 1. Zasada mediany (zasada linii środkowej), 2. Zasada ekwidystansu (zasada równych odległości), 3. Zasada ekwidystansu - istotnych okoliczności (uwzględnia istotne okoliczności, które mają wpływ na korektę dwóch wcześniejszych zasad - np. okoliczności związane z geografią, geologią, geomorfologią dna morskiego i podziemia, zasobami naturalnymi, istnieniem żeglugi, eksploatacją żywych zasobów, ochroną środowiska, problemami bezpieczeństwa ludzkiego i ekologicznego)

- zasady słusznościowe w wyroku MTS z 1982 (Tunezja, Libia): 1. Zasada prostopadłości szelfu kontynentalnego do wybrzeża (gdy silne nachylenie granicy), 2. Zasada przedłużenia ogólnego kierunku granicy lądowej (gdy małe nachylenie granicy)

- zasady słusznościowe w wyroku MTS z 1985 (Malta, Libia): 1. Należy uwzględniać czynniki naturalne, 2. Zasada nie wkraczania (unencroachment) - każde państwo na obszarze szelfu kontynentalnego wykonuje własne prawa suwerenne, zasada nie wchodzenia w obszar sąsiedniego szelfu kontynentalnego, 3. Zasada poszanowania, uwzględnienia istotnych okoliczności przypadku delimitacyjnego, 4. Równość nie zawsze oznacza słuszność

- wyrok MTS z 1986 (Burkina Faso, Mali): chociaż słuszność nie zawsze oznacza równość, to w tym przypadku równość jest najwłaściwsza; nie może być mowy w każdym przypadku o sprawiedliwości rozdzielczej, może wchodzić w grę sprawiedliwość wyrównawcza; 3 kategorie słuszności: 1. Equity infra, intra, secundum legem, 2. Equity praetem legem, 3. Equity contra legem

- zasada słuszności a m-dowe prawo gospodarcze: słuszne ceny/ zasady handlu/ korzyści/ systemy preferencji

- zasada słuszności a m-dowe prawo morza: zasada słusznego i efektywnego wykorzystywania zasobów mórz i oceanów, działanie na rzecz słusznego ładu ekonomicznego z uwzględnieniem interesów całej ludzkości, słuszność jest czynnikiem prowadzącym do rozstrzygania konfliktów interesów między państwem nadbrzeżnym a państwami trzecimi, z uwzględnieniem istotnych okoliczności, interesów państw i całej społeczności m-dowej

- zasada słuszności a sukcesja państw: przejście długu na zasadach słuszności lub w słusznej proporcji

- zasada słuszności a nieżeglugowe użytkowanie m-dowych systemów wodnych: ciek wodny powinien być użytkowany optymalnie, rozsądnie i słusznie, z uwzględnieniem interesów zainteresowanych państw i istotnych okoliczności

- konkluzje dotyczące słuszności: słuszność jest integralną częścią prawa m-dowego, zasadą ogólną prawa, jest zastosowaniem sprawiedliwości do konkretnego przypadku, z uwzględnieniem istotnych okoliczności, jest formą uelastycznienia i złagodzenia prawa, jest środkiem wypełniania luk w prawie

• Prakseologia międzynarodowa a prawo międzynarodowe

- do ukształtowania się pojęcia prakseologii m-dowej przyczynił się polski filozof Tadeusz Kotarbiński

- pojęcia związane z pojęciem prakseologii m-dowej: 1. Socjotechnika m-dowa: reguły sprawnego działania z punktu widzenia prawidłowości reguł wyznaczanych przez socjologię, 2. Polityka m-dowa: kształtowanie norm prawa m-dowego w celu dopasowania do świadomości prawnej narodów, 3. Dyplomacja - termin wieloznaczny: polityka m-dowa uprawiana historycznie, formy i metody stosowane w stosunkach m-dowych, sztuka osiągania celów w stosunkach m-dowych, zespół funkcjonariuszy pracowników MSZ

- prakseologia m-dowa to zbiór norm i reguł skutecznego działania obowiązujących w stosunkach m-dowych - opiera się na wartości skuteczności osiągania celów przez podmiot stosunków m-dowych

- źródła prakseologii m-dowej: 1. Pośrednie: monografie, rozprawy, studia poświęcone prakseologii, opracowania z zakresu socjotechniki, dyplomacji, moralności, polityki i stosunków m-dowych, 2. Bezpośrednie: korespondencja, akty i protokoły, umowy m-dowe, pamiętniki wybitnych mężów stanu, dyplomatów i wojskowych

- brak silnego oddziaływania norm prakseologii m-dowej na prawo m-dowe, jednak motyw prakseologiczny w jakimś sensie kształtuje niektóre normy czy instytucje prawa m-dowego, przykłady:

• Odejście od fundamentalnej zasady głosowania: jedno państwo - jeden głos w szeregu organizacji finansowych czy integracyjnych (np. M-dowy Fundusz Walutowy, M-dowy Bank Odbudowy i Rozwoju, M-dowe Towarzystwo Finansowe, M-dowa Organizacja Surowcowa, UE) - motyw prakseologiczny powoduje, że państwa członkowskie dysponują zróżnicowaną liczbą głosów zależną od wkładów finansowych, znaczenia gospodarczego czy liczby ludności

• Czynnik prakseologiczny prowadzi do uprzywilejowania Wielkich Mocarstw w organach ONZ, przyznając im status stałych członków RB, Rady Gospodarczo-Społecznej, MTS, Rady Powierniczej (jej działalność została zawieszona) i inną wagę ich głosów (w RB: dla skuteczności decyzji w sprawach merytorycznych jest wymagana jednomyślność wielkich mocarstw) - ze względu na rolę w utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa m-dowego oraz we współpracy m-dowej

• Mając za podstawę motyw prakseologiczny w traktatach m-dowych przewidziano systemy kontroli do sprawdzania wykonywania zaciągniętych zobowiązań prawnomiędzynarodowych (cel: jednolite i skuteczne stosowanie zobowiązań, eliminacja sytuacji niewykonywania, czy łamania zobowiązań, co prowadzi do uprzywilejowania tych państw w stosunku do państw wykonujących zobowiązania) - względy prakseologiczne mogą także nałożyć na państwo obowiązek wykonywania zobowiązań i poddania się kontroli m-dowej, np. w przypadku państwa agresora: casus Niemiec i Sojuszniczej Rady Kontroli - kontrola może dotyczyć np. porozumień rozbrojeniowych, zawieszenia działań wojennych, rozejmu, przestrzegania praw człowieka, pokojowego wykorzystywania energii nuklearnej

- systemy kontroli m-dowej są budowane na dwóch zasadniczych sprzężonych ze sobą środkach kontroli: ujawniania (informacje, petycje, sprawozdania pochodzące od podmiotów kontrolowanych) i weryfikacji (sprawozdania, różne techniki obserwacji i rodzaje inspekcji podmiotów kontrolujących) - systemy kontroli są systemami kontroli zinstytucjonalizowanymi bądź niezinstytucjonalizowanymi albo narodowymi środkami technicznymi, opierającymi się głównie na wykorzystywaniu narodowych środków kontroli

• Motyw prakseologiczny leży także u podstaw kształtowania gwarancji m-dowych, do których zaliczane są:

DEMILITARYZACJA: wynikający z umowy m-dowej obowiązek zlikwidowania urządzeń, obiektów militarnych, fortyfikacji wojskowych oraz zakaz utrzymywania sił zbrojnych i zbrojeń na określonym terytorium państwowym lub niepaństwowym

- demilitaryzacja całkowitą - odnosi się do całego terytorium państwowego lub niepaństwowego, czy wszelkiego rodzaju zbrojeń, uzbrojenia i obiektów wojskowych

- demilitaryzacja częściowa - dotyczy części terytorium państwowego bądź niepaństwowego, czy tylko pewnych kategorii zbrojeń, uzbrojenia czy obiektów wojskowych, np. strefy zdenuklearyzowane, strefy bezatomowe (strefy wolne od broni nuklearnej)

- np. układ z 1817 - demilitaryzacja wielkich jezior, Traktat Pokojowy Wersalski - demilitaryzacja strefy nadreńskiej, Traktat Pokojowy z Włochami z 1947 - demilitaryzacja granicy włosko-francuskiej i włosko-jugosłowiańskiej, Umowa Poczdamska, Traktat Waszyngtoński z 1959 - demilitaryzacja Antarktyki, Traktat Kosmiczny z 1967 - częściowa demilitaryzacja przestrzeni kosmicznej, demilitaryzacja całkowita księżyca i ciał niebieskich, Traktat z 1971 - częściowa demilitaryzacja dna mórz i oceanów)

- strefy bezatomowe: Antarktyka - Traktat w sprawie Antarktyki z 1959, Ameryka Łacińska - Traktat o zakazie broni nuklearnej w Ameryce Łacińskiej z 1967, przestrzeń kosmiczna, księżyc i inne ciała niebieskie - Traktat Kosmiczny z 1967 + Porozumienie z 1979, południowy Pacyfik - Traktat o zakazie broni nuklearnej w południowej części Pacyfiku z 1985, Azja Południowo-Wschodnia - Traktat o zakazie broni nuklearnej w Azji południowo-wschodniej z 1995, Afryka - Traktat Kairski z 1996

NEUTRALIZACJA WOSKOWA - traktatowe wyłączenie pewnego terytorium państwowego lub niepaństwowego z ewentualnych przyszłych działań wojennych oraz zakaz korzystania z tego terytorium jako bazy do działań wojennych

- mogą być utrzymywane na tym terytorium siły zbrojne i uzbrojenie, chyba że terytorium zostanie poddane demilitaryzacji

- np. Kanał Sueski (1888), Kanał Panamski (1901 i 1903), Antarktyka, Księżyc i inne ciała niebieskie

NEUTRALNOŚĆ WIECZYSTA- zobowiązanie się jednego państwa do nieuczestniczenia nigdy w żadnej wojnie w zamian za zobowiązanie innych państw do nieprzeprowadzania działań wojennych wobec tego państwa jako wieczyście neutralnego

- nie zakłada demilitaryzacji: nie pozbawia państwa możliwości posiadania sił zbrojnych

- państwo wieczyście neutralne prowadzi politykę neutralną w czasie pokoju i wojny: nie przystępuje do żadnych sojuszy, nie udostępnia swego terytorium dla stosowania obcych sił zbrojnych i tworzenia obcych baz wojskowych

- np. Konfederacja Szwajcarii (Traktat Wersalski 1648, Akt uznania i gwarancji wieczystej neutralności z 1815), Austria (Traktat Państwowy z 1955, ustawa o wieczystej neutralności z 1955)

• W relacji odwrotnej: prawo m-dowe jest nieskuteczne wobec znaczącej części reguł prakseologii m-dowej, stojących w opozycji do prawa m-dowego, funkcjonujących jakby autonomicznie odeń: często prawo m-dowe bywa niedostosowane do wymogów przeciwstawienia się niebezpiecznym, lecz niezwykle skutecznym środkom działania

• Motyw sprawnego działania: występuje w działaniach państw, organizacji m-dowych, organów reprezentujących państwa, wszystkie państwa kierują się motywem prakseologicznym w stosunkach m-dowych, państwa dążą zarówno do realizacji celów godziwych, jak i niegodziwych, niezgodnych z prawem m-dowym - motyw skutecznego działania może być zastosowany: 1. Gdy państwo dążące do wyznaczonego celu ma znaczną przewagę nad przeciwnikiem, 2. Gdy ma miejsce równowaga sił pomiędzy podmiotem dążącym do celu i podmiotem sprzeciwiającym się temu (technologia działania zadecyduje o realizacji celu), 3. Gdy państwo dążące do realizacji celu ustępuje w sile państwu sprzeciwiającemu się osiągnięciu celu (motyw prakseologiczny może zrównoważyć straty)

• Modele prakseologiczne: 1. Określone próby (próby diagnostyczne są elementem rzeczywistego rozpoznania układu sił, próby ćwiczebne stanowią próbę zdobycia przychylności, nabycia skuteczności i siły do realizacji celu, próby konatywne polegają na bezpośredniej realizacji określonego celu), 2. Opracowanie planu działania (cechy planu: organiczność - zjednywanie wszystkich państw wokół celu, centralizacja - wybór organu bądź państwa, który będzie stał na czele koalicji, metodyczność - dobre zamiary: przystąpienie do rokowań m-dowych, podjęcie próby przekonania innych, że państwa są gotowe do osiągnięcie kompromisu i w „najlepszym momencie” realizacja planu mimo rokowań) - realizacja celów niegodziwych nie musi opierać się na planie działanie, lecz osłabieniu strony przeciwnika w myśl zasady divide et impera i przy minimalizacji interwencji: 1. Potencjalizacja - działanie groźbą, 2. Reguła kunktacji - oczekiwanie na moment, kiedy państwo będzie na tyle osłabione, że nie będzie w stanie osiągnąć celu

• Przykłady norm prakseologicznych: 1. Rozszerzenie przedmiotu rokowań m-dowych, by druga strona mogła także uzyskać jakąś korzyść, 2. Reguła prowadzenia rokowań tajnie, 3. Reguła prowadzenia działań w zespole państw, by minimalizować efekty ewentualnej porażki, 4. Reguła uciekania się do techniki faktów dokonanych, 5. Zasada uzyskania swobody ruchu przez niewiązanie się zobowiązaniami m-dowymi, przerzucenie inicjatywy na przeciwnika, 6. Reguła prowadzenia rokowań m-dowych na możliwie najniższym szczeblu m-dowym, 7. Nie należy przystępować do rokowań następnych, jeżeli są wątpliwości, czy zobowiązania wcześniejszych rokowań będą przestrzegane

• Kurtuazja międzynarodowa a prawo międzynarodowe

- Kurtuazję m-dową (commitas gentium) współtworzą normy społeczne obowiązujące w stosunkach m-dowych, będące wyrazem określonej praktyki, bez opinio iuris (brak opinio iuris jest główną cechą odróżniającą reguły kurtuazji od reguł prawa zwyczajowego) lub konsekwencję norm prawa m-dowego, przy czym mają one charakter bezroszczeniowy - k.m. opiera się na wartości szacunku do podmiotu stosunków m-dowych

- przekształcanie norm kurtuazji m-dowej w normy prawa m-dowego odbywa się w procesie prawotwórczym, źródłami takiej transformacji są traktaty m-dowe lub zwyczaje m-dowe, gdy stosowanej praktyce będzie towarzyszyć opinio iuris: jest zatem możliwe przejście od normy kurtuazyjnej do niesformalizowanej, skodyfikowanej normy prawa zwyczajowego zawartej w traktacie kodyfikującym normy zwyczajowe

- kurtuazja m-dowa jest drugim po moralności m-dowej, zespołem norm najbliższym prawu m-dowemu w układzie hierarchicznym porządku m-dowego, w którym najwyższe miejsce zajmuje prawo m-dowe

- szereg norm kurtuazji m-dowej jest przedłużeniem, konsekwencją norm prawa m-dowego, tzn. z niektórych norm prawa m-dowego wynikają normy kurtuazji m-dowej ,np. 1. zasada suwerennej równości państw → poszanowanie symboli narodowych, okazywanie szacunku prawom, urzędom i aktom obcych państw, salut okrętów wojskowych, uporządkowane zajmowanie miejsc za stołem przez dyplomatów, kierowanie się regułą procedencji podczas powitań obcych głów państw, reguła alternatu, 2. Zasada przedstawicielstwa → normy kurtuazyjne regulujące tryb składania wizyt w państwie przyjmującym, 3. Zdolność prawna w pr. m-dowym → ceremoniał, procedura przygotowywania i zawierania umów m-dowych

- kurtuazja m-dowa to zwyczajowe reguły postępowania państw w stosunkach m-dowych, nie stanowiące reguł etyki m-dowej ani norm prawnych. Reguły k.m. są przestrzegane m.in. w stosunkach dyplomatycznych, są wyrazem szacunku okazywanego sobie nawzajem przez państwa oraz szacunku dla praw, urzędów i aktów innego państwa

- przestrzeganie reguł k.m. może prowadzić do powstania norm pr., a także reguły przestrzegane swego czasu jako normy pr. mogą utrzymywać się później jako reguły kurtuazji (ich nieprzestrzeganie może być uważane za „akt mało przyjazny”, lecz nie za delikt)

ALTERNAT - zasada protokolarna stosowana w obrocie dyplomatycznym w przypadku dwustronnych umów m-dowych, polegająca na wzajemnym honorowaniu państw i jego przedstawicieli, wynika z zasady równości państw (1. W intytulacji wszelkie wzmianki o obcym państwie znajdują się na pierwszy miejscu, 2. Przedstawiciel państwa podpisuje umowę m-dową na honorowym miejscu, 3. Jeżeli umowa m-dowa jest sporządzona w dwóch językach stron umowy, to z lewej strony będzie znajdował się tekst w języku państwa-strony, dla którego umowa jest sporządzana, 4. Jeżeli umowa m-dowa liczy więcej niż 1 kartkę, to jest złączona wstążką w barwach jednego państwa, z pieczęcią drugiego państwa, 5. Jeżeli umowa dochodzi do skutku w procesie dwustopniowym, to w jednym państwie następuje podpisanie umowy, a w drugim wymiana dokumentów ratyfikacyjnych, 6. W notach kierowanych do innych państw wzmianki dotyczące danego państwa znajdują się na pierwszym miejscu

AKREDYTACJA (uwierzytelnienie) - zespół czynności i dokumentów stanowiących niezbędne przesłanki misji dyplomatycznych

AGREMENT - wyrażenie zgody przez rząd państwa przyjmującego na mianowanie konkretnej osoby przedstawicielem dyplomatycznym państwa wysyłającego

LISTY UWIERZYTELNIAJĄCE (kredecyjne, kredense) - uroczysty dokument będący podstawą urzędowego stanowiska szefa misji dyplomatycznej, wystawiany przez głowę państwa, uroczyste wręczenie oznacza rozpoczęcie misji i decyduje o precedencji w obrębie korpusu dyplomatycznego (jako potwierdzenie: list rekredecyjny, wystawiany przez głowę państwa przyjmującego, jako odwołanie: list odwołujący)

LISTY WPROWADZAJĄCE - dokument będący podstawą urzędowego stanowiska charge d'affaires en pied, wystawiany przez ministra spraw zagranicznych, wręczany w czasie wizyty u ministra spraw zagranicznych, data wręczenia oznacza początek misji i decyduje o precedencji

ATTACHE - najniższy stopniem członek personelu misji dyplomatycznej odpowiednio do jej rangi nazywany attache ambasady lub poselstwa, w służbie konsularnej attache konsularny; także przydzielani do misji dyplomatycznej specjaliści określonych dziedzin, włączonych w skład placówki, ale rzeczowo podległych innemu niż ministerstwo spraw zagranicznych resortowi, np. attache wojskowy, a. finansowy, a. handlowy; udzielana zgoda nie jest w tym przypadku nazywana agrement

CHARGE D'AFFAIRES EN PIED - najniższy stopniem stały szef misji, akredytowany przy ministrze spraw zagranicznych

CHARGE D'AFFAIRES AD INTERIM - członek personelu dyplomatycznego misji, zastępujący przejściowo stałego członka misji

KORPUS DYPLOMATYCZNY - szefowie misji dyplomatycznej akredytowani w państwie przyjmującym, uszeregowani w wykazie zgodnie z precedencją

PRAWO LEGACJI - prawo wysyłania własnych i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych

• Normy zewnątrzapaństwowe a prawo międzynarodowe

- zewnątrzpaństwowy system normatywny zajmuje trzecie miejsce w układzie hierarchicznym porządku m-dowego wobec prawa m-dowego

- zewnątrzpaństwowy system normatywny obejmuje normy wewnątrzpaństwowe regulujące stosunki międzynarodowe - preferuje takie wartości, jak: ochrona interesu państwowego (narodowego), przychylność dla prawa m-dowego, szacunek dla państw, które wytworzyły dane normy, motyw skuteczności działania państwa w stosunkach m-dowych

- w każdym przypadku grupa norm wewnątrz państwowych reguluje stosunki międzynarodowe

- zewnątrzpaństwowy system normatywny obejmuje normy prawa krajowego regulujące stosunki m-dowe: jest on efektem:

1. inkorporacji lub recepcji norm prawa m-dowego do prawa krajowego

2. uznania dyskrecjonalnej kompetencji państwa do regulowania pewnych kwestii stosunków m-dowych w prawie krajowym

3. luki w prawie m-dowym

4. odesłania przez normę prawa m-dowego do prawa krajowego

- normy zewnątrzpaństwowe mogą w sposób istotny oddziaływać na prawo m-dowe lub rodzić ważne skutki prawno międzynarodowe (np. normy zewnątrzpaństwowe regulujące uprawnienia rozmaitych organów w dziedzinie utrzymywania stosunków m-dowych, w zakresie zawierania umów m-dowych, mianowania przedstawicieli dyplomatycznych, ogłaszania stanu wojny, ekstradycji, azylu politycznego, proklamujące wolność żeglugi na rzekach bez względu na banderę, monopol handlu zagranicznego, prawo do opieki dyplomatycznej)

- normy zewnątrzpaństwowe są także efektywnym miernikiem przychylności krajowego porządku prawnego do m-dowego oraz rzeczywistym wzorcem oceny przestrzegania zobowiązań prawno międzynarodowych przez państwa: im większe otwarcie prawa krajowego, tym silniejsze oddziaływanie prawa międzynarodowego, w tym norm o charakterze subordynacyjnym (stosowanie norm wprost w krajowym porządku prawnym - obok nich występują także normy o charakterze koordynacyjnym, prowadzące do internacjonalizacji prawa krajowego)

- prawo m-dowe reguluje różne stosunki, chroni interesy publiczne i prywatne: międzynarodowe, krajowe, zmierzające do ochrony interesów prywatnych, stosunki prawne z elementem obcym, stosunki m-dowe państw lub organizacji m-dowych z jednostkami albo osobami prawnymi

- pozostałe normy zewnątrzpaństwowe regulujące stosunki m-dowe: zewnątrzpaństwowe normy karne wyrażające się w zasadach jurysdykcji karnej (zasada terytorialna wyrażająca się w konstrukcji zwierzchnictwa terytorialnego państwa, zasada personalna czynna, zasada personalna bierna, zasada uniwersalna), zewnątrzpaństwowe normy postępowania karnego, zewnątrzpaństwowe normy kolizyjne prywatnoprawne, zewnątrzpaństwowe normy postępowania cywilnego, zewnątrzpaństwowe normy regulujące obrót gospodarczy → wpływ substancyjny prawa międzynarodowego na kształt norm zewnątrzpaństwowych

- w zakresie stosunków prawnych regulowanych wskazanymi normami zewnątrzpaństwowymi, jeżeli dane państwo będzie związane umową m-dową pokrywającą takie stosunki prawne, to najczęściej, zgodnie z zasadą rozstrzygania stosunku prawa krajowego do m-dowego będzie przyznany prymat umowie m-dowej nad ustawą i dlatego stosowne normy zewnątrzpaństwowe nie będą miały zastosowania w konkretnym przypadku

- normy zewnątrzpaństwowe mogą mieć charakter merytoryczny, jurysdykcyjny lub kolizyjny

- źródłami norm zewnątrzpaństwowych są: ustawy zasadnicze, ustawy zwykłe, dekrety, ordonanse, zarządzenia, rozporządzenia

• Międzynarodowe normy polityczne a prawo międzynarodowe

- międzynarodowymi normami politycznymi są normy obowiązujące w stosunkach m-dowych, które tworzą zobowiązania polityczne zabezpieczone sankcjami politycznymi - za podstawową wartość uznają celowość uzgodnionych zamierzeń i wartość efektywności

- zdecydowana większość m-dowych norm politycznych funkcjonuje wyłącznie w obrębie tego zespołu norm i takimi raczej zawsze pozostanie: jednak niekiedy m-dowe normy polityczne stają się normami prawa m-dowego

- międzynarodowe normy polityczne są normami obowiązującymi w stosunkach międzynarodowych pomiędzy ich podmiotami tworzącymi obowiązki polityczne, które są zabezpieczone sankcjami politycznymi (międzynarodowość = normy obowiązujące między wszelkimi podmiotami stosunków m-dowych w społeczności m-dowej, polityczność = obowiązki polityczne, niski stopień normatywności w korelacji do natężenia obowiązków prawnych, intencją nie jest tworzenie prawa m-dowego)

- najważniejsze podmioty stosunków m-dowych, tworzące normy polityczne to państwa, organizacje międzynarodowe - międzyrządowe i pozarządowe

- źródła m-dowych norm politycznych:

ŹRÓDŁA SFORMALIZOWANE

1. akty końcowe konferencji m-dowych (decyduje wola stron - np. Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego z 1815r. jest źródłem prawa m-dowego, a Akt Końcowy KBWE z 1975r. jest źródłem m-dowych norm politycznych)

2. komunikaty z wizyt m-dowych

3. uzgodnione oświadczenia międzypaństwowe

4. uchwały (rezolucje) organizacji międzynarodowych

ŹRÓDŁA NIESFORMALIZOWANE

5. praktyka podmiotów stosunków m-dowych

- w przypadku źródeł sformalizowanych przekształcenie norm politycznych w normy prawa m-dowego jest najprostsze: sam dokument m-dowy jest z pewnością ważny dla wszczęcia przekształcenia, jednak jest niewystarczający sam przez się i nigdy nie prowadzi samoistnie do transformacji norm - potrzebne jest uznanie za możliwe, by normy polityczne były źródłem praw i obowiązków prawnych, następuje to w procesie prawotwórczym (w ten sposób powstały: Konwencja o zakazie stosowania technik modyfikacji środowiska w militarnych lub innych wrogich celach zawarta w Genewie 1977, Traktat o zakazie broni nuklearnej w Ameryce Łacińskiej (Meksyk, 1967), Traktat o zakazie broni nuklearnej w południowej części Pacyfiku z 1985 (Traktat z Rarotonga), Traktat o zakazie broni nuklearnej w południowo-wschodniej Azji z 1995 (Traktat z Bangkoku), Traktat o strefie wolnej od broni nuklearnej w Afryce, Kair 1996 (Pelindbada Treaty)

PACTUM DE CONTAHENDO - przyrzeczenie polityczne:

1. Zobowiązanie zawarcia umowy m-dowej,

2. Zobowiązanie prowadzenia rokowań dla zawarcia umowy m-dowej (łagodniejsza forma, praktykowana współcześnie)

- opinia doradcza STSM w sporze między Litwą a Polską co do linii kolejowej Landwarów - Koszedary: obowiązek prowadzenia rokowań nie pociąga za sobą obowiązku zawarcia umowy, w szczególności zaś nie oznacza, iż Litwa podejmując prowadzenie rokowań przyjęła zobowiązanie i wobec powyższego zobowiązała się do zawarcia porozumienia adm. i techn. koniecznych do wznowienia ruchu na ww. odcinku kolejowym

- opinia doradcza MTS co do m-dowego statusu pd-zach Afryki: 1. na podstawie KNZ nie powstaje dla mandatariusza obowiązek zawarcia umowy powierniczej w odniesieniu do terytorium mandatowego, 2. Pactum de contrahendo przeczy zasadniczym koncepcjom umowy m-dowej oraz z KNZ nie wynika obowiązek rokowań nad stosowną umową, gdyż przyjęcie takiego rozwiązania oderwałoby fazę prowadzenia rokowań od fazy zawierania umowy m-dowej

POJĘCIE I SYSTEMATYKA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

1. Współczesne pojęcie prawa międzynarodowego

- prawo m-dowe czy porządek m-dowy sensu largo to uporządkowany system norm prawnych regulujących całość stosunków m-dowych między wszelkimi ich podmiotami, w szczególności pomiędzy państwami, organizacjami m-dowymi, które są najważniejszymi twórcami jego norm oraz między nimi a jednostkami prywatnymi, tj. osobami fizycznymi i prawnymi oraz wyłącznie miedzy tymi jednostkami o odmiennej przynależności państwowej

- prawo m-dowe jest prawem zorganizowanej społeczności światowej ustanowionej na bazie państw, które spełnia wielorakie funkcje poprzez kompleks m-dowych norm i instytucji o charakterze powszechnym, regionalnym, dwustronnym

- zasadnicze funkcje prawa m-dowego:

1. funkcja regulacyjna (1. Aspekt horyzontalny - reguluje wzajemne stosunki pomiędzy podmiotami publicznymi, tzn. głównie państwami i organizacjami m-dowymi, rozgraniczając ich władzę i umożliwiając im współdziałanie lub rozwiązywanie konfliktów, 2. Aspekt wertykalny - wkracza w regulacje stosunków krajowych zarówno między państwami a jednostkami prywatnymi, jak również pomiędzy samymi jednostki prywatnymi)

2. funkcja regulacyjno-ochronna

3. funkcja organizacyjna

4. funkcja operacyjna

5. funkcja kontrolno-wykonawcza

6. funkcja załatwiania sporów

7. funkcja integracyjna dot. wszystkich dziedzin wymagających m-dowej koordynacji, unifikacji czy harmonizacji

- prawo m-dowe nie zawęża ani nie ogranicza kręgu podmiotów prawa m-dowego wyłącznie do suwerennych państw, czy powszechnie znanych odmian państwa złożonego, jak federacja czy konfederacja: podmiotowość państw ma charakter pierwotny, jednak konieczne jest uzupełnienie katalogu podmiotów o podmioty wtórne, pochodne, będące wyrazem woli państw, co uczyniono najpierw w stosunku do organizacji m-dowych → MTS 1949: podmioty prawa, w systemie prawnym, niekoniecznie są identyczne co do zakresu ich praw; ich charakter zależy od potrzeby wspólnoty. Rozwój prawa m-dowego w ciągu jego historii odbywał się pod wpływem wymogów życia m-dowego, a stopniowy wzrost zbiorowych działań państw sprawił już, że pojawiły się przykłady działania wykonywanego w płaszczyźnie m-dowej przez pewne podmioty, które nie są państwami → katalog podmiotów prawa m-dowego nie jest zatem zamknięty, nie ogranicza się wyłącznie do państw: początkowo uzupełniono go o ONZ i inne organizacje międzynarodowe międzyrządowe (zwłaszcza wyspecjalizowane systemu ONZ) - nadal istnieje problem podmiotowości osób fizycznych, prawnych i korporacji (dopuszczenie w Amerykańsko-Irańskim Trybunale Roszczeń, Komisji Roszczeń Narodów Zjednoczonych)

2. Prawo międzynarodowe publiczne a prawo międzynarodowe prywatne

- PRAWO M-DOWE PUBLICZNE: reguluje stosunki publicznoprawne wykraczające w swych funkcjach i cechach poza granice danego państwa - system norm prawnych regulujących stosunki wzajemne między państwami a międzyrządowymi organizacjami międzynarodowymi wyrażający ich wolę i zabezpieczony przymusem stosowanym indywidualnie lub zbiorowo: państwa i organizacje m-dowe są wyłącznymi twórcami jego norm - ma trójczłonową systematykę: ius pacem, ius contra bellum, ius in bello - prawo m-dowe publiczne, ze względu na ogólny charakter jego norm czy ustalanie generalnych zasad stosunków między jego podmiotami, staje się teorią porządku prawnomiędzynarodowego, prawa m-dowego sensu largo

- PRAWO M-DOWE PRYWATNE: reguluje stosunki prywatnoprawne, które w swych funkcjach i cechach wykraczają poza granice danego państwa; stanowi samodzielną gałąź porządku prawno międzynarodowego obok prawa m-dowego publicznego (nie jest częścią krajowych systemów prawnych) - argumenty świadczące o samodzielności prawa m-dowego prywatnego: prymat umowy m-dowej, zakresy norm kolizyjnych obejmują nie tylko instytucje własnego prawa cywilnego, ale także państw obcych, normy kolizyjne mają często charakter norm zupełnych, kwalifikacja pojęć prawnych i rozwiązywanie kwestii wstępnej następuje coraz rzadziej przy użyciu lex fori, luki w prawie usuwa się za pomocą ogólnych zasad prawa

- przedmiotem m-dowego prawa prywatnego jest wskazanie właściwego systemu prawa dla rozstrzygnięcia stosunku prawnego z prawa cywilnego, opiekuńczego, rodzinnego, prawa pracy z elementem obcym (element obcy: gdy jedna ze stron posiada obywatelstwo innego państwa lub miejsce zamieszkania, siedzibę za granicą, gdy przedmiot stosunku znajduje się za granicą, gdy czynność prawna, zdarzenie prawne wystąpiły za granicą, gdy skutki wybiegają poza granice danego państwa - element obcy występuje w związku z ratione persone lub ratione materie)

- m-dowe prawo prywatne obejmuje: normy kolizyjne (nie wynikają z nich prawa i obowiązki stron, lecz obowiązek zastosowania określonego systemu prawnego), normy m-dowo ujednolicone (przyjmowane w drodze umów m-dowych wprost regulujących stosunki prywatno=prwane z elementem obcym)

- budowa normy kolizyjnej: zamiast hipotezy w normie kolizyjnej występuje zakres normy (określa stosunki prawno-prywatne, zaczerpnięte ze słownika materialnego prawa cywilnego wszystkich państw świata) zamiast dyspozycji w normie kolizyjnej występuje nakaz zastosowania określonego systemu prawnego, dodatkowym elementem normy kolizyjnej jest łącznik (wskaźnik, który kieruje adresata, organ stosujący prawo do danego systemu, łączy sytuację prawną z porządkiem prawnym, składa się z dwóch elementów: określnik nominalny, czyli podstawa + dopełniacz i subokreślnik temporalny, który precyzuje pod względem czasowym określnik nominalny) - rodzaje łączników: obywatelstwa, miejsca zamieszkania, siedziby, położenia rzeczy, miejsca sądu, miejsca działania, wyboru prawa, przynależności

- 2 poglądy co do miejsca prawa m-dowego prywatnego w systemie prawa: 1. Szkoła m-dowa: prawo m-dowe prywatne jest częścią prawa m-dowego publicznego, 2. Szkoła narodowa: prawo m-dowe prywatne jest częścią krajowego porządku prawnego

- PRAWO M-DOWE PUBLICZNE A PRYWATNE:

1. odrębny przedmiot regulacji (PUBL. - stosunki publicznoprawne, PRYW. - stosunki prywatnoprawne)

2. odrębny katalog podmiotów (PUBL. - państwa i org. m-dowe międzyrządowe, PRYW. - osoby fizyczne i prawne)

3. odrębne źródła (PUBL. - umowa m-dowa i zwyczaj m-dowy, PRYW. - ustawa, komplementarnie umowa m-dowa)

4. system załatwiania sporów m-dowych (PUBL. - środki pokojowe sądowe i pozasądowe, PRYW. - odwołanie do sądów powszechnych państw i m-dowego arbitrażu handlowego)

3. Międzynarodowe prawo gospodarcze

Lowenfeld: prawo m-dowe gospodarcze jest zbiorem norm stanowiących normy prawa m-dowego publicznego, prywatnego i krajowego o charakterze publiczno i prywatno-prawnym, jest kompozycją międzysystemową norm o charakterze gospodarczym

Seidl-Hohenveldern: m-dowe prawo gospodarcze jest zespołem norm stanowiących pewien fragment norm m-dowego prawa publicznego → definicja Lowenfelda jest bardziej trafna, nie można zamykać norm prawa gospodarczego w obszarze norm publiczno-prawnych

- międzynarodowe prawo gospodarcze określić należy jako system norm prawnych obowiązujących między państwami i organizacjami m-dowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi, regulujący międzynarodowe stosunki gospodarcze - między gospodarkami narodowymi, lub grupami gospodarek narodowych oraz podmiotami w obrębie różnych gospodarek

- m-dowe prawo gospodarcze jest to zespół norm m-dowych publicznych, norm prawa m-dowego prywatnego i norm przynależnych do prawa krajowego poszczególnych państw regulujących stosunki o charakterze gospodarczym

- podstawą wyróżnienia m-dowego prawa gospodarczego jest kryterium przedmiotu regulacji - jest ono międzygałęziowym systemem norm, w obrębie którego zawarte są normy publiczne, normy ujednolicone, wewnętrzne normy prywatne (cywilne) i publiczne dotyczące m-dowych stosunków gospodarczych

- źródłami m-dowego prawa gospodarczego są: umowy m-dowe, zwyczaje m-dowe, zasady ogólne prawa, uchwały organów organizacji m-dowych oraz ustawy, dekrety, rozporządzenia, zarządzenia jako źródłą prawa krajowego

- podmiotami prawa gospodarczego są podmioty prawa m-dowegu publicznego - państwa i organizacje m-dowe, ale również osoby fizyczne i prawne, w tym zwłaszcza wielonarodowe korporacje

- przedmiot regulacji: m-dowe stosunki gospodarcze dot. własności i produkcji, handlu m-dowego, kwestii monetarnych i rozliczeń m-dowych, inwestycji zagranicznych współpracy naukowej i technicznej, transportu m-dowego i komunikacji, współpracy przemysłowej i rolniczej, opodatkowanie, usług m-dowych itd.

1. płaszczyzna międzypaństwowa lub stosunków państwo-organizacja m-dowa: stosunki wzajemne, między tradycyjnymi podmiotami prawa m-dowego

2. płaszczyzna międzypersonalna: stosunki między osobami fizycznymi i prawnymi przynależnymi do różnych państw

- stosunki międzypaństwowe w dziedzinie gospodarczej mają charakter ogólny, polityczne, nie ściśle gospodarczy

- konkretyzacja międzypaństwowych stosunków gospodarczych odbywa się głównie na płaszczyźnie interpersonalnej, gdzie dochodzi do bezpośrednich wzajemnych stosunków gospodarczych w sferze produkcji i wymiany towarów

4. Międzynarodowe prawo karne

- międzynarodowe prawo karne to dynamicznie rozwijająca się gałąź porządku prawno międzynarodowego, która łączy w sobie normy materialne określające zasady karania przez państwa lub trybunały m-dowe osób winnych naruszenia norm prawa m-dowego publicznego, dopuszczających się przestępstw m-dowych, a także normy określające właściwość sądów i trybunałów oraz normy proceduralne regulujące tryb postępowania w celu ukarania osób winnych popełnienia przestępstw m-dowych

- MPK dotyka następujących elementów systematyki prawa m-dowego publicznego: podmiotowość, ludność, terytorium, prawo przeciwwojenne i prawo wojenne

- na międzynarodowe prawo karne składają się:

1. prawo międzynarodowe karne (normy międzynarodowo-publiczno-prawne)

2. prawo karne międzynarodowe (normy kolizyjne wskazujące właściwe prawo karne danego państwa w związku z przestępstwami, w których stanie faktycznym jest zawarty element obcy oraz zewnątrzpaństwowe normy karne)

- m.p.k. obejmuje swym zakresem źródła m-dowe i źródła wewnętrznego prawa karnego w części norm pochodzenia międzynarodowego i ma na celu: definiowanie przestępstw m-dowych, wskazanie państw czy trybunałów m-dowych właściwych do wykonania jurysdykcji, regulowanie zagadnień m-dowej pomocy w sprawach karnych

- podmiotem odpowiedzialności karnej jest co do zasady osoba fizyczna

- umowy m-dowe, które współtworzą prawo m-dowe karne z zasady nie są samo wykonywalne: dają jedynie legalną definicję poszczególnych rodzajów przestępstw m-dowych, zobowiązując państwa-strony do przyjęcia w swych systemach prawa krajowego odpowiednich środków prewencyjnych oraz represyjnych dla zwalczania szczególnie groźnych kategorii przestępstw (np. Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948, Konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949, Konwencja uzupełniająca w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji praktyk podobnych do niewolnictwa z 1956, M-dowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1966) - by uczynić umowę m-dową w pełni skuteczną: 1. W stosunku do pojęcia przestępstwa - w prawie krajowym będzie przyjęta konstrukcja recepcji, czyli powtórzenia legalnej definicji przestępstwa m-dowego w prawie krajowym bądź odesłania takiej normy w umowie m-dowej, 2. W stosunku do zapobiegania, ścigania, karania, zagrożenia konkretną sankcją karną - formuła wypełniania prawa m-dowego karnego, czyli stosowania postanowień umowy m-dowej. Krajowe przepisy karne będą wydane, o ile umowa m-dowa w zakresie wskazanych w niej kwestii szczegółowych przewiduje konieczność interwencji prawodawcy krajowego

MIĘDZYNARODOWE TRYBUNAŁY WOJSKOWE

- Trybunał Norymberski (Porozumienie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych osi europejskie, 1945 Karta M-dowego Trybunału Wojskowego, 1945) - (3 kategorie zbrodni: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości; po uznaniu za winnego Trybunał władny jest skazać go na śmierć lub wymierzyć mu inną karę, jaką uzna za sprawiedliwą)

- Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławi (Rezolucja 808 z 1993, 827 z 1993)

- Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (Rezolucja 955 z 1994)

- Trybunał dla Sierra Leone (2002)

5. Międzynarodowe prawo administracyjne

- MPA dotyka następujących elementów systematyki prawa m-dowego publicznego: podmiotowość, ludność, terytorium, władza najwyższa

- międzynarodowe prawo administracyjne stanowi gałąź porządku prawno-międzynarodowego zawierającą system norm prawnych współtworzących tzw. administrację m-dową, pod pojęciem której należy rozumieć z jednej strony organy administracji międzynarodowej (międzypaństwowej), a w szczególności tworzone przez nie m-dowe normy administracyjne, z drugiej zaś organy krajowe występujące w swych funkcjach w stosunkach m-dowych, a także normy wewnętrznego prawa administracyjnego z elementem obcym

- na międzynarodowe prawo administracyjne składa się:

1. prawo międzynarodowe administracyjne (normy prawa m-dowego publicznego o charakterze administracyjnym)

2. prawo administracyjne m-dowe (zespoły norm krajowego prawa administracyjnego różnych państw regulujące kwestie szczegółowe z dziedziny prawa obcych państw

- argumenty przemawiające za wyodrębnieniem międzynarodowego prawa administracyjnego:

1. reguluje stosunki prawne między organizacjami m-dowymi a ich funkcjonariuszami, między państwami a osobami fizycznymi oraz prawnymi o obcym obywatelstwie czy przynależności państwowej oraz między organizacjami m-dowymi a państwami czy osobami fizycznymi lub prawnymi

2. stosunki te oparte są na nierówno rzędności podmiotów (podporządkowanie, podległość)

3. m.p.a. ma w wysokim stopniu charakter subordynacyjny ( a nie koordynacyjny jak prawo m-dowe publiczne)

4. złożony katalog źródeł - obejmuje źródła pochodzenia m-dowego (prawo m-dowe administracyjne) oraz prawa krajowego jako zewnątrzpaństwowe normy administracyjne (prawo administracyjne m-dowe)

5. odmienny proces prawotwórczy: oparty jest na subordynacji, a normy mają charkter heteronomiczny (w prawie m-dowym publicznym - na koordynacji, a normy mają charakter autonomiczny, z wyłączeniem ius cogens)

6. wysoka skuteczność norm, ze względu na dużą zdolność przenikania do systemów prawa krajowego

7. uprawnienia prawotwórcze organizacji m-dowych

8. system załatwiania sporów oparty jest na procedurach administracyjnych lub na środkach sądowych

- organizacjami m-dowymi władnymi do stanowienia uchwał prawotwórczych przeznaczonych pro foro interno, a w szczególności pro foro externo, adresowanych do państw członkowskich, a nawet osób fizycznych i prawnych: Organizacja Współpracy gospodarczej i rozwoju, Organizacja M-dowego Lotnictwa Cywilnego, Światowa Organizacja Zdrowia, Światowa Organizacja Meterologiczna, niektóre organizacje rybołówcze, M-dowa Organizacja Telekomunikacji Sanitarnej, M-dowa Organizacja Morskiej Łączności Satelitarnej, M-dowa Organizacja Dna Morskiego, Wspólnoty Europejskie) - uchwały prawotwórcze podejmowane są przez te organizacje jednomyślnie, przy zastosowaniu procedury contracting out albo określoną większością głosów, przeważnie kwalifikowaną, upoważnienie do wydawania takich uchwał musi być zapisane w statucie, uchwały takie są samowykonalne i obowiązują w państwach członkowskich

- podmioty prawa międzynarodowego publicznego: państwa, organizacje m-dowe, osoby fizyczne i prawne

- źródła międzynarodowego prawa administracyjnego: źródła prawa m-dowego publicznego, europejskiego prawa wspólnotowego, w szczególności prawo wtórne i ustawy, dekrety, rozporządzenia, zarządzenia, orzecznictwo i doktrynę jako źródła zewnątrzpaństwowego prawa administracyjnego

*system cotracting out - system wyłączenia: państwa przegłosowane mają prawo w określonym, prekursyjnym terminie, który nie może być przywrócony (przeważnie 90 dni od daty ratyfikacji uchwały) wyłączyć jedno lub więcej postanowień w stosunku do siebie

6. Międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka

- m-dowe prawo ochrony praw człowieka dotyka w szczególności następujących elementów systematyki prawa m-dowego publicznego: podmiotowość, ludność, terytorium, załatwianie sporów m-dowych

- międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka to system norm formułujących prawa i obowiązki człowieka oraz podstawowe wolności wraz z zespołem środków prawnych służących ich ochronie

1. prawo m-dowe ochrony praw człowieka (system norm zawarty w źródłach prawa m-dowego publicznego o zasięgu powszechnym, regionalnym, a nawet dwustronnym)

2. prawo krajowe ochrony praw człowieka (jest inkorporacją lub recepcją norm m-dowych do krajowych systemów prawnych, albo ich konkretyzacją, czy wypełnieniem prawa m-dowego ochrony praw człowieka, jeżeli odnośna umowa m-dowa wskazała na prawo wewnętrzne jako właściwe do uregulowania danej sprawy, bądź też kreowane w ramach norm zewnątrzpaństwowych)

- prawo m-dowe ochrony praw jednostki zobowiązuje podmioty prawa m-dowego (głównie państwa będące stronami umów m-dowych) do ochrony praw człowieka, przyznając równocześnie określone prawa, a także nakładając obowiązki na jednostki, wyposaża je zarazem w środki prawne, służące dochodzeniu tych praw od państw w przypadku naruszeń

Przykłady wyposażenia jednostki bądź grupy jednostek w m-dową zdolność do działań prawnych:

1. Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, 4.11.1950, Rzym: RE (3.09.1953) - przyznaje jednostce prawo do zaskarżania państwa na forum m-dowym (jednostka uzyskuje podmiotowość prawa m-dowego ochrony praw człowieka)

2. Protokół fakultatywny do M-dowego Paktu Praw Cywilnych i Politycznych z 16.12.1966 - instytucja skarg indywidualnych do Komitetu Praw Człowieka

3. Nowojorski Protokół dodatkowy z 1999 do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 18.12.1979 - instytucja skargi indywidualnej lub zbiorowej do Komitetu spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet

4. Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych (RE, 1995) - jest umową nie-samowykonalną, państwom-stronom pozostawiono swobodę w dziedzinie doboru środków i stopnia wprowadzenia konwencji w życie, w związku z tym państwa nie mogą być oceniane z punktu widzenia efektów implementacji i postanowień tej konwencji, lecz przede wszystkim z perspektywy staranności działania

- podmiotami m-dowego prawa ochrony praw człowieka są zarówno podmioty prawa m-dowego publicznego: państwa, organizacje międzynarodowe międzyrządowe, w szczególności zajmujące się ochroną praw człowieka, a ponadto jednostki lub grupy jednostek występujące w formie zinstytucjonalizowanej jako organizacje krajowe i m-dowe o charakterze pozarządowym, którym przysługuje prawo do skargi

- źródłami m-dowego prawa ochrony praw człowieka są źródła prawa m-dowego publicznego oraz konstytucje, ustawy zwykłe, dekrety, rozporządzenia, zarządzenia, orzecznictwo i doktryna jako źródła prawa krajowego ochrony człowieka

7. Międzynarodowe prawo morza

- m-dowe prawo morza swą problematyką wkracza w następujące elementy systematyki prawa m-dowego publicznego: podmiotowość, ludność, terytorium, źródła, załatwianie sporów morskich

- międzynarodowe prawo morza to system norm prawnych regulujących status prawny i zasady korzystania z obszarów morskich (państwowych i niepaństwowych) przez jego podmioty, w tym repartycję uprawnień jurysdykcyjnych

- na międzynarodowe prawo morza składa się:

1. prawo m-dowe morza (zespół norm prawa m-dowego publicznego, regulujący wszelką działalność na morzu)

2. prawo morza m-dowe (krajowe prawo morza obejmujące zespoły norm prawa wewnętrznego poszczególnych państw, odnoszące się do działalności na morzu, kreowane w ramach norm zewnątrzpaństwowych)

-m-dowe prawo morza stanowi mocną podstawę dla krajowego prawa morza poszczególnych państw

- m-dowe prawo morza stanowi samodzielną gałąź porządku prawnomiędzynarodowego: - odrębny system załatwiania m-dowych sporów morskich ( obowiązek załatwiania sporów środkami pokojowymi, zasada swobody wyboru środka pokojowego w zależności od okoliczności i przedmiotu normy prawa m-dowego morza)

UNCLOS (1982): tworzy skalę środków pokojowego załatwiania sporów m-dowych wg formuły a minori ad maius: uzgodnione środki pokojowe załatwiania sporów m-dowych wynikające z umów powszechnych, regionalnych i bilateralnych, rokowania lub inne uzgodnione środki dyplomatyczne w wyraźną preferencją koncyliacji obligatoryjnej, obligatoryjny arbitraż zwykły lub specjalnych procedur arbitrażowych, obligatoryjne sądownictwo: M-dowy Trybunał Prawa Morza, Izba Sporów Dna Morskiego tegoż Trybunału oraz MTS (+ arbitraż handlowy, sądy powszechne i morskie państw)

- podmioty m-dowego prawa morza: państwa, niektóre organizacje m-dowe, oraz terytoria, osoby fizyczne i prawne (w tym tzw. pionierscy inwestorzy), którym przysługuje zdolność procesowa w związku ze sporami na tle interpretacji i stosowania kontraktów, których są stronami przed Izbą Sporów Dna Morskiego

- aksjologia: zasady m-dowego prawa morza (normy najogólniejsze i zarazem najważniejsze: nadrzędne i przewodnie):

1. zasada suwerenności nad morskim terytorium państwowym czy morskimi obszarami państwowymi

2. zasada repartycji uprawnień jurysdykcyjnych między państwami nadbrzeżnymi a państwami trzecimi

3. zasada wykorzystywania obszarów morskich w celach pokojowych

4. zasada wolności morza otwartego, pełnego

5. zasada wolności żeglugi

6. zasada bezpieczeństwa żeglugi morskiej i ochrony życia ludzkiego na morzu

7. zasada ochrony środowiska morskiego

8. zasada wspólnego dziedzictwa ludzkości

9. zasada pokojowego załatwiania sporów morskich

- źródła m-dowego prawa morza: źródła prawa m-dowego publicznego, jak umowy m-dowe, m-dowe prawo zwyczajowe, zasady ogólne prawa, uchwały organów organizacji m-dowych, orzecznictwo trybunałów i doktryna, a także akty jednostronne państw: ustawy, dekrety, rozporządzenia, zarządzenia (które mogą być przykładem recepcji czy wypełnienia luk - akty jednostronne zasadniczo przyznają prymat umowie m-dowej, mogą jednak także stanowić element obiektywny zwyczaju m-dowego, prowadzący do powstania normy zwyczajowej) - prawo morza m-dowe i krajowe wzajemnie na siebie oddziaływają

PRAWO MIĘDZYNARODOWE A PRAWO KRAJOWE

1. Dualizm a monizm

- przez wieki prawo krajowe ze względu na jego charakter funkcjonowało wyłącznie wewnątrz państw, a prawo m-dowe pozostawało wyłącznie prawem stosunków zewnętrznych państw, zajmował się głównie prawem wojny, traktatów pokoju, stosunków dyplomatycznych i konsularnych państw, układów sojuszniczych czy rozgraniczania jurysdykcji państw (różne podmioty, różne przedmioty regulacji - nie występowała więc kolizja norm) - dopiero orzecznictwo sądowe uznało, że samo prawo m-dowe wymaga, aby każde państwo stworzyło u siebie taką wewnętrzną sytuację faktyczną i prawną, żeby przyjęte przez nie zobowiązania mogły być przestrzegane i skutecznie wykonywane, zgodnie z utrwaloną zasadą pacta sunt servanda

- DOKTRYNA DUALISTYCZNA (pluralistyczna) - Triepel, Anzilotti, Strupp - prawo m-dowe i prawo krajowe stanowią dwa odrębne i autonomiczne systemy prawne, które istnieją i funkcjonują niezależnie jeden od drugiego, w skrajnej wersji dualizmu nie mają ze sobą żadnych punktów stycznych, nie mogą mieć na siebie żadnego wpływu, ani również wzajemnie się znosić. Dualizm odwołujący się w swych założeniach do pozytywizmu eksponuje nadrzędną rolę państwa, charakteryzuje prawo m-dowe jako system prawny opierający się na zgodzie państw danej w zwyczaju m-dowym i umowach m-dowych. Jeżeli prawo wewnętrzne dopuszcza stosowanie norm prawa m-dowego, to dzieje się to tylko dlatego, że jest przejawem nadrzędnej pozycji państwa i jego władzy wykonywanej w ramach jego własnej jurysdykcji, a nie efektem jakiegokolwiek wpływu czy oddziaływania prawa m-dowego na stosunki wewnętrzne państwa. Prawo m-dowe morze być zastosowane przez sądy krajowe tylko wtedy, gdy zostanie transformowane czy inkorporowane w prawo krajowe

- DOKTRYNA MONISTYCZNA - prawo międzynarodowe i prawo krajowe są częściami składowymi jednego i tego samego porządku prawnego

MONIZM INTERNACJONALISTYCZNY - prymat prawa m-dowego nad prawem krajowym

1. Powiązany z naturalizmem - H. Lauterpacht - silnie akcentuje wartości moralne w połączeniu z koniecznością poszanowania praw człowieka, sposób pojmowania prawa m-dowego i krajowego jako jednej całości normatywnej, której zasadniczą funkcją jest zapewnienie dobrobytu i pomyślności jednostki: prymat prawa m-dowego nad krajowym jako najlepszy środek dla osiągnięcia wskazanego celu

2. Powiązany z superpozytywizmem, normatywizmem- H.Kelsen (opiera się na filozofii Kanta) - przyjmuje zasadniczą tezę o uniwersalnej jedności prawa, zakładającą, że świat norm prawnych stanowi jeden system prawny zbudowany hierarchicznie. Prawo charakteryzuje jako porządek normatywny, określający wzorce postępowania, które powinny być przestrzegane oraz towarzyszące im sankcje, których zastosowanie wchodzi w grę w przypadku czynów nielegalnych lub niezgodnych z prawem - najwyższą normą prawa jest zasada pacta sunt servanda

- świat norm prawnych zbudowany jest hierarchicznie, przy czym najważniejsze miejsce zajmuje w nim norma podstawowa: Grundnorm, będąca najważniejszą zasadą i fundamentem całego prawa m-dowego oraz podstawą dla zasad i norm prawa wewnętrznego: dana norma prawna jest legalna tylko pod warunkiem zgodności z normą poprzednią

- prawo krajowe wynika z prawa m-dowego, które stanowi najwyższy porządek

MONIZM NACJONALISTYCZNY - prymat prawa krajowego nad prawem m-dowym

- prawnomiędzynarodowy nihilizm: opiera się na filozofii Hegla, prawo międzynarodowe traktuje jako zewnętrzne prawo państwowe - szkoła bońska: Ph. Zorn, A. Zorn, E. Kaufmann, A.Lasson - rozwinięta w hitlerowskiej i narodowosocjalistycznej nauce prawa m-dowego: Walz, Bruns uważali, że granice prawa m-dowego zostały ograniczone do tego, co prawodawca państwowy przyjmie, samo zaś prawo m-dowe było derywatem prawa zewnątrzpaństwowego

WNIOSKI:

- kolizje należy rozstrzygać na rzecz prymatu prawa m-dowego, gdyż prawo krajowego niezgodne z prawem m-dowym podlega uchyleniu, samo zaś prawo m-dowe znajduje bezpośrednie zastosowanie w sferze wewnętrznej państw, prawo m-dowe nie może być przedmiotem konstytucyjnych ograniczeń. Dziś nie ma sensu odwoływać się ani do dualizmu, ani do monizmu z dwóch powodów: 1. Szybki i znaczny rozwój prawa m-dowego, 2. Doktryny te nie są adekwatnym odbiciem aktualnej praktyki państw w przedmiocie wzajemnej relacji: prawo wewnętrzne - prawo m-dowe

- szkoła dualistyczna była ściśle powiązana z doktryną pozytywizmu i eksponowaniem teorii suwerenności państwa, zaś monizm wykazywał większe inklinacje w kierunku prawa natury i myślenia kategoriami społeczności światowej

- sporo powyższych szkół zdominowanych było przez autorów z państw systemu prawa cywilnego czy kontynentalnego. Natomiast autorzy z państw systemu common law przywiązywali zdecydowanie mniejszą uwagę do rozważań teoretycznych, preferując bardziej empiryczne podejście i szukając praktycznego rozstrzygnięcia w danym przypadku

- Fitzmaurice sformułował tezę, która sprowadza całą istotę problemu wzajemnej relacji prawa międzynarodowego i wewnętrznego do rozważania z jednej strony stosunku prawa międzynarodowego do prawa krajowego, z drugiej zaś strony do odwrotnej relacji, czyli praktycznego podejścia, zatem wyrażającego stosunek narodowych systemów prawnych do prawa międzynarodowego

NORMY WSPÓLNE PRAWA WEWNĘTRZNEGO I PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO:

1.ius cogens

2. zasady ogólne prawa uznane przez narody cywilizowane

3. uchwały prawotwórcze organizacji wyspecjalizowanych Narodów Zjednoczonych (Światowa Organizacja Zdrowia, Światowa Organizacja Meteorologiczna, Światowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego)

4. uchwały organizacji Europejskiego Modelu Integracji

5. normy międzynarodowo ujednolicone (państwa przyjmują zobowiązanie wydania norm zgodnie ze źródłami prawa m-dowego oraz efektywność w systemie prawa m-dowego przez rygor wykonalności zabezpieczony przez sądy krajowe, techniki ujednolicania: 1. Metoda umowy m-dowej, 2. Metoda umowy m-dowej z dołączoną ustawą wzorcową, 3. Metoda umowy m-dowej z dołączoną ustawą koordynującą, metoda umowy m-dowej z dołączoną ustawą jednolitą)

- w sferze stosunków m-dowych prymat ma prawo m-dowe, ale może być stosowane także prawo wewnętrzne na warunkach ustanowionych przez parwo m-dowe

- w stosunkach wewnętrznych dominuje prawo wewnętrzne, które ustala techniki wprowadzania norm prawa m-dowego do prawa krajowego: techniki nie są ważne, ważne jest wykonywanie zobowiązań m-dowych

- kolizje norm powinny być rozstrzygane na zasadzie przychylności prawa krajowego do prawa m-dowego

2. Stosunek prawa międzynarodowego do prawa krajowego

- prawo m-dowe nie jest obojętne wobec prawa krajowego i nie ignoruje go całkowicie: jak bowiem wiadomo zgodna i nieprzerwana praktyka (o charakterze prawotwórczym) różnorodnych organów państwowych jest istotnym i niezbędnym tworzywem zwyczaju m-dowego, stanowiąc jego obiektywny czy materialny element - prawodawstwo wewnętrzne państw może być użyte jako istotny dowód istnienia zwyczaju m-dowego oraz stanowić kluczowy dowód występowania zasady ogólnej prawa jako źródła prawa m-dowego

- prawo m-dowe nie jest systemem prawnym w pełni autonomicznym i samowystarczalnym, lecz komplementarnie odwołuje się do prawa krajowego: prawo m-dowe zastrzega do dyskrecjonalnej kompetencji każdego państwa regulowanie kwestii warunków nabycia jego obywatelstwa przez jednostkę, czy też standardów traktowania wobec cudzoziemców

- ZASADA PACTA SUNT SERVANDA w płaszczyźnie regulacji stosunków zewnętrznych państw posiada prymat nad prawem krajowym, treścią tej zasady jest nie tylko zapewnienie skutecznego przestrzegania i wykonywania zobowiązań zaciągniętych przez każde państwo wobec innych państw, ale także zagwarantowanie przez każde państwo skuteczności prawu m-dowemu w prawie wewnętrznym (ma charakter normy iuris cogentis) - zasada ta ma dwojaki wymiar:

1. zewnętrzny - m-dowy w płaszczyźnie prawa m-dowego regulującego wzajemne stosunki państw

2. wewnętrzny - pełni rolę łącznika między prawem m-dowym a krajowym, wymusza jego modyfikacje czy kształtowanie przepisów krajowych zgodnie z naturą zobowiązań prawno międzynarodowych

- każde państwo, które związało się zobowiązaniami prawno międzynarodowymi, ma obowiązek stworzenia w swym wewnętrznym prawie takiej sytuacji prawnej, aby zobowiązania mogły być w pełni przestrzegane, stosowane i wykonywane: na państwie spoczywa obowiązek dostosowania prawa wewnętrznego do prawa m-dowego → państwo nie może skutecznie powoływać się na własne prawo wewnętrzne, aby uzasadnić swą odmowę wykonywania zobowiązań prawno międzynarodowych (np. wyrok arbitrażowy z 1872 w sprawie Alabamy wydany w sporze między USA w Wlk. Brytanią, opinia doradcza STSM z 1932 w sprawie traktowania obywateli polskich w Wolnym Mieście Gdańsku) + Konwencja Wiedeńska o prawie traktatów z 1969: strona nie może powoływać przepisów swego prawa wewnętrznego dla uzasadniania zaniedbywania wykonywania traktatu

- wielokrotnie przepisy prawa krajowego mają fundamentalne znaczenie dla działania i skuteczności prawa m-dowego i są wymiernym oraz efektywnym miernikiem oceny zgodności postępowania państwa z prawem m-dowym, która staje się możliwa poprzez rozpatrzenie norm prawa wewnętrznego: poprzez ustawodawstwo wewnętrzne państwo wyraża swą opinię w różnych ważnych m-dowych kwestiach prawnych mających doniosłe znaczenie dla prawa m-dowego (często trybunały m-dowe, aby rozstrzygnąć daną sprawę, muszą przeprowadzić analizę odpowiednich przepisów prawa wewnętrznego)

- prawo wewnętrzne jest sposobem określenia stanowiska państwa w sprawach wchodzących w zakres prawa m-dowego, a także służy jako dowód przestrzegania bądź nieprzestrzegania zobowiązań międzynarodowych

- pozytywny stosunek prawa m-dowego do prawa wewnętrznego ujawnia się szczególnie mocno wtedy, gdy umowa m-dowa nie jest samo wykonalna i w konsekwencji tego rezerwuje dla państwa pojęcie określonych w niej sprawach decyzji, które przyjmują kształt prawodawstwa wewnętrznego: dopiero stosowne umowy m-dowe wypełnione normami prawa wewnętrznego tworzą komplementarną normatywną całość: mamy tu do czynienia z konstrukcją wypełnienia określonych przepisów prawa m-dowego normami prawa wewnętrznego z mocy umownej normy kompetencyjnej w formie aktów jednostronnych państw lub poprzez wskazanie prawa wewnętrznego jako regulującego określone zagadnienie (np. w UNCLOS zawarto szereg norm kompetencyjnych dla ustaw i innych przepisów wyd. przez państwo)

WNIOSKI

- w świetle prawa m-dowego państwo nie może powoływać swego prawa wewnętrznego, czy jakichkolwiek wewnętrznych procedur czy sytuacji, jako środka uzasadniającego odmowę wykonania zobowiązań prawnomiędzynarodowych. W ten sposób jest zarysowana zasada pierwszeństwa prawa m-dowego w stosunku do prawa wewnętrznego: z prawa m-dowego nie wynika dla państwa obowiązek uznawania zewnętrznych skutków aktów prawa wewnętrznego przyjętych przez inne państwo niezgodnie z prawem m-dowym: tylko wtedy, gdy państwo postępuje zgodnie z prawem m-dowym, może domagać się uznania skuteczności swych aktów prawa wewnętrznego przez inne państwo

- państwa mają obowiązek wykonywać zobowiązania m-dowe w dobrej wierze (Konewncja wiedeńska o prawie traktatów z 1969: każdy traktat, który wszedł w życie, wiąże jego strony i powinien być przez nie wykonywany w dobrej wierze) - prawo m-dowe pozostawia państwom swobodę decyzji co do wyboru sposobów czy modeli wykonywania zobowiązań prawno międzynarodowych w ich systemach prawa wewnętrznego; prawo m-dowe wymaga osiągnięcia końcowego rezultatu, pełnego wykonania zobowiązań m-dowych (pacta sunt servanda) i w dodatku wykonania ich z należytą starannością (bona fides)

STOSUNEK KRAJOWYCH SYSTEMÓW PRAWNYCH DO PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

- Stosunek prawa krajowego do prawa międzynarodowego jest o wiele mniej łatwy do streszczenia, aniżeli stosunek prawa międzynarodowego do prawa krajowego, przede wszystkim ze względu na fakt, że prawo wewnętrzne państw jest zróżnicowane w tym względzie. Stara się ono operować raczej klauzulami generalnymi, pozostawiając ich sprecyzowanie w procesie interpretacji prawa bądź akcentując relację tylko między ustawową normą wewnątrzkrajową a umowną normą prawnomiędzynarodową, czy nierzadko między normami ustawy a normami ratyfikowanej umowy międzynarodowej. Mamy więc do czynienia głównie z rozwiązywaniem kolizji między normami prawnymi przynależnymi do źródeł obu systemów prawnych bądź pomiędzy szczególnymi źródłami prawa funkcjonującymi w obrębie prawa krajowego i międzynarodowego, co w ostatecznym rezultacie prowadzi do zjawiska hierarchizacji norm lub źródeł oraz ustalenia między nimi pierwszeństwa w wewnętrznym obszarze prawnym państwa, co będzie w znakomitym stopniu funkcją treści normy krajowej. Niekiedy będzie musiał być dodany motyw treści normy prawnomiędzynarodowej, jeżeli bezpośrednią czy pośrednią jej intencją było bezpośrednie przenikanie norm prawa międzynarodowego do prawa krajowego, a w następstwie tego bezpośrednie ich stosowanie, wywoływanie skutku bezpośredniego i nadanie pierwszeństwa normom prawnomiędzynarodowym wobec norm prawa wewnętrznego.

- Jeżeli będziemy studiowali konstytucje poszczególnych państw członkowskich UE, to można powiedzieć, że państwa te zazwyczaj są silnie przywiązane do ochrony swojej suwerenności w tym sensie, że tylko nieliczne z nich przyznają wyraźnie pierwszeństwo prawu międzynarodowemu nad ich prawem krajowym.

- Oczywiste jest też, że powyższa zależność nie odnosi się do międzynarodowego prawa administracyjnego, gdyż jego skuteczność w prawie krajowym nie wynika wcale z normy prawno krajowej, lecz wywiedziona została i stwierdzona jako wypływająca z samego charakteru subordynacyjnego tego prawa i natury jego zobowiązań, tak że zależy wybitnie od niego samego, w szczególności od statuowanej zasady prymatu, zasady bezpośredniego stosowania i skutku wobec prawa krajowego państw członkowskich UE.

- Praktyka różnych państw w kontekście narodowych systemów prawnych dowodzi, że zarysowuje się zdecydowana przewaga doktryny dualistycznej, która wymaga w jakiś sposób, przy użyciu odpowiedniej metody, włączenia przepisów prawa międzynarodowego do prawa krajowego. Problem zasadniczo tkwi nie tyle w wyborze metody włączania prawa międzynarodowego do krajowego, lecz przede wszystkim w celu, jaki jest do osiągnięcia. Najważniejsze jest bowiem, aby niezależnie od tego, jaka ona będzie, prowadziła do zgodności prawa krajowego z prawem międzynarodowym. W razie natomiast konfliktu norm, gdy stosowana klauzula prawa krajowego nie przyznaje wyraźnie prymatu normie prawnomiędzynarodowej, był on rozstrzygany zgodnie z zasadą przychylności wobec prawa międzynarodowego oraz interpretacji normy prawa krajowego zgodnie z prawem międzynarodowym.

- Najważniejszą kwestią szczegółową stosunku narodowych systemów prawnych do prawa międzynarodowego wydaje się być status prawny umów międzynarodowych, a ponadto międzynarodowego prawa zwyczajowego łącznie z ogólnie uznanymi normami prawa międzynarodowego, w tym zasadami ogólnymi prawa.

Metody włączania prawa m-dowego do krajowych systemów prawnych:

METODY RECEPCYJNE

1. RECEPCJA (TRANSFORMACJA, PARALELIZACJA) - z mocy prawa krajowego normy prawa m-dowego stają się normami wewnątrzpaństwowymi, czyli są powtórzone w akcie normatywnym, najczęściej w ustawie (np. ustawa o obszarach morskich RP i administracji morskiej z 21.03.1991)

- transformacja: przekształcenie normy prawa m-dowego w tego samego rodzaju, jednak nie zawsze identyczną, normę prawa krajowego za pomocą tzw. transformatora, czyli aktu prawa krajowego (w myśl tej metody prawo m-dowe nie może być stosowane wprost w porządku prawnym państwa, lecz wymaga zmiany podstawy obowiązywania, hipotezy normy, co na skutek włączenia normy do prawa wewnętrznego, zmienia treść normy prawa m-dowego)

- - transformacja generalna (ogólna): włączenie do wewnętrznego systemu prawnego całego bądź części prawa m-dowego (umów lub uchwał organizacji m-dowej, albo tylko prawa zwyczajowego) na podstawie generalnej normy blankietowej prawa wewnętrznego, najczęściej konstytucji danego państwa (ten typ transformacji będzie odmianą inkorporacji, jeżeli normy prawno międzynarodowe będą obowiązywały w niezmienionym kształcie bez potrzeby wydawania dodatkowych aktów normatywnych

- - transformacja specjalna (szczegółowa): każdorazowo przekształcenie indywidualnego źródła prawa m-dowego (poszczególnej umowy lub uchwały organizacji m-dowej) za pomocą konkretnego aktu prawotwórczego (jest metodą stanowienia prawa w państwie) - z reguły sama ratyfikacja nie jest aktem transformacyjnym, chyba że prawo krajowe wyraźnie wiąże z nią taki skutek

- paralelizacja: powtórzenie normy prawa m-dowego w prawie krajowym w tym sensie, że prawodawca stanowi własne normy zgodne z prawem m-dowym, chociaż niekoniecznie identyczne, ale zbieżne treściowo: powstaje wówczas w prawie krajowym norma równoległa, czyli paralelna do normy prawa m-dowego

METODY POZARECEPCYJNE

2. ODESŁANIE - konieczność zastosowania w stosunkach wewnętrznych państwa normy prawno międzynarodowej, nie podlegającej recepcji, wskazanej przez prawo krajowe - odesłanie sprowadza się do tego, że prawo krajowe nakazuje sądowi lub organowi administracyjnemu, iż w konkretnym przypadku ma on kompetencję lub wręcz obowiązek zastosowania normy prawa m-dowego, która przez to nie stanie się normą prawa wewnętrznego, chociaż wywiera skutek w sferze tego prawa (odesłanie może wyrażać nakaz zastosowania normy prawnomiędzynarodowej w miejsce normy prawno krajowej lub nakaz motywowany brakiem regulacji danej materii w prawie krajowym lub przyjmować kształt formuły, że określona ustawa nie narusza prawa m-dowego

3. ADOPCJA (INKORPORACJA) - przyjęcie i obowiązywanie w prawie krajowym normy prawa m-dowego w niezmienionym kształcie: nie jest ona zabiegiem prawotwórczym w sferze wewnątrzkrajowej i nie zmienia natury norm prawa m-dowego

4. OBOWIĄZYWANIE EX PROPIO VIGORE ( z własnej mocy)- dana norma m-dowa nie podlega recepcji, prawo krajowe nie odsyła do niej, nie inkorporuje jej, ani nie adoptuje - chociaż konstytucja danego państwa nie zawiera przepisu o prawnej skuteczności umów m-dowych w stosunkach wewnętrznych, jeżeli zarazem ani ta konstytucja, ani praktyka konstytucyjna nie znają transformowania lub inkorporowania umów w drodze ustawodawczej, to przyjąć należy, że wyraża się w ten sposób wola ustawodawcy uznania prawnej skuteczności umów m-dowych w stosunkach wewnętrznych

5. TEORIA WYKONANIA - zastosowanie norm prawa m-dowego w krajowym porządku prawnym następuje bez zmiany podstawy ich obowiązywania, normy prawno międzynarodowe nie ulegają przekształceniu w prawo krajowe i obowiązują jako przypisane do źródeł prawa m-dowego. Wykonanie polega na tym, że normy te są jedynie uzupełnione lub dopełnione państwowym nakazem wykonania (aktem prawnym), któremu przypisuje się wyłącznie skutek oświadczenia umożliwiający obowiązywanie, stosowanie i przestrzeganie prawa m-dowego w państwie, czyli nadający mu skuteczność

6. ADMISJA (dopuszczenie) - norma wspólnotowa nie podlega transformacji do prawa wewnętrznego, ani nie jest adoptowana, lecz jedynie dopuszczona do obowiązywania i stosowania

WNIOSKI: bez względu na przyjęte metody włączania prawa m-dowego do prawa krajowego zawsze na państwie spoczywa obowiązek wykonywania w jego prawie wewnętrznym wiążących to państwo zobowiązań prawno międzynarodowych z należytą starannością, gdyż to tylko gwarantuje skuteczność prawa m-dowego

- w sytuacji konfliktu norm logika i praworządność dyktują prymat normy m-dowej, gdyż trudno wyobrazić sobie funkcjonującą i stabilną współpracę pokojową między państwami, jeśli nie byłoby zgodności porządków krajowych z prawem m-dowym: wykładnia prawa krajowego powinna podążać w kierunku przychylności jego norm wobec prawa m-dowego

UMOWY MIĘDZYNARODOWE

Status umów międzynarodowych w krajowych systemach prawnych państw członkowskich UE jest znacznie zróżnicowany i w poważnym stopniu zależy od przyjętej metody włączenia tych umów do prawa wewnętrznego. Przykładowo w Zjednoczonym Królestwie WB i Irlandii Północnej (ZK) ogólna konstytucyjna kompetencja do zawierania umów należy do Korony i do rządu. Nie może być ona kwestionowana przez sądy, lecz dla skuteczności umowy w prawie wewnętrznym najczęściej konieczna jest interwencja ustawodawcy. Jest bowiem utrwaloną i respektowaną zasadą praktyki stosowania prawa angielskiego, że umowa międzynarodowa, czy to podlegająca ratyfikacji, bądź też nie objęta tą procedurą, nie staje się częścią wewnętrznego prawa angielskiego tak długo, zanim nie przybierze kształtu aktu prawodawczego parlamentu.

Stosownie do obowiązującej w ZK praktyki konstytucyjnej wszystkie umowy międzynarodowe, które ZK podpisało, bądź które zamierza podpisać, są przedkładane obu izbom parlamentu. Natomiast tekst umowy międzynarodowej wymagającej ratyfikacji, przyjęcia, zatwierdzenia bądź przystąpienia, należy przedłożyć parlamentowi co najmniej na 21dni przed podjęciem którejkolwiek z wymienionych czynności. Jest to tzw. zasada Ponsoby, która uznawana bywa za za zwyczaj konstytucyjny. W stosunku do najważniejszych umów, określanych jako „constitutional convention”, gdzie wymagana jest ratyfikacja przez Koronę działającą za radą premiera, ratyfikacja nie powinna być dokonana bez zachowania wspomnianego warunku.

Umowa międzynarodowa nie staje się automatycznie częścią prawa brytyjskiego (w ZK umowy nie posiadają mocy obowiązującej wprost czy same przez się, gdyż wymagane jest przyjęcie transformującej ją ustawy - w doktrynie brytyjskiej niesłusznie określane inkorporacją).

Gdyby nie było konieczne uchwalenie odpowiedniej ustawy, Korona mogłaby zmienić brytyjskie prawo bez zgody parlamentu, co byłoby sprzeczne z podstawową zasadą brytyjskiego prawa konstytucyjnego, że parlament posiada monopol w dziedzinie władzy ustawodawczej. Jednakże ta zasada nie ma charakteru absolutnego, ponieważ nie ma zastosowania do wszystkich umów międzynarodowych (zgodzie parlamentu nie podlegają m.in. umowy dotyczące prowadzenia wojny i cesji terytorium).

Jeżeli umowa międzynarodowa wymaga zmian w prawie brytyjskim, konieczne jest uchwalenie ustawy przez parlament po to, aby doprowadzić do zgodności prawa brytyjskiego z umową międzynarodową. Ustawa parlamentu nadająca skuteczność umowie międzynarodowej w prawie brytyjskim może być uchylona przez późniejszą ustawę. W takich okolicznościach możliwy jest konflikt między prawem międzynarodowym a prawem brytyjskim, ponieważ prawo międzynarodowe uznaje ZK za związane nadal umową międzynarodową, ale sądy brytyjskie odmówią skuteczności takiej umowie w prawie wewnętrznym.

W praktyce orzeczniczej sądów brytyjskich wykształciło się jednak domniemanie, że ustawy parlamentarne należy interpretować w taki sposób, aby nie wystąpiła kolizja z wcześniejszymi umowami zawartymi przez ZK.

Umowa staje się skuteczną w prawie międzynarodowym, kiedy jest ratyfikowana przez Królową, lecz zazwyczaj nie wywołuje skutku w wprawie wewnętrznym aż do chwili, gdy parlament przyjmie stosowną ustawę. W innych panstwach ta różnica ma skłonność do bycia nieostrą.

Wg orzecznictwa brytyjskiego umowy międzynarodowe dotyczące osób prywatnych należy traktować jako res Inter alios acta, a zatem nie mogą one samoistnie stanowić o ich prawach, praw tych pozbawiać lub nakładać obowiązków.

Można dojść do ogólniejszej tezy, że w ZK ingerencja parlamentu jest konieczna i ustawodawstwo jest wymagane wówczas, gdy umowa m-dwa ma obowiązywać w państwie, niezbędna jest modyfikacja lub uzupełnienie obowiązujących norm common law lub ustaw, dotyczy osób prywatnych, zawiera zobowiązania finansowe dla ZK, zakłada zwiększenie uprawnień europejskich instytucji wspólnotowych lub zwiększa uprawnienia Korony.

Istnieje kilka technik prawodawczych prowadzących do nadania mocy wiążącego prawa umowom międzynarodowym w systemie prawa krajowego ZK:

1. Ustawa jest oparta na umowie międzynarodowej. Sama umowa międzynarodowa jako taka nie będzie inkorporowana do ustawy ale ustawa może, choć nie musi, wskazywać w tytule bądź preambule, że jej zamiarem jest nadanie skuteczności umowie w krajowym porządku prawnym.

2. Ustawa dokonuje inkorporacji angielskiego tekstu ustawy bądź tłumaczenia tekstu autentycznego na angielski, np. z języka francuskiego, w załączniku do ustawy. Z orzecznictwa brytyjskiego można wydedukować następujące zasady interpretacji tak implementowanych umów międzynarodowych:

• Istnieje znaczna grupa umów międzynarodowych, których celem jest harmonizacja praw krajowych wszystkich umawiających się państw w wyszczególnionej sferze będącej przedmiotem regulacji umowy międzynarodowej. Ważne jest, żeby w takim przypadku interpretacja umowy międzynarodowej była identyczna na tyle, na ile jest to możliwe we wszystkich umawiających się państwach. Pewną pomocniczą wskazówką narzucającą kierunek interpretacji dla sądów angielskich jest odwołanie się do orzeczeń sądowych państw-stron umowy międzynarodowej w celu stwierdzenia, jaki aktualny sposób interpretacji czy rozumienia konwencji międzynarodowej w opinii sądów zagranicznych przeważa.

• Powstaje pytanie, czy jeżeli tekst umowy międzynarodowej nie jest inkorporowany do ustawy, sąd angielski jest kompetentny odwołać się do umowy? Już na początku ubiegłego stulecia pojawił się pogląd, że sąd mógłby to uczynić jedynie wówczas, jeżeli tekst ustawy byłby niejasny, dwuznaczny czy wątpliwy i jeżeli ustawa odwołuje się wyraźnie do umowy międzynarodowej. To stanowisko w późniejszym czasie zostało złagodzone. Jeżeli bowiem staje się jasne, że powyższy warunek nie jest spełniony, sąd może odwołać się do umowy międzynarodowej, jeżeli nawet nie jest ona wyraźnie powołana w ustawie, o ile ustawa jest dwuznaczna i pod warunkiem, że sąd będzie przekonany, mając na to zewnętrzny dowód, że ustawa zmierzała do implementacji umowy międzynarodowej. Dzieje się tak dlatego, ponieważ obowiązuje prima facie presumpcja przyjęta w orzecznictwie i doktrynie, że akty prawne parlamentu nie są podejmowane z intencją naruszenia prawa międzynarodowego, w szczególności traktatowych zobowiązań prawnomiędzynarodowych. Jeżeli jednak mamy do czynienia z takim przypadkiem, że ustawa jest precyzyjna i nie zawiera postanowień prowadzących do niejasności czy dwuznaczności, wówczas powstaje pytanie, czy jest możliwe odwołanie się do zobowiązań traktatowych czy też nie. Wydaje się być utrwalona teza w orzecznictwie i w doktrynie, że sięganie w takim przypadku do umowy międzynarodowej jest zbędne, jak argumentuje chociażby Lord Denning. Jednak Lord Wilberforce wystąpił z tezą, że w ostateczności jest możliwe odwołanie się do tekstu obcego umowy międzynarodowej, jeżeli jest to tylko dozwolone, o ile tekst angielski jest dwuznaczny, stwierdzając że jest to raczej reguła o charakterze technicznym

• Inny problem powstaje w sytuacji gdy tekst umowy międzynarodowej sporządzony jest w dwóch językach, np. w języku angielskim i francuskim, przy czym oba są językami autentycznymi umowy, jednak tylko tekst angielski jest inkorporowany do ustawy. Nasuwa się pytanie czy sąd ma prawo sięgnięcia do tekstu francuskiego aby pomóc sobie w interpretacji angielskiej wersji językowej? Oczywiście jest tu kwestia jakiego rodzaju kolizja ma miejsce, jednak wg przeważającej i generalnej opinii wyrażonej w orzecznictwie sądowym, sąd jest władny odwołać się do tekstu francuskiego w każdym przypadku, o ile ustawa i tekst angielski umowy stwarzają wątpliwości czy dwuznaczności. W sytuacji gdy traktat międzynarodowy został zawarty pod auspicjami Wspólnot Europejskich wszystkie wersje językowe są jednakowo miarodajne.

• Ważne w procesie interpretacji jest rozstrzygnięcie pewnej istotnej kwestii wstępnej, a mianowicie, czy sąd powinien być zobowiązany na podstawie ustawy, czy też może zdecydować samodzielnie z mocy swej jurysdykcji o sięgnięciu do francuskiego tekstu umowy międzynarodowej, żeby ustalić znaczenie użytych francuskich słów. Wskazanie precyzyjnych reguł interpretacji dla wszystkich przypadków nie jest możliwe, gdyż proces ustalenia znaczenia słów w obcym języku zmienia się stosownie do przedmiotu sprawy, czy mówiąc najogólniej, kluczowe znaczenie posiada tutaj przedmiot i cel umowy międzynarodowej, niejako narzucający sposób rozumienia użytych wyrażeń.

• W brytyjskiej praktyce orzeczniczej istotne miejsce zajmuje problem odwołania się przez sądy do „travaux préparatoires” w procesie interpretacji ustaw implementujących umowy międzynarodowe. Generalnie rzecz ujmując, przy interpretacji tego rodzaju umów międzynarodowych włączonych za pomocą ustaw sądy brytyjskie przyjęły szersze podejście aniżeli zwykle stosowane przy wykładni ustaw. Izba Lordów dopuściła ostrożne posługiwanie się „travaux préparatoires” przez sądy przy spełnieniu dwóch warunków i traktując je wyłącznie jako środek pomocniczy interpretacji, o ile: materiały przygotowawcze są opublikowane i dostępne oraz jest jasne i bezsporne, że taka była wyraźna intencja prawodawcy.

Problem interpretacji umów przez sądy brytyjskie pojawia się również w kontekście stosowania europejskiego prawa wspólnotowego i podobnie jak w praktyce pozostałych państw członkowskich UE, orzecznictwo sądów krajowych kształtowało się w znakomitym stopniu wg wzorców interpretacyjnych Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, które posiadało fundamentalne znaczenie dla jednolitego rozumienia tego systemu normatywnego.

Zgodnie z art. 177 Traktatu rzymskiego, do Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich należy ostatnie słowo w sprawie interpretacji tego traktatu. Identyczną funkcję pełnił Trybunał również wobec traktatu ustanawiającego Euratom i traktatu powołującego nieistniejącą już EWWiS.

W związku z tym postanowieniem, każdy sąd krajowy państwa członkowskiego UE rozstrzygając sprawę z zakresu europejskiego prawa wspólnotowego ma prawo zwrócenia się do ETS-u z wnioskiem o wydanie orzeczenia wstępnego, stawiając stosowne pytanie bądź pytania, o ile ma wątpliwości co do interpretacji prawa pierwotnego lub interpretacji i ważności prawa wtórnego, które ma być zastosowane w konkretnej, rozstrzyganej przezeń sprawie.

Państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej zawarły między sobą konwencje międzynarodowe, na mocy który ETS posiada jurysdykcję do wydawania orzeczeń wstępnych w przedmiocie ich interpretacji. Jedną z najważniejszych takich konwencji jest konwencja brukselska o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 1968r.

Podobnie sprawa wygląda z konwencją rzymską, geod na mocy przyjętego protokołu przewidziano jurysdykcję ETS w przedmiocie pytań stawianych przez sądy krajowe odnośnie interpretacji i stosowania tej konwencji.

Z powyższego wywody wynika, że w praktyce brytyjskiej sądy krajowe posiadają zasadniczo dużo większą swobodę w interpretacji prawa międzynarodowego, w szczególności umów międzynarodowych implementowanych do systemu prawa krajowego, niezależnie od przejętej techniki ich implementacji. Nie jest to podyktowane przedmiotem tych umów międzynarodowych, choć przy szczegółowych rozważaniach on też nie jest bez znaczenia. W głównej mierze decydujące jest to, że istota prawna tych umów międzynarodowych mieści się w tradycyjnym pojmowaniu prawa międzynarodowego jako systemu normatywnego o charakterze głównie koordynacyjnym.

W praktyce sądów brytyjskich swoboda sądów krajowych w interpretacji norm tego systemu prawnego, w tym umów międzynarodowych, jest poważnie ograniczona na rzecz dania prymatu w interpretacji sądownictwu wspólnotowemu. Model brytyjski ma do pewnego stopnia swą kontynuację w prawie i praktyce innych państw członkowskich UE: państw skandynawskich, RFN, Włoch.

W przypadku Danii, Finlandii i Szwecji (również i Norwegii) jest ustaloną regułą prawa konstytucyjnego, że konieczna jest zgoda parlamenty na zawarcie najważniejszych umów międzynarodowych oraz takich umów, których przedmiotem są sprawy zastrzeżone do uregulowania w drodze ustawy lub które wymagają zmian w obowiązującym ustawodawstwie. Podobnie zatem jak w praktyce ZK dotyczy to stosunkowo szerokiego katalogu umów międzynarodowych, takich chociażby których przedmiotem są prawa i obowiązki jednostki, zawierających postanowienia odbiegające od obowiązującego ustawodawstwa, czy nakładających zobowiązania finansowe na państwo.

Takie postępowanie z jednej strony jest podyktowane potrzebą umożliwienia parlamentowi sprawowania efektywnej kontroli w stosunku do umów zawieranych przez rząd, a z drugiej zaś ma zapobiec praktyce wiązania państwa przez rząd umowami, które parlament mógłby kwestionować.

W konstytucjach państw skandynawskich zgoda parlamentarna w stosunku do najważniejszych umów międzynarodowych, co do których ten wymóg musi być spełniony stosownie do prawa krajowego, aby mogło nastąpić włącznie doń, nie jest równoznaczna z automatycznym wprowadzeniem ich do wewnętrznego porządku prawnego. Konieczny jest bowiem dodatkowy akt ustawodawczy włączający umowę międzynarodową do systemu prawa krajowego, który w zależności od pastwa przyjmuje różny kształt normatywno-treściowy, operując właściwą mu metodą czy procedurą włączenia.

Wśród najczęściej spotykanych metod wymienić należy: recepcję, inkorporację in blanco i transformację.

Recepcja jest metodą często stosowaną w Danii, której istota sprowadza się do powtórzenia wprost, czyli w niezmienionej treści bądź po nieznacznych zmianach redakcyjnych, umowy międzynarodowej w krajowym akcie prawotwórczym.

Inkorporacja in blanco charakterystyczna jest dla Danii, Finlandii i Szwecji, jednakże najczęściej posługuje się nią Finlandia. Z reguły jest tak, że parlament w momencie ratyfikacji bądź po niej, a niekiedy nawet przed ratyfikacją, przyjmuje ustawę na mocy której umowa międzynarodowa staje się obowiązująca w wewnętrznym porządku prawnym i uzyskuje rangę źródła prawa wewnętrznego. Przy czym umowa m-dwa zostaje opublikowana albo w załączniku do ustawy (tak jak w Danii) albo opublikowana w dekrecie prezydenckim albo rządowym (w Finlandii). Inkorporacja in blanco po spełnieniu powyższych warunków powoduje, że umowa międzynarodowa może być już bezpośrednio stosowana w prawie krajowym i powoływana przed sądami, o ile jest samowykonalna. W sytuacji gdy umowa nie jest samowykonalna lub konieczne są zmiany w obowiązującym prawie czy przyjęcie nowych przepisów, ten typ inkorporacji dla skuteczności umowy międzynarodowej w prawie krajowym łączy się ściśle z koniecznymi uzupełnieniami i modyfikacjami tego prawa.

Transformacja szczegółowa (bez uprzedniej zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej) udzielana najczęściej w drodze ustawowej w odniesieniu do poszczególnej umowy, stosowana jest w prawie duńskim i szwedzkim. Pozwala to zakwalifikować oba systemy jako zasadniczo dualistyczne.

Model dualistyczny włączania umów międzynarodowych w krajowy system prawny wyrażają obowiązujące konstytucje RFN i Belgii. Umowy międzynarodowe są włączane w system prawa niemieckiego w drodze ustawy przyjętej przez Parlament Federalny i stają się w konsekwencji tego wiążącym prawem RFN. W oparciu o ustawowy nakaz stosowania i wykonywania umów międzynarodowych w prawie wewnętrznym umowy międzynarodowe będą miały moc równą ustawom federalnym.

W razie ewentualnej kolizji, zgodnie z zasadą przychylności wobec prawa międzynarodowego, należy przyznać umowom międzynarodowym pierwszeństwo nad wszelkim prawem federalnym z wyłączeniem konstytucji.

Model włoski regulacji ustawy zasadniczej w przedmiocie relacji: prawo wewnętrzne - prawo międzynarodowe, rozwinięty w bogatej praktyce konstytucyjnej oraz orzecznictwie sądowym - odnośnie włączania prawa międzynarodowego - przypomina do pewnego stopnia rozwiązania niemieckie i belgijskie. Z tym pierwszym przede wszystkim koresponduje formuła powszechnie uznanych zasada prawa międzynarodowego w zbieżnej treściowo, chociaż nie identycznej jej interpretacji. Z tym drugim natomiast łączy się przypisana na mocy ustawy konstytucyjnej kompetencja regionów do zawierania umów międzynarodowych (o charakterze międzypaństwowym i międzyregionalnym).

Zwracać musi uwagę nowa stypulacja statuująca podział władzy ustawodawczej między państwo a regiony, a z drugiej strony nakazująca kształtowanie ustawodawstwa w taki sposób, aby respektowane były zobowiązania prawnomiędzynarodowe. Ponadto regiony uczestniczą w wykonywaniu umów międzynarodowych a w razie uchybienia im mogą być wyręczone prze rząd centralny w ramach tzw. „kompetencji zastępczej”.

Włączanie umów międzynarodowych zawartych przez Republikę we włoski system prawny nie jest możliwe do rozstrzygnięcia wprost na podstawie generalnej klauzuli konstytucyjnej: „włoski porządek prawny dostosowuje się do powszechnie uznanych norm prawa międzynarodowego” z tego powodu, że zobowiązania umowne najczęściej będą miały charakter partykularny.

Regulacje konstytucyjne dwóch ważnych państw członkowskich UE - Francji i Holandii - zdecydowanie wyróżniają się na tle pozostałych państw, przyznając wyraźną preferencję najważniejszym umowom międzynarodowym w prawe wewnętrznym i ich prymat nad ustawami.

Konstytucja francuska stanowi, że traktaty lub umowy należycie ratyfikowane bądź zatwierdzone, zyskują z chwilą ich ogłoszenia moc wyższą niż ustawy, o ile zasada ta jest stosowana przez drugą stronę wobec tych umów lub traktatów. Konieczne jest dochowanie przez drugie państwo-stronę umowy międzynarodowej zasady wzajemności, niemniej jednak nie posiada ona zawsze charakteru absolutnego.

Stypulacja z art. 53 Konstytucji: „traktaty pokojowe, traktaty handlowe, traktaty lub umowy odnoszące się do organizacji międzynarodowych, jak również obciążające państwo finansowo, zmieniające postanowienia natury ustawowej, odnoszące się do statusu jednostki, pociągające za sobą odstąpienie, zmianę lub przyłączenie terytorium, mogą być ratyfikowane lub zatwierdzone tylko na podstawie ustawy. Nabierają one mocy obowiązującej po ich ratyfikacji lub zatwierdzeniu.”

Mając na uwadze procedurę włączania umowy międzynarodowej do prawa wewnętrznego raczej odzwierciedla ten system dualizm, bowiem bez uprzedniej przedmiotowej ustawy składającej się zazwyczaj z jednego artykułu formułującego zgodę na dokonanie wskazanej wyżej czynności - której jedynym inicjatorem jest rząd - nie jest możliwe ratyfikowanie umowy przez prezydenta czy zatwierdzenie przez rząd.

Traktaty wspólnotowe były inkorporowane we francuski system prawny na identycznej zasadzie jak pozostałe umowy międzynarodowe. Parlament uprzednio uchwalał ustawy wyrażające zgodę na ich ratyfikację, które z kolei otwierały drogę do ich ratyfikacji przez prezydenta Francji. Przepisy prawa unijnego, które ze swej natury podlegają bezpośredniemu stosowaniu były automatycznie inkorporowane w prawo krajowe i wykonywane bez żadnych dodatkowych aktów prawodawczych.

Tylko sporadycznie konstytucje państw członkowskich UE wyraźnie zrównują najważniejsze umowy z konstytucją (Austria) albo dają im przewagę nad konstytucją (Holandia)

Szczególność holenderskiej regulacji przejawia się w tym, że całe prawo wewnętrzne, łącznie z konstytucją, musi być pominięte, jeżeli niezgodne jest z postanowieniami umów międzynarodowych, które są wiążące dla wszystkich osób. Stało się utrwaloną regułą orzecznictwa sądowego, że sądy krajowe miały nakaz stosowania w stosunkach wewnętrznych umów międzynarodowych, zaś parlament holenderski wyrażał zgodę w stosunku do tych umów, których postanowienia kolidowały z konstytucją.

Znowelizowana konstytucja zachowała i usankcjonowała powyższą kompetencję sądów, zaś postanowienia traktatów samowykonalnych, czy wywołujące bezpośredni skutek „direct effect” mogą być powoływane prze jednostki przed sądami krajowymi. Gdy traktat zawiera przepisy będące w kolizji z konstytucją lub mogące wywołać taką kolizję, aby traktat był skuteczny, Stany Genrealne powinny udzielić nań zgody większością co najmniej 2/3 oddanych głosów. Identyczna procedura musi być wdrożona gdy Holandia zamierza na mocy traktatu międzynarodowego przekazać organizacji międzynarodowej kompetencje prawodawcze, administracyjne lub sądownicze.

Sądom wyraźnie zakazano badania konstytucyjności ustaw parlamentu i traktatów międzynarodowych. Ta monistyczna otwartość holenderskiego systemu prawnego odnośnie wewnętrznego skutku prawa międzynarodowego, nie tylko w przypadku traktatów międzynarodowych, może znaleźć wyjaśnienie w takim fakcie, że Holandia, jako państwo stosunkowo niewielkie lecz o globalnych interesach w sferze handlu i inwestycji przywiązuje większe znaczenie do przepisów prawa międzynarodowego aniżeli prawa krajowego.

Konstytucja Austrii preferuje w prawie krajowym najważniejsze traktaty międzynarodowe współtworzące tzw. „prawo konstytucyjne” nadając im moc równą normom konstytucyjnym. Na płaszczyźnie członów składowych federacji, czyli krajów, upodabnia się do konstytucyjnej regulacji belgijskiej, a zwłaszcza włoskiej, dopuszczając nie tylko zawieranie przez nie umów międzynarodowych w zakresie ich kompetencji, ale także i zagwarantowanie wykonania w ich prawie wewnętrznym.

Włączanie umów międzynarodowych do krajowego porządku prawnego wg modelu austriackiego następuje na podstawie prawodawstwa wewnętrznego. Najważniejsze umowy międzynarodowe, zakwalifikowane jako samowykonalne przez Radę Narodową i składające się na „prawo konstytucyjne”, jak chociażby EKPC, stały się częścią prawa krajowego i uzyskały w całości moc równą normom konstytucyjnym.

Zawsze jednak ilekroć umowa międzynarodowa czy ewentualnie zawarte w niej postanowienia zmieniają czy uzupełniają przepisy konstytucyjne, konieczne jest przyjęcie przez Radę Narodową uchwały wyrażającej zgodę na ich zawarcie większością kwalifikowaną 2/3 w obecności co najmniej połowy członków Rady, a także wyraźne zaznaczenie w uchwale przedmiotowej umowy lub poszczególnych postanowień jako „zmieniających konstytucję”.

Rangę konstytucyjną mają również przepisy traktatów unijnych uzupełniające i zmieniające austriackie prawo konstytucyjne. W zakresie europejskiego prawa wspólnotowego ewentualne kolizje z krajową normą konstytucyjną należy rozstrzygać na rzecz pierwszeństwa tej pierwszej, co podyktowane jest naturą prawną i charakterem subordynacyjnym jego zobowiązań jako międzynarodowego prawa administracyjnego.

Należy zauważyć, że bez względu na zastosowaną metodę włączania umów międzynarodowych w system prawa krajowego (bliższą teorii dualistycznej bądź monistycznej) stają się one zazwyczaj częścią prawa wewnętrznego państwa. Wydaje się zarazem jednak, że traktat międzynarodowy z reguły nigdy nie tworzy jako taki norm prawa krajowego, lecz tylko wywiera skutki prawne w sferze prawa wewnętrznego. Traktat bowiem zawsze pozostaje traktatem. Zadaniem zaś prawa wewnętrznego, w szczególności konstytucyjnego, jest stworzenie prostej drogi, swoistego ogniwa czy łącznika włączającego jego normy w system prawa wewnętrznego. Postanowienia konstytucji, kształtowana doń praktyka konstytucyjna i orzecznictwo nie powinny być nigdy źródłem szkody czynionej dla prawa międzynarodowego w sensie pomijania traktatowych zobowiązań państw.

Praktyka państw w ogóle, w szczególności scharakteryzowanych państw członkowskich UE, pokazuje, że dla wewnętrznej skuteczności umów międzynarodowych wymagany jest wewnętrzny akt aprobujący lub zatwierdzający, przy czym dana zgoda może mieć charakter transformujący czy inkorporujący, rozumiana w tym ostatnim przypadku w sensie państwowego nakazu stosowania i wykonywania traktatu w stosunkach wewnętrznych.

Stosownie do przyjętej w konkretnym przypadku regulacji konstytucyjnej, zastosowanej w ślad za tym procedury oraz orzecznictwa sądowego nadaje się normom traktatowym rangę równą ustawom zwykłym, wyższą od tych ustaw, a nawet równą konstytucji, sporadycznie zaś wyższą od norm konstytucyjnych. Postanowienia traktatów niesamowykonalnych oraz pozostałych mniej ważnych umów międzynarodowych, wymagają krajowych aktów implementacyjnych, których rodzaj i ranga prawna jest zróżnicowana i zależy od konkretnego państwa. W przypadku kolizji norm międzynarodowych z normą krajowo prawną, gdy problem ten nie jest wyraźnie uregulowany, wskazane jest kierowanie się zasadą integrującą oba systemy prawne, czyli interpretacji i stosowania norm prawa krajowego zgodnie z umownymi normami prawa międzynarodowego.

ZWYCZAJ M-DOWY I OGÓLNIE UZNANE NORMY PRAWA M-DOWEGO

Jest kilka istotnych różnic w przepisach krajowych państw członkowskich UE dotyczących stosowania międzynarodowego prawa zwyczajowego i ogólnie uznanych norm lub zasad prawa międzynarodowego w systemach prawa wewnętrznego w porównaniu z umowami międzynarodowymi.

Zasadnicza i generalna myśl daje się sprowadzić do tezy, że nie powstaje problem konfliktu wewnątrzkrajowego między władzą wykonawczą i prawodawcą w przedmiocie zawierania czy wiązania się przez państwo umowami międzynarodowymi. Konflikty norm mimo znacznego zróżnicowania wewnętrznych regulacji normatywnych w tej materii dają się najczęściej rozwiązać przy odwołaniu do kryterium aksjologicznego i wykładni systemowej, czyli interpretacji norm prawa wewnętrznego zgodnie z prawem międzynarodowym.

Co się tyczy uznania międzynarodowego prawa zwyczajowego w sferze wewnętrznej państwa, to przepisy w tej mierze zarysowane niekiedy w konstytucji bądź są stopniowo kształtowane przez sądy krajowe albo rozproszone w szeregu ustaw szczegółowych, gdzie w regulowanej materii prawnej najczęściej występuje odesłanie do powszechnych norm zwyczajowych prawa międzynarodowego bądź też orzecznictwo sądów krajowych powołuje się na zwyczaje międzynarodowe.

Procedura implementacji całości norm międzynarodowego prawa zwyczajowego w system prawa krajowego jest niepraktyczna i niewykonalna. Ponadto norma zwyczajowa praw międzynarodowego zdecydowanie jest mniej dokładna jako norma niepisana w porównaniu z normą umowy międzynarodowej, a na dodatek daje się zaobserwować zjawisko spadku znaczenia zwyczaju międzynarodowego jako źródła prawa międzynarodowego. Nie oznacza to, że zwyczaje międzynarodowe nie kształtują się. Podlegają one stosunkowo szybko kodyfikacji i stopniowemu rozwojowi przyjmując ostatecznie formę norm umownych, które realnie ułatwiają państwom wiązanie się umownymi zobowiązaniami.

Normy zwyczajowe prawa międzynarodowego z istoty swej odnoszą się do stosunków zewnątrzpaństwowych i nie jest tym bardziej konieczne kompleksowe czy pełne włączanie ich w system prawa wewnętrznego.

Najdłuższą historię i niewątpliwie największe znaczenie posiada teoria inkorporacji międzynarodowego prawa zwyczajowego w systemie prawa wewnętrznego w praktyce konstytucyjnej i sądowej ZK. Utrzymuje ona, że międzynarodowe prawo zwyczajowe staje się automatycznie częścią prawa krajowego bez jakiegokolwiek zabiegu recepcyjnego.

Co się tyczy pozostałych państw zachodnich - członków UE, to można stwierdzić, że regulacje konstytucyjne w przedmiocie uznania czy stosowania w wewnętrznym porządku prawnym międzynarodowego prawa zwyczajowego i zasad ogólnych prawa międzynarodowego, są mocni zróżnicowane tak pod względem formy, treści, jak i szczegółowej ich zawartości. Dopiero praktyka konstytucyjna oraz orzecznictwo sądowe pozwalają zinterpretować i zrozumieć poszczególne formy konstytucyjne. Odnosi się to w szczególności do takich państw jak RFN, Włochy, Austria, Grecja, Portugalia czy Hiszpania.

Trzeba jednak dodać, że w wymienionych państwach, a także w sytuacji takich państw gdzie brakuje odnośnej klauzuli konstytucyjnej, jak Holandia, czy jest ona zagmatwana lub niejasna, jak we Francji, wystepuje tendencja do przyznawania pierwszeństwa normom powszechnego międzynarodowego prawa zwyczajowego nad sprzecznymi ustawowymi przepisami prawa krajowego. Z drugiej zaś strony, w szczególności za sprawą orzecznictwa sądowego, można zaobserwować zjawisko harmonizacji zobowiązań prawnomiędzynarodowych z prawem krajowym stosownie do zasady przychylnego podejścia do prawa międzynarodowego, to znaczy wykładni norm prawa krajowego zgodnie z prawem międzynarodowym.

Przypadek holenderski w przedmiocie stosowania powszechnego międzynarodowego prawa zwyczajowego w wewnętrznym porządku prawnym ściśle koresponduje z angielską doktryną inkorporacji w tym przedmiocie. Sądy mają nakaz uwzględniania prawa międzynarodowego. W doktrynie holenderskiej słusznie dorzucona została teza o transformacji międzynarodowego prawa zwyczajowego w prawo krajowe, gdyż praktyka sądów holenderskich stopniowo ale konsekwentnie wzorowana była na angielskiej teorii inkorporacji w tym przedmiocie.

Artykuł 25 Ustawy Zasadniczej RFN stanowi, że: „powszechne reguły prawa międzynarodowego są częścią składową prawa federalnego. Mają one pierwszeństwo przed ustawami i tworzą bezpośrednio prawa i obowiązki dla mieszkańców obszaru federalnego.” Centralnym problemem interpretacyjnym jest tutaj pojęcie powszechnych reguł prawa międzynarodowego, które zarazem nie tworzą jakiejś samoistnej czy odrębnej kategorii źródeł prawa międzynarodowego przez ustawodawcę niemieckiego. Za miarodajne uznać należy również stanowisko sformułowane w doktrynie i potwierdzone orzecznictwem Federalnego TK traktujące prawo zwyczajowe jako desygnat powszechnych reguł prawa międzynarodowego czy, inaczej mówiąc, utożsamiające międzynarodowe prawo zwyczajowe z powszechnymi regułami praw międzynarodowego.

Jest niewątpliwe, że powszechne reguły prawa międzynarodowego podlegają inkorporacji do krajowego systemu prawnego , gdyż stanowią część składową prawa federalnego. Natomiast ich ewentualne kolizje z ustawami należy rozstrzygać na rzecz pierwszeństwa powszechnych reguł prawa międzynarodowego nie wykluczając prymatu tychże reguł mających charakter norm ius cogens w stosunkach do sprzecznych z nimi nawet norm konstytucyjnych. Wyraźną intencją prawodawcy niemieckiego było bezpośrednie przyznanie praw i nałożenie obowiązków na mieszkańców obszaru związkowego, czyli efektywne skonsumowanie inkorporowanych powszechnych reguł prawa międzynarodowego. Istotnym uzupełnieniem powyższego wywodu jest przepis art. 100 Konstytucji RFN, który wskazuje generalny kierunek postępowania dla sądu w przypadku ewentualnej kolizji norm - krajowej z powszechną regułą prawa międzynarodowego - zawierający dyrektywę: „sędzia krajowy może odmówić zastosowania normy sprzecznej z powszechnym prawem międzynarodowym. Jeśli w sporze prawnym występuje wątpliwość, czy powszechna reguła prawa międzynarodowego stanowi część integralną prawa federalnego oraz czy tworzy ona bezpośrednio prawa i obowiązki dla jednostek, sąd powinien zwrócić się o rozstrzygnięcie do Federalnego TK.”

Konstytucja Austrii stanowi: „Powszechnie uznane reguły prawa międzynarodowego obowiązują jako część składowa prawa federalnego.” Wydaje się przeważać opinia, że ten zapis odnosi się zarówno do powszechnego międzynarodowego prawa zwyczajowego, ale i do zasad ogólnych prawa, skoro niektórzy w tej formule lokują np. zasadę pacta sunt servanda.

Jeszcze trudniejszy w charakteryzowanym przypadku jest problem rozstrzygnięcia mocy prawnej powszechnie uznanych reguł prawa międzynarodowego. Trzy warianty są rozważane w nauce austriackiej podążającej śladem doktryny niemieckiej: ponadkonstytucyjnej, konstytucyjnej i pośredniej między ustawą zwykłą a konstytucją mocy prawnej powszechnych reguł prawa międzynarodowego zależnej każdorazowo od treści inkorporowanej reguły. Czwarta opcja pojawiła się za sprawą austriackiego TK, który w precedensowym orzeczeniu z 1954r. odrzucił pogląd o zmiennej mocy prawnej powszechnych reguł prawa międzynarodowego uznając, że mają one rangę ustawową, czyli niższą od konstytucji.

W konstytucji Grecji deklaruje ona swej przywiązanie do respektowania prawa międzynarodowego: „Grecja, stosując się do powszechnie obowiązujących norm prawa międzynarodowego zmierza do umocnienia pokoju i sprawiedliwości, jak również do rozwoju przyjaznych stosunków między narodami i państwami.”

Interpretując ten przepis można byłoby dochodzić do wniosku, że jego działanie ma charakter wybitnie zewnętrzny i odnosi się głównie do stosunków wzajemnych z innymi państwami. Tak przynajmniej na to wskazuje wykładnia literalna. Nie można jednak pominąć faktu, że niejednokrotnie normy powszechnego prawa międzynarodowego obowiązujące w społeczności międzynarodowej mogą wnikać w sferę wewnętrzną państw poddając ją reglamentacji prawnej. Dlatego też rozwinięciem i doprecyzowaniem powyższego przepisu na użytek prawa krajowego zajmuje się art. 28 konstytucji greckiej, który dokonuje inkorporacji powszechnych norm prawa międzynarodowego w wewnętrzny porządek prawny, równocześnie ustalając ich status prawny i sposób rozwiązywania kolizji między normą prawno krajową a normą prawnomiędzynarodową. Zrównuje ona z powszechnymi normami prawa międzynarodowego również ratyfikowane umowy międzynarodowe w drodze ustawowej, ze wszystkimi wynikającymi zeń konsekwencjami, które najczęściej będą zawierały normy wprawdzie niemające zasięgu uniwersalnego, niemniej jednak w istotny sposób dotykające greckiego porządku konstytucyjnego.

Trzymając się klauzuli powszechnych norm prawa międzynarodowego trzeba wyraźnie stwierdzić, że zarówno w greckiej praktyce konstytucyjnej i w doktrynie jest ona odczytywana i utożsamiana z powszechnymi normami międzynarodowego prawa zwyczajowego, które mają pierwszeństwo przed ustawowym prawem krajowym pod warunkiem przestrzegania zasady wzajemności, przy czym ewentualne spory powstałe na tle wątpliwości czy dana norma międzynarodowego prawa zwyczajowego ma charakter powszechny czy partykularny pozostawiane są do rozstrzygnięcia w drodze sądowej, a ściślej mówiąc należą do kognicji Wyższego Sądu Specjalnego.

W konstytucji Republiki Włoskiej znajduje się przepis, że: „włoski porządek prawny dostosowuje się do powszechnie uznanych reguł prawa międzynarodowego.” Wg przeważającej opinii nauki włoskiej potwierdzonej orzecznictwem sądowym formuła ta wyraża dwojaki kontekst - substancjalny i formalny, powszechnie uznanych reguł prawa międzynarodowego. Z jednej strony identyfikuje je z powszechnymi normami międzynarodowego prawa zwyczajowego, z drugiej zaś zobowiązuje ustawodawcę włoskiego do zaniechania uchwalania norm krajowych pozostających w sprzeczności z [powszechnymi regułami międzynarodowego prawa zwyczajowego.

Zbieżne postanowienia z regulacją włoską zawiera konstytucja Irlandii: „Irlandia uznaje powszechnie uznane reguły prawa międzynarodowego jako dyrektywy postępowania w jej stosunkach z innymi państwami.” Oba te przypadki odróżnia od konstytucyjnej regulacji niemieckiej, austriackiej, greckiej, a także portugalskiej, brak inkorporacji powszechnych norm czy reguł prawa międzynarodowego do krajowego systemu prawnego, gdyż nie stają się one automatycznie częściami składowymi prawa krajowego. Jest to równoznaczne z recepcją i zakwalifikowaniem włoskiego i irlandzkiego unormowania konstytucyjnego w omawianym przedmiocie jako hołdującego doktrynie dualistycznej.

Nasuwa się generalna konkluzja, że niezależnie od przyjętej metody czy techniki włączania norm szeroko rozumianego prawa międzynarodowego w system prawa krajowego (przyjmujących kształt umów międzynarodowych , ogólnie uznanych norm prawa międzynarodowego, zwyczaju międzynarodowego, a także aktów prawnych organizacji międzynarodowych) i znacznego zróżnicowania, a nawet zagmatwania wewnątrzpaństwowych regulacji normatywnych w tym przedmiocie, ewentualne konflikty norm między krajową a międzynarodową, jeśli tylko zaistnieją powinny być zawsze rozwiązywane przy odwołaniu się do kryterium aksjologicznego i wykładni systemowej integrującej oba systemy prawne, czyli interpretacji norm prawa wewnętrznego zgodnie z prawem międzynarodowym. Tylko racjonalna i proporcjonalna integracja obu systemów prawnych, a nie sztucznie pojmowana separacja, czyni zadość zasadzie pacta sunt servanda, która jest źródłem i fundamentem budowania oraz utrzymywania wszelkiej praworządności.

---